ÑaupaWillanakuy

8/2/2019 aupaWillanakuy

1/102


2/102

awpa

Willanakuy


3/102


4/102

Imatam kaypi tarisunQawarichikuyniyku

Pujas llaqtaypa mulli sachan

Pujas runa, mana puchukaq runa

19. Pichqayninman kutinpuq alma

25. Ymaraykum machaqway suchuspalla purin?

31. Sacha amachaq wamani

35. Pampasqaa japonespa quri kirun suway munaq

39. Condenaomanta

43. Zapateromanta asnumantawan

47. Cocharcasman riq almakuna

49. Tullullanas kachkasqa53. Qillqankuna allichakuq alma

57. Amachaqniy mulacha

61. Juiciopi purisqay

65. Pachan taqsakuq almakuna

69. Cabitokuna77. Huamangamanta kutimuy

85. Pukllaypi michipakuq

91. akariq almakunamanta

97. Misichamanta

99. Illaqkuna

Willaqkuna


5/102


6/102

Chirapaq paqarichiqkunaqa, 1986 watamanta pacham Derechos Humanos hatun kamachiq qillqariqsiyta qallariraykua.

Chay hatun qillqapa kamachiyninqa sunqunchik ukupi munasqanchik kikillanmi.

Imaynapi?

uqanchikqa, wawa kayninchikmanta pacham yachanchik machu payanchik yupaychayta, awpayachayninchikkunata sunqunchikpi tarpuyta, runa siminchik rimakuyta, takiyninchikta, tusuyninchiktapasllanllarichiyta, Pacha Mamanchikta riqsikuspa ima mana allinmantapas amachayta.

Maychikam kay hatun llaqtakunaman chayamurqanchik machu payakunaqa, sipisqa, chinkachisqapaswawanchikpa churin wakcha willkachanchikkunata qipirikuspa.

Huamangapi, Icapi, Limapiqa manam ancha piwan rimaytapas atirqanchikchu, rimayninchikta wakinruna mana yachaptin, uqanchikpas castellano rimayta mana atisqanchikrayku.

Kay hatun llaqtakunapiqa manaam tullpapa muyuriqninpi huunarikuspa kurakninchikta

uyarinchikachu, paykunapas manaam warmakunawan rimariyta atinkuchu.

Qawarichikuyniyku


7/102

Chaynapim mana sapiyuq, mana yakuyuq, mana llantuyuq yura hina waunayastin

kawsakurqanchik.Imaynapim kuyay machu payanchikkuna rimanakuykunman qipa wiaykunawan, imaynam awpaayllunchikpi karqa hina?

Chayna yuyaymanasqaykupim, wakinkunapapa ruwasqanta qawarispayku,, runa masinchikwanrimanakustinmi, kay awpa willakuyninchikta huuykamuspa qillqaman churaykuyta ruwarusun niraniku.

Chaymi llaqtanchikpiraq kaq machu payanchikkunaman kutirispa, paykunawan tutan tutanrimaykuspa, kikin siminkuwan tukuy willwasqankuta taqiykamuspa, allinta huktawan huktawanuyariykuspa, iman kaqta qillqaykuspa, castellanoman tikraykuspa, allinninta akllarispa, libropiaqillqaruniku, iskaynin rimaypi, Leo Casas Balln wawqinchikpa yachayninwan, kuyayminwan ima.

Chaytam kunan yachay wasipi warmanchikkuna qawaykunqa, yuyayninman churaykunqa,paykunapura willanarikunqa, tayta mamanmanpas, machu payanmanpas willarinqataq.

Chaynapim yapamanta awpa runa tinkuykunqa qipa wiaykunawan.Chaynapim awki yachayninchik llanllarimunqa warmanchikkunapi.

Runa simipipas, castellanopipas aswan allintam rimayta atinqaku, hinallataq qillqayta, leeytapas.Chaywanmi iskay umayuq hinapuni kanqa wawa churinchik, manaa ayllu runa kayninmantapinqakuspa, mistikunata mana manchakuq, maypipas allinta sayaspa awpaqman puriq.

Chayta munaspaykum unaya tanqarichkaniku UQANCHIK sutiyuq imaymana ruwayninchikta.


8/102

Iskay chunka watayuqan kachkan CHIRAPAQninchik.

Hatunchaam kachkanchik, am yuyayta hapirunchika.

Achkaam kachkanchik. Karu llaqtakunapipas riqsiwanchikam runa masinchik.

Machu payanchikpa yuyayninwan, llapanchikpa kallpanchikwan, qipa wiaykunapa musquyninwamniaswan karuman chayasun.

Tarcila Rivera ZeaCHIRAPAQ


9/102


10/102

Llaqtaypa hanayninpi hatunkaray mulli sachasumaqmi sayachkanki maymanta qawariptiypasqumir rapiykim manapuni qilluyarinchu maychika chiraw pachapipaswatantin mana paraptinpas sumaqtam llanllarinkimanataqmi imanasunkichu qasapas, chikchipas.

Taksa sachallaraq kachkaptiykim

sapiykiqa yaykurquna allpa ukuman, maykamaraqhinaspam qaqatapas chiqtarquntumpa huqu allpata maskasparapichaykikuna mana waurqunanpaq.

Kulluykipas sapa wata astawan rakuyaspanmiaswan qaqata sayachkan

maychika wayrapas mana imanasuspaykimtumpallata kumuykachisunki.Qachqa qaraykita llaqllarusuptiykikupaskiriykimanta sutuq wiqimantamhuk musuq yura paqarimun.Witurusunkikua chaypasallpa ukupi huk chikan sapiykimantammusuq mallki chikllirimun.

Pujas llaqtaypamulli sachan*


11/102

10

Miskichanrayku chiwakupa mikusqan ruruykimantapaskarukunapiraqmi wiarimun musuq sachakuna.Chaynapim wiaypaq kawsankirapillaykipas qumirllaaruruchaykipas pukay pukayancha kuyana mulli mallki.

Llullu rapichaykiwan qaqurikuptiymiallinyarin ima nanayniypas.Rapiykipa timpusqan qui yakuwan aytiykuptiymiima unquypas waspirirun utqaylla.

Puka ruruykimanta qaywirisqa apichatamwarmakuna mikuchakuykun saksanankamachaywan kallpachasqam

aswan kusisqa pukllarikunkuchay miski apichawanmiaswan yuyaysapachaimatapas utqaylla yachakunku.

Chay ruruykipa miskichanmanta ruwasqa aqachataqmiwarma yanaypa uyachanta pukayarichin

yawarniytapas timpuykachiniskayniykuta kuyanakuypi rawrarichiwankusansa wayllunakuywan uqllanakuykusparikchaspalla musquyniykupihanaq pachaman qispirichiwanku.

Karu llaqtaman ripuptiypas

kallmaykikunam mama taytaypa makin hina maywirikuspa


12/102

11

qama allinlla nispa kacharpariwan.Unaymanta llaqtaypa millqayninman kutimpuspaypasqamtam qawarimuyki karumantaraqkuyay qisanman kutinpuq wakcha urpi kikillan.

Chakra llamkayman minkanakuq runa masiykunapasqampa llantuykipi samaykuspamwarmikunapa sumaq yanukuynintayarqayninpaq mikuchaykunpusuqullanpas puqchiriq sara aqawanchakiyninta tasnuykuspasumaq takiq warmikunapa kunkanpiharawikunata uyariykuspasunqunta kusirichinPacha Mamata yupaychaykun

kallpanwan tarpuykuspahumpinwan qarpaykuspakawsay mirachisqanmanta.

Hayka wataam chaypi sayachkanki?Manam pipas yachanchu.Ichaqa, taytaypa taytanpas riqsisurankiam.

awpa machu payaykunapaqampa llantuykipi qachwaspankuwayllunakusqanmanta paqarimuqmi kachkaniimaynam willkaypa willkankunatapaskunan qachwaypi hatun kuyaywan tarpuchkanichayna kikillanpuni.


13/102

12

Willka Wamanpa churin llaqtawaranqa watapi tukuy ima akariq wawa churiykimchay mulli sachayki hinapuni mana imapa atipananallinta sayachkan, qumirlla llanllarichkansumaqta sisarichkan

rurunwan kallpachachkan qipa wiaykunataastawan astawan sapinchakuspaastawan astawan kullunta rakuyachispaqaqay qaqata sayachkantukuy mana allinkunata atipaspa.

Wari runam awpa machu payayki karqapaykunam qichwa siminchikta llanllarichispa

tukuy llaqtakunapi tarpuykuspawaranqa waranqa runapa yuyayninwanrimayninwan, takiyninwan, kuyayninwansumaqta mastarirqan.Chay awpa awkinchikkunamsara, papa, kinwa, qaiwa, kiwicha, uqa,maswa tarpuyta yachachiwaranchikhinallataq miski mikuyniyuq paqay, paltay,chirimuyapa yuran mallkiytapas.

Pujas runa, manapuchukaq runa*


14/102

13

Wari machu payanchiktaqmi yachachiwarqanchikquwi, paqu, llama, kuchi, wallpa uywaytapas.Wasi rurayta, awayta, yarqa kichayta, yupayta,chaskakunata qawaspa punchawpa puriynintapasWari runa machu payanchikmi yachachiwarqanchik.

Chaynam karqanchikkikillanchik kay munaq

mana pipapas kamachinanmana pipa qayllanpipas kumuykachaqsunqunchikpa rimayllan uyariqyuyayninchikpa yachayninman hinalla maymanpas puriqruna masintillan kallpachanakuspaima sasachakuytapas atipaspa.Chaynam kawsakurqanchik, hawkallamana piwanpas piachinakuspa

Pacha Mamanchikta yupaychaspallamkayninchikpa chaninta mikukuspanchikmana pimanta maapakuspamanataq pitapas llakichispayarqaytapas mana riqsispamuchuywanpas mana waqaspa.

Hina qipanmanam inkakunaqa hamurqa.

Paykunaman ratapakuyta mana munaptinchiktaqmiawqanakuyman churawaptinchikAntawayllapi Chankakunawan, Puqrakunawan, Warpakunawan,Rukanakunawan, Wankap Willkankunawan,Wankayuqkunawan, Tarumakunawan, Sawsakunawan,Yaruwillkakunawan, Wanukuqkunawan, Punpukunawanpasllapallankuwan allinta rimanarikuspanchikhuk kallpalla sayarispanchikachka maqanakuypi atiparquspanchik


15/102

1

Qusqu llaqtankama qatirurqanchikpay tukuspa, apas-apas purisparuna masinchikta atipaspasaruchakuy munawaqninchik inkakunataqa.

Chaymantaam inkakunaqaWillka Waman llaqtata sayarichirqakuTawantin Suyupa awi rurun Qusqumantapas

aswan hatun llaqta kaspan,huk kallpalla, huk yuyaylla, huk sunqullauqanchikwan kuska sayarispaallin qari hina maqanakuspapaykunawan mana saruchikuy munaqwakin llaqtakunamantaQusqupi qipa wiay inkakunatauqanchikmanta harkananpaq.

Chayraykus kay Willka Waman llaqtapihuknin inkapas paqarirqaawpa mamanchikpa wachakusqan.

Espaamanta hamuq millay sunqu runakunaPacha Kamaq Wiraquchapa churin tukuspaquri qullqinchikta suwawaspanchikpaykunallapaq llamkachiwaspanchik

warminchiktapas saruykuspankuchurinchiktapas qichuwaspanchikmana chaninta akarichiwaptinchikpasuqanchikmi awpaqta sayarirqanchiqchay saprasapa yuraq qara runakunata qarqunanchikpaqawpaq hina munasqanchikta ruraspauqanchikpura kamachinakuspatakiyninchikta takirikuspatusuyninchikta tusurikuspa


16/102

1

Pacha Mamanchikpa kurak wawan hinapunihawkalla kakuspanchikallinlla kawsakunanchikpaq.

Chay tukuy akariymanta, waqaymanta, muchuymantapasqispichiyta munawaspanchikEspaa runakunawan maqanakuq sumaq sunquTupaq Amaruwan, warmin Mikayla Bastidaswanpas

hinallataqmi sayarirqanchikMuru Chukukunapa, Basiliyu Awkipapaswillkan kaspanchikpaykunawan kuska purispaawqanchikta atipaspayapamanta hawka kayta haypaspakusilla kawsakunanchikrayku.

Kay suyukunapia churiyasqa runakunaEspaamanta hamuq kikin taytankupa chiqnisqantukuy imapi qipanchasqa mistikunataytankuwan maqanakuypaq minkarikuwaptinchikpaskuskapunim sayarirqanchikyawarninchikta chaqchuykuranchikAyakuchu Kinwa pampapiisqun punchaw diciembre killapi

waranqa pusaq pachak iskay chunka tawayuq watapisupayninta aparqachispasikinpi haytaspawiaypaq qarqunanchikkama.

Hina qipanman Chile suyumanta hamuspasarunchay munawaqninchik runatapasqari tukuq militarkuna allqunayaruptinammaychika qaqa ankunapi


17/102

1

supayninta apachirqanchikhanayninmanta rumita kachaykamuspaTayta Cacerespa umachasqan.

Qayna watakunallapituta puyu llaqtanchikta pakaykuspachaychika llakita, waqayta, wauyta, chinkaytapasapamuwaptinchik

uma muyuyninchikmantasunqu nanayninchikmantaawi tutayayninchikmantamuspayninchikmantapashuk chikachanta allinyaykuspaaqatitanka hina sayaspanchikmiPujas llaqtanchikpi mulli sacha kikillanpuniawki tayta mamanchikpa kuyakuyninwan

paykunapa tarpusqan allin yachaykunataPacha Mamapa sunqunmanta pullpurimuqchuya yaku hatun mayuwan qarpaykuspamwauymanta kawsarirqanchik.

Chaykunawan yuyayta hapispanchikmikunanqa awpaqtaa qawarichkanchikmanaa wauytapas manchakuspa

allin kawsayta maskarichkanchikawpa machu payakunapa ramparisqanwayna sipaskuna


18/102

1

qipa wiay warmakunapasawki mulli sachanchik kikillanpunimusuqmanta llanllarimuchkanchikqumiryarichkanchiksisarimuchkanchikruruytaa qallarichkanchik.

Wiayllam chaynapauni karqa.

Chaynallapunim kasunchikwiaypa wiayninpaq.

*Kaytam qillqaran: Leo Casas


19/102

awpa willanakuy

1


20/102

awpa willanakuy

1

Pichqayninmankutinpuq alma

Aurelia Rivera Gamboa*

Kaytaqa willawara primoy Danielmi.Paysi hamusqa Huamangamanta Pujasman.Qullqin mana kaptinsi, unaychaa hinalla wischurayaq arroba kukachantaqipirikuspa hamuchkara.

Unaya purisqan hawas mayuman chayarqun, chaysi hamukuchkasqa

manchay lluqllata apamustin.

- Imaynatataq kaytari chimparusaq?, nispansi, llakisqa, huk rumipatapi tiyarayan.

Hinapis huk runa chayaramun, yuraq pantalunniyuq. Paysi Danielta ninkaynata:

- Imaynallam, wawqiy! Chimparusunchu?- Manachusmi chimpaytaqa atirusunchu. uqaqa kutipuypaqam

kachkani, ninsi Danielqa.

- Ama llakikuychu, chimparullasunmi, ninsi chay runaqa.- Atakallaw, kaychika lluqllaqa aparuwachwanmi

* Aurelia Rivera Gamboa, 81 watayuq, tawa wawayuq, Paqaypatapi wasiyuq.


21/102


22/102

awpa willanakuy

21

rantikuyta tukurunki. Hinaspam, imaynam kuska hamuranchik, hinallataqkuska kutinpusun.

Hinapis chayanku, tutayaykuyta. Chayasqanku wasipiqa achkas runakachkasqa, llapallan yana pachayuq, hatun llaki uyayuq.

Huk mesapis wausqa runa chutarayaq hinapuni pachakuna churasqakachkan, muyuriqninpitaq vilakuna qayllaslla rawrachkan. Wakin warmiswaqakuchkan pachata llamiykustin, wakintaqsi esakuchkan

Huk hatun mesapitaqsi tukuy rikchaq mikuyataq, pallay lliklla hawapimastarisqa kachkan, hinallataq aqa, vinu, anisadu, waspiriq punchipas.Sumaq miski asnaychas wayrapi muyurimun...

Yuraq pantalonniyuq runaqa sapankatas napaykukun, marqaykuspa,

ichaqa mana rimarispalla.Chaymantaqa, mikunayuq chuwakunatas kusisqa uqariykun iskayninmakinwan, punchiyuq tasakunata, vinu, anisadu copakunatapas. awintachimlliykuspas sapankata muskichaykun. Manas mayqintapas mikunchu,upyanpaschu. Ichaqa, muskiykusqan hawaqa, tumpatas pisiyarinmikuykuna, upyanapas.

Tukuy imatas chay runaqa qawaykacharin, kuchunkuchunta,hanaykunatapas. Kayta waktas puriykacharun.

Chaykamas, chaypi kaqkunaqa kukata rantichkanku. Sapanka runas,makinpi achka kukata puqtuykuspan, yuyaqkunaman haywaykun.Paykunataqsi, iskaynin makinta hukllaykuspa, sumaqta chaskirikuspakintuykun, kruschakuykun, samayninwan saminchaykuspa, urqukunamanpukurin. Chaymantaqa, mastarisqa punchun hawapi wisirispas,

Kutinpuq alma


23/102

awpa willanakuy

22

kukapa rapichankunata qawapayan, upallalla tapupayan kuyaqninkunamanta, chakranmanta,uywachankunamanta, compadren-comadrenmanta, ayllu kamachiq kunamanta, ahijadonmanta,karupi kaq wawa churinmanta, pay kikinmantapas. Hinamanqa, punchunta qimpiykuspas,kukapa rapichankunata chulla chullallamanta akullikuykun, maynin chaynin llipta-tuqrachawantupaykachistin.

Hinapis Danielpa kuka apasqanqa lliwa tukukapun.

Chaykamaqa chawpi tutaas.

Chaysi yuraq pantalunniyuq runaqa, sapankata marqaykuspa, lluksipun wasimanta. Manas pipasharkanchu, imaninpaschu. anta puriyta qallariptinsi Danielpas, punchunta churakuykuspa, qipantarillantaq.

Karuchakamas arpay violinpa miski waqaynin, warmi qaripa sumaq takiyninpas paykunawan kuska

puririn. Chaywansi wasipi qipakuq runakunaqa llakiyninta tasnuykun, ripuqkunapas.

Unaysi hinalla purinku iskaynin, mana rimarispa, hawka sunqu.

Lluqlla mayuman chayaruptinkuqa, manaraq imatapas rimarichkaptinsi, puriq masinqa Danieltanin:

- Wasay pataman churakuy, chimparachisayki, nispa.Chimpanankukamaqa, manaas Danielqa chimllinchu, aswansi uyapakuchkan. Hinapis musyarikunqipiqnin runapa lluqlla patallanta purispa mana challpuqyasqanta, hawachallanta achikyay wayrahina purisqanta.

Chimpapia qawaykuptinqa, chay runapa chakinqa mana chikan nuyusqallas kachkasqa, yuraqpantalunninqa sumaq chuyallas, mana chikanpas lluqllawan challasqalla.


24/102

awpa willanakuy

23

Chaypis chay runaqa hawkalla Danielta rimapayan:- Kusikunim kaypi tupaspa kuska purisqanchikwan. Aaychaykim

kuyaqniykunapa sunqunta kukachaykiwan miskiykachisqaykimanta.- Qamwan mana tupaspayqa, manam kay lluqlla mayu chimpayta

atiymanchu karqa. Qamraykum kuka apasqaytapas lliwchata rantikamuni,ninsi Danielqa.

- Qama kusalla, wawqy. Manam qunqarusaykichu.- Qampas hawkalla

Chayta nispansi Danielqa huk marqarikuywan rakinakuyta munasqa chayallin runamanta. Ichaqa manas marqayninpi imatapas tarinchuChay yuraq pantalonniyuq puriq masinqa runapa llantullansi kasqa!

Ripuqtaa qawaykuptinpas, chay runaqa mana pampata saruspallas,

rumikunapa qurakunapapas hawachallanta purispansi, upallachallaripukun, wayra hina llampuchalla.

Chaynas Pujas runaqa purisqa wauy pachamanta kutimuspa, kikinpapichqa punchawninman puriq ayawan kuska

Kutinpuq alma


25/102

awpa willanakuy

2


26/102

awpa willanakuy

2

Vctor Soto Chuchn*

Unay wataas, huk hampatu machaqwaywan purunpi tuparuspa,qisqintuta qichunakuspa, kaynata qaparinakusqaku:

- uqam mikurqusaq kay qisqitaqa utqaychalla, hatunkaray qalluytachutarispay, ninsi hampatuqa.

- WAAA-HA-HA-HAAAYY! Amay asirachiwaychu! Imaynapitaqqamqa uqamanta aswan utqaylla puriwaq? Millaypaq chakiyuq,awisapa qachqa rumillam qamqa kanki ninsi machaqwayqa.

Hinallas astawan qaparinakunku. Sapankas, astawan rimayninwan,uqapunim mikurusaq qisqitaqa nin.Chaykamas qisqichaqa pawarikapuna.Kikillanchikmanta rimaspaqa manapunim huknintaqa uyarinchikachu.Chaynapim, manaa rimanakuyta atispaqa, maqanakuymana yaykunchik.

Takanakustin rimasqankupim ninku:

- Atipaqmi mikupunqa atipasqa kaqta nispa.

Ymaraykum machaqwaysuchuspalla purin?

* Vctor Soto Chuchn, 21 watayuq, Tranca Paya Kallpachinapi yachaq.


27/102

awpa willanakuy

2

Hatun pampamansi rinku. Manaraq maqanakuy qallarichkaptinsi, hampatuqa ayllunta qayarikun,chaysi achka hampatu muyuriykun machaqwayta, llapallanku kaynata qaparistin:

- Atiparusunmi!! HAYLLI, HAYLLIII!!! nispa.- Machaqway wasaparuyta munaptinqa, llapallanchikmi kachurusun ninkus llapachallan.

Machaqwayqa, hatunkaray, yuyaysapa, sinchi kallpayuq kayninta, manchay sipiq tuqaynintapasyuyarispansi, mana pisillatapas mancharikunchu. Hinas qaparin kaynata:

- Munaspaqa, llapallan hampatukuna huurikuychik. uqam millpurusaykichik, chulla-chullallamanta -nispa.

- RUUUKKK-TAK-TAK-TAAAK!!! nispas qaparin kuskalla lliw hampatukunaqa.

Kuchun kuchunmanta pawaylla hamuspas, hampatukunaqa aswan kallpawan qaparinkullapachallan:

- RUUUKKK-TAK-TAK-TAAAK!!! nispa.Chaynapim, llapallan hampatukunapa kallpawan takiynin uyarikun tukuy pampantinpi, wayqukunapi,urqukunapipas. Qaqakunas kutichinakun chay qapariyta, huk urqumanta huknin urquman:

- RUUUKKK-TAK-TAK-TAAAK!!! nispa.

Wayqukunamanta, pukyukunamanta, mayumanta, quchamanta, kaymanta, wakmanta, hanaymanta,uraymantas astawan, aswan achka hampatukunaqa chayamuchkan chay pampaman, mana usyaqpara kikillan.

Hatun pampa huntaas hampatukunaqa, wakinninpa qipanman churakuspa, hatun kaqkunaawpaqpi, taksankunataq qipanpi, muyu kanchata ruwarunku.


28/102

awpa willanakuy

2

Ymaraykum machaqway suchuspalla purin?

Chaypa chawpinpi rikukuspansi, machaqwayqa, waska hina arwirukun.Chaymanta umanta uqarimuspas, kaspi hinaa sayarimun, awpaqpi kaqhampatuta rakrarqunanpaq.

Hampatukunaqa riqsirqanam yachaysapa machaqwaytaqa. Chayraykum,manapuni mayqinpas kutirinchu, manataq machaqwaymanpaspawaykunchu.Aswanmi, tawqa-tawqa churakuspanku, hampatu pirqata hina

ruwarunku.

Chaymantaqa, llapallan hampatukunam pusuquta aqtuykamunku,awpankupi kanchata hina hatarichispa.

Machaqwayqa manapunim tupaykunchu chay pusuqu kanchataqa.Imarayku? Yachanam qaranta ruparuspa lluchurunanta.

Machaqwayqa, wauqpaq kaspaqa, pampapi arwirukuspam kallpawanpaskarikun, wikullusqa kaspi hina wayranta pawarunanpaq. Kaytapashampatukunaqa yachantaqmi. Chayraykum kikinku tawqanakuspa, pirqahina sayarirachinku.

Hinapim machaqwayqa, kaspi hina sayariruspan, wakinninpa hawanpi

kaq hampatuta mikurquyta munan.Allinta sayariruspa machaqway qawaykuptinqa, hampatukunaqa kaspitassiminpi chakarukusqaku.Chaynaqa, manapuniy mayqin hampatutapas mikuyta atirunmanchumachaqwayqa.


29/102

awpa willanakuy

2

Sayariyta munaspaqa, machaqwayqa kuskanninta pampapi arwiruspay huknin kuskannintasayarichinan. Chaynapim huknin hampatu machaqwaypa chupanta millpuyta qallarin. Chaymankutirimuptinqa, huknin hampatuataqsi machaqwaypa umanman pawaykuspa millpuchkana.

Hampatupa simin ukupi umayuq machaqway mukikuytaa qallarichkaptinsi, sikinmanta achkaua machaqwaychakuna qayllaslla lluqsirimuspa, pusuqu kancha ukupi muyukachaykun, hawantapawaruyta munaspanku.

Hampatukuna munaspanqa, maman machaqwayta wauchiyta tukuruspam, uanmachaqwaychakunata chulla-chullamanta mikurunkuman karqa, lliwchata.

Ichaqa, kuraknin hampatum, wakinnin kamachiq, maman machaqwaypa umanta aqturuspa, kaynatarimarin, ancha kallpawan:

- Hampatu masiy wawqi paniykuna, kunanqa atiparunchikmi kay machaqwayta

- Mikurapusuna! ninmi huknin hampatu.- Wawankunapas wauchun! ninsi hukataq.- Yarqawachkanmi! nispas qaparinku achka hampatukuna.- Akakallaw, wawayuq warmi masiyta! -ninsi huk paya hampatu.

Chaysi kamachiq hampatuqa, sapankata hawkalla uyariykuspana, raku kunkanwan chuyatarimarimun:

- Wawqi paniykuna, llapanchikpim kallpaqa kachkan. Qamkunam amachawankichikmikuwananmanta. Achkam kancik. Chayraykum kay machaqway, llapallan wawantinpas, manaaypanqachu llapanchik mikunapaqqa.

- Mana mikurusunchu chayqa, paykunam mikurquwasun. Chaynapunim wiaylla, ninsi hukhampatu.

- Chaytam kunan tikrananchik. Hina aswan ripuchunku. Ichaqa, kunanmantaqa hawkaapaykunawan kawsananchikpaq allinta rimaykuspa -nispas rimarin kamachiq hampatu.


30/102

awpa willanakuy

2

Ymaraykum machaqway suchuspalla purin?

Astawan rimaspaas, aswan achkapa munayninwan, mamanmachaqwayta, llapan wawachankunatapas pampachaykunku, ichaqaamaa astawan maqanakuypi kanankupaq allinta rimaykuspa.

Chay rimasqanku aktata qillqanankupaqpas achka rimaysi kallantaq.

- Pujas Pampa Juezpapi qillqamusun, ninsi kamachiq hampatu.- Manam! Paytaqa Vilcas Subprefectum churaykachin, partidunpi

kasqanrayku ninsi huk wayna hampatu.- Vilcaspi Hatun Juezman risun ninsi ayllu kamachiq presidente.- Amapuni chaytaqa rimasunpaschu! Sasa cuota churana,

abogaduman paganaraqmi chaypaqqa -ninsi huk wayna hampatuataq.- uqaqa compadre atuqtam akllakuyman ninsi maman

machaqway.- Chay maan huntasqata? nispas achka rimarinku.

- Tayta Pancho kachun, paymi mana pantayqa! -ninsi huk payahampatu.

Paytaqa manaam pipas manam ninchu.Chaynapim aktata qillqaranku hampatukuna, machaqwaykunawan.

Hina qipanmansi Taytanchik San Franciscuqa nisqa maman

machaqwayta:- Qampas, wawaykikunapas sararispa puriyta munaspaqa, amaa

hampatukunata piachiychikchu nispa.

Tayta Panchuqa musyachkansi machaqwaypa hampatuta mikurquytapunimunasqanta. Chayraykus mana munanchu kunankama runa hina iskaychaki purinanta.


31/102


32/102

awpa willanakuy

31

Aurelia Rivera Gamboa(Kaytam huknin waway willawarqa. Chaytam uqa willaykichik)

Yachay wasillapiraq kachkaspaymi Rurun Markata rirani. Chaymantakutimuchkaptiymi, chawpi anpia mamay ayparamuwan, caballuntin.

- Kay karu purisqaykiwanqa icha pisiparamunki. Kay uywapiichiykuspaa chayaruy, hawkalla -nispam niwan mamayqa,

kuyapayawaspa.

- Imaynam pisiparamuymanqa? Kayqay llinlla kachkani. uqaqawaynaraqmi kani, riki? Imaynam mana imayuqta, ichikuykuspayraqtaqkutichiyman kallpa sapa caballutaqa? Aswanmi achkachata allin llantataapakustina risaq.

Chaynata qari tukustin nispaymi, llanta ruwaytaa qallaykuni.Mamayqa Rurun Markamanmi puririn.

- Diosllawana, wawy, nispanmi cruschaykatamuwan.- Qampas sumaqlla, mamy, nispaymi qipakuni.

Kaballuyman yakucha upyaykachispay, qachuchayuqta wataykuspaymi,

sacha sacha ukumana yaykuni, llantakuq.

Sacha amachaqwamani


33/102


34/102

awpa willanakuy

33

Sacha amachaq wamani

Pim qayamuwara?Ima niwaytam munara?Manam yachanichu.

Pujasman chayamuspayaqa, wasiypim willakuni chay tukuyta, anchamanchakuywan qilluy qillu, katatatastinraq.

Upallalla uyariwaspankum, kuraqniykunaqa kaynallata rimarin:

- Urqupa sunqunpi kaq Apu Wamanim chay sachakunata qawachkan,chinkarunanmanta amachachkannispa.


35/102

awpa willanakuy

3


36/102

awpa willanakuy

3

Gregorio Gamboa Salcedo*

Limapis huk japones karan achka qullqiyuq, llumpay apu. Wauptinsipamparusqaku qurimantakama kiruyuqta, anilluyuqta, pulserayuqta,collarniyuqta.Chay pampasqankutas rikusqa huk suwa.

Chaysi chay tuta panteonta kutiruspa, nichuta kichaspa, wausqarunayuq cajonta hurquruspan, pampaman churaykuspa, pikuwan tapantaqaqwaruspa kicharun.

Hinaspas wausqa japonespa makinta maskaruspa qawaykun.Manas kanchu anillonkuna, pulserapas kantaqchu. Chaysi wausqapaqasquntaataq, kunkantapas mullquykun. Manas kanchu hatunkaray

quri collar rikusqan. Ancha piasqaas, sasatataq, wausqapa simintakicharin. Manas kantaqchu quri kirupas.

- Supay apachun kay wakcha tukuq japonesta!-nispas yapamantatapanta clavaruspa, cajonta huqariyta munan, kaqta nichonmanchurapunanpaq. Manas cajon huqariyta atinpunichu.

Pampasqaa japonespaquri kirun suway munaq

* Gregorio Gamboa Salcedo, 78 watayuq, Paya Kallpachinapi wasiyuq.


37/102

awpa willanakuy

3

Llumpay pisipasqaa, ancha manchariywan chiri humpipa huqarisqantaqsi nin:

- Hinaa kachun, carajo! - nispansi ripukun.Manas puriyta atinchu! Kallpawan chutapakuspa hukta ichiriptillansi, alma cajonqa kuyurispa,paypa qipanta hamuyta munan

- Mamallay mama!! Suway munasqaywan anchata piarikuspanmi, sepulturan ukuman

chutaykuyta munawachkan kay wausqa japonesqa, nispansi suwaqa astawanraq chutapakun.Manapunis kuyurinchu alma cajonqa. Aswan kallpawan chutapakuptinqa, chay cajonqa suwapaqipantas puriytapuni munan.

- Kunanch waunay punchaw chayaramun!

- Imanaykusaqtaq kunanri? Maychika runapa wiqinpa chaninmi chaychika quri karqa kayjaponespa? Chaymantach Taytacha qarqumun Hanaqpachamanta. Chayraykum uqatawansupay wasiman chutayta munawachkan, paywan kuska akarimunaypaq. Kunanqa, kaywausqa japoneswan kuskach condenakuspay purimusaq llaqtan llaqtan, maykamaraq nispawaqapakuchkaptinsi yuyaynin chinkarun.

Paqarinnintinqa, panteoneros tarirun chay suwataqa, chiriy chiritaa, kichasqa sepulturapa

awpaqninpi. Alma cajonpa tapanwan kuska allin allin clavasqas suwapa casacanpa puntankachkasqa. Chayraykus, nichonman kutichipuyta munaspaqa, cajon huqariyta manapuni atisqachu.Ripuyta munaspa kallpawan chutaptinpas, chay alma cajonqa mana kacharisqachu, aswanraqkuyurisqa, paypa qipantapas puriyta munanman hinapuni


38/102

ill k


39/102

awpa willanakuy

3

awpa willanakuy


40/102

awpa willanakuy

3

Gregorio Gamboa Salcedo

Wankasankustam rirqani Filomeno Gamboa, Misael Gamboa iskaynintiyuywan.

Wankasankusmanta kutimuspaykuam, karu purisqaykuwan pisipasqakaspayku, Pallqa Wayqupa hanaynin Millpu capillapi samaruniku.

Wichqasqa punkupa chinpallanpim qurpachakuniku, cor redorpi.

Hinapim, yaqa chawpi tutataa HUUUUQQQ- HUUUQQQQ! nispa runauqupakamun, capilla ukupi, llavewan wichqasqa punku qipapi.

Wauy wauypaq uqupakusqan hawaqa chaqw aytaam

qallaykun, kallpawan QUURR-QUUURRR nispa. Hinaptinmi

uqaykuqa, ancha mancharikuywan katatastin, cue-puykupas

hukmanyaruptin, condenaomi kayqa nispayku, capillapa

qipanman lluqsiruspayku, akawan warakaniku. condenaoqa

akatas manchakun, millakun.

Akawan warakaramuptiykum muyuq wayra, ancha kallpawan

suquruspa, huqarirqun. Hinapim chay condenaoqa chinkaykapun,

Condenaomanta

awpa willanakuy


41/102

awpa willanakuy

0

ANALLUUU, ANANALLUUU! nispa qaparistin, manaraq uyanta qawaykuspay pim kasqanta

riqsiykuchkaptiy.

Maychikataa wayqu urayta warakaptiykupas, condenaotaqa manapunim rumi hapinchu. Hatunhispay nisqanchik akawan warakasqallawanmi muyuq wayra hatarispa hanayman apapun.Chaynatam rikurqani chay kuti.

Imamantataq chay condenaoqa paqarimun?

Condenaoqa cristiano masinchiksi. Masanchikwan, runa masinchikwanpas mana allinkawsasqanchikmantas, wauptinchik Taytacha qarqumuwanchik Hanaq Pachamanta, almatacuerpontinta.Chaysi puriykachanchik, ancha sasawan imatapas llumpay llasaqta aysakachaq hina, llapallan

hatun huchanchik lliw pampachasqa kanankama. Chayna purisqanchikwansi runa masinchiktamancharichinchik, amaa uqanchik hina pantananpaq. Maychika purisqanchikwana sunquntiyaykuptinsi Taytachaqa pampachawasun wakinninchikta, chayraqsi almanchik salvakuspaHanaq Pachaman qispipunqa. Wakinninchikqa hinallas purisun, llumpayta akaristin, JuicioPunchawkama. Chaypiraqsi yachakunqa huchanmanta pampachasqachu qispinqa HanaqPachaman, icha wiaypa wiayninpaqchu hinalla akarinqa. Chaytaqa akllawasun kikinTaytachas, wauqta, kawsaqtawan, kuskata.

Chaynatam qillqa riman nichkankum riki.Chiqapchu, imaynam?Manam yachanichu.


42/102

awpa willanakuy


43/102

awpa willanakuy

2

awpa willanakuy


44/102

p y

3

Gregorio Gamboa Salcedo

Taksa maqtachallaraq kachkaptiymi kay wasiypi yachara huk zapatero,Cangallomanta, Andrs Peralta sutiyuq.

Chaymi sirapakuspa ganarukusqa tukuy rikchaq kawsayta, Cangallopahanaynin ayllukunapi. Sara, papa, uqa, ulluku, lakawiti, chaykunaapananpaqmi fletakamusqa qanchis asnuta.

Asnukunaqa, llumpay rupaypi achka cargantin purimusqanwansi,chakiymanta yanqallaa hamuchkanku, tukuy anpi yaku manakaptin. Qata wichay anpiqa, aswansi manaa puriytapas atinkuchuchay asnuchakunallaqa.

Yaqaa Pujasman chayachkaspas, Marcelino Leonpa kunan pachawasinpa kasqanpi, Cansa Caballo nisqapi, huk pukyuchata tarirunku.Chaypis asnukunaqa yakuta upyaykun, atisqanta. Asnunkuna yakuwansaksaykuptinqa, tayta Andresqa yapamantas puririna.

Pujasman chayaramuspanaqa, tayta Andresqa carganta wasiypunkupi paskaykspanmi, asnukunata wasi qipaman qatiykun.

Zapateromantaasnumantawan

awpa willanakuy


45/102

p y

Hina qipachallanman qawarimuptinqa, llapansi asnukunaqa pampapi chutarayachkasqa,

wiksan punkisqa, wiksa nanaywan qiwiykachakustin.

Hinamanqa, llapallansi asnukuna waurapun, tunqurinpas ancha yuraq, timpuq yakupi yanusqakikillan.

Mana hampiy atinam chayqa.

Imaynatas kutichiran Don Andresqa fletasqalla qanchis asnukunamantari? Manamyachakunchu chayqa.

Chay pukyuqa manam kanachu kunanqa. Kallpawan paramuptillanmi waspirimun chay wayqu,asufre nisqa sallina rumipa asnayninta hinataqmi wayra apamun.


46/102

awpa willanakuy


47/102


48/102

awpa willanakuy


49/102

awpa willanakuy


50/102

Victoria Ochoa de Rivera

Huk illaqkunas, Wanka Sankusman rispanku, tutayaykuyta chunniqwasiman yaykuspa, chaypi samasqaku.Chay pachaqa manam riki fosforoqa karachu.Chayraykus, yanukunankupaq, akchikunankupaq, quirikunankupaqpasninata ratachiyta munaspa, huk yuraq rumita chikan herrajitawantakapayanku, chuchawpa sunqunpa chinpanpi.

Manapunia nina ratachikuyta atispankus, sullkan kaq waynatakamaykachisqaku sansata apamunanpaq.Hinaptinsi chay waynaqa puririn, kallanata aparikuspa.Unaya purispansi huk hatusman chayarun.

- uqallaymi, mamy nispa punkumanta qayaykuptinsi, chukllaukullamanta huk warmi rimarimun, miski siminwan:

- Yaykukamullay -nispa.

Yaykuykuspan tullpa ninapa akchiyniywan qawaykuptinqa, sumaq sipaswarmis wasiyuq kasqa.

- Nina sansachaykita quykuway, ama hina kaspayki - ninsiwaynaqa.

Tullullanaskachkasqa

awpa willanakuy


51/102

0

- Suyachaykuy huk chikachallanta, mikuchaykunkiraq, ninsi sipasqa.

Mikusqankuman hinaqa, mana tukuqtas rimanakunku.Unaya rimanakusqankupis chay waynaqa ninaman risqantapas qunqarapun. Tutayaykuptinripunanpaq wayna atipakuptinqa, chay sumaq warmiataqsi llampu siminwan harkaykun:

- Ama ripuyraqchu. Killa lluqsiramuptina ripunki -nispa.

Hinapis waynapa sunqunpiqa hatun kuyakuya rawrarichkan, astawan, astawan.Sipaspa uyanpas pukay pukaas, awinpas nina sansa hinaas akchirimuchkan.Iskayninkus wayllunakuykunku.Hinamanqa, kuskaas puunku.

Achikyarunas. Chay wayna manaa rikurimuptinsi, wakin illaq mansinkunaqa maskaqninapuririnku, imanaruntaqri nispa, llakisqa.Hinapis hatusman chayarunku.

- uqallaymi, nispa punkumanta qayapayaykuptinqa, manas pipas lluqsimunchu, manataqsirimaywanpas kutichimunchu.

Hinaptin yaykuspankus, waynapataqa tullullantaa tarisqaku, pampapitawqa-tawqa chutarayachkaqta.

Mana imanakuytapas atispankus, huk kaspimanta crusta ruwaykuspa, purun waytakunatawataykuspa, chay waynapa tullunkunataqa pamparunku, resakuykuspanku.Hinamanqa ripunkuas, maymi purinankuta.

Huk llaqtaman chayaspa yuyaqkunata tapuykuptinkuqa, kaynatas ninku:

awpa willanakuy Tullullanas kachkasqa


52/102

1

- Supaysi, sumaq warmiman tukuspan, qarita pantachiwanchik.

Paymi imamanpas qaraykunman karqa chay waynapa aychantaqa,Paytaq almanta supay wasiman apaykunanpaq.

awpa willanakuy


53/102

2

awpa willanakuy


54/102

3

Teresa Jesusa Quispe Palomino*

Huk viudas, payachaa, waukusqa, chaysi pamparusqaku.Chay kikin tutallas, yaqa chawpi tutata, alman wasinman kutiramuspan,markapi anchata raqmachakuykusqa.Runaqa achkasy uranpiqa puusqaku, ichaqa manas rimayta,resakuytapas atisqakuchu, ancha mancharisqa kaspanku.Chayna llapallanku qiminakuspas achikyarunku.

Chayraqsi chay almaqa kutikapun panteonman.

Pichqa punchawnin tutapis payachaqa kutiramullantaq wasinta.Hinaspansi rumiwan mikuy yanukusqanku hatun allpa mankatachiqirachin.Aswansi riki yakuqa manaraq timpusqachu kara, manachayqamuyuriqnimpi kaqkunatas ruparunman kara.

Rikuqpaqqa, chay rumiqa manataqsi wakin hinachu, hukmansikasqa.

Chay mankata pakirusqan hawaqa, huk mankataas churkunkutullpapi. Mikuchkaptinkuas, chay almaqa huktawan rumiwanchamqaramun mankataqa.

Qillqankunaallichakuq alma

* Teresa Jesusa Quispe Palomino, 80 watayuq, tawa churiyuq, Teneriapi yachaq.

awpa willanakuy


55/102

Chaymantaqa, markaman qispiruspansi tukuy tuta raqmachakullantaq.

Gallo waqaramuptin hinaqa, panteounmanas kutipun.Huk punchawataqsi, mamaypa suegron don Mateo Gamboa machucha, waukuq payachapavecinun kaq, tardiykuqtaa vacan maskaq risqa chay Puyu Puyu Montepi, Atuqpa Wachanannisqaykuman. Vacata tariramuspan kutimuchkaptinas, Salvirayuq Pampata chayaruptin,qunqaymanta huk mana riksisqa vaca qispiramusqa, hinaspansi pawaychallaa hanaymanpasakusqa, chaysi manchakuymanta utqayllaa hampusqa.

Mayu Pampaman chayaruptinqa, qawarina patachaman qispiruspansi waukuq payachaqadon Mateota qayarimun:

- Mateooo, ama hina kaspayki warmaykunaman willaykanpuway, mamaykichikpa llapa imasaqisusqaykichiktaqa markapis tarinkichik -nispa.

Don Mateoqa, tutataa kutinpuspansi, paqarinnintintaa waukuq payachapa kunakusqantaqawawankunaman willaykun. Chaysi, maskaspanku, tarirusqaku testamentuta, chakrakunapapapelninkunatawan, mantelpi sumaq watasqata.

Paykunapura rimanaykukuspankus, chay payachapa wawankunaqa Vilcas llaqtata rispankupadrinonman willanku, waukuq mamanpa waukusqanmanta pacha tukuy ima rurasqanta.

Chaysi payqa, waukuq payachapa maymi pampakusqanman rispan, ahijadankunataqaqayllasta asutiwan waqtaykun, qunquraykachispa. Chaymanta pachas payachaqa manaaastawan mancharichiqninku kutimusqaachu.


56/102

awpa willanakuy


57/102

awpa willanakuy


58/102

Amachaqniymulacha

Teresa Jesusa Quispe Palomino

Hatuspim yacharaniku. Hanaychaykupitaqmi yachara huk sapallan qari,paypas uqayku hina michiqllataq.Paymi, sapa imapas kaptinqa, qayamuwaqku pacha.Yuyachkanim, huk punchaw, chawpi punchaw karunchariytaaqayamuwaptinku wasinta riptiyku, ancha mancharisqa, kaynata niwanku:

- Sacha-sacha ukumanta, allquywan kuska uywaykunata qatikirikuspaylluksimuchkaptiymi, imay chay qatimuwachkasqa. Chayraykumqayarikamuykichik -nispan.

Ovejachantinta, allquchantin, puunan qatantintam chay michiqmasiykutaqa pusaruniku maymi yachasqaykuman.Karuchapiraqmi wasiykuqa kara.

Allin tutataaqa, hanayniykup patanmantam millayta, anchamancharikuypaq wayra pukuykamun:

- QWWW , QWWW!!! nispa niptinmi uqaykuqa:- MAMALLAY, MAMA!!!, ATAKALLW!!! IMATAQ CHAYQA?

Nispaykum uqaykuqa, ancha mancharisqa, llapachallayku hukllanakuspa,

usturuniku chullalla puuna ukuman.

awpa willanakuy


59/102

Ancha yuyaqam huk payacha karqa chay uqaykupa kasqaykupi. Paymanmi qimipakuniku.

- Resakusunchik! Nispa qallaykamuptinmi resakuniku, katatatastin:

Yayayku, hanaq pachakunapi kaqsutiyki muchasqa kachunqapaq kayniyki uqaykuman hamuchunhuchaykuta pampachawayku

imaynam uqaykupas pampachanikupiachiqniykuta, hina.

Maytaach resakunikuqa!Huk chikachallanta upallaykuptiykuqa, hukniykum nin:

- Yaykuramuwasunmi! nispa.

Chaywanmi hatun mancharikuy yapamanta hapillawankutaq.

Allqukunaqa kayna haytanaykupiy, hawaykupiraq tawqarayachkanku. itiwaptinku hawamantanqaptiyku, manapunim kuyurinkuchu, aswanmi qinqinyakuspan chayllapi kanku.

Chukllaykupa chimpanpim huk mulayku watarayachkara, wawallaraq uachayuq. Chay mulaqawawachantinmi nimuchkan:

- QUURR-QUURRR, QUUUURRRRR!!! nispanku.

Mulakuna qurquryayninta upallaykuptinqa, kaynataataqmi qaparimun:

- ANANUU, ANANACHALLUUU!!! WAYY-WAAYYY!!! nispa.

awpa willanakuy Amachaqniy mulacha


60/102

Chay qapariytataqmi wayra apamuchkan, urqukunapas

yachapayanakuchkan.

Hinaptinmi uqaqa nirani:

- Mamallay mama!! Kunanqa manaachiki kasunachu,yaykuramuwaspanchikch riki mikuruwasun nispay.

Hinalla kachkaptiykun huktawan qaparimun:- QAWWW, QWWW, QAWWW nispan.

Kimsa kutitawan qaparimuspanqa, aswanmi upallaruna.

Chaymantaqa, hawkaam puurapusqaniku, intipa qispimunankama.

Hatarispayqa, pawaylla rispaymi kunkachanta marqarikuspay,mulachaytaqa muchaykuni, hinaspaymi chankakata simichanmanchuraykuni, chayna hatun manchakuypaq tutapi amachawasqanmantaaaychaykuspay.

awpa willanakuy


61/102

0


62/102

awpa willanakuy


63/102

2

Chay niwasqanta yuyayniyman churaykuspaymi, awillaypi hatallirani. Lluqsirun chayqa, karu

qipallantam qatirini, manam llumpay upataqa ruwawanqachu, nispay. Chayarun escribanopatahinaspaqa, escribanowan, contraypa abogadon Alfonso Arriarnwan huuykanakuspanmi, kaynatarimanakuraku:

- Amapunin kacharisunchikchu kay runataqa. Qullqita apamuwananchikpaqmi hukninpafavorninpi kunan decretaykusun allinta. Huk kutinpiataqmi paypa allinninta. Chaymi rikiuqanchikpaqa pirwanchik -nispankum imam rimasqankuta lliwta papilpi qillqarunku.

Ima rimanakusqankuta lliwtaa uyariruspayqa, ripukunaypaqa despedikamuq hinallam pasaykuruni,kayta nispay:

- Seor abogado, seor escribano, uqallaymi -nispay.

Abogadoyqa Arturo Ortegam, Cangallomanta, machua kara. Hukmanyaruspanmi, mana atinchuima rurayta, ima niytapas.

Kunanqa imatataq rurasaq? nisqaymantaqa, aswanyari librakurusaq kay suwa abogadomantaqanispaymi, mana pipas visitan kachkaptin, llullayta niykurani payta:

- Doctor Arturo, iskay visitaykim, huk qari, huk warmi suyasuchkanki, wasiykipi niykurani.

Chaymi payqa niwan:

- Juiciunkupi defendinaypaqmi seguro maskawachkan. Pawaylla wasiyman rispayki harkaykamuchkay,pasakunmankum maytapas, kunallanmi hamusaq, escribanowan rimayta tukuruspallay -nispan.

Calleman lluksiruni hinaspayqa, richkanmi ninallampaqmi tunpa utqayman puriq tukuni, kayta-waktaqawaykachastin. Hinachkaptiy qipaypi qunqaymanta rikuriramuspanmi, kaynata niwan:

awpa willanakuy Juiciopi purisqay


64/102

3

- Maytaq chay visitaykunaqa? -nispa tapuwan. Chaymi uqa nirani:

- Doctor, kutirimunaypaqqa manam kaypiachu kasqaku, maytachikipasakunku, nispay.

Chayta niptiyataqmi, mana sunqun tiyaptin, kaynata niwan:

- Qatiparuy! Callipi, plasapipas mana kaspaqa, chay-chay tiendapimseguro tukuy ima mikunata rantichkan. Hinapim qullqinta tukurunqaku.

Tarirunki chayqa, kaymanpunim iskayninta pusaramunki -nispan.Chaymi, llullakusqayta mana musyachinayrayku, kaypi-chaypi maskaqtukuspay purisqaymanta kutiruni, hinaspaymi nini:

- Doctor, manam visitaykikunataqa tarimunichu. uqamantaqa,llaqtanmanan kutirunku -nispay.

Mana chaywanpas sunqun tiyaptinmi, iskay kimsakama niwan:

- Qamqa riksichkankim paykunataqa. Tuparunki paykunawanhinaspaqa, amapuni kachariruspaykim pusaramuwanki imaynatapas-nispan.

uqaqa, sunquy ukullapiy kaynata nini:

- Ar, suwa abogado, upaykiqa pusaramusaqmi upa masiykunata.

Chayta nispaymi hanpukuni Puqas llaqtayman.

awpa willanakuy


65/102

awpa willanakuy


66/102

Vctoria Ochoa de Rivera

Huk almas, mayu patapi taqsakuchkarqa, nogalmanta tiisqa abituntayuraqman kutichinanpaq. Yuraqyachiyta mana atispansi, sapa tardechay mayuman kuti tikraspan, abituntaqa taqsapayaq.

Chay willakuq runaataqsi, chayna chaynalla qawasqanmanta, yuyaqrunakunata tapukun:

- Imanasqataq almari nogal abituntaqa taqsapayan? -nispan.

Chaysi machuchakunaqa, payachakunapas, kaynata ninku:

- Tayta Diosmi paykunataqa qarqumun, yuraq pachayuqllam HanaqPachamanqa yaykun, nispa.

Chayta yacharunia hinaspayqa, llapa runakunamanmi willaykuni,kunanmantaqa yuraq bayetamanta pachawana almankutapanpanankupaq.

Ichaqa, chaymanta pachataqmi umaypi muyuylla muyuchkan kaytapukuy:

Pachan taqsakuqalmakuna

awpa willanakuy


67/102

- Chaynaqa, Taytanchik San Franciscotapas Taytachaqa qarquramunchu Hanaq Pachamanta,

nogal abitunrayku?Hinallataqmi kay tapukuykunapas umaypi muyuchkallantaq:

- achuch Tayta Panchuqa nogal abitunta yuraqyarachina, icha kunankamaraqchuchtaqsakuchkan?

- Mayqin mayup patanpis Taytanchik San Franciscoqa taqsakun?- Hinallaraq taqsakuchkanman chayqa, manachu uqanchik wawankunaqa yanapaykamuyta

atichwan?

awpaq tapukusqay machu-payakunaqa waukapunam. uqaqa yuyaqa kayniypi manamchaykunataqa yachanichu. Pitaam tapurikuyman?


68/102

awpa willanakuy


69/102

awpa willanakuy


70/102

Aurelina Najarro Quispe*

Unayam inti chinkaykuptin tutayasqanmantaqa. Pujaspiqa, llapaykumpuukuchkaranikua.

Hinapim rikcharachiwanku Capilla campana, Tayta Panchupa hatunpunchaw misanman qayakuq kikillan waqayninwan.

awpaqqa, chay urastaqa, manapunim pipas campanataqa waqtarachu.Manam chaytaqa ruwanmanchu haqaruway warmapas, llumpaysinqasqa runapas, wayrasqa umayuq runapas.

Imarayku? Campanaqa Taytachapa kunkanmi. Chayraykum waqamunTayta Panchupa vispiranpaq, hatun punchawninpi misallanpaqwan.

Chaymantaqa, campanataqa waqtamunku asambleaman qayananpaq,

faynapaqwan. Mayninpiqa, waqamuntaqmi Pujaspipas, karu llaqtapipasruna waukuptin.

Cabitokuna

* Aurelina Najarro Quispe, 76 watayuq, don Marcelino Tenoriopa warmin, chunka iskayniyuqmiwawankunaqa, Paya Kallpachinapitaqmi wasin.

awpa willanakuy

Sapanka qayayninmi ichaqa allin riqsisqalla Manam pipas munaqchu campanataqa waqtamun


71/102

0

Sapanka qayayninmi ichaqa allin riqsisqalla. Manam pipas munaqchu campanataqa waqtamun.

Yachaqllatam chaypaqqa churaniku llapan ayllu runa, allin umayuqta, chuya sunqu runataakllarispa.

Manapunim haykapipas, imaraykupas, campanaqa waqanchu kay uras tutapiqa. Imapaqtaqwaqamunmanri?Asambleyapaq, faynapaqqa, tutapayllam waqtamunku. Tayta Panchupa vispiranpaq, misanpaqpas,huk chikan awpaqllata. Pia wanukun chaypas, tutamanta, chawpi punchaw qispiykuytapas.Imapaqpas kimsa kutitan waqtamun. Maynin chaynillanmi ima llakitapas willanapaq waqtamun:wasita nina rupaptin, wayku chayamuptin, lluqlla hamuptinpas. Chaypaqpas kimsa kutitamwaqtamun, asambleapaq hina, llakipa chayamusqan uras.

Manam kunanqa mayqinpas riqsisqa waqaychu karan. Allin rimaypiqa, uma nanaypaq waqtayllankaran, mana imata willakuspa yanqa qaparkachaylla.

Pitaq kaynatari yanqa waqtayta, mana imapas willakuqtari waqachimun campanatari?, nispa

chayllaraq tapunakuchkaptiykum, punkuta kallpawan takaramunku, kaynata qaparistin:

- Todos a la plaza, rpido! El que no va es terruco y ser fusilado!

Mancharisqa lluqsispaykum, waliykutapas kallipia watakuyta tukuruniku. Allinlla qawaykuptiykuqa,Huamanga cuartelpi Cabito nisqa murukukunam sapanka wasimanta runata qarqumuchkasqa,qarqarya hina millayta qaparistin:

- Todos a la plaza, carajo! Rpido!

Manam uqaqa riyta munaranichu. Justinuyta, sullkachantawan chuchupakuchkaqta aparuptinkuamqipanta rini. Chawpi kallipi allinta qawaykuptiyqa, qatiqniyku soldaduqa qiparikuchkasqam. Chaymiqusayta upallachalla niykuni:

awpa willanakuy

- Qamkunalla richkaychik uqaqa wasita kutirusaq - nispay

Cabitokuna


72/102

1

Qamkunalla richkaychik. uqaqa wasita kutirusaq nispay.

Wasiy punkupi sayarayaq cachakutam nini:

- Imatam kaypi ruwanki? Hakuy plasata llapanchik! nispay.

Cabituqa supayta piarikuspanmi, uqataqa mana imaniwaspan,hukninta nin:

- A esta vieja llvala a patadas! Si jode, scale la mierda! nispa.

Chayta uyarispayqa anchatam mancharikuni. Icha kayqa maqaruwanman,armanwanpas sipiruwanman, nispaymi utqaylla rini.

Plasapia qusaywan, wawaykunawan ima kuskaa qawariptiykuqa,manam chullallapas soldaduqa kanchu. Torre patata qawaykuptiyqa,

waway Mauropa suegronmi campanata waqtachkasqa. Manam payqacampaneruchu. Licenciadu kaspa Teniente Gobernador kaptinch,soldadukuna paytaqa obligaran chay ruwananpaq..

Chaynam karaniku llapan comunero, warmintin, wawa churintin.Chimpaykupitaqmi ayllu kamachiqniyku utirayachkan, uqayku hinamancharisqa.

- Imay uraskamam suyasaqku? nispaymi rimarini, manchakuyniytaatipaspay, chunniq tutapi.

- Suyaykullasun huk chikantawan. Hamunqakuach, riki? ninmiPresidente Comunal.

awpa willanakuy

Campana upallaruptinqa, astawanmi mancharikuy hatarin sunquypi. Manam chiripas chirichu.


73/102

2

Campana upallaruptinqa, astawanmi mancharikuy hatarin sunquypi. Manam chiripas chirichu.

Llapallaykum sayarayaniku, mana imata rimarispalla.Wakin machu-payakunaqa, warmakunapas, pisipaypa, puuypa atipasqanmi tiyarikunku pampapi,ichaqa ayllupi Disciplina Vocalmi, paypas tropa licenciado, hatarichiwanku.

Tutapa chawpintam chayamuwanku, karumanta, huk asnupa HAWCHIS-HAWCHIS-HAWCHIS nispaqapariynin. Chayta uyarispankum, wakin yuyaq qarikuna ninku: CHAWPI TUTAAM!, nispa.Chaywan kallpacharikuspankum, payachakunapas rimarimun:

- Kaypichu achikyasun?- Hakua wasinchikta!- Hakuchika!- Hakuchik!!- HAKUCHIK!!! -nispam llapallayku ripuniku, mana manchakuspa.

Manam chullallapas soldadu kanachu mayqin callipipas.Allqukunallam anyakuchkan, aya manchachiq hina.

Wasiyman chayaykuptiykuqa, lliwtan taqwirusqaku. Tukuy imaykum pampapi wischusqa. Allintaqawariptiykuqa, Cabitukunam aparqusqa allinnin pachaykuta, waytachasqa sabanillayta, iskayninfabrica frasadayta, Limamanta kurak wawaypa apamuwasqan radio-grabadorayta. Manallataqmikanchu kaypi kaq sullka wawaykunapa buson, sapatillankunapas. Qachunniypa maletanmantapas

allinnin pachachantam aparusqaku. Qusaypa musuq ternontapas plastico bolsachantintamapakusqaku. Yuyaynin chinkasqa hinapuni qullqita maskaspankum, mana munasqantaqa lliwtapampaman wischutamusqaku.

Wasi masiyku tayta Renpas ancha sunqu nanaywanmi waqakuchkan. Chayllaraq tapukusqanwarminpa awachipusqan punchuntam aparusqaku. Iskay wata hunta millmata huuspa, taqsaykuspa,tisaykuspa, sumaqta tiiykuspa, tuta punchaw puchkaykuspa, allin yachaqwan awachipusqan

awpa willanakuy

punchuchansi mana kanachu. Chaywan churakuykuspas kunan warmin

Cabitokuna


74/102

3

p y y p

kaqwan carnavalpi sumaqta tusuykurqa, wayna-sipasllaraq kachkaptinku,ancha kuyanakuypi. Tayta Reneypa sunqunqa astawanmi nanaykuchkan,violinchantapas suwarusqankuwan. Chay violinmi karqa warma yananpaqmaychika takiq masin. Chay violinchanwanmi arpistakunawan kuskatocapakuq karqa kasarakuykunapi, fiestakunapipas, Pujaspi, wakinllaqtakunapipas. Chaymantam kutimuq alforjanpi queso, charki, tanta,pastelchakunantin ima, runapa kuyakuyninta huuykuspa. Huk chikanqullqichatapas tarikuqmi chaynapi.Imatam yachan chay soldadokuna violinpa waqayninmanta, takiymanta,kuyakuymantapas?

Wawayqa, tayta Renwan kuskam cachacokunata qatiruyta munanku,ichapas chaynapi yachamuchwan pim kasqankuta, nispa.

- Yanqam sipiramusunkichikmanpas, ama chayman churakuychikchu

nispanmi tayta Reneypa maman harkaykun.

uqaykuqa tukuy tutam llakipakuniku, mana usyariqta waqakuspayku,chay mana allin ruwaqniykuta akaykuniku, suwa loro hina qumirpachayuq, unay wataa chakraykuta tukuspa muchuy apamuwaniykuhaqaruway, nispa atisqaykuta kamiykuniku.

- Loropas, haqaruwaypas manam runachu ima ruwasqanpasyachananpaq. Soldadokunam ichaqa runa masinchik, chaymi manapampachay atinaqa - ninmi qusayqa.

Chaywanmi llumpayta sunquy nanarqa. Kunankamam mana ima ruwakuytaatinichu. Yuyachkanim, octubre killa qallariypi chay ruwawasqankuta.

awpa willanakuy

Chay wataqa, Tayta Panchupa rayminqa ancha llakim karqa. Paytaqa umantam nanarachiniku


75/102

y q y p y q q y q

chaychika waqayniykuwan, ancha llakiyniykuwan.- Tayta Panchum chay qanrakunata akarichinqa -nispam nini uqa.- Manam imananqapaschu. Paykunaqa manam cristiano masinchikchu -nintaqmi qusayqa.

Llapaykutam chaypachaqa llaki puyu itiykuwaraku, kunankamaraq mana llampuyay atiqta!


76/102

awpa willanakuy


77/102

awpa willanakuy


78/102

Huamangamantakutimuy

Marcelina Palomino Gutirrez*Teresa Jesusa Quispe Palomino**

Manaraq carretera kachkaptinqa, uywa anninta chakillawan purispaykumHuamangata riq kaniku.

Kaymanta imatapas apanaykupaq, wakmanta kutimuspa tukuy imapamunaykupaqpas, mulatam fletaq kaniku.

Sasa purinam chay ankunaqa karqa. Suwakunam, chunniqpisuyawaspanku, qichuwaqku cargaykuta, qullqiykuta, mulakunata,punchuta, lliwchata.

Chayraykum huunakuqku iskay-kimsa rantiyman puriqkuna, iskay pyaramulantin, chaykunapi puriy yachaq runantin.

Watapi iskay kutim chay hatun puriykuna kaq. Hukmi Navidadpaq,

Musuq Watapaq, Carnavalpaqwan. Huknintaqmi Tayta Panchupa hatunrayminpaq.

* Marcelina Palomino, 80 watayuq, kikin Pujaspi wasiyuq.

** Teresa Jesusa Quispe Palomino, 80 watayuq, tawa churiyuq, Teneriapi yachaq.

awpa willanakuy

Pujasmanta Huamangamanmi apaq kaniku sarata, papata, wakapa qaranta, charkita, sayaqwakatapas Haykunata rantikuspaykum imapas apamunaykupaq qullqita tariq kaniku


79/102

wakatapas. Haykunata rantikuspaykum imapas apamunaykupaq qullqita tariq kaniku.

Huamangamantaqa kaykunatam apamuq kaniku: kukata, kaasu traguta, asukar, vela, jabon, kola,arros, fidiyus, miski, tanta-pastil ruwanapaq trigu hakuta, pacha ruwachinapaq telakunatapas.

Kaytam willaykichik, uyarikusqay yuyarisqayta.

Hamangamantas kutimuchkarqaku, iskaq piyara mulantin, suqta mula qatiq runa, iskay

waynakunapas, iskaytaq kargapa duyun mistikuna, sillana uywantinkama.Sapanka piyaratam awparichkan huk madrinan mula, wakinmanta aswan hatun, kallpasapa,yuyaysapa, sumaq hakimayuq, kunkanpi hatunkaray iskilayuq. Chaypa waqayninta uyarispam, wakinmulaqa allinlla qatikamunqa, tutapipas puyupipas mana chinkaspallan.

Tutayaykuchkanam, chayraykum utqaylla purichkanku, Tuqtu Qasapa uraychanpi Ankapa Wachananqaqap sikin hatun machaypi samakuyta munaspanku.

Qunqayllamantam, yana puyu llantuykamuptin para challchaykamun, kunununuykamun,illapakunapas akchiykamun. Kaynapiqa, mulakunaqa huullam sayarunku, hinaspan kumuykunku,rinrinkuta pakarunku. Hina puriqqa yachanam chaynaspa illapamanta amachakusqankuta.

Para usyaruptinqa tutaam, ichaqa aswan utqayllas purinku, aqa nisqanku machaypia samarikuytamunaspanku.

Unaysi purinku iskilapa chanlanyasqanta, mulakunapa samaqyasqanta, kikinkupa sukarisqanta,waraka tuqyarichisqankutawan uyaristin.

Hinapis, karumanta ancha qapariykuna chayamuspa, lliwta upallarachin:

- AAAYYYYY!!!, AAAAAAYYYYYYY!!!

awpa willanakuy

Manas runa masinchikpa mancharisqa qapariyninchu.Aswansi ancha hatunkaray llakipa qapariynin urqukunapa

Huamangamanta kutimuy


80/102

Aswansi ancha hatunkaray llakipa qapariynin, urqukunapakutichinakusqan.

Silla caballukunas mancharikun, mistikunas cruschakuykun,mulakunataqsi sayaruspa umanta huqarin, rinrinta sayarichin,maymantam chay manchay qapariy hamun chayta yachay munaq hina.Mula qatiqkunataqsi qaparinku:

- MULAAA!!!, MULAAA!!! nispa.Manaraq hayka unay purisqankutapas musyakuchkaptinkus, yapamantaqaparimun kaynata:

- AAAYYYYY!!!, AAAAAAYYYYYYY!!!

Sunqupa llikikuynin kikillansi chay qapariyqa. Mana rimariy atina hatun

akariypa hatun qapariyninsi chay lluqniq chiri tutata kuyurichin. awpaqqapariymantaqa aswan kallpawansi chayamun kunanqa, manaas anchakarumanta hinaachu.

- MULAAA!!!, MULAAA!!!

Nispataqsi mula qatiq runakunapas qaparillankutaq, chay manchayqapariyta upallaykachiq hina. Warakatas tuqyarichinku. Llapallankus

sukarinku. Iskilakunas aswan kallpawan chanlanyarimun. Mulakunapas,runapas aswan utqayllas puririnku, mana rikuy atina hatun kallpapatanqarisqan hinapuni.

Hinapis, qunqaylla uyarinku:

- QAAARRR, QAARRRR, QAAARRRRRRR!!!

awpa willanakuy

Ancha mancharikuypaqsi chay saqra kunkapa qaparimuyninqa.Manas runa kunkanchu manataqsi riqsisqa uywapa kunkanpaschu


81/102

0

Manas runa kunkanchu, manataqsi riqsisqa uywapa kunkanpaschu.Qipachallankupias kunanqa qapariykamun!Wakinqa ancha mancharikuywan qallun watasqa hinaraq kachkaptinsi, huknin wayna kaynataqaparin:

- Carajo! Sipiyta munawaspaqa, ayparamuway nispa.

Chaysi taytanqa, acha mancharisqa, piarisqataq, kaynata qaqchaykun:

- Imapaqmi qari tukunki? Ayparamuwaptinchikmi rikuyta munayki.

Manaraq chay yachaq runa rimaytapas tukuchkaptinsi, yapamanta manchay qapariychayamullantaq:

- QAAARRR, QAARRRR, QAAARRRRRRR!!!

Kunanqa, mula qatiq runakunapa rinrillanpias qapariykamun.Chaysi puriqkunaqa, ancha mancharisqa, paykunapas qaparillantaq, sukaykustin, warakankutatuqyarichistin, mulakunata hikutaykunku aswan utqaylla purinankupaq.

- QAAARRR-QAARRRR-QAAARRRRRRR!!!

Kayna llumpay qapariyqa aswan qipachallankupias kunanqa kachkan. Llapan runas, anchamancharisqa, chirita humpiykustin, katatataykuchkan.

Tayta Pabloqa tukuy ima sasachakuy atipaqmi karqa. Kunanmi ichaqa, yaqaa wauypi rikukuspan,ancha llakikuywan, sunqun ukullapi kaynata rimapakuchkan:

- Imay sunqutaq saqiykusaq sapachallanta taksallaraq wawa- churiykunata? uqaqa munarqani,yachaywasipi wakcha kayta atipay yachamusqanku qawariytam nispa.

awpa willanakuy

Victortaqmi manaa warmachu, ichaqa manaraqtaq kurak runapaschu.Payqa munarqa Limata rispa, llamkapakustin hatun yachay wasiman



82/102

1

Payqa munarqa Limata rispa, llamkapakustin hatun yachay wasimanyaykuspa,Pujaspi amauta hina llamkaqa kutimuytam. Chayraykum paypas sunqunukullapi kaynata llakipakuchkan:

- Manam wauyqa hapinuwanmanchu manaraq kay munayniykunatahuntachkaptiyqa nispa.

Manuelqa, taksachanmantapacham tayta kurata misapi yanapaspanmi,campana waqtayta yachaq. Payataqmi, makinta pituchaykuspa, latinpiresakun kaynata:

- Pater nosterora pro nobisnispa.

Tayta Salvadorqa, pachakninpi imapaqpas sumaq takikuna yachaqmi,kayta takiykun, yuyayllanpi:

RIPUKUY-WAUKUY

Ay, ripuy ripuyay, wauy wauyripuywan, wauywankuskachallam kanchik.

uqallay ripukuptiyuqallay waukuptiyviolincha kuchusqaymicruschallay kanqaarpacha cajeyasqaymi


83/102

awpa willanakuy

-Tayta Panchom amachaykuwanchik. Payman resakuykusun nintaqmiManuelqa.



84/102

3

q- Cohetikunawan, iskilakunawan imam mancharikura, nintaqmi tayta

Pablopas.- Suwaa, ima supaya kaptinpas, kikillanchikmi amachanakunchik

kuskalla kayninchikwan, huk yuyaylla, huk sunqulla, huk kallpalla, hukqapariylla sayarisqanchikwan nintaqmi tayta Julioqa.

Chaymantaqa, upallalla paykunapura marqarinakuspam

kallapachanakunku.Hinamanmi tayta Salvador kuka kintuta Pacha Mamaman haywaykun,Manueltaq Yayaykuta resakuykun.

Mana pipapas kamachisqallan mulakunaman cargata wataykuspankum,Pujas llaqtankuman pusaq anninta puririnku, achikyananta manasuyaspallaa.

Mama killas, tukuy tuta kanchaykuspa, allinllata pusasqa KunturQuchakama.Chaypias cargankuta paskarispa, sumaq qachupi wataykunkumulakunata.caronakunata mastaykuspa, punchunkuwan qatakuykuspa, chayllaraqpassiriykuptinku hinallas, puuy atiparun llapankuta.

Tayta intipa kuyay qawariyninwan quirikuspaas rikcharikusqaku.


85/102

awpa willanakuy


86/102

Marcelina Palomino Gutirrez

Pujas llaqtaypiqa, Pukllay-Carnaval chayaramuptinqa, warmi qarimpurikamuqku takistin tusustin, pasyu nisqaykupi, aswan allin pachankutachurakuykuspa, ayllu masinkunawan, lliw kuyaqninkunawanpasminkanarikuspa.

Animupaqmi sara aqa, yunkamanta caa tragu. Mikuypaqtaqmi timpu,aychasapa, sacha kulischayuq, papayuq, chuqlluyuq, sinkasqa rikcharichiq

allin hayaq ruqutu uchu kutachawan miskiykachisqa.

Pujaspiqa, manam wakin llaqtakunapi hinachu Pukllay Raymi-Carnavalnisqaqa wayna-sipasllapaq. Kaypiqa, machu-payapas, kurak wami-qaripas, wayna-sipas hinapunim, ancha kusirikuywan minkanarikuspapurikamuniku.

Mana lluqsirunikuchu chayqa, compadre - comadreyku hamuruspankum,kaynata takistin aysaruwaqku:

KAWSAY USUCHIKUY

Tiyarayachkankimuparayachkankim

Pukllaypimichipakuq

awpa willanakuy

kawsakuyniykitamusuchikuchkanki.


87/102

Chaykamataqmi, wakcha warmapura yachachinakuspayku, kaqniyuq wasi masiykupa uywankunatamichipakuq riq kaniku.

Michinaman lluqsinaykupaqqa, uywayuqmi yanukunan ukuman pusaywaspanku, saksanaykukamamikuykachiwaqku.

Hinamanqa, quqawtam qipichaykapuwaqku, chawpi punchaw yarqayniykupaq. Mayninpim papa yanutakachi kurpa kisuchayuqta, mayninpitaqmi chuqllu yanuta charki saqta kankachayuqta. Mayninpiqarakiykuwaqkum Huamanga chapla tantachanta kisuchayuqta, Lima tantatapas miskichayuqta,chankakayuqtapas. Hukpiqa yunkamanta hamuq naranjata, mangota, platanostapas.

Imakunatas karumanta hamuq wawa-churin, mayqin kuyaqninpas apamun, chayman hinam uqaykuwarmakunapas mallichaykuq kaniku. Mana hinaqa, manapas chay mikuykunataqa riqsiykumanchu

kara.Allin sunqu runataqa, chayna allin mikuykuna haywaykuqniykutaqa riqsiraykuam, huk watamanpasmichipuqnin kutinaykupaq. Hinallataqmi maqllakunapas riqsisqalla karqa, lliw michipakuqwarmakunapa willanarikusqayku, uywan michiqpaq mana pitapas tarinanpaq.

Manam qullqipaqchu chay michipakuyqa karqa. Mikuynin raykullam, lichichanrayku imallam.

Imaynapi?Duyunpa mana yachasqallanmi uata chikuruq kaniku, tutallamanta. Chawpi punchawtaqa,uakuna uunayachikuspa manaraq anchata waqaykuchkaptinmi, chawaruqa kaniku.Chayna simillaykumana chawaykuspa, sara hamkachaykuwan tupaykachisqa lichichaqa manaqunqay atinam kunankamapas!


88/102

awpa willanakuy

- Sumaq takicham chayqa! Hukchatawan takiykapuway.- Tuyachamanta warmikunapa takiykusqan hawaqa, qarikunaqa kaytam kutirichiq:


89/102

MANAM QAMWAN HINAACHU

Purisqanchiktapaspurirqamuniamtakisqanchiktapastakirqamuniam

ichaqa manaayqamwan hinaachusapallay purisqaypimsunquy nanawachkan.

- Kusacham chayqa, tiyy Machi! Chaywanqa rumi sunqupas llampuyarunmanmiAw, riki? Warminta maqapayaq qaripaqr manachu kan huk takillapas?

- Kaytaqa kanmi chaypaqpas. Tukuy imapaqmi takiqa. Mapaskayta uyariykuy:

MANA WANAQ

Haytanraqtaqtakanraqtaqchurintaqa wachanraqtaqmana wanaq.

- Kusacha! Kay takiqa chayarqunmi maqapakuq qariman, chaywan mana wanaqwarmimanpas.

- Chaynapunim. Rikusqayki hinapas, tukuypaqmi takiqa. Chaypas, kunanqa wakichallantamuyariykunki .


90/102

awpa willanakuy


91/102

0


92/102

awpa willanakuy

- Manapunim toroyqa Manka Pakimaqa rinmanchu. Kaykunallapim payqa mikuyta yachan.- Tiyy, rantikuruwaya chay toroykitaqa, manaraq imapas pasachkaptin...

- Manam toroytaqa rantikurusaq nichkanichu


93/102

2

- Manam toroytaqa rantikurusaq nichkanichu.- Chaynaqa, tiyy, huk jornalmanta hapiramuspay pusarqanpusayki.- Imaynam jornalmantaraq apamuwaq chullalla torotaqa?- Toroyqa warmipa asuykunallanmi kampas, manam qamtaqa tupaykunaykitapas munanqachu

ninitaqmi.- Rinayta mana munaspaqa, kikiykitaqy pusaramuy, rantikuwanaykipaq nispam niwara

Acevedoqa.- Manam riymanraqchu kunachallanqa, huk punchawach rispayqa risaqpas nispaymi

ripukurani.

Pujasman chayaramuptiyqa, huk llaqtamasiy warmim, anchuykamuwaspan, ancha llakikuywanwillawan:

- Doa Francisca Gutirrez payachatas tarirunku puunan hawapi wausqata nispan.

Hina qipamanmi, veloriomanta kutimuq aylluyqa niwan:

- Chay payachaqa mana piniyuqmi. Qayninpa punchawraqsi waukunman karqa, manas chayposta qawaq Flixpas, wasi masinkunapas musyasqakuchu waukusqantaqa -nispan.

Manchakuspaymi mana riranichu pampakuyninmanqa.

Chay doa Panchapa pichqaynin punchawqa, tutapaylla toroy maskaq purinayraykum, manaa

pachan velakuyman riranichu. Achikyaruptin hinallam, toroy maskaysiwaqniyta mana tarispay,manchapakuspay, allquntin qatirikurani doa Normata, familiantinta. Qasaman qispirupyikuqa,sapallayta saqiykuwaspankum Muyu Kuchuman ripuraku. Chaymi Luychupa Pukllananmanmuyuykurani, Hatun Wayunataqa kaynintapas chayarusaqmi nispay.

Luychupa Pukllananman chayaruptiyqa, Parqu Kuchumanta kaq riksisqay runamkuchinillatapallachkasqa. Paymi, asuykuptiyqa, kaynata niwan:

awpa willanakuy

- Tiyy, kuka apakamusqaymi pisirun. Ama hina kaspayki kukachaykitaaptiykuway nispan.

akariq almakunamanta


94/102

3

Kuka aptiykusqayta makimpi qawaykuspanqa, kaynatam niwan:

- Amaa toroyki maskaq riychu, mana allinwanmi tuparuwaq nispan.

Chayta uyarispaymi uqaqa umay ukullapi kayta nirani: Icha kay runaqapay kikillantaq chaychayman toroyta qatiruspan chaytaqa niwachkan -nispay.

Hina qipanman huk chikantawan kukata aptiykuptiyqa, makinpiqawaykuspanmi kaynata hikutawan:

- Kayllamantaa kutikuy, toroykiqa kikillanmi rikuriramunqa, yachasqamikunanman nispan.

uqaataqmi, chay runata mana kasuspay toroy maskaq pasarani.Pupayuq nisqanman allquntin uraykuchkaptiyqa, hatun runapa yupinmirichkasqa, torop yupinpa qipanta. Chaytam qatini, qatini, manchapakustin,qillapakustin, hatun wayquntakama.

Mayuman chayaruspayqa, kaynatam sunquy ukullapi nirani:

- Kawsaywanqa chayaramuniraqmi kay Pia Pukyuman. Kaymi rikiChavelopa warmallaraq maqtachanta chinkarachira. Mayu rimaq kanmanchayqa, willakunmanch imayna millpurusqantapas, nispay.

Chay Pia Pukyu sutichasqa qaqa uku quchapi yakuqa, karukunamanta,una- unaymantam kutimuchkan QULLCHN-QULLCHNNN! nistin.Chayta manchakuspay, Chavelopa sullka churinta chinkachisqantayuyarispay imam, waklaw qaqanta aswan chimparusaq Asnu Rumimanqa,

awpa willanakuy

nirani. Chayraykum purini qurakunaman, rumikunaman, pati sachakunaman hapipakuspay, allquntin,sasachakustin, huk punkuta maskaspay. Hanayman qispiruspay, Kaymantaqa Putqanqamanmi

chayarusaqa nisqay hawam, chaychika hatun qaqawan tuparuni. Chaynaqa, munaspa-manai k k i


95/102

chayarusaqa nisqay hawam, chaychika hatun qaqawan tuparuni. Chaynaqa, munaspa manamunaspaymi, wayqukama uraykaramurani.

Chay chunniq, suquspa atipasqan wayquman chayaruspaytaqmi, kayta nirani umay ukullapi:Kaypim Arcadio Chavez tiyuyqa waukura, hanay patamanta wichiykamuspa, kikinpa vacallantaqwaqraykamuptin.

Chaymanataqa, icha kay-kaypi toroyqa watarayachkan nispaymi, kayman- wakman rumitachamqastin purini.Chawpi punchaw hinapiam, maymi uraykamusqay qatanta qispichkaspay urayta qawariptiyqawayquntakamam hamuchkasqa waukuq doa Francisca Gutirrez!: tisasqa chukchayuq, uqimandilniyuq, uqi waliyuq, mana chanin kurkusqa, mana chimpanta qawarisp, maymi purisqanpampata qawastillan, qala chaki Chaymantaqa suqus wayqu wichaypim chinkakuykun doaPanchaqa.uqaqa hanaychanmantay qawachkani, pati sachaman qimikuykuspay. Allquypas maypiy, manamqipaypiqa kanchu. Chayraykum maskaq rirani, kaymanta Escipiunpa wasin punkuman hinaraq,almapa purisqantakama, lluksinaypaq anta mana tarispay. Qinquykuna patachata qispiykuptiyqa,LLASAAAP!!! nispanraqmi ukuymanta animay lluqsirqun.

Hinallapim allquyqa qispiramun. Ichaqa, huk chikanta asuykamullawaspanmi uray mayumanchinkakuykun. Hinallamanmi kutiramun WAQAQ-WAQAQ-WAQAQ nispana. Chaymantaqa IP-IIPP-IIIPPP nispanmi upallarun.

Chaymi uqaqa, patachaman qispiruspay, anchata qaparistin nini:

- CHAVELOCHA!!! Ima qanram kay, carajo, mierda? Ima supaymi kay wayqupi condenakun?Ima mana allinmi kay?

Chaynata qaparispaymi, tawa pichqa kuti rumiwan chamqaykachani chay almapa chinkaykusqanwayquta.

awpa willanakuy

Hanayman kutiruptiyqa, sunquymi muyuwan, aqtupakuykunim. Muspaqhinam kani, purisqaytapas mana musyakuspay. Chayraykum pati sachap

sikinman chayaruspay, manaa atinaykama kutiykachini, aqtuykuni.

akariq almakunamanta


96/102

y p y, y y , q y

Chayna kachkaptiymi allquyqa kutiykamun, qara supunpas lliw rawisqaa,WAAAQQ-WAAAAQQQ-WAAAAQQQ nistin, supaywan maqanakusqanmantapaskutimuchkanman hinapuni. Chaymi uqaqa nirani:

- MAMALLAY MAMA!!! Imaataq kay allquqa? Imataq kaynatariruwarqamun? Uyarichkaptiymi riki chay supayqa upallarachinallquchaytaqa! -nispay qawaykuptiyqa, qipaytam hamuchkasqa,karun-karunchalla.

Achupayuq Ronday Pataman qispiramuspayqa, qipiypi quqawniytahurquykuspaymi mikuni, yakuta upyani, allquymanpas qaraykuni,siminman yakuta hillpuni. Ichaqa manam mikunchu, upyanpaschu.

Mayuman chayaruptiyqa, yuraq kamisayuq runam llantakuchkasqa.Chunniq wayqupi sapallanta qawaspaymi, Ima supaych rikiwakqa, manam runachu kanman, nispaymi, manchakuspay, manaasuykuranichu. Riqsisqay runa kanman chayqa, ayllu masiy kanmanchayqa, asuykuspaymi chay tukuy llakiyta willakuyman kara Ichaqamanay, hukman runay.

Unaya sayarayasqay hawam, qasa patanta hamuq iskay asnuta rikuruni,

parejoyuqtakama. Qipantach riki runa hamuchkan, nispaymi kusirikuni.carullamantapas runa masiywan kuskaa purisqayta yachakuspaymikruschakuykuni, JESS!!!, JESUUS!!! nispay. Sutillam animaykutiykamun sunquyman. Chayraqmi, wayra hina purispay, utqayllachayaruni wasiyman, qisqichakunapas chisinyaykuyta takikuchkaptin

Qipaman Acevedowan tupaspaymi, ancha piasqa nirani:- Qammi huchayuq kanki chay tukuy akarimunaypaq! nispay.

awpa willanakuy


97/102


98/102

awpa willanakuy


99/102

awpa willanakuy

Illaqkuna


100/102

Illaqkuna

Marcelina Palomino Gutirrez

Sipasraq kachkaptiypas, runaqa lluqsiqam Pujasmantaqa. Manamkunan hina achkachu, ichaqa illaqkuam.

Maytam riq karqa illaqkuna?Wakinmi Huamangaman, wakintaq Apurimaq mayup patanpi yunkaman,wakin Palpaman, wakintaqmi Limakama.

Imamanmi puriqku?Lliwmi illaqkunaqa qullqita maskaspa puriqku. Yaqa llapallanmillamkapakuq, iskay-kimsallam negociota apaspa riqku.

Palpapiqa naranja sacha quraypi, parquypi imam llamkana kaq. Kimsakillamantam kutimuqku chukchu unquywan katatataykuspa akariq.Apurimaq mayu patan yunkapiqa llamkana kaq kukapa rapin pallapakuypim,cafeypa puqu ruruchanta pallapakuspapas. Chaymantapas kutimuqkuchukchu unquyniyuqmi, upichu unquy nisqawan qilluy-qillu, wakinataquta unquypa mikusqan simiyuq, manaa sinqayuq ima, llakiypaq.Limaman riqkunaqa atisqanpim llamkapakuq. Chaymantaqa wakillanmi

awpa willanakuy

kutimuq misti hina pachaykusqa, runa simitapas manaa yachaq tukuspan. Wakinqa, tisis sutiyuqmillay unquywan yawarta tuqasqanmi, tulluyayta tukuspam waukapuq.

Iskay-kimsallam illaqkunamanta allin kutimuqqa


101/102

100

Iskay kimsallam illaqkunamanta allin kutimuqqa.

Chay allin kutimuqkunamanta hukninmi karqa qusay.Paymi Palpa rirqa, ichaqa manam llamkapakuqchu, negociowanmi. Chaymanta kutimuspanmiapamurqa vacata, chiqtasqa uuyuqta, hatun rasa torillukunatapas, hinallataq hatunkaray muruasnukunata.

Chay uywakunatam kaypi rantiqku makilla, rasata hurqunankupaq. Rantikusqan qullqiwanataqmi,kaypi chakra allpata rantiniku. Chaywanmi kawsayniyku allinyaykun, wawa churiykupas manaawakin hinachu muchuypi karqa.

awpa willanakuy Willaqkuna

Vctor Soto Chuchn,

61 watayuq, TrancaPaya Kallpachinapi

Victoria Ochoa Rivera,64 watayuqmi tawa

wawayuq, qusanqawaukapunan,P i i


102/102

101

Paya Kallpachinapiyachaq.

Aurelina Najarro

Quispe, 77 watayuq,don MarcelinoTenoriopa warmin,chunka iskayniyuqmiwawankunaqa, PayaKallpachinapitaqmiwasin.

Teresa JesusaQuispe Palomino,80 watayuq, tawachuriyuq, Teneriapiyachaq.

Paqaypatapitaqmiyachan, Trancanisqapi.

Marcelino Tenorio

Len, 84 watayuq.Aurelina Najarropaqusanmi, chunkaiskayniyuqmichurinkuna, PayaKallpachinapi wasiyuq.

Marcelina PalominoGutirrez, 80watayuq, kikin Pujaspiwasiyuq.

Aurelia RiveraGamboa, 81 watayuq,tawa wawayuq,Paqaypatapi wasiyuq.

Ins Palomino Ochoa,63 watayuq, kikinPujaspi yachaq.

Gregorio GamboaSalcedo, 78 watayuq,Paya Kallpachinapiwasiyuq

ÑaupaWillanakuy

Documents