SARACI, SAMARDZIJE, SEDLARI I TASNARI - Esnaf koji nestaje - Saracki, samardzijski i sedlarski obrti su esnafi koji nestaju. Danas je rijetkost naci saraca da izradjuje sedla i konjsku opremu, jer konja je sve manje. Saracki obrt spada u obrte kozarstva, kao sto su i tabaci (obrtnici koji obradjuju kozu), cizmadzije, papucije, postuldzije, firaldzije, te obucari, opancari, nanuldzije i curcije - krznari. Gledano kroz historiju noenje obue je u uskoj vezi sa kulturom stanovanja. Jo u drevnim civilizacijama Starog istoka, gdje nastaju prvi gradovi (urbane sredine), bila je odvojena vrsta obue po namjeni. Strogo je bila odvojena obua koja se nosila vani i ona koja se nosila unutar kue ili hrama. Smatralo se bogohuljenjem ui u hram ili kuu sa obuom koja se nosila van ovih prostora.Takav odnos prema kui i hramu se zadrao kroz historiju u sve tri monoteistike religije, s tim to se kod krana ovo donekle izmjenilo prilikom saimanja ove religije sa Rimskim carstvom. Papue tako postaju obua koja se nosila iskljuivo u kui i oko kue. Dolaskom Osmanlija u Bosnu zapoinje proces urbanizacije nae zemlje osnivanjem gradova tzv. levantskog tipa, gdje je jasno odvojen privredni od porodinog ivota u mahali. Papue su dakle sinonim za kulturu stanovanja u gradu ili za gradsku kulturu. Sama rije papua ima korjen u arapskoj rijei babu, koja se u perzijskom izgovara papu,a do nas je dola u obliku kao papua.Osmanlije su izvrile organizovanje zanata u esnafe (cehove), a zanatlije koji su se zatekli u Bosni uklopili su se u novoformirane organizacije. Papudijski zanat je pripao izmedijskom esnafu. Ovom zanatu su pored papudija i izmara pripali i mestvedije i firaeldije. Papudije se u defterima prvi put spominju 1530.g. i tu se vidi da su zastupljeni u neznatnom broju, ali ve od polovine 16. st. broj ovih zanatlija je veoma narastao. Zanatlije ovog esnafa su bile smjetene u posebnu ariju koja se zvala izmedijska arija, mada je bilo radionica i u drugim djelovima arije. Same radionice su se nalazile iznad duana i magaza gdje su papue i prodavane. Najsiromanije zanatlije su svoju robu izra ivali po kuama i papue prodavali stranim trgovcima po hanovima ili domaim trgovcima koje su svi zvali hafafi ili kafafi. anatlije izmedijskog esnafa su bili skromnog imovnog stanja, dok su kavafi bili veoma bogati. Za izradu papua koristi se alat koji je uglavnom isti za sve zanate ija je sirovina koa (ter ah, mute, bikije, ila, igle, umbe, ilde, alupi i dr.)
1
Najstariji vojvo anski papudija Dragomir Uvali napravio 105.000 pari obue
Uzeo meru od 40.000 enaRadi 73 godine bez sata bolovanja. Pamti sedam vlasti, ali narod namazan kao danas nikad nije bio Dragomiru Uvaliu, jedinom i poslednjem sremskom papudiji nije do penzije. Rasitnio devedesetu, majstor je od 1937, a za 73 godine staa, kad izuzme tri meseca prisilnog odmora u vreme svetske krize pre onog rata, nije bio ni sata na bolovanju.
Od tada do danas napravio 105.120 pari obue, pa kad deda Dragomir presabere i oduzme raun bie da je "premerio" okruglo 40.000 pari enskih nogu. Svata video, sedam vlasti pamti, raznima uga ao, a sve njih jednako doekao na vratima radnje u Sremskoj Mitrovici sa "dobar dan, izvol"te, ta elite". Unutra mirisi lepka i koe. Me u zidovima diplome iz one prve kraljeve Jugoslavije, nad glavom nadnele se kao unke nanizane na konopce papue, zepe, opanci. Rukom pravljene. Od koa magareih, kravljih, ima i konjskih, te su veli, otporne na kijamet, tu su i klompe za po oru, ili kune sa pufnom za upariti s penjoarom...
2
- Sa kupcima sam, pa i sa decom, od prvog dana do danas na "vi". U mom reniku ta re znai samo jedno: potovanje. Za skoro 80 godina rada mnoga deca koja su ovde kupovala male papue postala su veliki doktori, advokati i ueni ljudi. Oni odrasli, a ja opstao ovolike godine, volim da me se po dobru sete i da svakog smem u oi da pogledam. Samo, ene su oduvek vie zakerale. Kad u e par u radnju, s vrata znam ako ena namerai za mua obuu i kae "e, to je za tebe" pakuj, ako on hoe, a ona nee- nita od pazara, kae stari majstor. I da mu je ko u to doba, kad ga je 1929. pokojni baba dao kod pokojnog brata Pavla na zanat, prio da postoji filozofija enskih stopala, rek"o bi mu da je andrcno". - Da sam hteo ene u oi da gledam, bio bih eirdija! Nisu noge svuda jednake. Slovakinje imaju najkrupnije. U e jedna, noga joj, bogu hvala, broj 45, njoj nesretnoj sve neprijatno. Pa nije ona birala broj papua! Uteim je "mante gospoja, vi ivite na velikoj nozi". Namah joj lake. Slavonke opet imaju nekakva erpi stopala, okrugla i demekasta, prsti na nogama im malko manji od onih na ruci. Ali zato Bavanke i Ma arice...milina. Ris nizak, zglob izvajan, noge, male i bele k"o puslice lako skliznu u nanulu. Pravilo je, me utim, da koliko god stopalo bog da joj podario, ena uvek slaucne da nosi za broj manje. udo jedno, pria. Nekada je u Sremskoj Mitrovici bilo sedam papudija. Odavno u eer sokaku i Zanatlijskoj ulici nema ni saraa, opanara, kazandija, bombondija... - Gledi kako nestaju jedan po jedan. Pamtim i vreme kada su jedine prave papudije bile u Novom Sadu, Subotici, Zemunu i Mitrovici. Bili su to gradovi biseri od zanata. Srem je imao oduvek kvalitetan materijal i klasu od radnika. Ko je radio u Kragujevcu, Belom Manastiru i Panevu, kod nas nije smeo ni da priviri. Na alost, zanat vie nije aktuelan. Doli kompjuteri i industrija, niko ne plaa porez, a zanatlije zaglibile. Valjda je i to normalno, kao to je slepcu uvek no. Papue su nekad bile glavna obua srednjeg sloja. Konkurencija bila jaka, cene niske, ujednaene, "doterale do nokata", ivelo se od papua gospodski, sea se. Al, smene na kalendaru uinile svoje, "dolo do mode raznorazne", sve se izvitoperilo. - Nekad su postojale takozvane tand- muterije koje nisu menjale majstora, taman da im proda dve leve. I bilo, brate, etiri sezone. Znalo se da zimi "idu" valjane zepe, e, ta se vuna muljala po sapunici i kinici, po deset godina da ih ne pocepa, leti opet nanule, u jesen priglavci, nazuvci, somotske papue...Danas narod namazan svakom mau. Nikom ne garantujem, reklamacije ne primam. Neki namerno pokidaju, pa do u, oe druge. Nisam ovde jedan sat da prodajem, a dva sata pare da vraam, kae. Neki drugi, veli, do u da ivciraju. Bilo sluajeva da od stotinu naruilaca do e, samo njih na prste da prebroji i jo te, da prostite, zajebavaju. - Onomad ena kupila nanule, sutra ih donela nazad, vidim one umucane od stajskog ubriva, drvo prebijeno, mene pita "ta je ovo, majstore". Gledim prvo u nju, pa u robu. Ne priznaje, kae, takve joj prodate. Nije, nego! Onda pobesnela, sve rei bearske u divan ubacuje, devu itavu nadigla. Posle se nagodili za jeftiniju popravku, a ona se izlanu da muu nije bilo tog dana po volji, pa zgrabio nanulu i izudar"o zid! Takvi smo. Ali mora kao u svakom drugom poslu poneto da otrpi. Bez radnje ne mogu. Odavno ne radim da bih stekao, ve da sam me u narodom. Dokle? Dok budem iv, kae najstariji sremski zanatlija.
3
ZORAN PETROVI POSLEDNjI PAPUDIJA NA JUGU SRBIJE
Srpske papue kupuju Pariani
STRANCI TRAE PATOFNE: Zoran Petrovi Branko Velikovi poslednji je majstor za izradu papua na jugu Srbije. - Muka i sudbina naterale su me da postanem papudija. Bio sam siromaan, poreklom iz sela Butranje kod Vranja. Godine 1978. sam se oenio i preao da ivim u kui tasta Branka Velikovia (80), tada jednog od najpoznatijih papudija od Preeva do Vladiinog Hana. Krenuo sam da radim sa njim, izuio zanat i dostojno ga zamenio - poinje priu o papudijskom zanatu Zoran. Srena vremena Uio je zanat temeljito, od kleta civkcangli i velikih limenih makaza ruke su mu bile uljevite, miris lepka uvukao mu se u kou. Sea se vremena kada je sa Bio je uporan, radio je danonono kako bi poeo sam, bez pomoi tastom, od ponedeljka do petka, pravio po 200 pari tasta Branka, da izra uje papue. - Odmah sam zavoleo ovaj zanat, pre svega to mi je omoguavao papua. Sve to prodali bi od subote do ponedeljka, na da do em do svog pareta hleba. Kao dete, bio sam vie gladan pijacama u Vranju, Ristovcu, nego sit. Drugo, hteo sam da ispunim elju tasta da nastavim njihovu papudijsku tradiciju. On je zanat izuio od svog oca Mirka Kleniku i Bujanovcu. iz rodnog sela Klenike u bujanovakoj optini. Deda Mirko je obuo papuama i opancima sve to je u to vreme moglo da hoda u njegovom kraju i Bujanovcu. Dakle, ljude iz sela podno planine Kozjaka i oko manastira Prohor Pinjski - navodi Zoran. Da je postao priznat majstor shvatio je kada je njegove papue poeo da kupuje njegov prijatelj Ljuba Anti koji ivi u Parizu. Uzeo je jedne, za sebe, a sledee godine est pari. - Kae mi: Ne mogu da ih sauvam od prijatelja Francuza, a i naih. Pazim ih kao oi u glavi, krijem kad dolaze u posetu. Otvoreno mi kau da e ih ukrasti. Svima u kupiti, od sada spremaj svake godine po est pari da ponesem. Kako ne bi traili nae papue, svake kao da su unikat, runo ra ene, kvalitet vrhunski. Posebno su voleli sobne papue sa pufnom, zvane patofne - kae Zoran.
4
OpanarstvoOd 1850.godine opancari u Srbiji izradjuju tri osnovne vrste opanaka: -crvene opanke ili crvenjase -gradjene opanke-djonase ili djonovske -opanke kapicare.
Opanke crvenjase je prvi poceo da izradjuje i stavi kozu za njih Jovo Cvijanovic iz Uzica. Izradjivani su od polustavljene govedje koze crvene boje po cemu su i dobili naziv.Sastoje se iz djona,lica,opute i kaisa kojim se pricvrscuju za nogu.Vrh je mali,sirok i povijen.Noseni su preko carapa i nazuvica zimi a leti na bosu nogu.Bili su sastavni deo,u pocetku svecane a kasnije svakodnevne narodne nosnje. Drugi tip opanaka,gradjene opanke,prvi je poceo da izradjuje,1870.godine,papudzija Filip Mitrovic u Sapcu. Izradjivali su se od ustavljene koze i sasvim su potisnuli opanke od polustavljene koze.Nosili su ih uglavnom seljaci,ali i ljudi u gradu djaci,trgovci,zanatlije,cinovnici. Prema mestu u kome su najpre poceli da se izradjuju,prema izgledu lica,sirini djona, prema obliku i velicini vrha razlikuje se nekoliko osnovnih tipova djonovskih opanaka: Sabacki-siroko lice,siroki djon,mali vrh. Sumadijski tip-usko i plitko lice,uzak i zaobljen djon,vrh dugacak i povijen prema nozi. Moravski tip-duboko lice,sirok djon sa sljivastim vrhom koji je koso zasecen. Kolubarski tip-uski premet,sitan nabod ,dublji djonovi.Vrh je koso zasecen i malo povijen prema nozi. Uzicki tip-vrlo slican kolubarskom.Razlikuju se po tome sto je vrh vise povijen prema nozi. Opanke kapicare su u Srbiju donele zanatlije iz preka a domaci opancari ih izradjuju od 1920.godine.Ove opanke nazivaju banatskim,svapski,lubasi.Izradjeni su od fabricki ustavljene govedje koze svetlo i tamno mrke ili crne boje.Opanci po kojima su prepznavani stanovnici panonskih oblasti noseni su izmedju dva rata i u granicnim oblastima severozapadne Srbije i u Podunavlju. 5
Gumeni opanci-izgledali su kao kapicari,samo grublji i jednostavniji.Nosili su ih seljaci kao radnu obucu i obucu za vlazno vreme.Oko 1935.godine razvila se posebna grana opancarskog zanata ciji su majstori-opancari gumenih opanaka izradjivali samo tu vrstu obuce. Prema narodnom verovanju,Sveti Sava je naucio ljude kako se stavi koza,pa zbog toga opancari 27.januar slave kao svoju slavu. Segedinske papue
Lingvistika istraivanja o papuama tvrde da je re papua osmansko-turskog porekla, u ma arskom jeziku se pojavljuje za vreme Turaka, u drugoj polovini XVI veka (1572 god). Prema seanju papuara iz Segedina njihov zanat se osamostalio odvajanjem od izmara pedesetih godina XIX veka. Na svojstven nain procvat i redovno korienje originalne obue za narod u bliskoj je vezi sa napretkom gradske civilizacije, reju poploavanjem (odnosno grad je dobio kaldrmu) Segedina koji je zapoet sredinom XIX veka, a zavren nakon velikih poplava iz 1879. godine. Poveano je interesovanje za jeftinom, ipak dopadljivom obuom, koja je zadovoljavala potrebe siromanijih slojeva, pre svega ena i devojaka, iji je broj bio u stalnom usponu. Drugi uspon papuara spada u razdoblje izme u dva svetska rata. ene i devojke gra anskog sloja, gospodskog drutva otkrivaju ovu svakako dopadljivu obuu za koju se smatra da je tipino ma arska, a koju su nosili po kui uz kunu haljinu. Segedinske papue, koje su postale posebnost i pojam, kasnije su upoznali i zavoleli i posetioci izlobi i vaara zemaljskih razmera, kao i putnici jeftinih vozova i letnjih igara. Tako se na neki nain papue pretvaraju u ukrasni predmet. Ovo veliko interesovanje je uzdigao papuarski zanat na zemaljski, ak na me unarodni nivo. Vrste Najstarija vrsta su turske papue. Imale su niske kone pete, a zaglavlje je ra eno od crnog somota sa zelenim takicama (i danas su omiljene me u starijima). Istovetne papue iljatog vrha, to jest obe papue se mogu nositi na obe noge.
6
Svilene i somotske papue okruglog vrha, segedinske papue po boji, ukraavanju i formi prilago avaju se ivotnoj dobi i ukusu vlasnika. Novina je visoka drvena tikla koja klopara, te ove papue postaju veoma popularne me u devojkama i mladim enama. Crno zaglavlje na zelene takice zamenjuju bogatije, vedre tkanine i boje. andor Ratkai je poslednji papuar zanatlija u Segedinu koji izra uje tradicionalne runo ivene papue. Njegova prva radionica nalazila se u Ulici Kelei izme u 1934 i 1956. godine, odatle posle dugotrajnog ube ivanja papuarnicu preseljava na Trg Dom. ika anji Ratkai, izra iva segedinskih papua ouvao je majstorske vetine izrade papua i nastoji da svoje znanje prenese na nove generacije. U njegovoj radionici posetioci mogu da se upoznaju sa serijom postupaka tokom izrade papua, kao i sredstvima korienim za izradu ove obue. U radionici, odnosno na dole navedenom broju telefona mogu se naruiti papue sa zatitnim znakom i serijskim brojem.
7
ZanatstvoKategorija: Novi Beej i Vranjevo kroz istoriju Autor Lazar Meki Stari putopisi i turski defteri govore da su Srbi trgovci u krajevima preko Save i Dunava igrali znaajnu ulogu jo pod Turcima, ali se o Srbima zanatlijama, iz tog doba, vrlo malo zna. Podaci o njima javljaju se tek osamnaestog veka to ne znai da zanatstvo i Srba zanatlija nije bilo u tim krajevim i znatno ranije. Zanatlije su se jo pod Turcima, a i kasnije, organizovale u esnafe (cehove), to je bio sluaj i u itavoj Evropi. Svaki zanatlija je morao pripadati odre enom esnafu i pokoravati se njegovim statutima i pravilima. Samo tako organizovane zanatlije esnaflije, mogle su prodavati svoje proizvode u radnjama u ariji i na vaarima. arija je bila podeljena u razne zanate. U mestima gde je bilo malo zanatlija udruivala su se dva-tri srodna zanata u jedan esnaf. Statuti ili pravila esnafa vezivali su svoje lanove strogim obavezama, ali su i suzbijali konkurenciju i osiguravali im ivot. Ti statuti su, izme u ostalog, brinuli o profesionalnoj solidarnosti i moralu svojih lanova. Tako je bilo zabranjeno mamiti tu u muteriju: zanatlija nije smeo nastaviti posao koji je poeo drugi majstor; bilo je zabranjeno trgovanje robom drugog proizvo aa-zanatlije, itd. Sauvana pravila srpskog terzijanskog (krojakog) ceha u Budimu 1695. godine sadre obaveze da se svaki majstor boji boga, da bude poten i ist, da ne psuje. U cehu nema mesta kavgadijama i grubim ljudima. Ako se lan ceha uhvati u preljubi ili u bludu iskljuuje se iz ceha. Svaki lan, najkasnije posle godinu dana od steenog majstorskog prava, mora se oeniti. Kalfa mora potovati majstora, ne srne pred njim puiti, mora biti utiv u opho enju, ne srne popiti vie od jedne ae vina i to stojei, ne sme se druiti s koijaima i propalicama, itd. Primitivan ivot i velika prostranstva slobodnog zemljita, a mali broj stanovnika, koliko je u Banatu ostalo posle proterivanja Turaka sve je to predstavljalo idealne uslove da se stanovnitvo bavi skoro iskljuivo zemljoradnjom. U selima je vladala uglavnom naturalna proizvodnja u kojoj su skoro sve potrebe stanovnitva u odei, obui i nametaju, ukoliko se to i mogao smatrati nametajem, podmirivane radom lanova domainstva. Spahiluci nisu u tome predstavljali nikakav izuzetak kada su u pitanju biroi, a vlastelini su svoje potrebe podmirivali u Peti i Beu, ili u najgorem sluaju u veim gradovima kao to su bili Segedin i Temivar. Takvo stanje zadralo se sve do polovine devetnaestog veka. Srbi su, za vreme Turaka, imali zanate kao to su: terzije (kabaniari), kapamadije (jorgandije), mumdije, koji su pravili svee, sapundije, opanare i izmare. Nezainteresovanost Srba za zanate imala je za posledicu doseljavanje zanatlija sa strane. Po osnivanju Velikokindskog ditrikta u protokolima magistrata nailazi se na albe pojedinih senatora da zanatlije zanemaruju, pa i naputaju zanate i odaju se poljoprivredi, te Ditriktu preti opasnost da ostanu bez zanatlija. Tako sudija Jovan Avakumovi 21. decembra 1790. upozorava magistrat ditrikta da zanatlije, zanemarujui zanate, izigravaju napore da se prijemom novih doseljenika zanatlija povea njihov broj. Zbog toga je odlueno da se zanatlijama koji dobiju inkolat (pravo nastanjivanja) ne daje oranica, kako ih zemljoradnja ne bi odvlaila od zanatstva. 8
U Velikokindskom ditriktu preduzimane su mere da se povea broj zanatlija. Magistrat je, na primer, pri pregledu pupilarnih masa (maloletna siroad) 11. decembra 1801. osudio nemar staralaca po selima to dozvoljavaju da siroad sposobna za dalje kolovanje, ili za izuavanje zanata, radi poljoprivredne poslove i da u najranijoj mladosti trpi oskudicu. Da bi se siroad vie pazila i bolje vaspitavala izdato je uputstvo za staraoce kojim se predvi a da se muka siroad, posebno ako ima pristojnije nasledstvo, im zavri osnovnu kolu, uputi na dalje kolovanje ili na izuavanje zanata i trgovine, prema sposobnostima i sklonostima. Poetkom devetnaestog veka ili preciznije 1822, pored ostalih javljaju se i sledee zanatlije: krojai, obuari i pletai dugmadi, a u Vranjevu 1828. godine: uari, urije, kabaniari, izmari, obuari, kovai, bravari, bavari, staklari, tkai, dimnjiari, mesari, sapundije i sarai. Prema podacima Vranjevo je 1862. godine imalo 72 zanatlije od kojih 50 Srba i to: 6 kovaa, 1 stolar, 15 urija, 1 uar, 4 kabaniara, 3 izmara, 1 bravar, 1 papuar, 4 kolara, 3 berbera, 2 enska i 2 muka krojaa, 1 sapundija i 1 bavar. Pored Srba i Ma ara bilo je, u prvoj polovini devetnaestog veka, i Cincara zanatlija. Tako se pominje izmar Teodor Varzi i Kosta Dimovi i stolar Grigorije Vara. Prema popisu iz 1781. godine u Velikokindskom ditriktu je bilo ukupno 71 suvaa (suvaa je mlin ije kamenove pokree konjska zaprega) od kojih u Kikindi 17, Mokrinu 13, Melencima 12 i Vranjevu 9. Taj broj se 1847. godine poveao na 252. Pretpostavlja se da je u Vranjevu to poveanje bilo vee nego to bi to bio odgovarajui deo prema ukupno broju iz 1781. godine, jer je Vranjevo napredovalo bre od ostalih mesta Ditrikta, a uz to je i broj stanovnika bre rastao nego u drugim mestima, izuzimajui Kikindu. Pored suvaa, Novi Beej i Vranjevo imali su i vodenice, koje su koristile tok Tise za pokretanje kamenova za mlevenje. Vodenice su, kao to e se to videti u poglavlju o saobraaju, ometale ili oteavale plovidbu brodovima, jer su brodove vukle zaprege koje su ile obalom. Zbog porasta broja stanovnika potrebe za mlevenjem itarica su sve vie rasle, pa su pored suvaa i vodenice izgra ene i vetrenjae, koje su po kapacitetima bile vee od suvaa pa i vodenica, a pokretna energija bila je besplatna. Otuda su vetrenjae postepeno potiskivale suvae i vodenice. Bile su jevtinije nego suvae i lake se odravala nego vodenice, kojima je preko zime pretio led, a s prolea velika voda. Vetrenjae su se odrale sve do drugog svetskog rata. U Vranjevu je do dvadesetih godina ovog veka bilo tri vetrenjae na Utrinama (dananje Novo Selo preko eleznike pruge), a u Novom Beeju se dugo odrala vetrenjaa koja je bila odmah iza srpskog groblja u pravcu elezinike pruge, gde je danas upravna zgrada Gra evinskog preduzea Jedinstvo. Pored suvaa i vetrenjaa znaajno mesto su imale i olajnice u kojima se cedilo ulje za jelo iz repice. Olajnice su kao i suvae (koristile konjsku vuu za pokretanje kamena za mlevenje i prese za ce enje ulja. U Vranjevu i Novom Beeju bilo je etiri-pet olajnica. Poetkom dvadesetog veka sve se vie osea potreba za kreom kao gra evinskim materijalom, to je dalo povoda Milanu Kimpanu iz Novog Beeja da 1911. godine izgradi, na putu za Kumane, kreanu s tri pei. Kreana je radila sve do 1926. godine, kada je zbog finansijskih tekoa, u koje je Kimpan zapao, obustavila proizvodnju. Kasnije, moda 1928. godine Nemac Georg Petri izgradio je novu kreanu preko elezenike pruge u Novom Beeju, na mestu gde su otprilike dananji mlin i silos. Ova kreana je imala dve 9
pei i radila je sve do drugog svetskog rata. Poznati novobeejski zidar Farka izgradio je 1936. godine novu kreanu na putu za Kumane, koja je imala dve pei. I ona je radila do drugog svetskog rata. Sve do drugog svetskog rata zanatstvo je imalo prilino znaajnu ulogu u Vojvodini, pa prema tome i u Novom Beeju. Tada se tek javlja industrija obue i odee (konfekcija). Tako e nije bilo industrije nametaja ni gra evinske stolarije, nego su se sve te potrebe reavale preko zanatstva. U ono vreme bio je drukiji odnos prema potronji, a i drukija shvatanja kvaliteta to je imalo vidnog uticaja na potrebe za zanatskim uslugama. Dobar kvalitet nekog proizvoda znaio je dobar materijal i solidnu zanatsku izradu, to je garantovalo dugotrajnost robe. Danas je kvalitetno ono to odgovara modnom zahtevu u pogledu oblika, boja, dezena i praktinosti, a dugotrajnost je u drugom planu. I pored loeg materijala, mnogi proizvodi za linu upotrebu se i ne pohabaju a ve se izbacuju iz upotrebe kao demodirani. Obua se, sve do drugog svetskog rata nosila vrlo dugo. Retko je ko imao vie od dva para cipela, a seljak je imao samo jedan par opanaka. Sve se to krpilo dokle god obuar ne kae, da je svaka dalja opravka besmislena. Tako je to bilo s odelom, loncima, kantama, poretima, bravama i svim drugim, pa je otuda bila i velika potreba za zanatlijama koji e krpiti, popravljati i tako produavati vek upotrebnim proizvodima. Da bi se dobila predstava o ulozi zanatlija u ivotu stanovnitva do drugog svetskog rata, evo pregleda zanatskih radnji po pojedinim mestima Novobeejskog sreza. Za Novi Beej i Vranjevo, pored pojedinanih, dati su i zbirni podaci za svaku vrstu zanata. Novobeejske zanatlije su (imamo u vidu one izme u dva svetska rata) uglavnom bile ozbiljni i vredni ljudi, kao to je to uostalom bilo svojstveno najveem broju itelja Novog Beeja, bez obzira na zanimanje i na staleku pripadnost. To je sasvim razumljivo, jer se u uslovima velike konkurencije a relativno slabe kupovne moi stanovnitva, mogao odrati samo vredan ovek. Korisnici zanatskih usluga, ili kupci njihovih proizvoda uglavnom su bili metani, a to je obavezivalo zanatliju na solidnost, jer s tim kupcem mora raunati ne samo za jedan, nego za vie puta. Ugled se sticao i uvao kvalitetom usluga i robe i korektnim odnosom s muterijom. Da je najvei broj novobeejsko-vranjevakih zanatlija bio takav govori i injenica da su imali svoje radnje sve dok su bili sposobni da obavljaju poslove, a nije bio mali broj onih koji su svoje radnje prenosili u nasle e sinovima. Skromnost zanatlija je bila opta karakteristika. Onaj koji je precenjivao svoj rad, odnosno proizvod, nije mogao opstati. Uloga zanatstva u privredi Novog Beeja i Vranjeva vidljiva je i po broju zanatskih radnji, a i po tome to je tristo osam porodica ivelo od zanatskih usluga, to znai da se od zanatstva izdravalo vie od hiljadu petsto stanovnika (rauna se da je tada jedno domainstvo imalo u proseku pet lanova). Ako tome dodamo i broj pomonika i uenika koji su nalazili posao u tim radnjama, onda broj treba jo poveati. U 193839. bilo je u zanatskim radnjama Novog Beeja i Vranjeva 288 pomonika i sto egrta (uenika), to bi samo dalje potvr ivalo da je vie od 10% stanovnitva Novog Beeja i Vranjeva ivelo od zanatstva i da je uticaj zanatstva na razvoj drugih oblasti privrede i nadgradnje bio znaajan.
10
Beogradski esnafi i zanatiPo okonanju Drugog srpskog ustanka, srpski ivalj naseljavao je kraj oko crkvice na mestu dananje Saborne crkve. Islamski deo grada, krivih, uzanih sokaka se pruao du dananje Ulice kralja Petra. Tursku ariju je inio niz drvenih duana sa isturenim krovovima od indre i sa epencima duboko isturenim na ulicu. Do trgovca turskim ili engleskim tofovima, poslovao je prodavac peenog mesa i ribe, do njega piljar i tako dalje. Berberi i kafedije su radili iza stakljenih prozora, to je u to vreme bio veliki luksuz. Siromanije zanatlije su spavale u duanima zajedno sa egrtima i kalfama. Tu je poslovao i abadija Pavle iko, jedini beogradski Srbin koji je 1813. godine doekao Turke. Posle normalizacije, 1815. godine, trgovina je oivela, pa je Beograd postao centralno raskre, kako se govorilo, provozne trgovine centralne Evrope. Me u najuglednijim iteljima Beograda su bile zanatlije koje su osnovale svoj prvi esnaf - terzijski, 1817. godine. Okupljao je krojae uglavnom ojanih odela. Kasnije e se pojaviti bakalski, piljarski, bostandijski, mehanski, magazadijski, lonarski i drugi esnafi. Nazivi su bili uglavnom turskog porekla, pa je tako jekmedija u stvari, bio pekar, a rabadija prevoznik zaprenim kolima. Hlebarsko-pekarski esnaf je osnovan 1838. godine, a devet godina kasnije doneta je Uredba o esnafu, koja je odredila da u gradu postoje tri trgovaka i 21 zanatlijski esnaf. Prema kasnije uvedenim esnafskim propisima, lan, ukoliko je Srbin, mogao je da dobije dozvolu za otvaranje duana ukoliko je tri godine bio egrt, a zatim dve godine kalfa. Titulu esnafskog majstora donosio je poloen odgovarajui ispit. Kandidat za egrta morao je najpre na estonedeljnu probu, pa je tek onda sklapao pogodbu za posao. Sauvan je veoma dragocen dokument o poreskim licima iz 1834. godine, iz kojeg se vidi da je u gradu tada bilo: 77 boltadija, 132 mehandije, 47 magazadija, 43 pekulanata i 73 bakala. Zapis Vuka Karadia iz 1827. godine, pojanjava da je me u arijskim trgovcima, bilo vie Grka nego Srba. Vaili su za najbogatije, imali su svoje kole, me usobnu prepisku su vodili na grkom jeziku, pa je i arijom ovladao grki jezik. Bilo je i Cincara koji su se doselili vek ranije, ali su se ubrzo posrbili. Uglavnom su bili trgovci, kujundije, terzije, handije, kasapi i zidari. Srbi su bili trgovciizvoznici. Glavni izvozni artikl u Austriju je bila svinja - oko 225.000 komada godinje! Po znaaju, na drugom mestu su bile pijavice! Drava je izdavala u zakup barutine u kojima su hvatane pijavice, pa je od aprila do oktobra, kada je sezona ovih stvorenja, ak 9.700 engleskih litara pijavica isporuivano kupcima u Austriji, Francuskoj i Italiji! Knez Milo je naplaivao arijski umruk (porez) na varokim trgovima, a na gradskim kapijama deo u naturi uzimali su i Turci. Pravo da otvori radnju u varoi imao je onaj koji se snabdeo duanskim objavlenijem, vrednim 500 groa. Posebna je bila duanska arenda koja je naplaivana od stranaca. Drava je oslobodila plaanja poreza zanatske radnje, pa su pristigli mnogi kojih ranije nije bilo: zlatari, najderi, boltadije, lekari, apotekari, knjiari, ali i terzije (najderi), papudije (izmari), sedlari, pukari (tufegdije), urije, mehandije, dun eri (cimermani)... Godine 1836. popisano je 45 razliitih zanata sa 864 zanatlije. Pavle Stamatovi, navodi da su 1834. godine, u Beogradu poslovali i kouhari, satonici, usmari, uari, zlatotkai, srebrodelci, kotlari, suknari, lulari, sakadije...
11
" , . , ", . , , .
12
13
14
15
16
17
Shoemakers and CordwainersHOME - Henry Blanck - John Sykes - Occupations
Shoemakers and CordwainersHenry Blanck and his grandfather, Johann Christian Wenzel were shoemakers from Germany. See Henry Blanck John Sykes and his sons, Benjamin, George, and Joseph, were cordwainers (shoemakers) in England. In 1841, when George Stell Sykes was 15, the town he lived in, Adwalton, had a population of 1028 people. There were 14 shoemakers and 4 shoemakers apprentices. See John Sykes
18
Collection of Maggie Land Blanck
Formier, Outils [Last maker, tools] A last is a form of the human foot used by shoemakers to shape shoes and boots.
19
Shoemakers 1845 German Print
Collection of Maggie Land Blanck
20
Collection of Maggie Land Blanck
THE OLD-TIME SHOEMAKER
21
Collection of Maggie Land Blanck
A HOPELESS CASE From a painting by Antoine Rotta in the Walter's Collection Baltimore
Cordwainer Shop, Munson House Spring Mill State Park near Mitchell, Indiana
22
Postcard collection of Maggie Land Blanck
Shoemaker's Shop Freilichtmuseum am Kiekeberg
Photo collection of Maggie Land Blanck
Shoemaker's tools The Trade Musuem of Suhlendorf
Photo collection of Maggie Land Blanck
23
Postmarked Hulst Germany 1903
Postcard collection of Maggie Land Blanck
Collection of Maggie Land Blanck, circa 1900 England
24
Collection of Maggie Land Blanck, Grandma and Grandpa LeFever (or Fener) written in pen on back
25
Collection of Maggie Land Blanck
This 1954 ad for Dress Parade boot polish shows that the shoemaker's trade had not changed that much over the years. The ad makes two interesting points in reference to the old time shoemaker: "Time doesn't mean much to a boot-maker. They'll rub leather for hours and hours to give it that fiery, deep glow." & Dress Parade could give your shoes "that expensive hand-rubbed look".
26
Krzneni prsluci enski prsluk od jagnjeeg krzna sa aplikacijama od raznobojne koe i umetnutim ogledalcima, oivien astraganom. Inspiracija za izradu ovog prsluka je bila originalni prsluk iz 1900. godine koji se nalazi u Vojvo anskom muzeju u Novom Sadu. Prsluk je rune izrade po tehnologiji starih zanata tzv. urije. Prsluci se rade po porudbini.
27
Stari semberski cifrani kouniBIJELjINA - U radnji staroj 80 godina, u Zanatskom centru u Bijeljini, or o Drvenica odrava jedinu urijsku radnju u cijeloj BiH. Naslijedio ju je od oca Branka koji je jo u vrijeme Kraljevine Jugoslavije izuio ovaj zanat, a tada je u gradu bilo jo desetak urijskih radnji. 14.10.2008 18:30 | Milan Cvjetinovi
- Danas sam ostao sam, a meni su 62 i ne znam dokle u... urijski zanat je izuzetno teak, naporan i specifian sezonski posao, pazaruje se od Mitrovdana do Savindana, a cijelu godinu tavimo kou, krojimo i ijemo. Danas je najmanji problem nabaviti jagnjeu kou, ali je proces tavljena mukotrpan posao, a sve se to radi u velikim buradima sa sonom i mravljom kiselinom kae Drvenica. Nekada, u zlatno doba ezdesetih i sedamdesetih godina prolog vijeka or o je prodavao i po 600700 kouna, na stotine ubara, a sad ni deseti dio toga. I to ih ne kupuju seljaci, ve uglavnom idu u Ameriku i Australiju kao suveniri. - Vidite, ovaj areni koun, on se runo radi tri dana, to je takozvani "cifrani areni koun" i bio je standardna nonja seljaka u Semberiji. Nekada smo ga radili za dan i no. Posljednjih est su kupili vedski humanitarci, jedan sam poklonio Muzeju, a ovaj posljednji uvam za uspomenu. or o se jada da mladi ne ele da nastave tradiciju zanatstva, jer se od rada vie ne moe obezbijediti ni minimalna egzistencija. Tri etiri zimska mjeseca se pazaruje, a obaveze dravi se niu cijelu godinu. Kae da su stare zanatlije u Bijeljini od optine traili da ih oslobode dijela poreza u vrijeme kada ne rade, ali nisu naili na razumijevanje. Neyad Pilakovi je jedini bijeljinski sara, koji jo uvijek za mainom starom vie od pola vijeka, koju je nabavio njegov djeda Nijaz, runo izra uje opremu za konje: amove, kajase, oglavine, bieve, ali i popravlja i kaieve, tane i druge sitnice. I Samir abanovi, jedini uar na stotinu kilometara unaokolo, jo uvijek pravi trange, ulare, povoce i uzde. Samo zahvaljujui ogromnoj ljubavi, preostala trojica bijeljinski zanatlija, ne zatvaraju svoje radnje. A podrke niotkuda.
Pazarni danStare zanatlije se ale da u Bijeljini vie ne postoji pazarni dan, danas je neko drugo vrijeme, svi vercuju, preprodaju kinesku i polovnu robu. Nema vie i bijeljinskom Zanatskom centru razgovora, dovikivanja od radnje od radnje i silnog svijeta koji trai, razgleda, cjenjka se i pazaruje.
28
urija Blagoje Peri (83) iz Rabrova ceo ivot ije konu garderobu koju Srbi sve re e oblae
Jedna bunda od etiri ovceOd krojenja koe do gotove bunde dugaak je put. U bure za tavljenje stavljaju se mekinje, so, i kukuruzno brano, a koa se farba peurkama i jagodama. Mora da odstoji 18 dana Prva srpska bunda od prave i debele ovje koe spasla je brojne srpske vojnike na Solunskom frontu, od velikog mraza i cie zime. U poslednjih sto godina i nekad popularni srpski kouh, kao prepoznatljiv deo odee i tradicije, uvao je najbolje svako telo od smrzavanja.
Jedan od poslednjih koara - urija u okolini Poarevca, 83-godinji Blagoje Peri iz Rabrova napravio je do sada vie od 2.500 hiljade bundi od ovije i jagnjee koe, 1.000 enskih jeleka i jo toliko mukih kouha sa rukavima - Koa mi pro e kroz ruke 38 puta dok ga ne zavrim, od krojenja do poslednjeg uboda iglom, veli ika Blagoje, koji je koarski zanat izuio kod starog urije Duana Blagojevia. Dvadeset godina sam proveo u njegovoj radionici i tu me je "opio" specifian miris ovije koe. Tada sam runo io svu garderobu kasnije sam kupio ivau mainu. I moji dedovi Stojan i Boca nosili su na sebi srpske bunde prelazei golgotu srpskog fronta u Prvom svetskom ratu, pria stari majstor. I nekad ali i sad, bunde i kouhe najradije kupuju stariji ljudi, uglavnom ovari, pastiri i traktoristi, da ih sauva od jakog mraza. U vreme Blagojevog momkovanja momci, koari su lake, zahvaljujui svom zanatu i spretnosti, dolazili do lepih devojaka - I ja sam se za mog Blagoja udala kad je postao poznati urija. Jo sam bila budua nevesta, a on je meni saio najlepi jelek s ukrasima od koe, a njemu kouh i zajedno smo tako obueni ili na igranke, svi su samo u nas gledali - kae njegova supruga Ljubica. tavljenje koe jedan je od najteih poslova - dodaje ovaj koar. Za novu bundu potrebno je etiri ovije koe. Koa se najpre sui napolju, zatim je potopi u vodu gde stoji 24 sata, onda se isti masni sloj sipijom i takva stavlja u bure za tavljenje u koje se stavljaju mekinje, so, i kukuruzno brano. U buretu koa ostaje 18 dana, s vremena na vreme se mea i prevre, onda se vadi sui na suncu nekoliko sati i runo tegli dok se sasvim ne ispravi. Ostaci mesine sa koe se struu gvozdenom teglicom. Veliko zanatsko umee potrebno je da bi se ovija koa dobro ofarbala i pripremila za krojenje. Naberu se peurke s drveta to se koriste kao kremen, pomeaju sa jagodama, i kuvaju u kazanu ili bakrau. Kad se dobije uta farba za kou, poinje krojenje. Koa se rastee na povrini od 120 centimetara irine i 80 duine. 29
Kona garderoba uiva se urijskom elinom iglom i za jedan dan dobar majstor moe da saije tri kona grudnjaka, a bundu teku pet kilograma za dva dana. - Najmanje volim da uivam dugmad - dodaje Blagoje. Muka me uhvati kad treba precizno da provuem konu petljicu. Hvala bogu, niko mi za ovih 60 godina nije vratio bundu ili kouh. Moji sinovi, radei u vajcarskoj, poklonili su svojim gazdama za uspomenu srpske bunde, jeleke i kouhe i to mi je mnogo milo. Moji unuci Mile i Rade, 20-godinjaci, samo ponekad mi, i to iz znatielje, pomognu u poslu. Znam ja da svako vreme ima svoje breme i svoju modu, ali mi je ao to sve manje muterija ulazi u radionicu - zavrava kazivanje Blagoje Peri.
30
Paja Jovanovi vezilja
31
abaki vaar
32
33
34