Page 1
İNANCcedil OumlZGUumlRLUumlĞUuml BAĞLAMINDA DİNİ
SEMBOLLERİN KULLANIMININ MUKAYESELİ
HUKUK BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ
Hayrettin KURT
Giriş
İnanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln evrensel boyutları ccedilerccedilevesinde guumlndeme gelen tar-
tışma konularından birisi dini sembollerin kullanılmasıdır Dini semboller
modernizm ve kamusal alan kavramları ile birlikte sosyolojik hukuksal ve
siyasal yaklaşımlarla sınırları ccedilizilmeye ccedilalışılan bir kavramdır Bu kavramın
iccedileriğinde bulunan aşkın oumlgeler bir yana bırakılırsa kavramın sosyolojik ve
hukuksal etki ve sonuccedilları ccedilalışmamızın temel aldığı bir husustur
Diğer taraftan dini sembollerin 19 yuumlzyıl ile birlikte ortaya ccedilıkması ay-
dınlanma sonrası oluşan pozitivist yaklaşımlara karşı bir tepki niteliği de
taşımaktadır Bu bakımdan kavram aydınlanma modernizm kamusal alan
pozitivizm olguları ile sıkı bir bağ kurmaktadır İncelememizde belirtilen
kavramlar tarihsel bağlamları ccedilerccedilevesinde kısaca ele alınarak dini sembol-
lere ilişkin tartışmaların tarihi ve sosyolojik ccedilıkış youmlnleri anlatılmaya ccedilalı-
şılmıştır Kavramın belki de ccedilıkış noktası sayılan modernizm ile siyasal ve
hukuksal ccedilekişmelerin merkezi haline gelen kamusal alan kavramları oumlzet
olarak anlatılmaya ccedilalışılmış dini sembollerin Avruparsquoda oumlzellikle bir azın-
lık tartışmasına doumlnuumlşmesine ilişkin tespitler yapılmış dini sembollerin
yapmış olduğu ccedilağrışımlar bakımından sembol kavramının etimolojik teme-
line kısaca yer verilmiş semboller modernizm kimlikler ve kamusal alan
tartışmaları dini sembollerin neden bir hak merkezi haline doumlnuumlşmesi gerek-
tiği bağlamında sosyolojik veriler ccedilerccedilevesinde yorumlanmaya ccedilalışılmıştır
Dini semboller kavram kullanma ve hukuksal duumlzenleme yapılması ba-
kımından belirtmiş olduğumuz sosyolojik veriler ile incelenmiş ve dini sem-
boluuml kullanmanın bir hak olduğu bu tarihsel gerccedileklikler ile ortaya konul-
muştur Dini sembolleri kullanmak tarihsel ve sosyolojik bağlam da dikkate
alındığında farklı inanccedil taleplerinin bir yansıması olan ldquohaklarrdquo temelinde
ele alınmalıdır Bizce negatif haklardan sayılan dini sembollerin kullanımı
Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Bakanlık Uzmanı Kırıkkale Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku Doktora Oumlğrencisi
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 202
eşitlik laiklik ve ccediloğulculuk ilkeleri temelinde ancak her uumllkenin somut ger-
ccedilekleri gibi muğlak kavramlara yaslanmamalı temel hak ve huumlrriyetler ccediler-
ccedilevesinde değerlendirilmelidir Tuumlrkiyersquode yaşanan kamusal alan tartışmala-
rı son yirmi yıla damgasını vuran başoumlrtuumlsuuml yasağı AİHMrsquoin başoumlrtuumlsuumlne
yasaklama getirmediğini duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz tartışmalı ldquoLeyla ŞAHİNrdquo kararı
ile Hıristiyan geleneğin guumlccedilluuml semboluuml şeklinde yorumladığı İsa haccedilına iliş-
kin kararı konunun genel objektif ve tatmin edici bir seyir izlemediğini
goumlstermektedir
Ccedilalışmamızda konunun bu youmlnleri tarihsel suumlreccedil ve sosyoloji disiplini
temel alınarak birinci boumlluumlmde semboller kamusal alan modernizm azınlık-
lar kuumlreselleşme ve kimlikler ikinci boumlluumlmde siyasal ve hukuksal verilerle
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında dini sembollerin kullanılması
uumlccediluumlncuuml ve son boumlluumlmde ise mukayeseli olarak dini sembollerin kullanılması-
na ilişkin uumllke oumlrnekleri ve AİHM kararları incelenmektedir Sonuccedil boumlluuml-
muumlnde ise tespit ve yargılarımıza yer verilerek konu tamamlanmaktadır
A) Modernizm Kamusal Alan Azınlıklar ve Kimlikler
1 Din Sembol ve Anlam İlişkisi
Tanım olarak ldquobir goumlstergenin etrafını saran yan anlamlardan oluşan tec-
ruumlbelerrdquo1 olarak ifade edilebilen bu tecruumlbelerdeki ldquoaşkın gerccedileklikrdquo ldquodil-
selrdquo ya da ldquogoumlruumlntuumlsel goumlstergelerrdquo sembol olarak adlandırılmaktadır2
Semboller farklı anlamları taşıma oumlzelliğine sahip bir iletişim araccedilları-
dır3 Oumlrneğin Hz Musarsquonın Asası ve Levhaları Tabut Belkısrsquoın tahtı Bu
iletişim araccedilları sahip oldukları ya da uumlzerlerinde gerccedilekleştikleri olağanuumlstuuml
olaylar sayesinde sembolik bir dile kavuşmuşlardır Musarsquonın Asası Al-
lahrsquoın mucizesiyle dev bir ejderhaya doumlnuumlşmuumlş yine Levhalar goumlkten indi-
rilmiştir Kendisinden aşkın bir anlamı taşıyan bu objeler yan anlamlara
ccedilağrışım yapmışlardır4
Kendilerinden her bahsedildiğinde farklı ccedilağrışım yapma oumlzelliğine sa-
hip bu semboller bazı topluluklarda kutsalı ccedilağrıştırmakta bazılarında ise bir
1 Oumlmer Faruk YAVUZ ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekacircn Zaman ve Eşya Kavramlarının Sembo-
lik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştırmaları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006 s 42
2 İbid s 42
3 İbid s 56
4 İbid s 65
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
203
kimlik tezahuumlruuml olmaktadır5 Aynı şekilde İsa haccedilı da Hıristiyanlığın kuvvet-
li bir semboluuml iken Kipa ya da Kippa Musevilerin başlarına taktıkları bir
oumlrtuuml ya da kuumlccediluumlk takkedir
Semboller kuumlltuumlr ile sıkı bir bağ iccedilerisindedir Zira sembol kuumlltuumlruumln gouml-
ruumlnen ve goumlruumlnmeyen tuumlm unsurlarını ihtiva eder Semboluumln ccedilağrışımında
herkesin aynı şeyi anlaması amaccedillanır Bu bakımdan bir semboluumln kullanıl-
ması kullanan kişinin dini inanccedil kuumlltuumlr ve tarihi değerlerini ccedilağrıştırır6
Yine sembol kendi gerccedilekliğini aşan başka bir gerccedileklik veya bu gerccedilekliği
tasvir eden nesne şeklinde de anlaşılmaktadır7 Sembolizm unsurları hiccedilbir
şekilde goumlzardı edilemez Bu ccedilerccedilevede evrensel bir ldquoolguyardquo da işaret et-
mektedir8
2 Kamusal Alan
Kamusal alan kavramı yirminci yuumlzyılın son doumlnemlerine rastlayan yo-
ğun tartışma kavramlarından birisidir Kısaca insanların bir araya geldiği
mekacircn olarak9 tanımlanmaktadır
Kamusal alan kavramı dinin toplumdaki doumlnuumlştuumlruumlcuuml fonksiyonu ile bir-
likte ele alındığında sosyolojik kurumlardan ayrı duumlşuumlnuumllemez10
1990rsquolardan sonra yoğun bir şekilde guumlndeme gelen kamusal alan kavramı
dinin bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml fonksiyonu ile devletin bir muumldahale aracı olarak kul-
lanıldığı iddialarına maruz kalmıştır11 Devletin bir muumldahale aracı olarak
kullandığı kamusal alan toplumsal temsil ve taleplerin de bir yansıması ola-
5 Robert A ORSİ Religious Studies Cambridge University Press New York 2012 s 86
Laurent BERGER ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash18 s 16
6 Selccediluk Kuumlrşad KOCA ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml Fen Edebiyat Dergisi 2010-II s 90
7 Galip ATASAGUN İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda) Dini Sembol-
ler Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri
Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya 1996 s 1 dipnot 4 Benjamin Franklin Kimpel The Symbols of Religious Faith New York 1954 s 132
8 Huumlsnuuml AYDENİZ ldquoSemboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gelenekselci Bir
Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği)rdquo EVEV Akademi Dergisi Y 15 S 48 (Yaz 2011) s 88
9 Oumlzlem ULUCcedil Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sosyolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001 s 8
10 İbid s 9
11 İbid s 14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 204
rak guumlndeme gelmiştir12 Toplumsal temsil ve meşruiyet talepleri ile kamu-
sal alanda ortaya ccedilıkan dinler farklı din ve duumlşuumlnce grupları ile birlikte yeni
bir ccedilatışma zemini oluşturmuşlardır Oumlzellikle bazı semavi dinlerin resmicirc
duumlzeyde tanınmış olması bu ccedilatışma zeminini genişletmiştir13
Kamusal alanı bir ayrışma alanı olarak goumlren Habermas 17 yuumlzyıldan
itibaren incelemeye başladığı bu alanı tarihsel suumlreccedil bağlamında araştırmış-
tır Habermasrsquoın ldquoKamusallığın Yeniden Doumlnuumlşuumlmuumlrdquo adlı eseri ldquoburjuva
kamusunu tanımlamış ve gelişmelerle burjuva kamusundan sosyal yaşamda-
ki sivil toplumun yarattığı lsquofarklılaşmışrsquo kamuyardquo14 evrilmiştir Kamusal
alan toplumun devleti etkileyebildiği bir alan olmakla aynı zamanda vatan-
daşların gerekli bilgiyi elde ettiği bir alandır15 Bu alan ideal olarak tarafsız
olmalı ve devlet zorundan arındırılmalıdır16
KEYMAN ise kamusal alanı ldquoRasyonel-yasal otoriteyi yaşama geccediliren
modern-devlet iktidarının meşruluğunu yalnızca yasalarla değil aynı za-
manda diyalog ve iletişime dayalı bir rasyonellik anlayışı uumlzerine kurulmuş
normatif ilkeler yoluyla değerlendirilebildiğirdquo bir alan olarak ifade etmekte-
dir17
3 Gelenek ve Modernizm Bağlamında Dini Semboller
Aydınlanma ile birlikte Avruparsquoda ortaya ccedilıkan ve duumlşuumlnsel temellerini
Hegel ile bulan modernite 17 ve 18 yuumlzyıla damgasını vurmuştur Moder-
nite yeni bir yaşam formu ve duumlşuumlnce biccedilimini ifade etmektedir18
Modernite rasyonalizme vurgu yaparak insan aklını oumln plana ccedilıkarır ve
onu nihaicirc amaccedil kılar19 Modernite ile birlikte bireyin oumln plana alınması kim-
12 İbid s 18
13 Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel WEST The Power of
Religion In The Public Sphere Columbia University Press New York 2011 s 2
14 Uumllker YUumlKSELBABA Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı Doktora Tezi
İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku Anabilim Dalı İstanbul 2008 s 50
15 İbid s 80
16 İbid s 289
17 Fuat KEYMAN ldquoKamusal Alan ve ldquoCumhuriyetccedili Liberalizmrdquo Tuumlrkiyersquode Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık Ocak 1998-9 s 59
18 Fazilet DALFİDAN Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimliği Muhafaza-
kar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme
Yuumlksek Lisans Tezi Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji
Anabilim Dalı Aydın 2012 s 7
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
205
liklerin değer kazanmasına yol accedilmıştır Oumlzellikle ulus devletlerin kurulma-
sına yol accedilan modernizm kimlik kavramının yeniden tartışılmasına yol accedil-
mıştır İnsanlar modernizmin homojenize yapısı karşısında kimliklerinin
tanınırlığını istemişlerdir20 20 yuumlzyılın son ccedileyreğinde kamusal alan tartış-
malarıyla moderniteye ait pek ccedilok kavram da sorunsallaşmaya başlamış
getirmiş olduğu oumlzguumlrluumlk ve duumlşuumlnce biccedilimleri eleştirilmeye başlanmıştır21
Modernizm devlet ve toplum ilişkilerine bir ccediloumlzuumlm arayışının da sonu-
cudur Bu arayış iki sonucu oluşturmuştur Birincisi Machiavelli ve He-
gelrsquoin ortaya attığı otoriter hikmet-i huumlkuumlmet uygulamalarında bulunan dev-
let İkincisi sosyal soumlzleşmeye dayanan ve devletin haklar temelinde sınır-
landırıldığı devlet Klasik liberal anlayışı oluşturan bu goumlruumlş devletin her
alanda sınırlandırılması gereğinden bahseder İşte bu sonuncu anlayış hukuk
devleti anlayışının da temelidir22
Avruparsquoda duumlşuumlnsel temelleri atılan modernizm her ne kadar insan aklı-
nı duumlşuumlncede rasyonalizmi konu edinse de Tuumlrk Modernleşmesi formel bir
algıya dayanır Goumlrsellik oumln plandadır Hatta ulus devlet inşasında moder-
nizme dayanan kadrolar temel olarak kadının oumlzguumlrleşmesini ele almaktadır
Bunun iccedilin kadın geleneksel kıyafetlerden arındırılacaktır Ve boumlylece mo-
dern ve ccedilağdaş kadın ortaya ccedilıkacaktır23 Cumhuriyet doumlnemine damgasını
vuran biccedilimsel modernizm algısı toplumda ldquooumltekirdquo leşmeyi hızlandırmış
Modern ve ccedilağdaş kadın karşısında geri ve cahil kadın algısı oluşturulmuş-
tur Kadın kimliği uumlzerinden giden bu modernleşme duumlşuumlncesi 80rsquoli yıllara
kadar devam etmiştir Oumlzellikle 80rsquolerin sonunda geleneksel dindar kadının
iyi eğitim almış ve uumlniversite mezunu olması kendilerini kamusal alanda
goumlruumlnuumlr kılmış artık radyo ve televizyonlarda bu kadınlar boy goumlsterir ol-
muşlardır Geleneksel dindar kadının kimliği resmicirc ideolojinin cahil edilgen
ve geleneksel Muumlsluumlman tiplemesi karşısında mevzi kazanmıştır24 Bu doğ-
19 İbid s 8
20 İbid s 86
21 Fazıl Huumlsnuuml ERDEM ldquoMuumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak Kamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99 s 1
22 Guumllay ERCİNS ldquoDemokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlrkiyersquode Ka-
musal Alan Algısırdquo C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi C 14 S 1 2013 s 304
Coşkun Can AKTAN ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yoksa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998 s 500
23 İbid s 27
24 İbid s 29
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 206
rultuda tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml modernizmin ve batılılaşmanın tartışma ko-
nularından birisi olmuştur25
4 Azınlıklar ve Dini Sembol Kullanma Huumlrriyeti
Dini sembollerin kullanılması bakımından azınlık kavramının tanımlan-
masında fayda bulunmaktadır Zira Avruparsquoda inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bağlamında
azınlıkların kendi din dil ve kuumlltuumlrlerini yaşamalarına sınırlı da olsa izin
verilmekte din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln doğal sonuccedillarından olan dini sembolleri kul-
lanma ya da takma hakkı azınlıklar bağlamında yoğun bir şekilde tartışıl-
maktadır
Bir tanıma goumlre ldquoBir devletin nuumlfusunun geri kalanına goumlre sayısal ola-
rak az olan egemen konumda bulunmayan uumlyeleri o devletin vatandaşı olan
ve nuumlfusun geri kalanından farklı etnik dilsel ya da dinsel oumlzelliklere sahip
olan kuumlltuumlrlerini geleneklerini dinlerini veya dillerini korumaya youmlnelik
uumlstuuml oumlrtuumlluuml de olsa bir dayanışma duygusu goumlsteren gruprdquo26 olarak azınlık
kavramı accedilıklanmıştır Bu azınlık tanımında dikkati ccedileken husus din ve dini
sembolleri takma ve kullanma oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin vatandaşlık bağının aranmakta
olmasıdır Azınlık kavramını sosyoloji ve hukuksal değerlendirmeye tabi
tutan ORAN ise ldquobir toplulukta sayısal bakımdan azınlık oluşturan başat
olmayan ve ccediloğunluktan farklı niteliklere sahip olan gruprdquo27 olarak tanım
yapmaktadır
Bu iki tanıma goumlre bir azınlığın belirlenmesinde niceliksel azlık ve
egemen olmama farklı sosyolojik oumlzellikler tabiiyet bilinccedil ve ccediloğunluğun
baskısı28 gibi nitelikler dikkati ccedilekmektedir Dini sembollerin kamusal alan-
da kullanılması pek ccedilok sorunu guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle etnik dilsel
25 Canan TANIR Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Perspective on the
Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2009 s 30 Tuumlrki-
yersquode başoumlrtuumlsuuml tartışmaları oumlyle bir hal almıştır ki bırakınız idare edenleri yuumlksek mah-
keme kararlarında bile konu ldquotoplum iccedilin zararlırdquo ldquoccedilarpıkrdquo ldquosapkınrdquo ldquobağnazrdquo gibi basit
ifadelerle yer almıştır Bkz Sami SELCcedilUK Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Ye-
ni Tuumlrkiye y Ankara 1998 s 35
26 Pınar BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu
Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituuml-
suuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008 s
11 Bu tanım aynı yazara goumlre BM İnsan Hakları Komisyonunun Ayrımcılığın Oumlnlen-
mesi ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonu oumlzel raportoumlruuml Francesso Capatorti tara-fından yapılmıştır
27 İbid s 27
28 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
207
ve dini azınlıkların var olduğu Avrupa konuya farklı bir perspektifle yak-
laşma eğilimindedir Avrupa Birliği de (AB) azınlık sorunu konusunda tutar-
lı bir politika uumlretememiş bu konuda uumlye devletlere serbesti tanımıştır29
Ccedilokkuumlltuumlrluuml toplum oluşturmayı benimseyen Batılı demokrasiler ilk
zamanlar eşitlik temelinde goumlrduumlkleri ldquobirlikte yaşama duumlşuumlncesinirdquo sonra-
ları farklı toplum talepleri ile birlikte yeniden ele almak zorunda kalmışlar-
dır Zira farklı toplum talepleri daha fazla siyasal ve hukuksal oumlzerklik alanı
inşa edecektir Bu bakımdan ilk zamanlar oluşturulmaya ccedilalışılan farklılık
talepli kamusal alan inşası sonraları yeni bir ccedilatışma alanı oluşturmuştur Bu
ccedilatışma alanı azınlıkların goumlruumlnuumlrluumlğuuml ile kuumlltuumlrel homojenleşmeye doğru
evrilmektedir30
Roma Antlaşması 1511 maddesi ldquoTopluluğun ulusal ve boumllgesel ccedileşit-
liliğe saygı goumlsterirken uumlye devletlerdeki kuumlltuumlrlerin gelişmesine de katkıda
bulunmasırdquo huumlkmuumlnuuml iccedilermektedir Bu huumlkuumlm Avruparsquodaki azınlıkların ya
da kuumlltuumlrel farklılıkları bulunan toplulukların varlığını kabul etmekte ve bun-
ların temel kuumlltuumlrel değerlerinin korunmasını ilke olarak benimsemektedir31
Boumlylelikle Avruparsquoda dini sembollerin kamusal alanda kullanılabilirliği
yasal bir zemine oturmaktadır
Azınlıkların kuumlltuumlrel farklılıklarını koruyan bir diğer hukukicirc metin 1987
tarihli Tek Senetrsquotir Giriş boumlluumlmuuml ldquoDemokrasiyi birlikte yaşatmak amacıyla
uumlye devletlerin yasal ve anayasal duumlzenlemelerinde AİHSrsquode ve Avrupa
Sosyal Şartırsquonda yer alan temel haklara oumlzellikle oumlzguumlrluumlk eşitlik ve sosyal
adalet kavramlarına dayanarak demokrasiyi birlikte yaşatmakrdquo duumlzenlemesi-
ni iccedilermektedir32 Bu duumlzenlemede yer alan ldquodemokrasiyi birlikte yaşatmak
ccedilatışmacı ve homojen bir yaşam algısından ccedilok kuumlltuumlrluuml ve farklı toplumsal
taleplere cevap veren bir demokrasi duumlşuumlncesine yer vermektedir
Aynı şekilde 1999 Amsterdam Anlaşması 13 maddesi toplumsal ayrım-
cılık ile muumlcadele edilmesi gereğinden bahsetmekte ve bu konuda azınlıklar
yararına pozitif ayrımcılık yapılmasını tavsiye etmektedir33 AB Anayasası
29 İbid s 26
30 Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Human Right of
Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University Press New York 2012 s
33
31 BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği s 30
32 İbid s 30
33 İbid s 33
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 208
da 80 ve 81 maddeleriyle topluluklar arasında eşitlik ayrımcılık yasağını ve
farklılıklara saygıyı temel almaktadır34 Diğer taraftan 1976 tarihli Medenicirc
ve Siyasicirc Haklar Soumlzleşmesi 27 maddesinde farklı etnik ve dinsel topluluk-
ların birlikte yaşam haklarından accedilıkccedila soumlz etmekte ve bunlara youmlnelik yer
tuumlrluuml ayrımcılığa karşı durulacağını belirtmektedir35 BM Genel Kurulu
47135 sayılı kararıyla Ulusal ya da Etnik Dinsel ve Dilsel Azınlıklara
Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin bir bildirge yayımlamıştır Bu bildirgede
diğer hukuksal metinler gibi farklı kuumlltuumlrel toplulukların eşit yaşam ayrım-
cılık yasağı ve kimliklerinin korunması haklarından yararlanacağını ifade
etmektedir36 1990 tarihli Kopenhag İnsanicirc Boyut Konferansı Belgesi dinsel
azınlık kimliklerinin korunması konusunda duumlzenlemeler iccedilermekte ve dinsel
kimliklerin teşvik edileceğini belirtmektedir37
Avruparsquoda dinsel azınlıkların kimliklerinin korunacağı ve teşvik edilece-
ğine ilişkin belirtilen hukuksal metinlere rağmen oumlzellikle Fransa bir enteg-
rasyon krizi yaşamaktadır Fransarsquoda yaşayan Muumlsluumlman nuumlfusun sayısal
artışına bağlı olarak kamusal alanda daha fazla goumlruumlnuumlr olmaları eşitlikccedili
soumlylemin yerini ccedilatışmacı ve yasaklayıcı bir retoriğe bırakmıştır38
5 Kuumlreselleşme ve Kimlik Farkındalığının Dini Sembollere Etkisi
Toplumların her bakımdan birbirleri ile olan etkileşimlerinin arttırılması
ve bu sayede duumlnyanın kuumlccediluumlk bir koumlye doumlnuumlşmesi anlamına gelen kuumlresel-
leşme olgusu birey topluluk ya da devletleri birbirine bağlamaktadır Bu
bağ gelişen teknoloji ve goumlccediller sayesinde her olayın ya da olgunun yayılma-
sını sağlamıştır Duumlşuumlnceler internet teknolojisi dini inanışlar ve semboller
bu yayılmanın belli başlı unsurlarıdır39
Kimlikler ise kişisel oumlzelliklerin tuumlmuumlduumlr İnsana ait olan her oumlzellik
kimliğin konusunu oluşturur Bu oumlzellikler kişinin bulunduğu toplumun
geccedilmişi yaşadığı ccedilağı ve geleceğe birlikte bakabilme duygusuna goumlre şekil-
34 İbid s 35
35 İbid s 36
36 İbid s 37
37 İbid s 38 Peter CUMPER and Steven WHEATLY Minority Rights in The New Euro-pe Kluwer Law International Netherland 1999 s 53
38 İbid s 30 Dipnot 142 Deniz Altınbaş ldquoAvrupa ve Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlk Fransa Oumlrneğirdquo Stratejik Analiz Sayı 78 Ekim 2006 s 56
39 Mustafa ERDOĞAN ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce Topluluğu
httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw ET 01112013
Saat1120
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
209
lenir40 Kimliklerin goumlruumlnuumlrluumlğuuml bazı sosyal kimlikleri de guumlndeme getir-
miştir Oumlrneğin muhafazakacircrlık bunlardan bir tanesidir Ancak konumuzu
sınırlandırmak bağlamında bu konuya yer vermeyeceğiz Sadece dini sem-
bollerin yuumlkselişinde muhafazakacircrlığın roluumlnuuml belirtmekle yetineceğiz Mu-
hafazakacircrlık iccedilerisinde geliştiği toplumun sosyal siyasal ve tarihsel gelişi-
mine goumlre şekillenen bir yaşam biccedilimidir41 Bu yaşam biccedilimi dini sembolle-
rin dışavurumunda oumlnemli bir rol uumlstlenmektedir Zira sembole ilişkin tuumlm
anlamlar bu yaşam biccediliminin bileşenlerini oluşturmaktadır
İşte bu bağlamda kuumlreselleşme kimliklerin hızlı değişimine ve etkileşi-
mine de neden olmuş ve tuumlm bu etkileşimlerin hukuken ya da siyasal olarak
gerccedilekleştiği bir kamusal alan oluşturmuştur Kamusal alanda bireyin ayırt
edici unsuru kimliklerdir Kimlikler bireyin iccedilerisinde bulunduğu toplumun
sosyo-kuumlltuumlrel yapısı ile şekillenmektedir Ayrıca birey kimliğini inşa eder-
ken kendisini bir başkasına goumlre ifade eder İşte bu ifade etme biccedilimi ldquooumlte-
kirdquo diye kavramsallaştırdığımız farklı duumlşuumlnme yaşama ve sembolleştirme
kalıplarına sahip birey ya da toplum gruplarına goumlre belirir42
Bireyin oumltekine goumlre şekillendirdiği duumlşuumlnce ve yaşama kalıpları aslın-
da modernizm tasavvuruna karşı bir tepkinin ifadesidir Modern birey ras-
yonel tekduumlze mutlak doğrular ile sonsuz duumlzlemde yer alırken kendisine
standart oluşturur Modern bireyin kimliği farklılıklardan oluşmaz Aksine
homojenlik ve rasyonel algı modern bireyin tek doğrusudur Diğer taraftan
modernizmin bu evrensel doğrularına karşı farklı duumlşuumlnce yaşam kuumlltuumlr ve
hatta din tasavvuru geliştiren ve kendisini ldquooumltekirdquo ne goumlre konumlandıran
birey postmodern yapıda yerini alır43 Kimliği hatta dini semboluuml şekillendi-
ren unsur bireyin iccedilinde yaşadığı toplumun sentezidir Bu sentez sadece
guumlncel ilişkilerin değil aynı zamanda geccedilmişin de bir terkibidir44 Semboller
kavramsallaştırması modernizmin rasyonel pozitivist ve homojen yaşam
kuumlltuuml karşısında sembollerin anlam kazanmasına ve nihayet kimliğin oluş-
40 İlknur MEŞE Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk Siyasal Kim-
likleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006 s 30
41 İsmail SAFİ Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve Muhafazakar
Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Youmlne-
timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara 2005 s 20
42 İbrahim AKKAŞ Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ 2008 s 81
43 İbid s 103
44 İbid s 129
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 210
masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve
heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45
B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu
1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları
Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel
ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından
tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden
bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-
lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan
yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu
tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır
Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi
sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren
resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir
Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu
yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-
lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-
kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin
iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal
alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda
ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve
yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-
dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49
90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan
İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-
delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli
45 İbid s 139
46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89
47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda
Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe
Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 202
eşitlik laiklik ve ccediloğulculuk ilkeleri temelinde ancak her uumllkenin somut ger-
ccedilekleri gibi muğlak kavramlara yaslanmamalı temel hak ve huumlrriyetler ccediler-
ccedilevesinde değerlendirilmelidir Tuumlrkiyersquode yaşanan kamusal alan tartışmala-
rı son yirmi yıla damgasını vuran başoumlrtuumlsuuml yasağı AİHMrsquoin başoumlrtuumlsuumlne
yasaklama getirmediğini duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz tartışmalı ldquoLeyla ŞAHİNrdquo kararı
ile Hıristiyan geleneğin guumlccedilluuml semboluuml şeklinde yorumladığı İsa haccedilına iliş-
kin kararı konunun genel objektif ve tatmin edici bir seyir izlemediğini
goumlstermektedir
Ccedilalışmamızda konunun bu youmlnleri tarihsel suumlreccedil ve sosyoloji disiplini
temel alınarak birinci boumlluumlmde semboller kamusal alan modernizm azınlık-
lar kuumlreselleşme ve kimlikler ikinci boumlluumlmde siyasal ve hukuksal verilerle
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında dini sembollerin kullanılması
uumlccediluumlncuuml ve son boumlluumlmde ise mukayeseli olarak dini sembollerin kullanılması-
na ilişkin uumllke oumlrnekleri ve AİHM kararları incelenmektedir Sonuccedil boumlluuml-
muumlnde ise tespit ve yargılarımıza yer verilerek konu tamamlanmaktadır
A) Modernizm Kamusal Alan Azınlıklar ve Kimlikler
1 Din Sembol ve Anlam İlişkisi
Tanım olarak ldquobir goumlstergenin etrafını saran yan anlamlardan oluşan tec-
ruumlbelerrdquo1 olarak ifade edilebilen bu tecruumlbelerdeki ldquoaşkın gerccedileklikrdquo ldquodil-
selrdquo ya da ldquogoumlruumlntuumlsel goumlstergelerrdquo sembol olarak adlandırılmaktadır2
Semboller farklı anlamları taşıma oumlzelliğine sahip bir iletişim araccedilları-
dır3 Oumlrneğin Hz Musarsquonın Asası ve Levhaları Tabut Belkısrsquoın tahtı Bu
iletişim araccedilları sahip oldukları ya da uumlzerlerinde gerccedilekleştikleri olağanuumlstuuml
olaylar sayesinde sembolik bir dile kavuşmuşlardır Musarsquonın Asası Al-
lahrsquoın mucizesiyle dev bir ejderhaya doumlnuumlşmuumlş yine Levhalar goumlkten indi-
rilmiştir Kendisinden aşkın bir anlamı taşıyan bu objeler yan anlamlara
ccedilağrışım yapmışlardır4
Kendilerinden her bahsedildiğinde farklı ccedilağrışım yapma oumlzelliğine sa-
hip bu semboller bazı topluluklarda kutsalı ccedilağrıştırmakta bazılarında ise bir
1 Oumlmer Faruk YAVUZ ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekacircn Zaman ve Eşya Kavramlarının Sembo-
lik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştırmaları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006 s 42
2 İbid s 42
3 İbid s 56
4 İbid s 65
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
203
kimlik tezahuumlruuml olmaktadır5 Aynı şekilde İsa haccedilı da Hıristiyanlığın kuvvet-
li bir semboluuml iken Kipa ya da Kippa Musevilerin başlarına taktıkları bir
oumlrtuuml ya da kuumlccediluumlk takkedir
Semboller kuumlltuumlr ile sıkı bir bağ iccedilerisindedir Zira sembol kuumlltuumlruumln gouml-
ruumlnen ve goumlruumlnmeyen tuumlm unsurlarını ihtiva eder Semboluumln ccedilağrışımında
herkesin aynı şeyi anlaması amaccedillanır Bu bakımdan bir semboluumln kullanıl-
ması kullanan kişinin dini inanccedil kuumlltuumlr ve tarihi değerlerini ccedilağrıştırır6
Yine sembol kendi gerccedilekliğini aşan başka bir gerccedileklik veya bu gerccedilekliği
tasvir eden nesne şeklinde de anlaşılmaktadır7 Sembolizm unsurları hiccedilbir
şekilde goumlzardı edilemez Bu ccedilerccedilevede evrensel bir ldquoolguyardquo da işaret et-
mektedir8
2 Kamusal Alan
Kamusal alan kavramı yirminci yuumlzyılın son doumlnemlerine rastlayan yo-
ğun tartışma kavramlarından birisidir Kısaca insanların bir araya geldiği
mekacircn olarak9 tanımlanmaktadır
Kamusal alan kavramı dinin toplumdaki doumlnuumlştuumlruumlcuuml fonksiyonu ile bir-
likte ele alındığında sosyolojik kurumlardan ayrı duumlşuumlnuumllemez10
1990rsquolardan sonra yoğun bir şekilde guumlndeme gelen kamusal alan kavramı
dinin bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml fonksiyonu ile devletin bir muumldahale aracı olarak kul-
lanıldığı iddialarına maruz kalmıştır11 Devletin bir muumldahale aracı olarak
kullandığı kamusal alan toplumsal temsil ve taleplerin de bir yansıması ola-
5 Robert A ORSİ Religious Studies Cambridge University Press New York 2012 s 86
Laurent BERGER ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash18 s 16
6 Selccediluk Kuumlrşad KOCA ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml Fen Edebiyat Dergisi 2010-II s 90
7 Galip ATASAGUN İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda) Dini Sembol-
ler Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri
Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya 1996 s 1 dipnot 4 Benjamin Franklin Kimpel The Symbols of Religious Faith New York 1954 s 132
8 Huumlsnuuml AYDENİZ ldquoSemboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gelenekselci Bir
Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği)rdquo EVEV Akademi Dergisi Y 15 S 48 (Yaz 2011) s 88
9 Oumlzlem ULUCcedil Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sosyolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001 s 8
10 İbid s 9
11 İbid s 14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 204
rak guumlndeme gelmiştir12 Toplumsal temsil ve meşruiyet talepleri ile kamu-
sal alanda ortaya ccedilıkan dinler farklı din ve duumlşuumlnce grupları ile birlikte yeni
bir ccedilatışma zemini oluşturmuşlardır Oumlzellikle bazı semavi dinlerin resmicirc
duumlzeyde tanınmış olması bu ccedilatışma zeminini genişletmiştir13
Kamusal alanı bir ayrışma alanı olarak goumlren Habermas 17 yuumlzyıldan
itibaren incelemeye başladığı bu alanı tarihsel suumlreccedil bağlamında araştırmış-
tır Habermasrsquoın ldquoKamusallığın Yeniden Doumlnuumlşuumlmuumlrdquo adlı eseri ldquoburjuva
kamusunu tanımlamış ve gelişmelerle burjuva kamusundan sosyal yaşamda-
ki sivil toplumun yarattığı lsquofarklılaşmışrsquo kamuyardquo14 evrilmiştir Kamusal
alan toplumun devleti etkileyebildiği bir alan olmakla aynı zamanda vatan-
daşların gerekli bilgiyi elde ettiği bir alandır15 Bu alan ideal olarak tarafsız
olmalı ve devlet zorundan arındırılmalıdır16
KEYMAN ise kamusal alanı ldquoRasyonel-yasal otoriteyi yaşama geccediliren
modern-devlet iktidarının meşruluğunu yalnızca yasalarla değil aynı za-
manda diyalog ve iletişime dayalı bir rasyonellik anlayışı uumlzerine kurulmuş
normatif ilkeler yoluyla değerlendirilebildiğirdquo bir alan olarak ifade etmekte-
dir17
3 Gelenek ve Modernizm Bağlamında Dini Semboller
Aydınlanma ile birlikte Avruparsquoda ortaya ccedilıkan ve duumlşuumlnsel temellerini
Hegel ile bulan modernite 17 ve 18 yuumlzyıla damgasını vurmuştur Moder-
nite yeni bir yaşam formu ve duumlşuumlnce biccedilimini ifade etmektedir18
Modernite rasyonalizme vurgu yaparak insan aklını oumln plana ccedilıkarır ve
onu nihaicirc amaccedil kılar19 Modernite ile birlikte bireyin oumln plana alınması kim-
12 İbid s 18
13 Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel WEST The Power of
Religion In The Public Sphere Columbia University Press New York 2011 s 2
14 Uumllker YUumlKSELBABA Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı Doktora Tezi
İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku Anabilim Dalı İstanbul 2008 s 50
15 İbid s 80
16 İbid s 289
17 Fuat KEYMAN ldquoKamusal Alan ve ldquoCumhuriyetccedili Liberalizmrdquo Tuumlrkiyersquode Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık Ocak 1998-9 s 59
18 Fazilet DALFİDAN Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimliği Muhafaza-
kar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme
Yuumlksek Lisans Tezi Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji
Anabilim Dalı Aydın 2012 s 7
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
205
liklerin değer kazanmasına yol accedilmıştır Oumlzellikle ulus devletlerin kurulma-
sına yol accedilan modernizm kimlik kavramının yeniden tartışılmasına yol accedil-
mıştır İnsanlar modernizmin homojenize yapısı karşısında kimliklerinin
tanınırlığını istemişlerdir20 20 yuumlzyılın son ccedileyreğinde kamusal alan tartış-
malarıyla moderniteye ait pek ccedilok kavram da sorunsallaşmaya başlamış
getirmiş olduğu oumlzguumlrluumlk ve duumlşuumlnce biccedilimleri eleştirilmeye başlanmıştır21
Modernizm devlet ve toplum ilişkilerine bir ccediloumlzuumlm arayışının da sonu-
cudur Bu arayış iki sonucu oluşturmuştur Birincisi Machiavelli ve He-
gelrsquoin ortaya attığı otoriter hikmet-i huumlkuumlmet uygulamalarında bulunan dev-
let İkincisi sosyal soumlzleşmeye dayanan ve devletin haklar temelinde sınır-
landırıldığı devlet Klasik liberal anlayışı oluşturan bu goumlruumlş devletin her
alanda sınırlandırılması gereğinden bahseder İşte bu sonuncu anlayış hukuk
devleti anlayışının da temelidir22
Avruparsquoda duumlşuumlnsel temelleri atılan modernizm her ne kadar insan aklı-
nı duumlşuumlncede rasyonalizmi konu edinse de Tuumlrk Modernleşmesi formel bir
algıya dayanır Goumlrsellik oumln plandadır Hatta ulus devlet inşasında moder-
nizme dayanan kadrolar temel olarak kadının oumlzguumlrleşmesini ele almaktadır
Bunun iccedilin kadın geleneksel kıyafetlerden arındırılacaktır Ve boumlylece mo-
dern ve ccedilağdaş kadın ortaya ccedilıkacaktır23 Cumhuriyet doumlnemine damgasını
vuran biccedilimsel modernizm algısı toplumda ldquooumltekirdquo leşmeyi hızlandırmış
Modern ve ccedilağdaş kadın karşısında geri ve cahil kadın algısı oluşturulmuş-
tur Kadın kimliği uumlzerinden giden bu modernleşme duumlşuumlncesi 80rsquoli yıllara
kadar devam etmiştir Oumlzellikle 80rsquolerin sonunda geleneksel dindar kadının
iyi eğitim almış ve uumlniversite mezunu olması kendilerini kamusal alanda
goumlruumlnuumlr kılmış artık radyo ve televizyonlarda bu kadınlar boy goumlsterir ol-
muşlardır Geleneksel dindar kadının kimliği resmicirc ideolojinin cahil edilgen
ve geleneksel Muumlsluumlman tiplemesi karşısında mevzi kazanmıştır24 Bu doğ-
19 İbid s 8
20 İbid s 86
21 Fazıl Huumlsnuuml ERDEM ldquoMuumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak Kamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99 s 1
22 Guumllay ERCİNS ldquoDemokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlrkiyersquode Ka-
musal Alan Algısırdquo C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi C 14 S 1 2013 s 304
Coşkun Can AKTAN ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yoksa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998 s 500
23 İbid s 27
24 İbid s 29
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 206
rultuda tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml modernizmin ve batılılaşmanın tartışma ko-
nularından birisi olmuştur25
4 Azınlıklar ve Dini Sembol Kullanma Huumlrriyeti
Dini sembollerin kullanılması bakımından azınlık kavramının tanımlan-
masında fayda bulunmaktadır Zira Avruparsquoda inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bağlamında
azınlıkların kendi din dil ve kuumlltuumlrlerini yaşamalarına sınırlı da olsa izin
verilmekte din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln doğal sonuccedillarından olan dini sembolleri kul-
lanma ya da takma hakkı azınlıklar bağlamında yoğun bir şekilde tartışıl-
maktadır
Bir tanıma goumlre ldquoBir devletin nuumlfusunun geri kalanına goumlre sayısal ola-
rak az olan egemen konumda bulunmayan uumlyeleri o devletin vatandaşı olan
ve nuumlfusun geri kalanından farklı etnik dilsel ya da dinsel oumlzelliklere sahip
olan kuumlltuumlrlerini geleneklerini dinlerini veya dillerini korumaya youmlnelik
uumlstuuml oumlrtuumlluuml de olsa bir dayanışma duygusu goumlsteren gruprdquo26 olarak azınlık
kavramı accedilıklanmıştır Bu azınlık tanımında dikkati ccedileken husus din ve dini
sembolleri takma ve kullanma oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin vatandaşlık bağının aranmakta
olmasıdır Azınlık kavramını sosyoloji ve hukuksal değerlendirmeye tabi
tutan ORAN ise ldquobir toplulukta sayısal bakımdan azınlık oluşturan başat
olmayan ve ccediloğunluktan farklı niteliklere sahip olan gruprdquo27 olarak tanım
yapmaktadır
Bu iki tanıma goumlre bir azınlığın belirlenmesinde niceliksel azlık ve
egemen olmama farklı sosyolojik oumlzellikler tabiiyet bilinccedil ve ccediloğunluğun
baskısı28 gibi nitelikler dikkati ccedilekmektedir Dini sembollerin kamusal alan-
da kullanılması pek ccedilok sorunu guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle etnik dilsel
25 Canan TANIR Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Perspective on the
Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2009 s 30 Tuumlrki-
yersquode başoumlrtuumlsuuml tartışmaları oumlyle bir hal almıştır ki bırakınız idare edenleri yuumlksek mah-
keme kararlarında bile konu ldquotoplum iccedilin zararlırdquo ldquoccedilarpıkrdquo ldquosapkınrdquo ldquobağnazrdquo gibi basit
ifadelerle yer almıştır Bkz Sami SELCcedilUK Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Ye-
ni Tuumlrkiye y Ankara 1998 s 35
26 Pınar BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu
Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituuml-
suuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008 s
11 Bu tanım aynı yazara goumlre BM İnsan Hakları Komisyonunun Ayrımcılığın Oumlnlen-
mesi ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonu oumlzel raportoumlruuml Francesso Capatorti tara-fından yapılmıştır
27 İbid s 27
28 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
207
ve dini azınlıkların var olduğu Avrupa konuya farklı bir perspektifle yak-
laşma eğilimindedir Avrupa Birliği de (AB) azınlık sorunu konusunda tutar-
lı bir politika uumlretememiş bu konuda uumlye devletlere serbesti tanımıştır29
Ccedilokkuumlltuumlrluuml toplum oluşturmayı benimseyen Batılı demokrasiler ilk
zamanlar eşitlik temelinde goumlrduumlkleri ldquobirlikte yaşama duumlşuumlncesinirdquo sonra-
ları farklı toplum talepleri ile birlikte yeniden ele almak zorunda kalmışlar-
dır Zira farklı toplum talepleri daha fazla siyasal ve hukuksal oumlzerklik alanı
inşa edecektir Bu bakımdan ilk zamanlar oluşturulmaya ccedilalışılan farklılık
talepli kamusal alan inşası sonraları yeni bir ccedilatışma alanı oluşturmuştur Bu
ccedilatışma alanı azınlıkların goumlruumlnuumlrluumlğuuml ile kuumlltuumlrel homojenleşmeye doğru
evrilmektedir30
Roma Antlaşması 1511 maddesi ldquoTopluluğun ulusal ve boumllgesel ccedileşit-
liliğe saygı goumlsterirken uumlye devletlerdeki kuumlltuumlrlerin gelişmesine de katkıda
bulunmasırdquo huumlkmuumlnuuml iccedilermektedir Bu huumlkuumlm Avruparsquodaki azınlıkların ya
da kuumlltuumlrel farklılıkları bulunan toplulukların varlığını kabul etmekte ve bun-
ların temel kuumlltuumlrel değerlerinin korunmasını ilke olarak benimsemektedir31
Boumlylelikle Avruparsquoda dini sembollerin kamusal alanda kullanılabilirliği
yasal bir zemine oturmaktadır
Azınlıkların kuumlltuumlrel farklılıklarını koruyan bir diğer hukukicirc metin 1987
tarihli Tek Senetrsquotir Giriş boumlluumlmuuml ldquoDemokrasiyi birlikte yaşatmak amacıyla
uumlye devletlerin yasal ve anayasal duumlzenlemelerinde AİHSrsquode ve Avrupa
Sosyal Şartırsquonda yer alan temel haklara oumlzellikle oumlzguumlrluumlk eşitlik ve sosyal
adalet kavramlarına dayanarak demokrasiyi birlikte yaşatmakrdquo duumlzenlemesi-
ni iccedilermektedir32 Bu duumlzenlemede yer alan ldquodemokrasiyi birlikte yaşatmak
ccedilatışmacı ve homojen bir yaşam algısından ccedilok kuumlltuumlrluuml ve farklı toplumsal
taleplere cevap veren bir demokrasi duumlşuumlncesine yer vermektedir
Aynı şekilde 1999 Amsterdam Anlaşması 13 maddesi toplumsal ayrım-
cılık ile muumlcadele edilmesi gereğinden bahsetmekte ve bu konuda azınlıklar
yararına pozitif ayrımcılık yapılmasını tavsiye etmektedir33 AB Anayasası
29 İbid s 26
30 Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Human Right of
Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University Press New York 2012 s
33
31 BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği s 30
32 İbid s 30
33 İbid s 33
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 208
da 80 ve 81 maddeleriyle topluluklar arasında eşitlik ayrımcılık yasağını ve
farklılıklara saygıyı temel almaktadır34 Diğer taraftan 1976 tarihli Medenicirc
ve Siyasicirc Haklar Soumlzleşmesi 27 maddesinde farklı etnik ve dinsel topluluk-
ların birlikte yaşam haklarından accedilıkccedila soumlz etmekte ve bunlara youmlnelik yer
tuumlrluuml ayrımcılığa karşı durulacağını belirtmektedir35 BM Genel Kurulu
47135 sayılı kararıyla Ulusal ya da Etnik Dinsel ve Dilsel Azınlıklara
Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin bir bildirge yayımlamıştır Bu bildirgede
diğer hukuksal metinler gibi farklı kuumlltuumlrel toplulukların eşit yaşam ayrım-
cılık yasağı ve kimliklerinin korunması haklarından yararlanacağını ifade
etmektedir36 1990 tarihli Kopenhag İnsanicirc Boyut Konferansı Belgesi dinsel
azınlık kimliklerinin korunması konusunda duumlzenlemeler iccedilermekte ve dinsel
kimliklerin teşvik edileceğini belirtmektedir37
Avruparsquoda dinsel azınlıkların kimliklerinin korunacağı ve teşvik edilece-
ğine ilişkin belirtilen hukuksal metinlere rağmen oumlzellikle Fransa bir enteg-
rasyon krizi yaşamaktadır Fransarsquoda yaşayan Muumlsluumlman nuumlfusun sayısal
artışına bağlı olarak kamusal alanda daha fazla goumlruumlnuumlr olmaları eşitlikccedili
soumlylemin yerini ccedilatışmacı ve yasaklayıcı bir retoriğe bırakmıştır38
5 Kuumlreselleşme ve Kimlik Farkındalığının Dini Sembollere Etkisi
Toplumların her bakımdan birbirleri ile olan etkileşimlerinin arttırılması
ve bu sayede duumlnyanın kuumlccediluumlk bir koumlye doumlnuumlşmesi anlamına gelen kuumlresel-
leşme olgusu birey topluluk ya da devletleri birbirine bağlamaktadır Bu
bağ gelişen teknoloji ve goumlccediller sayesinde her olayın ya da olgunun yayılma-
sını sağlamıştır Duumlşuumlnceler internet teknolojisi dini inanışlar ve semboller
bu yayılmanın belli başlı unsurlarıdır39
Kimlikler ise kişisel oumlzelliklerin tuumlmuumlduumlr İnsana ait olan her oumlzellik
kimliğin konusunu oluşturur Bu oumlzellikler kişinin bulunduğu toplumun
geccedilmişi yaşadığı ccedilağı ve geleceğe birlikte bakabilme duygusuna goumlre şekil-
34 İbid s 35
35 İbid s 36
36 İbid s 37
37 İbid s 38 Peter CUMPER and Steven WHEATLY Minority Rights in The New Euro-pe Kluwer Law International Netherland 1999 s 53
38 İbid s 30 Dipnot 142 Deniz Altınbaş ldquoAvrupa ve Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlk Fransa Oumlrneğirdquo Stratejik Analiz Sayı 78 Ekim 2006 s 56
39 Mustafa ERDOĞAN ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce Topluluğu
httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw ET 01112013
Saat1120
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
209
lenir40 Kimliklerin goumlruumlnuumlrluumlğuuml bazı sosyal kimlikleri de guumlndeme getir-
miştir Oumlrneğin muhafazakacircrlık bunlardan bir tanesidir Ancak konumuzu
sınırlandırmak bağlamında bu konuya yer vermeyeceğiz Sadece dini sem-
bollerin yuumlkselişinde muhafazakacircrlığın roluumlnuuml belirtmekle yetineceğiz Mu-
hafazakacircrlık iccedilerisinde geliştiği toplumun sosyal siyasal ve tarihsel gelişi-
mine goumlre şekillenen bir yaşam biccedilimidir41 Bu yaşam biccedilimi dini sembolle-
rin dışavurumunda oumlnemli bir rol uumlstlenmektedir Zira sembole ilişkin tuumlm
anlamlar bu yaşam biccediliminin bileşenlerini oluşturmaktadır
İşte bu bağlamda kuumlreselleşme kimliklerin hızlı değişimine ve etkileşi-
mine de neden olmuş ve tuumlm bu etkileşimlerin hukuken ya da siyasal olarak
gerccedilekleştiği bir kamusal alan oluşturmuştur Kamusal alanda bireyin ayırt
edici unsuru kimliklerdir Kimlikler bireyin iccedilerisinde bulunduğu toplumun
sosyo-kuumlltuumlrel yapısı ile şekillenmektedir Ayrıca birey kimliğini inşa eder-
ken kendisini bir başkasına goumlre ifade eder İşte bu ifade etme biccedilimi ldquooumlte-
kirdquo diye kavramsallaştırdığımız farklı duumlşuumlnme yaşama ve sembolleştirme
kalıplarına sahip birey ya da toplum gruplarına goumlre belirir42
Bireyin oumltekine goumlre şekillendirdiği duumlşuumlnce ve yaşama kalıpları aslın-
da modernizm tasavvuruna karşı bir tepkinin ifadesidir Modern birey ras-
yonel tekduumlze mutlak doğrular ile sonsuz duumlzlemde yer alırken kendisine
standart oluşturur Modern bireyin kimliği farklılıklardan oluşmaz Aksine
homojenlik ve rasyonel algı modern bireyin tek doğrusudur Diğer taraftan
modernizmin bu evrensel doğrularına karşı farklı duumlşuumlnce yaşam kuumlltuumlr ve
hatta din tasavvuru geliştiren ve kendisini ldquooumltekirdquo ne goumlre konumlandıran
birey postmodern yapıda yerini alır43 Kimliği hatta dini semboluuml şekillendi-
ren unsur bireyin iccedilinde yaşadığı toplumun sentezidir Bu sentez sadece
guumlncel ilişkilerin değil aynı zamanda geccedilmişin de bir terkibidir44 Semboller
kavramsallaştırması modernizmin rasyonel pozitivist ve homojen yaşam
kuumlltuuml karşısında sembollerin anlam kazanmasına ve nihayet kimliğin oluş-
40 İlknur MEŞE Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk Siyasal Kim-
likleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006 s 30
41 İsmail SAFİ Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve Muhafazakar
Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Youmlne-
timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara 2005 s 20
42 İbrahim AKKAŞ Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ 2008 s 81
43 İbid s 103
44 İbid s 129
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 210
masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve
heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45
B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu
1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları
Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel
ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından
tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden
bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-
lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan
yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu
tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır
Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi
sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren
resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir
Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu
yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-
lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-
kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin
iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal
alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda
ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve
yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-
dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49
90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan
İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-
delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli
45 İbid s 139
46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89
47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda
Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe
Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 3
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
203
kimlik tezahuumlruuml olmaktadır5 Aynı şekilde İsa haccedilı da Hıristiyanlığın kuvvet-
li bir semboluuml iken Kipa ya da Kippa Musevilerin başlarına taktıkları bir
oumlrtuuml ya da kuumlccediluumlk takkedir
Semboller kuumlltuumlr ile sıkı bir bağ iccedilerisindedir Zira sembol kuumlltuumlruumln gouml-
ruumlnen ve goumlruumlnmeyen tuumlm unsurlarını ihtiva eder Semboluumln ccedilağrışımında
herkesin aynı şeyi anlaması amaccedillanır Bu bakımdan bir semboluumln kullanıl-
ması kullanan kişinin dini inanccedil kuumlltuumlr ve tarihi değerlerini ccedilağrıştırır6
Yine sembol kendi gerccedilekliğini aşan başka bir gerccedileklik veya bu gerccedilekliği
tasvir eden nesne şeklinde de anlaşılmaktadır7 Sembolizm unsurları hiccedilbir
şekilde goumlzardı edilemez Bu ccedilerccedilevede evrensel bir ldquoolguyardquo da işaret et-
mektedir8
2 Kamusal Alan
Kamusal alan kavramı yirminci yuumlzyılın son doumlnemlerine rastlayan yo-
ğun tartışma kavramlarından birisidir Kısaca insanların bir araya geldiği
mekacircn olarak9 tanımlanmaktadır
Kamusal alan kavramı dinin toplumdaki doumlnuumlştuumlruumlcuuml fonksiyonu ile bir-
likte ele alındığında sosyolojik kurumlardan ayrı duumlşuumlnuumllemez10
1990rsquolardan sonra yoğun bir şekilde guumlndeme gelen kamusal alan kavramı
dinin bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml fonksiyonu ile devletin bir muumldahale aracı olarak kul-
lanıldığı iddialarına maruz kalmıştır11 Devletin bir muumldahale aracı olarak
kullandığı kamusal alan toplumsal temsil ve taleplerin de bir yansıması ola-
5 Robert A ORSİ Religious Studies Cambridge University Press New York 2012 s 86
Laurent BERGER ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash18 s 16
6 Selccediluk Kuumlrşad KOCA ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml Fen Edebiyat Dergisi 2010-II s 90
7 Galip ATASAGUN İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda) Dini Sembol-
ler Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri
Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya 1996 s 1 dipnot 4 Benjamin Franklin Kimpel The Symbols of Religious Faith New York 1954 s 132
8 Huumlsnuuml AYDENİZ ldquoSemboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gelenekselci Bir
Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği)rdquo EVEV Akademi Dergisi Y 15 S 48 (Yaz 2011) s 88
9 Oumlzlem ULUCcedil Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sosyolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001 s 8
10 İbid s 9
11 İbid s 14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 204
rak guumlndeme gelmiştir12 Toplumsal temsil ve meşruiyet talepleri ile kamu-
sal alanda ortaya ccedilıkan dinler farklı din ve duumlşuumlnce grupları ile birlikte yeni
bir ccedilatışma zemini oluşturmuşlardır Oumlzellikle bazı semavi dinlerin resmicirc
duumlzeyde tanınmış olması bu ccedilatışma zeminini genişletmiştir13
Kamusal alanı bir ayrışma alanı olarak goumlren Habermas 17 yuumlzyıldan
itibaren incelemeye başladığı bu alanı tarihsel suumlreccedil bağlamında araştırmış-
tır Habermasrsquoın ldquoKamusallığın Yeniden Doumlnuumlşuumlmuumlrdquo adlı eseri ldquoburjuva
kamusunu tanımlamış ve gelişmelerle burjuva kamusundan sosyal yaşamda-
ki sivil toplumun yarattığı lsquofarklılaşmışrsquo kamuyardquo14 evrilmiştir Kamusal
alan toplumun devleti etkileyebildiği bir alan olmakla aynı zamanda vatan-
daşların gerekli bilgiyi elde ettiği bir alandır15 Bu alan ideal olarak tarafsız
olmalı ve devlet zorundan arındırılmalıdır16
KEYMAN ise kamusal alanı ldquoRasyonel-yasal otoriteyi yaşama geccediliren
modern-devlet iktidarının meşruluğunu yalnızca yasalarla değil aynı za-
manda diyalog ve iletişime dayalı bir rasyonellik anlayışı uumlzerine kurulmuş
normatif ilkeler yoluyla değerlendirilebildiğirdquo bir alan olarak ifade etmekte-
dir17
3 Gelenek ve Modernizm Bağlamında Dini Semboller
Aydınlanma ile birlikte Avruparsquoda ortaya ccedilıkan ve duumlşuumlnsel temellerini
Hegel ile bulan modernite 17 ve 18 yuumlzyıla damgasını vurmuştur Moder-
nite yeni bir yaşam formu ve duumlşuumlnce biccedilimini ifade etmektedir18
Modernite rasyonalizme vurgu yaparak insan aklını oumln plana ccedilıkarır ve
onu nihaicirc amaccedil kılar19 Modernite ile birlikte bireyin oumln plana alınması kim-
12 İbid s 18
13 Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel WEST The Power of
Religion In The Public Sphere Columbia University Press New York 2011 s 2
14 Uumllker YUumlKSELBABA Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı Doktora Tezi
İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku Anabilim Dalı İstanbul 2008 s 50
15 İbid s 80
16 İbid s 289
17 Fuat KEYMAN ldquoKamusal Alan ve ldquoCumhuriyetccedili Liberalizmrdquo Tuumlrkiyersquode Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık Ocak 1998-9 s 59
18 Fazilet DALFİDAN Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimliği Muhafaza-
kar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme
Yuumlksek Lisans Tezi Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji
Anabilim Dalı Aydın 2012 s 7
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
205
liklerin değer kazanmasına yol accedilmıştır Oumlzellikle ulus devletlerin kurulma-
sına yol accedilan modernizm kimlik kavramının yeniden tartışılmasına yol accedil-
mıştır İnsanlar modernizmin homojenize yapısı karşısında kimliklerinin
tanınırlığını istemişlerdir20 20 yuumlzyılın son ccedileyreğinde kamusal alan tartış-
malarıyla moderniteye ait pek ccedilok kavram da sorunsallaşmaya başlamış
getirmiş olduğu oumlzguumlrluumlk ve duumlşuumlnce biccedilimleri eleştirilmeye başlanmıştır21
Modernizm devlet ve toplum ilişkilerine bir ccediloumlzuumlm arayışının da sonu-
cudur Bu arayış iki sonucu oluşturmuştur Birincisi Machiavelli ve He-
gelrsquoin ortaya attığı otoriter hikmet-i huumlkuumlmet uygulamalarında bulunan dev-
let İkincisi sosyal soumlzleşmeye dayanan ve devletin haklar temelinde sınır-
landırıldığı devlet Klasik liberal anlayışı oluşturan bu goumlruumlş devletin her
alanda sınırlandırılması gereğinden bahseder İşte bu sonuncu anlayış hukuk
devleti anlayışının da temelidir22
Avruparsquoda duumlşuumlnsel temelleri atılan modernizm her ne kadar insan aklı-
nı duumlşuumlncede rasyonalizmi konu edinse de Tuumlrk Modernleşmesi formel bir
algıya dayanır Goumlrsellik oumln plandadır Hatta ulus devlet inşasında moder-
nizme dayanan kadrolar temel olarak kadının oumlzguumlrleşmesini ele almaktadır
Bunun iccedilin kadın geleneksel kıyafetlerden arındırılacaktır Ve boumlylece mo-
dern ve ccedilağdaş kadın ortaya ccedilıkacaktır23 Cumhuriyet doumlnemine damgasını
vuran biccedilimsel modernizm algısı toplumda ldquooumltekirdquo leşmeyi hızlandırmış
Modern ve ccedilağdaş kadın karşısında geri ve cahil kadın algısı oluşturulmuş-
tur Kadın kimliği uumlzerinden giden bu modernleşme duumlşuumlncesi 80rsquoli yıllara
kadar devam etmiştir Oumlzellikle 80rsquolerin sonunda geleneksel dindar kadının
iyi eğitim almış ve uumlniversite mezunu olması kendilerini kamusal alanda
goumlruumlnuumlr kılmış artık radyo ve televizyonlarda bu kadınlar boy goumlsterir ol-
muşlardır Geleneksel dindar kadının kimliği resmicirc ideolojinin cahil edilgen
ve geleneksel Muumlsluumlman tiplemesi karşısında mevzi kazanmıştır24 Bu doğ-
19 İbid s 8
20 İbid s 86
21 Fazıl Huumlsnuuml ERDEM ldquoMuumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak Kamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99 s 1
22 Guumllay ERCİNS ldquoDemokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlrkiyersquode Ka-
musal Alan Algısırdquo C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi C 14 S 1 2013 s 304
Coşkun Can AKTAN ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yoksa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998 s 500
23 İbid s 27
24 İbid s 29
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 206
rultuda tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml modernizmin ve batılılaşmanın tartışma ko-
nularından birisi olmuştur25
4 Azınlıklar ve Dini Sembol Kullanma Huumlrriyeti
Dini sembollerin kullanılması bakımından azınlık kavramının tanımlan-
masında fayda bulunmaktadır Zira Avruparsquoda inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bağlamında
azınlıkların kendi din dil ve kuumlltuumlrlerini yaşamalarına sınırlı da olsa izin
verilmekte din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln doğal sonuccedillarından olan dini sembolleri kul-
lanma ya da takma hakkı azınlıklar bağlamında yoğun bir şekilde tartışıl-
maktadır
Bir tanıma goumlre ldquoBir devletin nuumlfusunun geri kalanına goumlre sayısal ola-
rak az olan egemen konumda bulunmayan uumlyeleri o devletin vatandaşı olan
ve nuumlfusun geri kalanından farklı etnik dilsel ya da dinsel oumlzelliklere sahip
olan kuumlltuumlrlerini geleneklerini dinlerini veya dillerini korumaya youmlnelik
uumlstuuml oumlrtuumlluuml de olsa bir dayanışma duygusu goumlsteren gruprdquo26 olarak azınlık
kavramı accedilıklanmıştır Bu azınlık tanımında dikkati ccedileken husus din ve dini
sembolleri takma ve kullanma oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin vatandaşlık bağının aranmakta
olmasıdır Azınlık kavramını sosyoloji ve hukuksal değerlendirmeye tabi
tutan ORAN ise ldquobir toplulukta sayısal bakımdan azınlık oluşturan başat
olmayan ve ccediloğunluktan farklı niteliklere sahip olan gruprdquo27 olarak tanım
yapmaktadır
Bu iki tanıma goumlre bir azınlığın belirlenmesinde niceliksel azlık ve
egemen olmama farklı sosyolojik oumlzellikler tabiiyet bilinccedil ve ccediloğunluğun
baskısı28 gibi nitelikler dikkati ccedilekmektedir Dini sembollerin kamusal alan-
da kullanılması pek ccedilok sorunu guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle etnik dilsel
25 Canan TANIR Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Perspective on the
Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2009 s 30 Tuumlrki-
yersquode başoumlrtuumlsuuml tartışmaları oumlyle bir hal almıştır ki bırakınız idare edenleri yuumlksek mah-
keme kararlarında bile konu ldquotoplum iccedilin zararlırdquo ldquoccedilarpıkrdquo ldquosapkınrdquo ldquobağnazrdquo gibi basit
ifadelerle yer almıştır Bkz Sami SELCcedilUK Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Ye-
ni Tuumlrkiye y Ankara 1998 s 35
26 Pınar BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu
Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituuml-
suuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008 s
11 Bu tanım aynı yazara goumlre BM İnsan Hakları Komisyonunun Ayrımcılığın Oumlnlen-
mesi ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonu oumlzel raportoumlruuml Francesso Capatorti tara-fından yapılmıştır
27 İbid s 27
28 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
207
ve dini azınlıkların var olduğu Avrupa konuya farklı bir perspektifle yak-
laşma eğilimindedir Avrupa Birliği de (AB) azınlık sorunu konusunda tutar-
lı bir politika uumlretememiş bu konuda uumlye devletlere serbesti tanımıştır29
Ccedilokkuumlltuumlrluuml toplum oluşturmayı benimseyen Batılı demokrasiler ilk
zamanlar eşitlik temelinde goumlrduumlkleri ldquobirlikte yaşama duumlşuumlncesinirdquo sonra-
ları farklı toplum talepleri ile birlikte yeniden ele almak zorunda kalmışlar-
dır Zira farklı toplum talepleri daha fazla siyasal ve hukuksal oumlzerklik alanı
inşa edecektir Bu bakımdan ilk zamanlar oluşturulmaya ccedilalışılan farklılık
talepli kamusal alan inşası sonraları yeni bir ccedilatışma alanı oluşturmuştur Bu
ccedilatışma alanı azınlıkların goumlruumlnuumlrluumlğuuml ile kuumlltuumlrel homojenleşmeye doğru
evrilmektedir30
Roma Antlaşması 1511 maddesi ldquoTopluluğun ulusal ve boumllgesel ccedileşit-
liliğe saygı goumlsterirken uumlye devletlerdeki kuumlltuumlrlerin gelişmesine de katkıda
bulunmasırdquo huumlkmuumlnuuml iccedilermektedir Bu huumlkuumlm Avruparsquodaki azınlıkların ya
da kuumlltuumlrel farklılıkları bulunan toplulukların varlığını kabul etmekte ve bun-
ların temel kuumlltuumlrel değerlerinin korunmasını ilke olarak benimsemektedir31
Boumlylelikle Avruparsquoda dini sembollerin kamusal alanda kullanılabilirliği
yasal bir zemine oturmaktadır
Azınlıkların kuumlltuumlrel farklılıklarını koruyan bir diğer hukukicirc metin 1987
tarihli Tek Senetrsquotir Giriş boumlluumlmuuml ldquoDemokrasiyi birlikte yaşatmak amacıyla
uumlye devletlerin yasal ve anayasal duumlzenlemelerinde AİHSrsquode ve Avrupa
Sosyal Şartırsquonda yer alan temel haklara oumlzellikle oumlzguumlrluumlk eşitlik ve sosyal
adalet kavramlarına dayanarak demokrasiyi birlikte yaşatmakrdquo duumlzenlemesi-
ni iccedilermektedir32 Bu duumlzenlemede yer alan ldquodemokrasiyi birlikte yaşatmak
ccedilatışmacı ve homojen bir yaşam algısından ccedilok kuumlltuumlrluuml ve farklı toplumsal
taleplere cevap veren bir demokrasi duumlşuumlncesine yer vermektedir
Aynı şekilde 1999 Amsterdam Anlaşması 13 maddesi toplumsal ayrım-
cılık ile muumlcadele edilmesi gereğinden bahsetmekte ve bu konuda azınlıklar
yararına pozitif ayrımcılık yapılmasını tavsiye etmektedir33 AB Anayasası
29 İbid s 26
30 Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Human Right of
Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University Press New York 2012 s
33
31 BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği s 30
32 İbid s 30
33 İbid s 33
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 208
da 80 ve 81 maddeleriyle topluluklar arasında eşitlik ayrımcılık yasağını ve
farklılıklara saygıyı temel almaktadır34 Diğer taraftan 1976 tarihli Medenicirc
ve Siyasicirc Haklar Soumlzleşmesi 27 maddesinde farklı etnik ve dinsel topluluk-
ların birlikte yaşam haklarından accedilıkccedila soumlz etmekte ve bunlara youmlnelik yer
tuumlrluuml ayrımcılığa karşı durulacağını belirtmektedir35 BM Genel Kurulu
47135 sayılı kararıyla Ulusal ya da Etnik Dinsel ve Dilsel Azınlıklara
Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin bir bildirge yayımlamıştır Bu bildirgede
diğer hukuksal metinler gibi farklı kuumlltuumlrel toplulukların eşit yaşam ayrım-
cılık yasağı ve kimliklerinin korunması haklarından yararlanacağını ifade
etmektedir36 1990 tarihli Kopenhag İnsanicirc Boyut Konferansı Belgesi dinsel
azınlık kimliklerinin korunması konusunda duumlzenlemeler iccedilermekte ve dinsel
kimliklerin teşvik edileceğini belirtmektedir37
Avruparsquoda dinsel azınlıkların kimliklerinin korunacağı ve teşvik edilece-
ğine ilişkin belirtilen hukuksal metinlere rağmen oumlzellikle Fransa bir enteg-
rasyon krizi yaşamaktadır Fransarsquoda yaşayan Muumlsluumlman nuumlfusun sayısal
artışına bağlı olarak kamusal alanda daha fazla goumlruumlnuumlr olmaları eşitlikccedili
soumlylemin yerini ccedilatışmacı ve yasaklayıcı bir retoriğe bırakmıştır38
5 Kuumlreselleşme ve Kimlik Farkındalığının Dini Sembollere Etkisi
Toplumların her bakımdan birbirleri ile olan etkileşimlerinin arttırılması
ve bu sayede duumlnyanın kuumlccediluumlk bir koumlye doumlnuumlşmesi anlamına gelen kuumlresel-
leşme olgusu birey topluluk ya da devletleri birbirine bağlamaktadır Bu
bağ gelişen teknoloji ve goumlccediller sayesinde her olayın ya da olgunun yayılma-
sını sağlamıştır Duumlşuumlnceler internet teknolojisi dini inanışlar ve semboller
bu yayılmanın belli başlı unsurlarıdır39
Kimlikler ise kişisel oumlzelliklerin tuumlmuumlduumlr İnsana ait olan her oumlzellik
kimliğin konusunu oluşturur Bu oumlzellikler kişinin bulunduğu toplumun
geccedilmişi yaşadığı ccedilağı ve geleceğe birlikte bakabilme duygusuna goumlre şekil-
34 İbid s 35
35 İbid s 36
36 İbid s 37
37 İbid s 38 Peter CUMPER and Steven WHEATLY Minority Rights in The New Euro-pe Kluwer Law International Netherland 1999 s 53
38 İbid s 30 Dipnot 142 Deniz Altınbaş ldquoAvrupa ve Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlk Fransa Oumlrneğirdquo Stratejik Analiz Sayı 78 Ekim 2006 s 56
39 Mustafa ERDOĞAN ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce Topluluğu
httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw ET 01112013
Saat1120
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
209
lenir40 Kimliklerin goumlruumlnuumlrluumlğuuml bazı sosyal kimlikleri de guumlndeme getir-
miştir Oumlrneğin muhafazakacircrlık bunlardan bir tanesidir Ancak konumuzu
sınırlandırmak bağlamında bu konuya yer vermeyeceğiz Sadece dini sem-
bollerin yuumlkselişinde muhafazakacircrlığın roluumlnuuml belirtmekle yetineceğiz Mu-
hafazakacircrlık iccedilerisinde geliştiği toplumun sosyal siyasal ve tarihsel gelişi-
mine goumlre şekillenen bir yaşam biccedilimidir41 Bu yaşam biccedilimi dini sembolle-
rin dışavurumunda oumlnemli bir rol uumlstlenmektedir Zira sembole ilişkin tuumlm
anlamlar bu yaşam biccediliminin bileşenlerini oluşturmaktadır
İşte bu bağlamda kuumlreselleşme kimliklerin hızlı değişimine ve etkileşi-
mine de neden olmuş ve tuumlm bu etkileşimlerin hukuken ya da siyasal olarak
gerccedilekleştiği bir kamusal alan oluşturmuştur Kamusal alanda bireyin ayırt
edici unsuru kimliklerdir Kimlikler bireyin iccedilerisinde bulunduğu toplumun
sosyo-kuumlltuumlrel yapısı ile şekillenmektedir Ayrıca birey kimliğini inşa eder-
ken kendisini bir başkasına goumlre ifade eder İşte bu ifade etme biccedilimi ldquooumlte-
kirdquo diye kavramsallaştırdığımız farklı duumlşuumlnme yaşama ve sembolleştirme
kalıplarına sahip birey ya da toplum gruplarına goumlre belirir42
Bireyin oumltekine goumlre şekillendirdiği duumlşuumlnce ve yaşama kalıpları aslın-
da modernizm tasavvuruna karşı bir tepkinin ifadesidir Modern birey ras-
yonel tekduumlze mutlak doğrular ile sonsuz duumlzlemde yer alırken kendisine
standart oluşturur Modern bireyin kimliği farklılıklardan oluşmaz Aksine
homojenlik ve rasyonel algı modern bireyin tek doğrusudur Diğer taraftan
modernizmin bu evrensel doğrularına karşı farklı duumlşuumlnce yaşam kuumlltuumlr ve
hatta din tasavvuru geliştiren ve kendisini ldquooumltekirdquo ne goumlre konumlandıran
birey postmodern yapıda yerini alır43 Kimliği hatta dini semboluuml şekillendi-
ren unsur bireyin iccedilinde yaşadığı toplumun sentezidir Bu sentez sadece
guumlncel ilişkilerin değil aynı zamanda geccedilmişin de bir terkibidir44 Semboller
kavramsallaştırması modernizmin rasyonel pozitivist ve homojen yaşam
kuumlltuuml karşısında sembollerin anlam kazanmasına ve nihayet kimliğin oluş-
40 İlknur MEŞE Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk Siyasal Kim-
likleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006 s 30
41 İsmail SAFİ Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve Muhafazakar
Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Youmlne-
timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara 2005 s 20
42 İbrahim AKKAŞ Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ 2008 s 81
43 İbid s 103
44 İbid s 129
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 210
masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve
heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45
B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu
1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları
Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel
ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından
tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden
bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-
lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan
yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu
tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır
Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi
sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren
resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir
Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu
yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-
lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-
kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin
iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal
alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda
ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve
yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-
dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49
90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan
İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-
delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli
45 İbid s 139
46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89
47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda
Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe
Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 4
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 204
rak guumlndeme gelmiştir12 Toplumsal temsil ve meşruiyet talepleri ile kamu-
sal alanda ortaya ccedilıkan dinler farklı din ve duumlşuumlnce grupları ile birlikte yeni
bir ccedilatışma zemini oluşturmuşlardır Oumlzellikle bazı semavi dinlerin resmicirc
duumlzeyde tanınmış olması bu ccedilatışma zeminini genişletmiştir13
Kamusal alanı bir ayrışma alanı olarak goumlren Habermas 17 yuumlzyıldan
itibaren incelemeye başladığı bu alanı tarihsel suumlreccedil bağlamında araştırmış-
tır Habermasrsquoın ldquoKamusallığın Yeniden Doumlnuumlşuumlmuumlrdquo adlı eseri ldquoburjuva
kamusunu tanımlamış ve gelişmelerle burjuva kamusundan sosyal yaşamda-
ki sivil toplumun yarattığı lsquofarklılaşmışrsquo kamuyardquo14 evrilmiştir Kamusal
alan toplumun devleti etkileyebildiği bir alan olmakla aynı zamanda vatan-
daşların gerekli bilgiyi elde ettiği bir alandır15 Bu alan ideal olarak tarafsız
olmalı ve devlet zorundan arındırılmalıdır16
KEYMAN ise kamusal alanı ldquoRasyonel-yasal otoriteyi yaşama geccediliren
modern-devlet iktidarının meşruluğunu yalnızca yasalarla değil aynı za-
manda diyalog ve iletişime dayalı bir rasyonellik anlayışı uumlzerine kurulmuş
normatif ilkeler yoluyla değerlendirilebildiğirdquo bir alan olarak ifade etmekte-
dir17
3 Gelenek ve Modernizm Bağlamında Dini Semboller
Aydınlanma ile birlikte Avruparsquoda ortaya ccedilıkan ve duumlşuumlnsel temellerini
Hegel ile bulan modernite 17 ve 18 yuumlzyıla damgasını vurmuştur Moder-
nite yeni bir yaşam formu ve duumlşuumlnce biccedilimini ifade etmektedir18
Modernite rasyonalizme vurgu yaparak insan aklını oumln plana ccedilıkarır ve
onu nihaicirc amaccedil kılar19 Modernite ile birlikte bireyin oumln plana alınması kim-
12 İbid s 18
13 Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel WEST The Power of
Religion In The Public Sphere Columbia University Press New York 2011 s 2
14 Uumllker YUumlKSELBABA Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı Doktora Tezi
İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku Anabilim Dalı İstanbul 2008 s 50
15 İbid s 80
16 İbid s 289
17 Fuat KEYMAN ldquoKamusal Alan ve ldquoCumhuriyetccedili Liberalizmrdquo Tuumlrkiyersquode Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık Ocak 1998-9 s 59
18 Fazilet DALFİDAN Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimliği Muhafaza-
kar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme
Yuumlksek Lisans Tezi Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji
Anabilim Dalı Aydın 2012 s 7
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
205
liklerin değer kazanmasına yol accedilmıştır Oumlzellikle ulus devletlerin kurulma-
sına yol accedilan modernizm kimlik kavramının yeniden tartışılmasına yol accedil-
mıştır İnsanlar modernizmin homojenize yapısı karşısında kimliklerinin
tanınırlığını istemişlerdir20 20 yuumlzyılın son ccedileyreğinde kamusal alan tartış-
malarıyla moderniteye ait pek ccedilok kavram da sorunsallaşmaya başlamış
getirmiş olduğu oumlzguumlrluumlk ve duumlşuumlnce biccedilimleri eleştirilmeye başlanmıştır21
Modernizm devlet ve toplum ilişkilerine bir ccediloumlzuumlm arayışının da sonu-
cudur Bu arayış iki sonucu oluşturmuştur Birincisi Machiavelli ve He-
gelrsquoin ortaya attığı otoriter hikmet-i huumlkuumlmet uygulamalarında bulunan dev-
let İkincisi sosyal soumlzleşmeye dayanan ve devletin haklar temelinde sınır-
landırıldığı devlet Klasik liberal anlayışı oluşturan bu goumlruumlş devletin her
alanda sınırlandırılması gereğinden bahseder İşte bu sonuncu anlayış hukuk
devleti anlayışının da temelidir22
Avruparsquoda duumlşuumlnsel temelleri atılan modernizm her ne kadar insan aklı-
nı duumlşuumlncede rasyonalizmi konu edinse de Tuumlrk Modernleşmesi formel bir
algıya dayanır Goumlrsellik oumln plandadır Hatta ulus devlet inşasında moder-
nizme dayanan kadrolar temel olarak kadının oumlzguumlrleşmesini ele almaktadır
Bunun iccedilin kadın geleneksel kıyafetlerden arındırılacaktır Ve boumlylece mo-
dern ve ccedilağdaş kadın ortaya ccedilıkacaktır23 Cumhuriyet doumlnemine damgasını
vuran biccedilimsel modernizm algısı toplumda ldquooumltekirdquo leşmeyi hızlandırmış
Modern ve ccedilağdaş kadın karşısında geri ve cahil kadın algısı oluşturulmuş-
tur Kadın kimliği uumlzerinden giden bu modernleşme duumlşuumlncesi 80rsquoli yıllara
kadar devam etmiştir Oumlzellikle 80rsquolerin sonunda geleneksel dindar kadının
iyi eğitim almış ve uumlniversite mezunu olması kendilerini kamusal alanda
goumlruumlnuumlr kılmış artık radyo ve televizyonlarda bu kadınlar boy goumlsterir ol-
muşlardır Geleneksel dindar kadının kimliği resmicirc ideolojinin cahil edilgen
ve geleneksel Muumlsluumlman tiplemesi karşısında mevzi kazanmıştır24 Bu doğ-
19 İbid s 8
20 İbid s 86
21 Fazıl Huumlsnuuml ERDEM ldquoMuumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak Kamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99 s 1
22 Guumllay ERCİNS ldquoDemokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlrkiyersquode Ka-
musal Alan Algısırdquo C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi C 14 S 1 2013 s 304
Coşkun Can AKTAN ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yoksa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998 s 500
23 İbid s 27
24 İbid s 29
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 206
rultuda tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml modernizmin ve batılılaşmanın tartışma ko-
nularından birisi olmuştur25
4 Azınlıklar ve Dini Sembol Kullanma Huumlrriyeti
Dini sembollerin kullanılması bakımından azınlık kavramının tanımlan-
masında fayda bulunmaktadır Zira Avruparsquoda inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bağlamında
azınlıkların kendi din dil ve kuumlltuumlrlerini yaşamalarına sınırlı da olsa izin
verilmekte din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln doğal sonuccedillarından olan dini sembolleri kul-
lanma ya da takma hakkı azınlıklar bağlamında yoğun bir şekilde tartışıl-
maktadır
Bir tanıma goumlre ldquoBir devletin nuumlfusunun geri kalanına goumlre sayısal ola-
rak az olan egemen konumda bulunmayan uumlyeleri o devletin vatandaşı olan
ve nuumlfusun geri kalanından farklı etnik dilsel ya da dinsel oumlzelliklere sahip
olan kuumlltuumlrlerini geleneklerini dinlerini veya dillerini korumaya youmlnelik
uumlstuuml oumlrtuumlluuml de olsa bir dayanışma duygusu goumlsteren gruprdquo26 olarak azınlık
kavramı accedilıklanmıştır Bu azınlık tanımında dikkati ccedileken husus din ve dini
sembolleri takma ve kullanma oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin vatandaşlık bağının aranmakta
olmasıdır Azınlık kavramını sosyoloji ve hukuksal değerlendirmeye tabi
tutan ORAN ise ldquobir toplulukta sayısal bakımdan azınlık oluşturan başat
olmayan ve ccediloğunluktan farklı niteliklere sahip olan gruprdquo27 olarak tanım
yapmaktadır
Bu iki tanıma goumlre bir azınlığın belirlenmesinde niceliksel azlık ve
egemen olmama farklı sosyolojik oumlzellikler tabiiyet bilinccedil ve ccediloğunluğun
baskısı28 gibi nitelikler dikkati ccedilekmektedir Dini sembollerin kamusal alan-
da kullanılması pek ccedilok sorunu guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle etnik dilsel
25 Canan TANIR Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Perspective on the
Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2009 s 30 Tuumlrki-
yersquode başoumlrtuumlsuuml tartışmaları oumlyle bir hal almıştır ki bırakınız idare edenleri yuumlksek mah-
keme kararlarında bile konu ldquotoplum iccedilin zararlırdquo ldquoccedilarpıkrdquo ldquosapkınrdquo ldquobağnazrdquo gibi basit
ifadelerle yer almıştır Bkz Sami SELCcedilUK Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Ye-
ni Tuumlrkiye y Ankara 1998 s 35
26 Pınar BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu
Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituuml-
suuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008 s
11 Bu tanım aynı yazara goumlre BM İnsan Hakları Komisyonunun Ayrımcılığın Oumlnlen-
mesi ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonu oumlzel raportoumlruuml Francesso Capatorti tara-fından yapılmıştır
27 İbid s 27
28 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
207
ve dini azınlıkların var olduğu Avrupa konuya farklı bir perspektifle yak-
laşma eğilimindedir Avrupa Birliği de (AB) azınlık sorunu konusunda tutar-
lı bir politika uumlretememiş bu konuda uumlye devletlere serbesti tanımıştır29
Ccedilokkuumlltuumlrluuml toplum oluşturmayı benimseyen Batılı demokrasiler ilk
zamanlar eşitlik temelinde goumlrduumlkleri ldquobirlikte yaşama duumlşuumlncesinirdquo sonra-
ları farklı toplum talepleri ile birlikte yeniden ele almak zorunda kalmışlar-
dır Zira farklı toplum talepleri daha fazla siyasal ve hukuksal oumlzerklik alanı
inşa edecektir Bu bakımdan ilk zamanlar oluşturulmaya ccedilalışılan farklılık
talepli kamusal alan inşası sonraları yeni bir ccedilatışma alanı oluşturmuştur Bu
ccedilatışma alanı azınlıkların goumlruumlnuumlrluumlğuuml ile kuumlltuumlrel homojenleşmeye doğru
evrilmektedir30
Roma Antlaşması 1511 maddesi ldquoTopluluğun ulusal ve boumllgesel ccedileşit-
liliğe saygı goumlsterirken uumlye devletlerdeki kuumlltuumlrlerin gelişmesine de katkıda
bulunmasırdquo huumlkmuumlnuuml iccedilermektedir Bu huumlkuumlm Avruparsquodaki azınlıkların ya
da kuumlltuumlrel farklılıkları bulunan toplulukların varlığını kabul etmekte ve bun-
ların temel kuumlltuumlrel değerlerinin korunmasını ilke olarak benimsemektedir31
Boumlylelikle Avruparsquoda dini sembollerin kamusal alanda kullanılabilirliği
yasal bir zemine oturmaktadır
Azınlıkların kuumlltuumlrel farklılıklarını koruyan bir diğer hukukicirc metin 1987
tarihli Tek Senetrsquotir Giriş boumlluumlmuuml ldquoDemokrasiyi birlikte yaşatmak amacıyla
uumlye devletlerin yasal ve anayasal duumlzenlemelerinde AİHSrsquode ve Avrupa
Sosyal Şartırsquonda yer alan temel haklara oumlzellikle oumlzguumlrluumlk eşitlik ve sosyal
adalet kavramlarına dayanarak demokrasiyi birlikte yaşatmakrdquo duumlzenlemesi-
ni iccedilermektedir32 Bu duumlzenlemede yer alan ldquodemokrasiyi birlikte yaşatmak
ccedilatışmacı ve homojen bir yaşam algısından ccedilok kuumlltuumlrluuml ve farklı toplumsal
taleplere cevap veren bir demokrasi duumlşuumlncesine yer vermektedir
Aynı şekilde 1999 Amsterdam Anlaşması 13 maddesi toplumsal ayrım-
cılık ile muumlcadele edilmesi gereğinden bahsetmekte ve bu konuda azınlıklar
yararına pozitif ayrımcılık yapılmasını tavsiye etmektedir33 AB Anayasası
29 İbid s 26
30 Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Human Right of
Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University Press New York 2012 s
33
31 BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği s 30
32 İbid s 30
33 İbid s 33
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 208
da 80 ve 81 maddeleriyle topluluklar arasında eşitlik ayrımcılık yasağını ve
farklılıklara saygıyı temel almaktadır34 Diğer taraftan 1976 tarihli Medenicirc
ve Siyasicirc Haklar Soumlzleşmesi 27 maddesinde farklı etnik ve dinsel topluluk-
ların birlikte yaşam haklarından accedilıkccedila soumlz etmekte ve bunlara youmlnelik yer
tuumlrluuml ayrımcılığa karşı durulacağını belirtmektedir35 BM Genel Kurulu
47135 sayılı kararıyla Ulusal ya da Etnik Dinsel ve Dilsel Azınlıklara
Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin bir bildirge yayımlamıştır Bu bildirgede
diğer hukuksal metinler gibi farklı kuumlltuumlrel toplulukların eşit yaşam ayrım-
cılık yasağı ve kimliklerinin korunması haklarından yararlanacağını ifade
etmektedir36 1990 tarihli Kopenhag İnsanicirc Boyut Konferansı Belgesi dinsel
azınlık kimliklerinin korunması konusunda duumlzenlemeler iccedilermekte ve dinsel
kimliklerin teşvik edileceğini belirtmektedir37
Avruparsquoda dinsel azınlıkların kimliklerinin korunacağı ve teşvik edilece-
ğine ilişkin belirtilen hukuksal metinlere rağmen oumlzellikle Fransa bir enteg-
rasyon krizi yaşamaktadır Fransarsquoda yaşayan Muumlsluumlman nuumlfusun sayısal
artışına bağlı olarak kamusal alanda daha fazla goumlruumlnuumlr olmaları eşitlikccedili
soumlylemin yerini ccedilatışmacı ve yasaklayıcı bir retoriğe bırakmıştır38
5 Kuumlreselleşme ve Kimlik Farkındalığının Dini Sembollere Etkisi
Toplumların her bakımdan birbirleri ile olan etkileşimlerinin arttırılması
ve bu sayede duumlnyanın kuumlccediluumlk bir koumlye doumlnuumlşmesi anlamına gelen kuumlresel-
leşme olgusu birey topluluk ya da devletleri birbirine bağlamaktadır Bu
bağ gelişen teknoloji ve goumlccediller sayesinde her olayın ya da olgunun yayılma-
sını sağlamıştır Duumlşuumlnceler internet teknolojisi dini inanışlar ve semboller
bu yayılmanın belli başlı unsurlarıdır39
Kimlikler ise kişisel oumlzelliklerin tuumlmuumlduumlr İnsana ait olan her oumlzellik
kimliğin konusunu oluşturur Bu oumlzellikler kişinin bulunduğu toplumun
geccedilmişi yaşadığı ccedilağı ve geleceğe birlikte bakabilme duygusuna goumlre şekil-
34 İbid s 35
35 İbid s 36
36 İbid s 37
37 İbid s 38 Peter CUMPER and Steven WHEATLY Minority Rights in The New Euro-pe Kluwer Law International Netherland 1999 s 53
38 İbid s 30 Dipnot 142 Deniz Altınbaş ldquoAvrupa ve Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlk Fransa Oumlrneğirdquo Stratejik Analiz Sayı 78 Ekim 2006 s 56
39 Mustafa ERDOĞAN ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce Topluluğu
httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw ET 01112013
Saat1120
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
209
lenir40 Kimliklerin goumlruumlnuumlrluumlğuuml bazı sosyal kimlikleri de guumlndeme getir-
miştir Oumlrneğin muhafazakacircrlık bunlardan bir tanesidir Ancak konumuzu
sınırlandırmak bağlamında bu konuya yer vermeyeceğiz Sadece dini sem-
bollerin yuumlkselişinde muhafazakacircrlığın roluumlnuuml belirtmekle yetineceğiz Mu-
hafazakacircrlık iccedilerisinde geliştiği toplumun sosyal siyasal ve tarihsel gelişi-
mine goumlre şekillenen bir yaşam biccedilimidir41 Bu yaşam biccedilimi dini sembolle-
rin dışavurumunda oumlnemli bir rol uumlstlenmektedir Zira sembole ilişkin tuumlm
anlamlar bu yaşam biccediliminin bileşenlerini oluşturmaktadır
İşte bu bağlamda kuumlreselleşme kimliklerin hızlı değişimine ve etkileşi-
mine de neden olmuş ve tuumlm bu etkileşimlerin hukuken ya da siyasal olarak
gerccedilekleştiği bir kamusal alan oluşturmuştur Kamusal alanda bireyin ayırt
edici unsuru kimliklerdir Kimlikler bireyin iccedilerisinde bulunduğu toplumun
sosyo-kuumlltuumlrel yapısı ile şekillenmektedir Ayrıca birey kimliğini inşa eder-
ken kendisini bir başkasına goumlre ifade eder İşte bu ifade etme biccedilimi ldquooumlte-
kirdquo diye kavramsallaştırdığımız farklı duumlşuumlnme yaşama ve sembolleştirme
kalıplarına sahip birey ya da toplum gruplarına goumlre belirir42
Bireyin oumltekine goumlre şekillendirdiği duumlşuumlnce ve yaşama kalıpları aslın-
da modernizm tasavvuruna karşı bir tepkinin ifadesidir Modern birey ras-
yonel tekduumlze mutlak doğrular ile sonsuz duumlzlemde yer alırken kendisine
standart oluşturur Modern bireyin kimliği farklılıklardan oluşmaz Aksine
homojenlik ve rasyonel algı modern bireyin tek doğrusudur Diğer taraftan
modernizmin bu evrensel doğrularına karşı farklı duumlşuumlnce yaşam kuumlltuumlr ve
hatta din tasavvuru geliştiren ve kendisini ldquooumltekirdquo ne goumlre konumlandıran
birey postmodern yapıda yerini alır43 Kimliği hatta dini semboluuml şekillendi-
ren unsur bireyin iccedilinde yaşadığı toplumun sentezidir Bu sentez sadece
guumlncel ilişkilerin değil aynı zamanda geccedilmişin de bir terkibidir44 Semboller
kavramsallaştırması modernizmin rasyonel pozitivist ve homojen yaşam
kuumlltuuml karşısında sembollerin anlam kazanmasına ve nihayet kimliğin oluş-
40 İlknur MEŞE Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk Siyasal Kim-
likleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006 s 30
41 İsmail SAFİ Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve Muhafazakar
Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Youmlne-
timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara 2005 s 20
42 İbrahim AKKAŞ Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ 2008 s 81
43 İbid s 103
44 İbid s 129
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 210
masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve
heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45
B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu
1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları
Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel
ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından
tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden
bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-
lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan
yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu
tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır
Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi
sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren
resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir
Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu
yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-
lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-
kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin
iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal
alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda
ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve
yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-
dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49
90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan
İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-
delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli
45 İbid s 139
46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89
47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda
Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe
Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 5
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
205
liklerin değer kazanmasına yol accedilmıştır Oumlzellikle ulus devletlerin kurulma-
sına yol accedilan modernizm kimlik kavramının yeniden tartışılmasına yol accedil-
mıştır İnsanlar modernizmin homojenize yapısı karşısında kimliklerinin
tanınırlığını istemişlerdir20 20 yuumlzyılın son ccedileyreğinde kamusal alan tartış-
malarıyla moderniteye ait pek ccedilok kavram da sorunsallaşmaya başlamış
getirmiş olduğu oumlzguumlrluumlk ve duumlşuumlnce biccedilimleri eleştirilmeye başlanmıştır21
Modernizm devlet ve toplum ilişkilerine bir ccediloumlzuumlm arayışının da sonu-
cudur Bu arayış iki sonucu oluşturmuştur Birincisi Machiavelli ve He-
gelrsquoin ortaya attığı otoriter hikmet-i huumlkuumlmet uygulamalarında bulunan dev-
let İkincisi sosyal soumlzleşmeye dayanan ve devletin haklar temelinde sınır-
landırıldığı devlet Klasik liberal anlayışı oluşturan bu goumlruumlş devletin her
alanda sınırlandırılması gereğinden bahseder İşte bu sonuncu anlayış hukuk
devleti anlayışının da temelidir22
Avruparsquoda duumlşuumlnsel temelleri atılan modernizm her ne kadar insan aklı-
nı duumlşuumlncede rasyonalizmi konu edinse de Tuumlrk Modernleşmesi formel bir
algıya dayanır Goumlrsellik oumln plandadır Hatta ulus devlet inşasında moder-
nizme dayanan kadrolar temel olarak kadının oumlzguumlrleşmesini ele almaktadır
Bunun iccedilin kadın geleneksel kıyafetlerden arındırılacaktır Ve boumlylece mo-
dern ve ccedilağdaş kadın ortaya ccedilıkacaktır23 Cumhuriyet doumlnemine damgasını
vuran biccedilimsel modernizm algısı toplumda ldquooumltekirdquo leşmeyi hızlandırmış
Modern ve ccedilağdaş kadın karşısında geri ve cahil kadın algısı oluşturulmuş-
tur Kadın kimliği uumlzerinden giden bu modernleşme duumlşuumlncesi 80rsquoli yıllara
kadar devam etmiştir Oumlzellikle 80rsquolerin sonunda geleneksel dindar kadının
iyi eğitim almış ve uumlniversite mezunu olması kendilerini kamusal alanda
goumlruumlnuumlr kılmış artık radyo ve televizyonlarda bu kadınlar boy goumlsterir ol-
muşlardır Geleneksel dindar kadının kimliği resmicirc ideolojinin cahil edilgen
ve geleneksel Muumlsluumlman tiplemesi karşısında mevzi kazanmıştır24 Bu doğ-
19 İbid s 8
20 İbid s 86
21 Fazıl Huumlsnuuml ERDEM ldquoMuumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak Kamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99 s 1
22 Guumllay ERCİNS ldquoDemokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlrkiyersquode Ka-
musal Alan Algısırdquo C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi C 14 S 1 2013 s 304
Coşkun Can AKTAN ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yoksa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998 s 500
23 İbid s 27
24 İbid s 29
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 206
rultuda tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml modernizmin ve batılılaşmanın tartışma ko-
nularından birisi olmuştur25
4 Azınlıklar ve Dini Sembol Kullanma Huumlrriyeti
Dini sembollerin kullanılması bakımından azınlık kavramının tanımlan-
masında fayda bulunmaktadır Zira Avruparsquoda inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bağlamında
azınlıkların kendi din dil ve kuumlltuumlrlerini yaşamalarına sınırlı da olsa izin
verilmekte din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln doğal sonuccedillarından olan dini sembolleri kul-
lanma ya da takma hakkı azınlıklar bağlamında yoğun bir şekilde tartışıl-
maktadır
Bir tanıma goumlre ldquoBir devletin nuumlfusunun geri kalanına goumlre sayısal ola-
rak az olan egemen konumda bulunmayan uumlyeleri o devletin vatandaşı olan
ve nuumlfusun geri kalanından farklı etnik dilsel ya da dinsel oumlzelliklere sahip
olan kuumlltuumlrlerini geleneklerini dinlerini veya dillerini korumaya youmlnelik
uumlstuuml oumlrtuumlluuml de olsa bir dayanışma duygusu goumlsteren gruprdquo26 olarak azınlık
kavramı accedilıklanmıştır Bu azınlık tanımında dikkati ccedileken husus din ve dini
sembolleri takma ve kullanma oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin vatandaşlık bağının aranmakta
olmasıdır Azınlık kavramını sosyoloji ve hukuksal değerlendirmeye tabi
tutan ORAN ise ldquobir toplulukta sayısal bakımdan azınlık oluşturan başat
olmayan ve ccediloğunluktan farklı niteliklere sahip olan gruprdquo27 olarak tanım
yapmaktadır
Bu iki tanıma goumlre bir azınlığın belirlenmesinde niceliksel azlık ve
egemen olmama farklı sosyolojik oumlzellikler tabiiyet bilinccedil ve ccediloğunluğun
baskısı28 gibi nitelikler dikkati ccedilekmektedir Dini sembollerin kamusal alan-
da kullanılması pek ccedilok sorunu guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle etnik dilsel
25 Canan TANIR Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Perspective on the
Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2009 s 30 Tuumlrki-
yersquode başoumlrtuumlsuuml tartışmaları oumlyle bir hal almıştır ki bırakınız idare edenleri yuumlksek mah-
keme kararlarında bile konu ldquotoplum iccedilin zararlırdquo ldquoccedilarpıkrdquo ldquosapkınrdquo ldquobağnazrdquo gibi basit
ifadelerle yer almıştır Bkz Sami SELCcedilUK Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Ye-
ni Tuumlrkiye y Ankara 1998 s 35
26 Pınar BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu
Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituuml-
suuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008 s
11 Bu tanım aynı yazara goumlre BM İnsan Hakları Komisyonunun Ayrımcılığın Oumlnlen-
mesi ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonu oumlzel raportoumlruuml Francesso Capatorti tara-fından yapılmıştır
27 İbid s 27
28 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
207
ve dini azınlıkların var olduğu Avrupa konuya farklı bir perspektifle yak-
laşma eğilimindedir Avrupa Birliği de (AB) azınlık sorunu konusunda tutar-
lı bir politika uumlretememiş bu konuda uumlye devletlere serbesti tanımıştır29
Ccedilokkuumlltuumlrluuml toplum oluşturmayı benimseyen Batılı demokrasiler ilk
zamanlar eşitlik temelinde goumlrduumlkleri ldquobirlikte yaşama duumlşuumlncesinirdquo sonra-
ları farklı toplum talepleri ile birlikte yeniden ele almak zorunda kalmışlar-
dır Zira farklı toplum talepleri daha fazla siyasal ve hukuksal oumlzerklik alanı
inşa edecektir Bu bakımdan ilk zamanlar oluşturulmaya ccedilalışılan farklılık
talepli kamusal alan inşası sonraları yeni bir ccedilatışma alanı oluşturmuştur Bu
ccedilatışma alanı azınlıkların goumlruumlnuumlrluumlğuuml ile kuumlltuumlrel homojenleşmeye doğru
evrilmektedir30
Roma Antlaşması 1511 maddesi ldquoTopluluğun ulusal ve boumllgesel ccedileşit-
liliğe saygı goumlsterirken uumlye devletlerdeki kuumlltuumlrlerin gelişmesine de katkıda
bulunmasırdquo huumlkmuumlnuuml iccedilermektedir Bu huumlkuumlm Avruparsquodaki azınlıkların ya
da kuumlltuumlrel farklılıkları bulunan toplulukların varlığını kabul etmekte ve bun-
ların temel kuumlltuumlrel değerlerinin korunmasını ilke olarak benimsemektedir31
Boumlylelikle Avruparsquoda dini sembollerin kamusal alanda kullanılabilirliği
yasal bir zemine oturmaktadır
Azınlıkların kuumlltuumlrel farklılıklarını koruyan bir diğer hukukicirc metin 1987
tarihli Tek Senetrsquotir Giriş boumlluumlmuuml ldquoDemokrasiyi birlikte yaşatmak amacıyla
uumlye devletlerin yasal ve anayasal duumlzenlemelerinde AİHSrsquode ve Avrupa
Sosyal Şartırsquonda yer alan temel haklara oumlzellikle oumlzguumlrluumlk eşitlik ve sosyal
adalet kavramlarına dayanarak demokrasiyi birlikte yaşatmakrdquo duumlzenlemesi-
ni iccedilermektedir32 Bu duumlzenlemede yer alan ldquodemokrasiyi birlikte yaşatmak
ccedilatışmacı ve homojen bir yaşam algısından ccedilok kuumlltuumlrluuml ve farklı toplumsal
taleplere cevap veren bir demokrasi duumlşuumlncesine yer vermektedir
Aynı şekilde 1999 Amsterdam Anlaşması 13 maddesi toplumsal ayrım-
cılık ile muumlcadele edilmesi gereğinden bahsetmekte ve bu konuda azınlıklar
yararına pozitif ayrımcılık yapılmasını tavsiye etmektedir33 AB Anayasası
29 İbid s 26
30 Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Human Right of
Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University Press New York 2012 s
33
31 BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği s 30
32 İbid s 30
33 İbid s 33
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 208
da 80 ve 81 maddeleriyle topluluklar arasında eşitlik ayrımcılık yasağını ve
farklılıklara saygıyı temel almaktadır34 Diğer taraftan 1976 tarihli Medenicirc
ve Siyasicirc Haklar Soumlzleşmesi 27 maddesinde farklı etnik ve dinsel topluluk-
ların birlikte yaşam haklarından accedilıkccedila soumlz etmekte ve bunlara youmlnelik yer
tuumlrluuml ayrımcılığa karşı durulacağını belirtmektedir35 BM Genel Kurulu
47135 sayılı kararıyla Ulusal ya da Etnik Dinsel ve Dilsel Azınlıklara
Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin bir bildirge yayımlamıştır Bu bildirgede
diğer hukuksal metinler gibi farklı kuumlltuumlrel toplulukların eşit yaşam ayrım-
cılık yasağı ve kimliklerinin korunması haklarından yararlanacağını ifade
etmektedir36 1990 tarihli Kopenhag İnsanicirc Boyut Konferansı Belgesi dinsel
azınlık kimliklerinin korunması konusunda duumlzenlemeler iccedilermekte ve dinsel
kimliklerin teşvik edileceğini belirtmektedir37
Avruparsquoda dinsel azınlıkların kimliklerinin korunacağı ve teşvik edilece-
ğine ilişkin belirtilen hukuksal metinlere rağmen oumlzellikle Fransa bir enteg-
rasyon krizi yaşamaktadır Fransarsquoda yaşayan Muumlsluumlman nuumlfusun sayısal
artışına bağlı olarak kamusal alanda daha fazla goumlruumlnuumlr olmaları eşitlikccedili
soumlylemin yerini ccedilatışmacı ve yasaklayıcı bir retoriğe bırakmıştır38
5 Kuumlreselleşme ve Kimlik Farkındalığının Dini Sembollere Etkisi
Toplumların her bakımdan birbirleri ile olan etkileşimlerinin arttırılması
ve bu sayede duumlnyanın kuumlccediluumlk bir koumlye doumlnuumlşmesi anlamına gelen kuumlresel-
leşme olgusu birey topluluk ya da devletleri birbirine bağlamaktadır Bu
bağ gelişen teknoloji ve goumlccediller sayesinde her olayın ya da olgunun yayılma-
sını sağlamıştır Duumlşuumlnceler internet teknolojisi dini inanışlar ve semboller
bu yayılmanın belli başlı unsurlarıdır39
Kimlikler ise kişisel oumlzelliklerin tuumlmuumlduumlr İnsana ait olan her oumlzellik
kimliğin konusunu oluşturur Bu oumlzellikler kişinin bulunduğu toplumun
geccedilmişi yaşadığı ccedilağı ve geleceğe birlikte bakabilme duygusuna goumlre şekil-
34 İbid s 35
35 İbid s 36
36 İbid s 37
37 İbid s 38 Peter CUMPER and Steven WHEATLY Minority Rights in The New Euro-pe Kluwer Law International Netherland 1999 s 53
38 İbid s 30 Dipnot 142 Deniz Altınbaş ldquoAvrupa ve Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlk Fransa Oumlrneğirdquo Stratejik Analiz Sayı 78 Ekim 2006 s 56
39 Mustafa ERDOĞAN ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce Topluluğu
httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw ET 01112013
Saat1120
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
209
lenir40 Kimliklerin goumlruumlnuumlrluumlğuuml bazı sosyal kimlikleri de guumlndeme getir-
miştir Oumlrneğin muhafazakacircrlık bunlardan bir tanesidir Ancak konumuzu
sınırlandırmak bağlamında bu konuya yer vermeyeceğiz Sadece dini sem-
bollerin yuumlkselişinde muhafazakacircrlığın roluumlnuuml belirtmekle yetineceğiz Mu-
hafazakacircrlık iccedilerisinde geliştiği toplumun sosyal siyasal ve tarihsel gelişi-
mine goumlre şekillenen bir yaşam biccedilimidir41 Bu yaşam biccedilimi dini sembolle-
rin dışavurumunda oumlnemli bir rol uumlstlenmektedir Zira sembole ilişkin tuumlm
anlamlar bu yaşam biccediliminin bileşenlerini oluşturmaktadır
İşte bu bağlamda kuumlreselleşme kimliklerin hızlı değişimine ve etkileşi-
mine de neden olmuş ve tuumlm bu etkileşimlerin hukuken ya da siyasal olarak
gerccedilekleştiği bir kamusal alan oluşturmuştur Kamusal alanda bireyin ayırt
edici unsuru kimliklerdir Kimlikler bireyin iccedilerisinde bulunduğu toplumun
sosyo-kuumlltuumlrel yapısı ile şekillenmektedir Ayrıca birey kimliğini inşa eder-
ken kendisini bir başkasına goumlre ifade eder İşte bu ifade etme biccedilimi ldquooumlte-
kirdquo diye kavramsallaştırdığımız farklı duumlşuumlnme yaşama ve sembolleştirme
kalıplarına sahip birey ya da toplum gruplarına goumlre belirir42
Bireyin oumltekine goumlre şekillendirdiği duumlşuumlnce ve yaşama kalıpları aslın-
da modernizm tasavvuruna karşı bir tepkinin ifadesidir Modern birey ras-
yonel tekduumlze mutlak doğrular ile sonsuz duumlzlemde yer alırken kendisine
standart oluşturur Modern bireyin kimliği farklılıklardan oluşmaz Aksine
homojenlik ve rasyonel algı modern bireyin tek doğrusudur Diğer taraftan
modernizmin bu evrensel doğrularına karşı farklı duumlşuumlnce yaşam kuumlltuumlr ve
hatta din tasavvuru geliştiren ve kendisini ldquooumltekirdquo ne goumlre konumlandıran
birey postmodern yapıda yerini alır43 Kimliği hatta dini semboluuml şekillendi-
ren unsur bireyin iccedilinde yaşadığı toplumun sentezidir Bu sentez sadece
guumlncel ilişkilerin değil aynı zamanda geccedilmişin de bir terkibidir44 Semboller
kavramsallaştırması modernizmin rasyonel pozitivist ve homojen yaşam
kuumlltuuml karşısında sembollerin anlam kazanmasına ve nihayet kimliğin oluş-
40 İlknur MEŞE Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk Siyasal Kim-
likleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006 s 30
41 İsmail SAFİ Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve Muhafazakar
Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Youmlne-
timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara 2005 s 20
42 İbrahim AKKAŞ Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ 2008 s 81
43 İbid s 103
44 İbid s 129
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 210
masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve
heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45
B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu
1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları
Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel
ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından
tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden
bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-
lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan
yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu
tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır
Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi
sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren
resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir
Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu
yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-
lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-
kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin
iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal
alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda
ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve
yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-
dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49
90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan
İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-
delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli
45 İbid s 139
46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89
47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda
Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe
Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 6
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 206
rultuda tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml modernizmin ve batılılaşmanın tartışma ko-
nularından birisi olmuştur25
4 Azınlıklar ve Dini Sembol Kullanma Huumlrriyeti
Dini sembollerin kullanılması bakımından azınlık kavramının tanımlan-
masında fayda bulunmaktadır Zira Avruparsquoda inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bağlamında
azınlıkların kendi din dil ve kuumlltuumlrlerini yaşamalarına sınırlı da olsa izin
verilmekte din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln doğal sonuccedillarından olan dini sembolleri kul-
lanma ya da takma hakkı azınlıklar bağlamında yoğun bir şekilde tartışıl-
maktadır
Bir tanıma goumlre ldquoBir devletin nuumlfusunun geri kalanına goumlre sayısal ola-
rak az olan egemen konumda bulunmayan uumlyeleri o devletin vatandaşı olan
ve nuumlfusun geri kalanından farklı etnik dilsel ya da dinsel oumlzelliklere sahip
olan kuumlltuumlrlerini geleneklerini dinlerini veya dillerini korumaya youmlnelik
uumlstuuml oumlrtuumlluuml de olsa bir dayanışma duygusu goumlsteren gruprdquo26 olarak azınlık
kavramı accedilıklanmıştır Bu azınlık tanımında dikkati ccedileken husus din ve dini
sembolleri takma ve kullanma oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin vatandaşlık bağının aranmakta
olmasıdır Azınlık kavramını sosyoloji ve hukuksal değerlendirmeye tabi
tutan ORAN ise ldquobir toplulukta sayısal bakımdan azınlık oluşturan başat
olmayan ve ccediloğunluktan farklı niteliklere sahip olan gruprdquo27 olarak tanım
yapmaktadır
Bu iki tanıma goumlre bir azınlığın belirlenmesinde niceliksel azlık ve
egemen olmama farklı sosyolojik oumlzellikler tabiiyet bilinccedil ve ccediloğunluğun
baskısı28 gibi nitelikler dikkati ccedilekmektedir Dini sembollerin kamusal alan-
da kullanılması pek ccedilok sorunu guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle etnik dilsel
25 Canan TANIR Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Perspective on the
Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2009 s 30 Tuumlrki-
yersquode başoumlrtuumlsuuml tartışmaları oumlyle bir hal almıştır ki bırakınız idare edenleri yuumlksek mah-
keme kararlarında bile konu ldquotoplum iccedilin zararlırdquo ldquoccedilarpıkrdquo ldquosapkınrdquo ldquobağnazrdquo gibi basit
ifadelerle yer almıştır Bkz Sami SELCcedilUK Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Ye-
ni Tuumlrkiye y Ankara 1998 s 35
26 Pınar BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu
Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituuml-
suuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008 s
11 Bu tanım aynı yazara goumlre BM İnsan Hakları Komisyonunun Ayrımcılığın Oumlnlen-
mesi ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonu oumlzel raportoumlruuml Francesso Capatorti tara-fından yapılmıştır
27 İbid s 27
28 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
207
ve dini azınlıkların var olduğu Avrupa konuya farklı bir perspektifle yak-
laşma eğilimindedir Avrupa Birliği de (AB) azınlık sorunu konusunda tutar-
lı bir politika uumlretememiş bu konuda uumlye devletlere serbesti tanımıştır29
Ccedilokkuumlltuumlrluuml toplum oluşturmayı benimseyen Batılı demokrasiler ilk
zamanlar eşitlik temelinde goumlrduumlkleri ldquobirlikte yaşama duumlşuumlncesinirdquo sonra-
ları farklı toplum talepleri ile birlikte yeniden ele almak zorunda kalmışlar-
dır Zira farklı toplum talepleri daha fazla siyasal ve hukuksal oumlzerklik alanı
inşa edecektir Bu bakımdan ilk zamanlar oluşturulmaya ccedilalışılan farklılık
talepli kamusal alan inşası sonraları yeni bir ccedilatışma alanı oluşturmuştur Bu
ccedilatışma alanı azınlıkların goumlruumlnuumlrluumlğuuml ile kuumlltuumlrel homojenleşmeye doğru
evrilmektedir30
Roma Antlaşması 1511 maddesi ldquoTopluluğun ulusal ve boumllgesel ccedileşit-
liliğe saygı goumlsterirken uumlye devletlerdeki kuumlltuumlrlerin gelişmesine de katkıda
bulunmasırdquo huumlkmuumlnuuml iccedilermektedir Bu huumlkuumlm Avruparsquodaki azınlıkların ya
da kuumlltuumlrel farklılıkları bulunan toplulukların varlığını kabul etmekte ve bun-
ların temel kuumlltuumlrel değerlerinin korunmasını ilke olarak benimsemektedir31
Boumlylelikle Avruparsquoda dini sembollerin kamusal alanda kullanılabilirliği
yasal bir zemine oturmaktadır
Azınlıkların kuumlltuumlrel farklılıklarını koruyan bir diğer hukukicirc metin 1987
tarihli Tek Senetrsquotir Giriş boumlluumlmuuml ldquoDemokrasiyi birlikte yaşatmak amacıyla
uumlye devletlerin yasal ve anayasal duumlzenlemelerinde AİHSrsquode ve Avrupa
Sosyal Şartırsquonda yer alan temel haklara oumlzellikle oumlzguumlrluumlk eşitlik ve sosyal
adalet kavramlarına dayanarak demokrasiyi birlikte yaşatmakrdquo duumlzenlemesi-
ni iccedilermektedir32 Bu duumlzenlemede yer alan ldquodemokrasiyi birlikte yaşatmak
ccedilatışmacı ve homojen bir yaşam algısından ccedilok kuumlltuumlrluuml ve farklı toplumsal
taleplere cevap veren bir demokrasi duumlşuumlncesine yer vermektedir
Aynı şekilde 1999 Amsterdam Anlaşması 13 maddesi toplumsal ayrım-
cılık ile muumlcadele edilmesi gereğinden bahsetmekte ve bu konuda azınlıklar
yararına pozitif ayrımcılık yapılmasını tavsiye etmektedir33 AB Anayasası
29 İbid s 26
30 Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Human Right of
Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University Press New York 2012 s
33
31 BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği s 30
32 İbid s 30
33 İbid s 33
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 208
da 80 ve 81 maddeleriyle topluluklar arasında eşitlik ayrımcılık yasağını ve
farklılıklara saygıyı temel almaktadır34 Diğer taraftan 1976 tarihli Medenicirc
ve Siyasicirc Haklar Soumlzleşmesi 27 maddesinde farklı etnik ve dinsel topluluk-
ların birlikte yaşam haklarından accedilıkccedila soumlz etmekte ve bunlara youmlnelik yer
tuumlrluuml ayrımcılığa karşı durulacağını belirtmektedir35 BM Genel Kurulu
47135 sayılı kararıyla Ulusal ya da Etnik Dinsel ve Dilsel Azınlıklara
Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin bir bildirge yayımlamıştır Bu bildirgede
diğer hukuksal metinler gibi farklı kuumlltuumlrel toplulukların eşit yaşam ayrım-
cılık yasağı ve kimliklerinin korunması haklarından yararlanacağını ifade
etmektedir36 1990 tarihli Kopenhag İnsanicirc Boyut Konferansı Belgesi dinsel
azınlık kimliklerinin korunması konusunda duumlzenlemeler iccedilermekte ve dinsel
kimliklerin teşvik edileceğini belirtmektedir37
Avruparsquoda dinsel azınlıkların kimliklerinin korunacağı ve teşvik edilece-
ğine ilişkin belirtilen hukuksal metinlere rağmen oumlzellikle Fransa bir enteg-
rasyon krizi yaşamaktadır Fransarsquoda yaşayan Muumlsluumlman nuumlfusun sayısal
artışına bağlı olarak kamusal alanda daha fazla goumlruumlnuumlr olmaları eşitlikccedili
soumlylemin yerini ccedilatışmacı ve yasaklayıcı bir retoriğe bırakmıştır38
5 Kuumlreselleşme ve Kimlik Farkındalığının Dini Sembollere Etkisi
Toplumların her bakımdan birbirleri ile olan etkileşimlerinin arttırılması
ve bu sayede duumlnyanın kuumlccediluumlk bir koumlye doumlnuumlşmesi anlamına gelen kuumlresel-
leşme olgusu birey topluluk ya da devletleri birbirine bağlamaktadır Bu
bağ gelişen teknoloji ve goumlccediller sayesinde her olayın ya da olgunun yayılma-
sını sağlamıştır Duumlşuumlnceler internet teknolojisi dini inanışlar ve semboller
bu yayılmanın belli başlı unsurlarıdır39
Kimlikler ise kişisel oumlzelliklerin tuumlmuumlduumlr İnsana ait olan her oumlzellik
kimliğin konusunu oluşturur Bu oumlzellikler kişinin bulunduğu toplumun
geccedilmişi yaşadığı ccedilağı ve geleceğe birlikte bakabilme duygusuna goumlre şekil-
34 İbid s 35
35 İbid s 36
36 İbid s 37
37 İbid s 38 Peter CUMPER and Steven WHEATLY Minority Rights in The New Euro-pe Kluwer Law International Netherland 1999 s 53
38 İbid s 30 Dipnot 142 Deniz Altınbaş ldquoAvrupa ve Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlk Fransa Oumlrneğirdquo Stratejik Analiz Sayı 78 Ekim 2006 s 56
39 Mustafa ERDOĞAN ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce Topluluğu
httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw ET 01112013
Saat1120
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
209
lenir40 Kimliklerin goumlruumlnuumlrluumlğuuml bazı sosyal kimlikleri de guumlndeme getir-
miştir Oumlrneğin muhafazakacircrlık bunlardan bir tanesidir Ancak konumuzu
sınırlandırmak bağlamında bu konuya yer vermeyeceğiz Sadece dini sem-
bollerin yuumlkselişinde muhafazakacircrlığın roluumlnuuml belirtmekle yetineceğiz Mu-
hafazakacircrlık iccedilerisinde geliştiği toplumun sosyal siyasal ve tarihsel gelişi-
mine goumlre şekillenen bir yaşam biccedilimidir41 Bu yaşam biccedilimi dini sembolle-
rin dışavurumunda oumlnemli bir rol uumlstlenmektedir Zira sembole ilişkin tuumlm
anlamlar bu yaşam biccediliminin bileşenlerini oluşturmaktadır
İşte bu bağlamda kuumlreselleşme kimliklerin hızlı değişimine ve etkileşi-
mine de neden olmuş ve tuumlm bu etkileşimlerin hukuken ya da siyasal olarak
gerccedilekleştiği bir kamusal alan oluşturmuştur Kamusal alanda bireyin ayırt
edici unsuru kimliklerdir Kimlikler bireyin iccedilerisinde bulunduğu toplumun
sosyo-kuumlltuumlrel yapısı ile şekillenmektedir Ayrıca birey kimliğini inşa eder-
ken kendisini bir başkasına goumlre ifade eder İşte bu ifade etme biccedilimi ldquooumlte-
kirdquo diye kavramsallaştırdığımız farklı duumlşuumlnme yaşama ve sembolleştirme
kalıplarına sahip birey ya da toplum gruplarına goumlre belirir42
Bireyin oumltekine goumlre şekillendirdiği duumlşuumlnce ve yaşama kalıpları aslın-
da modernizm tasavvuruna karşı bir tepkinin ifadesidir Modern birey ras-
yonel tekduumlze mutlak doğrular ile sonsuz duumlzlemde yer alırken kendisine
standart oluşturur Modern bireyin kimliği farklılıklardan oluşmaz Aksine
homojenlik ve rasyonel algı modern bireyin tek doğrusudur Diğer taraftan
modernizmin bu evrensel doğrularına karşı farklı duumlşuumlnce yaşam kuumlltuumlr ve
hatta din tasavvuru geliştiren ve kendisini ldquooumltekirdquo ne goumlre konumlandıran
birey postmodern yapıda yerini alır43 Kimliği hatta dini semboluuml şekillendi-
ren unsur bireyin iccedilinde yaşadığı toplumun sentezidir Bu sentez sadece
guumlncel ilişkilerin değil aynı zamanda geccedilmişin de bir terkibidir44 Semboller
kavramsallaştırması modernizmin rasyonel pozitivist ve homojen yaşam
kuumlltuuml karşısında sembollerin anlam kazanmasına ve nihayet kimliğin oluş-
40 İlknur MEŞE Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk Siyasal Kim-
likleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006 s 30
41 İsmail SAFİ Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve Muhafazakar
Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Youmlne-
timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara 2005 s 20
42 İbrahim AKKAŞ Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ 2008 s 81
43 İbid s 103
44 İbid s 129
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 210
masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve
heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45
B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu
1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları
Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel
ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından
tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden
bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-
lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan
yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu
tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır
Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi
sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren
resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir
Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu
yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-
lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-
kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin
iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal
alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda
ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve
yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-
dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49
90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan
İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-
delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli
45 İbid s 139
46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89
47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda
Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe
Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 7
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
207
ve dini azınlıkların var olduğu Avrupa konuya farklı bir perspektifle yak-
laşma eğilimindedir Avrupa Birliği de (AB) azınlık sorunu konusunda tutar-
lı bir politika uumlretememiş bu konuda uumlye devletlere serbesti tanımıştır29
Ccedilokkuumlltuumlrluuml toplum oluşturmayı benimseyen Batılı demokrasiler ilk
zamanlar eşitlik temelinde goumlrduumlkleri ldquobirlikte yaşama duumlşuumlncesinirdquo sonra-
ları farklı toplum talepleri ile birlikte yeniden ele almak zorunda kalmışlar-
dır Zira farklı toplum talepleri daha fazla siyasal ve hukuksal oumlzerklik alanı
inşa edecektir Bu bakımdan ilk zamanlar oluşturulmaya ccedilalışılan farklılık
talepli kamusal alan inşası sonraları yeni bir ccedilatışma alanı oluşturmuştur Bu
ccedilatışma alanı azınlıkların goumlruumlnuumlrluumlğuuml ile kuumlltuumlrel homojenleşmeye doğru
evrilmektedir30
Roma Antlaşması 1511 maddesi ldquoTopluluğun ulusal ve boumllgesel ccedileşit-
liliğe saygı goumlsterirken uumlye devletlerdeki kuumlltuumlrlerin gelişmesine de katkıda
bulunmasırdquo huumlkmuumlnuuml iccedilermektedir Bu huumlkuumlm Avruparsquodaki azınlıkların ya
da kuumlltuumlrel farklılıkları bulunan toplulukların varlığını kabul etmekte ve bun-
ların temel kuumlltuumlrel değerlerinin korunmasını ilke olarak benimsemektedir31
Boumlylelikle Avruparsquoda dini sembollerin kamusal alanda kullanılabilirliği
yasal bir zemine oturmaktadır
Azınlıkların kuumlltuumlrel farklılıklarını koruyan bir diğer hukukicirc metin 1987
tarihli Tek Senetrsquotir Giriş boumlluumlmuuml ldquoDemokrasiyi birlikte yaşatmak amacıyla
uumlye devletlerin yasal ve anayasal duumlzenlemelerinde AİHSrsquode ve Avrupa
Sosyal Şartırsquonda yer alan temel haklara oumlzellikle oumlzguumlrluumlk eşitlik ve sosyal
adalet kavramlarına dayanarak demokrasiyi birlikte yaşatmakrdquo duumlzenlemesi-
ni iccedilermektedir32 Bu duumlzenlemede yer alan ldquodemokrasiyi birlikte yaşatmak
ccedilatışmacı ve homojen bir yaşam algısından ccedilok kuumlltuumlrluuml ve farklı toplumsal
taleplere cevap veren bir demokrasi duumlşuumlncesine yer vermektedir
Aynı şekilde 1999 Amsterdam Anlaşması 13 maddesi toplumsal ayrım-
cılık ile muumlcadele edilmesi gereğinden bahsetmekte ve bu konuda azınlıklar
yararına pozitif ayrımcılık yapılmasını tavsiye etmektedir33 AB Anayasası
29 İbid s 26
30 Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Human Right of
Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University Press New York 2012 s
33
31 BAŞBİLEN Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği s 30
32 İbid s 30
33 İbid s 33
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 208
da 80 ve 81 maddeleriyle topluluklar arasında eşitlik ayrımcılık yasağını ve
farklılıklara saygıyı temel almaktadır34 Diğer taraftan 1976 tarihli Medenicirc
ve Siyasicirc Haklar Soumlzleşmesi 27 maddesinde farklı etnik ve dinsel topluluk-
ların birlikte yaşam haklarından accedilıkccedila soumlz etmekte ve bunlara youmlnelik yer
tuumlrluuml ayrımcılığa karşı durulacağını belirtmektedir35 BM Genel Kurulu
47135 sayılı kararıyla Ulusal ya da Etnik Dinsel ve Dilsel Azınlıklara
Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin bir bildirge yayımlamıştır Bu bildirgede
diğer hukuksal metinler gibi farklı kuumlltuumlrel toplulukların eşit yaşam ayrım-
cılık yasağı ve kimliklerinin korunması haklarından yararlanacağını ifade
etmektedir36 1990 tarihli Kopenhag İnsanicirc Boyut Konferansı Belgesi dinsel
azınlık kimliklerinin korunması konusunda duumlzenlemeler iccedilermekte ve dinsel
kimliklerin teşvik edileceğini belirtmektedir37
Avruparsquoda dinsel azınlıkların kimliklerinin korunacağı ve teşvik edilece-
ğine ilişkin belirtilen hukuksal metinlere rağmen oumlzellikle Fransa bir enteg-
rasyon krizi yaşamaktadır Fransarsquoda yaşayan Muumlsluumlman nuumlfusun sayısal
artışına bağlı olarak kamusal alanda daha fazla goumlruumlnuumlr olmaları eşitlikccedili
soumlylemin yerini ccedilatışmacı ve yasaklayıcı bir retoriğe bırakmıştır38
5 Kuumlreselleşme ve Kimlik Farkındalığının Dini Sembollere Etkisi
Toplumların her bakımdan birbirleri ile olan etkileşimlerinin arttırılması
ve bu sayede duumlnyanın kuumlccediluumlk bir koumlye doumlnuumlşmesi anlamına gelen kuumlresel-
leşme olgusu birey topluluk ya da devletleri birbirine bağlamaktadır Bu
bağ gelişen teknoloji ve goumlccediller sayesinde her olayın ya da olgunun yayılma-
sını sağlamıştır Duumlşuumlnceler internet teknolojisi dini inanışlar ve semboller
bu yayılmanın belli başlı unsurlarıdır39
Kimlikler ise kişisel oumlzelliklerin tuumlmuumlduumlr İnsana ait olan her oumlzellik
kimliğin konusunu oluşturur Bu oumlzellikler kişinin bulunduğu toplumun
geccedilmişi yaşadığı ccedilağı ve geleceğe birlikte bakabilme duygusuna goumlre şekil-
34 İbid s 35
35 İbid s 36
36 İbid s 37
37 İbid s 38 Peter CUMPER and Steven WHEATLY Minority Rights in The New Euro-pe Kluwer Law International Netherland 1999 s 53
38 İbid s 30 Dipnot 142 Deniz Altınbaş ldquoAvrupa ve Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlk Fransa Oumlrneğirdquo Stratejik Analiz Sayı 78 Ekim 2006 s 56
39 Mustafa ERDOĞAN ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce Topluluğu
httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw ET 01112013
Saat1120
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
209
lenir40 Kimliklerin goumlruumlnuumlrluumlğuuml bazı sosyal kimlikleri de guumlndeme getir-
miştir Oumlrneğin muhafazakacircrlık bunlardan bir tanesidir Ancak konumuzu
sınırlandırmak bağlamında bu konuya yer vermeyeceğiz Sadece dini sem-
bollerin yuumlkselişinde muhafazakacircrlığın roluumlnuuml belirtmekle yetineceğiz Mu-
hafazakacircrlık iccedilerisinde geliştiği toplumun sosyal siyasal ve tarihsel gelişi-
mine goumlre şekillenen bir yaşam biccedilimidir41 Bu yaşam biccedilimi dini sembolle-
rin dışavurumunda oumlnemli bir rol uumlstlenmektedir Zira sembole ilişkin tuumlm
anlamlar bu yaşam biccediliminin bileşenlerini oluşturmaktadır
İşte bu bağlamda kuumlreselleşme kimliklerin hızlı değişimine ve etkileşi-
mine de neden olmuş ve tuumlm bu etkileşimlerin hukuken ya da siyasal olarak
gerccedilekleştiği bir kamusal alan oluşturmuştur Kamusal alanda bireyin ayırt
edici unsuru kimliklerdir Kimlikler bireyin iccedilerisinde bulunduğu toplumun
sosyo-kuumlltuumlrel yapısı ile şekillenmektedir Ayrıca birey kimliğini inşa eder-
ken kendisini bir başkasına goumlre ifade eder İşte bu ifade etme biccedilimi ldquooumlte-
kirdquo diye kavramsallaştırdığımız farklı duumlşuumlnme yaşama ve sembolleştirme
kalıplarına sahip birey ya da toplum gruplarına goumlre belirir42
Bireyin oumltekine goumlre şekillendirdiği duumlşuumlnce ve yaşama kalıpları aslın-
da modernizm tasavvuruna karşı bir tepkinin ifadesidir Modern birey ras-
yonel tekduumlze mutlak doğrular ile sonsuz duumlzlemde yer alırken kendisine
standart oluşturur Modern bireyin kimliği farklılıklardan oluşmaz Aksine
homojenlik ve rasyonel algı modern bireyin tek doğrusudur Diğer taraftan
modernizmin bu evrensel doğrularına karşı farklı duumlşuumlnce yaşam kuumlltuumlr ve
hatta din tasavvuru geliştiren ve kendisini ldquooumltekirdquo ne goumlre konumlandıran
birey postmodern yapıda yerini alır43 Kimliği hatta dini semboluuml şekillendi-
ren unsur bireyin iccedilinde yaşadığı toplumun sentezidir Bu sentez sadece
guumlncel ilişkilerin değil aynı zamanda geccedilmişin de bir terkibidir44 Semboller
kavramsallaştırması modernizmin rasyonel pozitivist ve homojen yaşam
kuumlltuuml karşısında sembollerin anlam kazanmasına ve nihayet kimliğin oluş-
40 İlknur MEŞE Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk Siyasal Kim-
likleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006 s 30
41 İsmail SAFİ Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve Muhafazakar
Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Youmlne-
timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara 2005 s 20
42 İbrahim AKKAŞ Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ 2008 s 81
43 İbid s 103
44 İbid s 129
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 210
masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve
heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45
B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu
1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları
Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel
ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından
tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden
bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-
lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan
yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu
tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır
Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi
sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren
resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir
Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu
yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-
lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-
kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin
iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal
alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda
ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve
yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-
dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49
90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan
İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-
delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli
45 İbid s 139
46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89
47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda
Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe
Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 8
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 208
da 80 ve 81 maddeleriyle topluluklar arasında eşitlik ayrımcılık yasağını ve
farklılıklara saygıyı temel almaktadır34 Diğer taraftan 1976 tarihli Medenicirc
ve Siyasicirc Haklar Soumlzleşmesi 27 maddesinde farklı etnik ve dinsel topluluk-
ların birlikte yaşam haklarından accedilıkccedila soumlz etmekte ve bunlara youmlnelik yer
tuumlrluuml ayrımcılığa karşı durulacağını belirtmektedir35 BM Genel Kurulu
47135 sayılı kararıyla Ulusal ya da Etnik Dinsel ve Dilsel Azınlıklara
Mensup Kişilerin Haklarına İlişkin bir bildirge yayımlamıştır Bu bildirgede
diğer hukuksal metinler gibi farklı kuumlltuumlrel toplulukların eşit yaşam ayrım-
cılık yasağı ve kimliklerinin korunması haklarından yararlanacağını ifade
etmektedir36 1990 tarihli Kopenhag İnsanicirc Boyut Konferansı Belgesi dinsel
azınlık kimliklerinin korunması konusunda duumlzenlemeler iccedilermekte ve dinsel
kimliklerin teşvik edileceğini belirtmektedir37
Avruparsquoda dinsel azınlıkların kimliklerinin korunacağı ve teşvik edilece-
ğine ilişkin belirtilen hukuksal metinlere rağmen oumlzellikle Fransa bir enteg-
rasyon krizi yaşamaktadır Fransarsquoda yaşayan Muumlsluumlman nuumlfusun sayısal
artışına bağlı olarak kamusal alanda daha fazla goumlruumlnuumlr olmaları eşitlikccedili
soumlylemin yerini ccedilatışmacı ve yasaklayıcı bir retoriğe bırakmıştır38
5 Kuumlreselleşme ve Kimlik Farkındalığının Dini Sembollere Etkisi
Toplumların her bakımdan birbirleri ile olan etkileşimlerinin arttırılması
ve bu sayede duumlnyanın kuumlccediluumlk bir koumlye doumlnuumlşmesi anlamına gelen kuumlresel-
leşme olgusu birey topluluk ya da devletleri birbirine bağlamaktadır Bu
bağ gelişen teknoloji ve goumlccediller sayesinde her olayın ya da olgunun yayılma-
sını sağlamıştır Duumlşuumlnceler internet teknolojisi dini inanışlar ve semboller
bu yayılmanın belli başlı unsurlarıdır39
Kimlikler ise kişisel oumlzelliklerin tuumlmuumlduumlr İnsana ait olan her oumlzellik
kimliğin konusunu oluşturur Bu oumlzellikler kişinin bulunduğu toplumun
geccedilmişi yaşadığı ccedilağı ve geleceğe birlikte bakabilme duygusuna goumlre şekil-
34 İbid s 35
35 İbid s 36
36 İbid s 37
37 İbid s 38 Peter CUMPER and Steven WHEATLY Minority Rights in The New Euro-pe Kluwer Law International Netherland 1999 s 53
38 İbid s 30 Dipnot 142 Deniz Altınbaş ldquoAvrupa ve Ccedilokkuumlltuumlrluumlluumlk Fransa Oumlrneğirdquo Stratejik Analiz Sayı 78 Ekim 2006 s 56
39 Mustafa ERDOĞAN ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce Topluluğu
httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw ET 01112013
Saat1120
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
209
lenir40 Kimliklerin goumlruumlnuumlrluumlğuuml bazı sosyal kimlikleri de guumlndeme getir-
miştir Oumlrneğin muhafazakacircrlık bunlardan bir tanesidir Ancak konumuzu
sınırlandırmak bağlamında bu konuya yer vermeyeceğiz Sadece dini sem-
bollerin yuumlkselişinde muhafazakacircrlığın roluumlnuuml belirtmekle yetineceğiz Mu-
hafazakacircrlık iccedilerisinde geliştiği toplumun sosyal siyasal ve tarihsel gelişi-
mine goumlre şekillenen bir yaşam biccedilimidir41 Bu yaşam biccedilimi dini sembolle-
rin dışavurumunda oumlnemli bir rol uumlstlenmektedir Zira sembole ilişkin tuumlm
anlamlar bu yaşam biccediliminin bileşenlerini oluşturmaktadır
İşte bu bağlamda kuumlreselleşme kimliklerin hızlı değişimine ve etkileşi-
mine de neden olmuş ve tuumlm bu etkileşimlerin hukuken ya da siyasal olarak
gerccedilekleştiği bir kamusal alan oluşturmuştur Kamusal alanda bireyin ayırt
edici unsuru kimliklerdir Kimlikler bireyin iccedilerisinde bulunduğu toplumun
sosyo-kuumlltuumlrel yapısı ile şekillenmektedir Ayrıca birey kimliğini inşa eder-
ken kendisini bir başkasına goumlre ifade eder İşte bu ifade etme biccedilimi ldquooumlte-
kirdquo diye kavramsallaştırdığımız farklı duumlşuumlnme yaşama ve sembolleştirme
kalıplarına sahip birey ya da toplum gruplarına goumlre belirir42
Bireyin oumltekine goumlre şekillendirdiği duumlşuumlnce ve yaşama kalıpları aslın-
da modernizm tasavvuruna karşı bir tepkinin ifadesidir Modern birey ras-
yonel tekduumlze mutlak doğrular ile sonsuz duumlzlemde yer alırken kendisine
standart oluşturur Modern bireyin kimliği farklılıklardan oluşmaz Aksine
homojenlik ve rasyonel algı modern bireyin tek doğrusudur Diğer taraftan
modernizmin bu evrensel doğrularına karşı farklı duumlşuumlnce yaşam kuumlltuumlr ve
hatta din tasavvuru geliştiren ve kendisini ldquooumltekirdquo ne goumlre konumlandıran
birey postmodern yapıda yerini alır43 Kimliği hatta dini semboluuml şekillendi-
ren unsur bireyin iccedilinde yaşadığı toplumun sentezidir Bu sentez sadece
guumlncel ilişkilerin değil aynı zamanda geccedilmişin de bir terkibidir44 Semboller
kavramsallaştırması modernizmin rasyonel pozitivist ve homojen yaşam
kuumlltuuml karşısında sembollerin anlam kazanmasına ve nihayet kimliğin oluş-
40 İlknur MEŞE Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk Siyasal Kim-
likleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006 s 30
41 İsmail SAFİ Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve Muhafazakar
Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Youmlne-
timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara 2005 s 20
42 İbrahim AKKAŞ Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ 2008 s 81
43 İbid s 103
44 İbid s 129
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 210
masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve
heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45
B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu
1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları
Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel
ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından
tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden
bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-
lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan
yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu
tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır
Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi
sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren
resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir
Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu
yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-
lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-
kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin
iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal
alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda
ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve
yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-
dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49
90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan
İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-
delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli
45 İbid s 139
46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89
47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda
Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe
Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 9
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
209
lenir40 Kimliklerin goumlruumlnuumlrluumlğuuml bazı sosyal kimlikleri de guumlndeme getir-
miştir Oumlrneğin muhafazakacircrlık bunlardan bir tanesidir Ancak konumuzu
sınırlandırmak bağlamında bu konuya yer vermeyeceğiz Sadece dini sem-
bollerin yuumlkselişinde muhafazakacircrlığın roluumlnuuml belirtmekle yetineceğiz Mu-
hafazakacircrlık iccedilerisinde geliştiği toplumun sosyal siyasal ve tarihsel gelişi-
mine goumlre şekillenen bir yaşam biccedilimidir41 Bu yaşam biccedilimi dini sembolle-
rin dışavurumunda oumlnemli bir rol uumlstlenmektedir Zira sembole ilişkin tuumlm
anlamlar bu yaşam biccediliminin bileşenlerini oluşturmaktadır
İşte bu bağlamda kuumlreselleşme kimliklerin hızlı değişimine ve etkileşi-
mine de neden olmuş ve tuumlm bu etkileşimlerin hukuken ya da siyasal olarak
gerccedilekleştiği bir kamusal alan oluşturmuştur Kamusal alanda bireyin ayırt
edici unsuru kimliklerdir Kimlikler bireyin iccedilerisinde bulunduğu toplumun
sosyo-kuumlltuumlrel yapısı ile şekillenmektedir Ayrıca birey kimliğini inşa eder-
ken kendisini bir başkasına goumlre ifade eder İşte bu ifade etme biccedilimi ldquooumlte-
kirdquo diye kavramsallaştırdığımız farklı duumlşuumlnme yaşama ve sembolleştirme
kalıplarına sahip birey ya da toplum gruplarına goumlre belirir42
Bireyin oumltekine goumlre şekillendirdiği duumlşuumlnce ve yaşama kalıpları aslın-
da modernizm tasavvuruna karşı bir tepkinin ifadesidir Modern birey ras-
yonel tekduumlze mutlak doğrular ile sonsuz duumlzlemde yer alırken kendisine
standart oluşturur Modern bireyin kimliği farklılıklardan oluşmaz Aksine
homojenlik ve rasyonel algı modern bireyin tek doğrusudur Diğer taraftan
modernizmin bu evrensel doğrularına karşı farklı duumlşuumlnce yaşam kuumlltuumlr ve
hatta din tasavvuru geliştiren ve kendisini ldquooumltekirdquo ne goumlre konumlandıran
birey postmodern yapıda yerini alır43 Kimliği hatta dini semboluuml şekillendi-
ren unsur bireyin iccedilinde yaşadığı toplumun sentezidir Bu sentez sadece
guumlncel ilişkilerin değil aynı zamanda geccedilmişin de bir terkibidir44 Semboller
kavramsallaştırması modernizmin rasyonel pozitivist ve homojen yaşam
kuumlltuuml karşısında sembollerin anlam kazanmasına ve nihayet kimliğin oluş-
40 İlknur MEŞE Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk Siyasal Kim-
likleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006 s 30
41 İsmail SAFİ Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve Muhafazakar
Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Youmlne-
timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara 2005 s 20
42 İbrahim AKKAŞ Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi Fırat Uumlniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ 2008 s 81
43 İbid s 103
44 İbid s 129
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 210
masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve
heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45
B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu
1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları
Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel
ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından
tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden
bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-
lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan
yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu
tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır
Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi
sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren
resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir
Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu
yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-
lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-
kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin
iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal
alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda
ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve
yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-
dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49
90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan
İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-
delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli
45 İbid s 139
46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89
47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda
Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe
Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 10
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 210
masına pozitif katkı yapar Geleneksel ccedilatışmacı uslucircp yerini postmodern ve
heterojen değerler uumlreten bir forma doumlnuumlştuumlruumlr45
B) Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan ve Başoumlrtuumlsuuml Sorunu
1 Tuumlrkiyersquode Kamusal Alan Tartışmaları
Cumhuriyet Tuumlrkiyersquosine Osmanlırsquodan tevaruumls eden cemaatccedili geleneksel
ve kuumlltuumlrel farklılıklara dayanan kamusal alan devleti youmlnetenler tarafından
tektipleştirici bir forma doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquoli yıllara kadar devam eden
bu doumlnuumlştuumlruumlcuuml form tek bir toplum modelini oluşturmaya ccedilalışmış farklı-
lıklara karşı bir duruş goumlstermiştir 80rsquoli yıllardan sonra Tuumlrkiyersquode başlayan
yapısal doumlnuumlşuumlm oumlzellikle liberalizm politikalarının ivme kazanması bu
tektipleştirici toplum modelini tartışmaya accedilmıştır
Tuumlrkiyersquode yoğun bir şekilde başlayan kamusal alan tartışmaları İslacircmi
sembolizm uumlzerinde yaşanmıştır46 Kamusal alanı laiklikle ilişkilendiren
resmicirc ideoloji laik sıfatının neye ya da kime ait olacağını belirlememiştir
Bu yuumlzden Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmaları hep laiklik ile ilişkili ve bu
yuumlzden soyut bir form kazanmıştır47 Diğer taraftan Tuumlrkiyersquodeki tartışma-
lar kamusal alanı dizayn etme ve sahiplenme biccedilimindedir Bu kavram Tuumlr-
kiyersquode bir doumlnuumlştuumlrme ve oumltekileştirme projesinin konusu yapıldığı iccedilin
iktidarın meşrulaştırıcı bir aracıdır da Dolayısıyla Tuumlrkiyersquodeki kamusal
alan ideolojik kaygıların yoğun yaşandığı bir konu olmuştur48 Avruparsquoda
ise daha 18 yuumlzyılda netlik kazanan kamusal alan kavramı yalnızca aile ve
yakın ccedilevrenin bulunduğu bir anlamda değil farklı insanları bunların tanı-
dıklarını ve yabancıları da iccediline alan anlamda kullanılmıştır49
90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan tartışmalarında daha belirgin olan
İslacircmi sembolizm İslacircmi cemaatlerin guumlccedillenmesi ile birlikte bir hak muumlca-
delesine doumlnuumlşmuumlştuumlr Ancak bu hak muumlcadelesi eskiye oranla daha sistemli
45 İbid s 139
46 Nazım ONAT Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010 s 89
47 Ahmet BATTAL ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
48 Talip KUumlCcedilUumlKCAN ldquoKamusal Alanrdquo Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99 s 1
49 Zafer YILMAZ Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve Modern Ccedilağda
Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe
Anabilim Dalı Erzurum 2007 s 2
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 11
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
211
ve insan haklarına eklemlenmiş bir yapıyla ortaya ccedilıkmıştır Tuumlrkiyersquode ya-
şanan kamusal alan tartışmaları ldquotuumlrban yasağının meşrulaştırılmasırdquo oumlze-
linde somutlaşmaktadır Kavrama sahip ccedilıkanlar bu alana devletin alanı
olarak bakarlarken kavramı farkı taleplerin ifade edildiği bir alana doumlnuumlş-
tuumlrmek isteyenler ise ldquomilletin alanırdquona tahvil etmek istemektedirler Kavra-
mın temsiliyet ve meşruiyet krizi oluşturması kavrama farklı anlamlar ve-
rilmesi nedeniyle oluşmuştur Hak ve sınırlama temelindeki tartışmalar muuml-
cadelenin odak noktasını oluşturmaktadır50 Kamusal alanda yaşanan tartış-
malar anayasal haklar temelinde ccediloumlzuumllebileceği gibi geliştirilecek yeni bir
modelleme ile de soruna ccediloumlzuumlm getirilebilecektir51
Tuumlrkiyersquode Cumhuriyetrsquoin ilacircnı ile birlikte kamusal alan yeniden oluştu-
rulmaya başlanmıştır Bu kamusal alan batıdakinin aksine burjuva kesimin-
ce değil devleti youmlnetenlerce şekillendirilmiştir52 Devleti youmlnetenler ka-
musal alanı kadının kimliği uumlzerinden inşaya başlamış ve kadın kimliği uumlze-
rinde durmuşlardır Zira modern algı kadının kimliği ile oluşturularak yeni-
leşmenin somut goumlruumlntuumlsuuml ortaya ccedilıkartılmıştır53 Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan
kamusal alan buumlyuumlk oumllccediluumlde Habermasrsquoın kamusal alanını yansıtmaktadır
Habermasrsquoın kamusal alanı evrenselliği tektipccedililiği ve homojenleşmeyi
oumlncuumllerken tek bir kamusal alan gerccedileğinden hareket eder Yani kamusal
alan doumlnuumlştuumlruumllmesi gereken bir alandır54 Devletin kamusal alan tasavvuru
katı pozitivist bir algı ile 60rsquolı yıllara kadar suumlrmuumlştuumlr Bu yılların nisbeten
oumlzguumlrluumlkccediluuml havası İslacircmcıların kamusal alana dacirchil olma istekleri ile yeni-
den şekillenmeye başlamış oumlzellikle 90rsquolı yıllar ile birlikte kamusal alan
farklılık talepleri ile daha fazla tartışılır olmuştur55
Tuumlrkiyersquode kamusal alan tartışmalarında kentleşme ve kente oumlzguuml din-
darlık formlarının oumlnemli olduğu bir gerccedilektir Zira kente oumlzguuml dindarlık
kamusal alanın farklılaşması ile dini sembollerin ifade ediliş biccedilimlerine
50 Ccedilağla Kubilay ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle Tanımlanan
Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo Alternatif Politika C 1 S
3 Aralık 2009 s 348
51 ONAT s 90
52 Evren HASPOLAT ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana Katılımırdquo Eğitim Bilim Toplum Dergisi C 5 S 17 Kış20062007 s 10
53 İbid s 10
54 İbid s 11
55 İbid s 13-14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 12
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 212
doğrudan etki etmektedir56 Kente oumlzguuml dindarlık ya da kent dindarlığı ge-
leneksel cemaatccedili ve kuşatıcı koumly dindarlığı ya da halk dindarlığının aksine
rasyonel tuumlketim talepleri guumlccedilluuml bireyci bir dindarlık tuumlruumlduumlr Bu dindarlık
kamusal alan ve dini sembollerin oumlzel alandan goumlruumlnuumlr alana geccediliş suumlrecinde
başat rol uumlstlenmiştir Rasyonel kent dindarı kamusal alanda daha fazla gouml-
ruumlnmekte bu ise dinicirc sembollerin kullanılmasıyla gerccedilekleşmektedir57 Bu
anlamda Tuumlrkiyersquode dinsel sembolizm uumlzerinden yaşanan tartışmaların te-
meli kentleşme ve kent dindarlığı ile başlamış 50rsquoli yıllarla başlayan iccedil goumlccedil
olgusu ccedilevreden merkeze youmlnelik talepleri bu ccedilerccedilevede arttırmıştır Kitlele-
rin kent merkezlerinde yoğunlaşması sadece tuumlketim taleplerinde iccedilkin olan
talepleri değil dini anlayışları ve anlayışların tezahuumlruuml olan sembolleri de
kamusal alana taşımıştır58 Şerif Mardin bu durumu ldquoccedilevrenin merkezi fethirdquo
olarak adlandırmaktadır Zira geleneksel din kuumlltuumlruuml kent kuumlltuumlruumlnuuml işgal
etmiş ve hatta doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr59
Tuumlrkiyersquodeki kamusal alan tartışmaları aslında siyasal İslacircm tartışması-
dır Bu tartışmalar da başoumlrtuuml veya tuumlrban oumlne ccedilıkarken yeni bir kimlik orta-
ya ccedilıkmıştır ldquoRozetccedili Kimliğirdquo Bu kimlik bir tepki niteliği taşımaktadır Ve
ldquooumltekirdquo ye tepkinin bir tezahuumlruumlduumlr Kamusal alanda ortaya ccedilıkan siyasal
İslacircmrsquoa karşı batılı değerleri ve laikliği benimsediğini ifade eden bu kimlik
İslacircmrsquoın yuumlkselen bir değer olmasına karşı ccedilıkmakta bu protest duruşunu ise
yeni bir savunma biccedilimi ile ifade etmektedir Oumlzellikle muhafazakacircr partile-
rin Tuumlrk siyasi yaşamında belirgin bir biccedilimde ortaya ccedilıkışları bu kesimi
ldquoAtatuumlrk Rozetlerirdquo ile oluşturulan yeni bir sembolizme goumltuumlrmuumlştuumlr60
Kamusal alan tartışmalarında tuumlrbanın sosyolojik roluumlnuuml goumlstermesi ba-
kımından yapılan incelemeler konunun buguumln itibariyle geldiği noktayı goumls-
termesi bakımından ilginccediltir Bu konuda Goumllersquonin yapmış olduğu saha ccedila-
lışmasında tuumlrbanlı bir kız ldquoBen tuumlrban takan bir kızla asla derin bir ilişkiye
girmem Tuumlrban yalnızca dini bir gerek değil bence bir goumlruumlşuumln simgesi o
Bu yuumlzden ben tuumlrbana karşıyım Eğer daha oumlnce tanıdığım biri tuumlrban ta-
karsa arkadaşlığımı keserim Kesinlikle buna tahammuumll edemem benimle
56 Celaleddin CcedilELİK ldquoKentleşme Suumlrecinde Dini Hayatrdquo Erciyes Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına S 11 Kayseri 2011 s 140
57 İbid s 141
58 İbid s 145
59 İbid s 10 dipnot 59 Şerif MARDİN Tuumlrkiyersquode Din ve Siyaset İstanbul 1991 s 234
60 Niluumlfer GOumlLE İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009 s 127
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 13
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
213
aynı fikirleri paylaşmayan biriyle anlaşamamrdquo61 Muhafazakacircr bir erkek
oumlğrenci ldquoOnlar iccedilin oumlncelikle ldquoTanrırsquoya inananırdquo ayırt etmeye yarıyor
Ama tuumlrbanın işlevi bununla sınırlı değil Tuumlrban diğerleri gibi bir giyim
tarzı olsa da saygı goumlrme isteği de bu giyimin seccedilimini etkiliyor Goumlruumlşme-
lerimizden ldquonamusrdquo figuumlruuml olan bir tuumlrbanlı kız simgesi ccedilıktı Tuumlrban takan
bir kız sokakta erkekler tarafından atılan laflara ve bakışlara maruz kalan
diğer kızlardan daha fazla saygı goumlruumlyor Tuumlrbancı kategorisine giren bir
erkek oumlğrencinin tuumlrbancılar hakkındaki şu soumlzleri anlamlı Sokakta bir kız
goumlrduumlğuumlmde insanın aklından her tuumlrluuml şey geccediler ama şurada tuumlrbanlı bir
kız geccedilse yani onu diğer kızların arasında goumlruumlnce hiccedilbir zaman hakkında
koumltuuml bir şey duumlşuumlnmem Saygı duyarım onun ciddi biri olduğunu duumlşuumlnuuml-
ruumlm kimseyi tahrik etmeye ccedilalışmıyor ciddi namuslurdquo62 Yine lise ccedilağın-
daki bir kız oumlğrenci ldquoOtobuumlste yolda yuumlruumlrken kimse seni rahatsız etme laf
atmaz Kimse seni hafif bir kız sanmaz Gerccedilekten insanlar daha ccedilok saygı
duyuyorlar tuumlrban takıncardquo Diğer bir kız oumlğrenci ise ldquoTuumlrban takmak isti-
yorum ccediluumlnkuuml bu Kurrsquoanrsquoda yazılı ve ben Kurrsquoanrsquoa inanıyorum Muumlsluumlma-
nım dinimin gereğini yerine getirmek istiyorum Namaz gibi bu da emredil-
mişrdquo 63 yorumlarında bulunmuşlardır
Bu durumda goumlstermektedir ki İslacircmicirc aktoumlrlerin kamusal alanı kullanma
biccedilimleri modernizm ve geleneğe bağlı olarak bir değişim goumlstermekte dini
semboller yeni ifade biccedilimlerine doumlnuumlşmektedir Bu doumlnuumlşuumlm kentsel yaşam
biccedilimleri tuumlketim talepleri ve alışkanlıkları ya da kamusal hayata dacirchil olma
pratikleri ile gerccedilekleşmektedir64
Kamusal alanda yaşanan değişme ve doumlnuumlşme geleneksel yaşam formla-
rını da etkilemiştir Cinsiyet ilişkileri ve dini sembolleri kullanan kişilere
karşı farklı tutum kalıpları kırılmaya başlamıştır Başoumlrtuumlluuml bir uumlniversite
oumlğrencisi yaşadığı ccedilelişkiyi şu şekilde ifade etmektedir ldquoİlesamrsquoa ilk gitti-
ğimde aynı kimliği paylaştığımı duumlşuumlnduumlğuumlm insanların bu kimliği ccedilok farklı
şekillerde hiccedil alışık olmadığım bir tarzda dışavurduklarını fark etmiştim
Ortam o zamana kadar tabu saydığım hiccedil sorgulamadığım şeylerin sarsıl-
masına yol accediltı Tek bir kimliğin bu kadar farklı şekillerde ifade edilmesi
benim iccedilin ccedilok şaşırtıcıydı Erkekler kızlar aynı masada oturuyoruz ki bizim
evde mesela misafir gelince zaman zaman erkekler ayrı odada kadınlar ayrı
61 İbid s 139
62 İbid s 132
63 İbid s 133
64 Uğur KOumlMECOĞLU ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin Mekansal Bir
Etnografirdquo Doğu-Batı Dergisi Y 6 S 23 Mayıs Haziran Temmuz 2003 s 48
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 14
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 214
odada oturur Bu kadar erkeğin arasında nasıl oturacağım demiştim ilk baş-
larda Kendimin bile bazen garipsediği şeyler vardır Ben hala accedilıkccedilası er-
keklerin yanında bir genccedil kızın sigara iccedilmesi fikrine alışabilmiş değilim
oumlzellikle de başoumlrtuumlluuml bir bayanın ama bunu ccedilok rahat yapan insanlar
varhelliprdquo65
Diğer taraftan kamusal alanın hukukicirc değil siyaset bilimine mahsus bir
kavram olduğu da unutulmamalıdır Kaldı ki siyaset biliminde dahi kamu-
sal alan kavramı uumlzerinde net bir tanım birliği yoktur KUumlCcedilUumlKrsquouumln de belirt-
tiği uumlzere ldquohellipsiyaset bilimi alanında da mahiyet ve iccedileriğine ilişkin bu be-
lirginsizlik yanında ağırlıklı olarak devlete air resmi alanı değil tamamen
toplumda muumlşterek olarak kullanılan kamuya accedilık sivil alanı ifade etmek
uumlzere kullanılmaktadırrdquo66 Siyaset biliminin dahi uumlzerinde uzlaşamadığı bir
kavram olan kamusal alan kavramının yasaklamada oumllccediluumlt olarak kullanılma-
sının hukuksal dayanağı yoktur Zira Anayasa Mahkemesirsquonin bir hak ve
huumlrriyetinin sınırlandırılmasında oumllccediluumlt olarak kullandığı Anayasa m 13
yasallık ilkesine vurgu yapmakta belirsiz kavramlar ile sınırlandırma yapı-
lamayacağını değişik kararlarında vurgulamaktadır67
2 Tuumlrkiyersquode Dini Sembollere İlişkin Bir Tartışma Başoumlrtuumlsuuml
Kadının giyim ve kuşamına ilişkin tartışmalar 19 yuumlzyıla kadar uzan-
maktadır68 Ancak Tuumlrkiyersquodeki tartışmalar 80 oumlncesine dayanmaktadır
Oumlzellikle Şule Yuumlksel Şenlerrsquoin Buguumln Gazetesirsquonde yazmış olduğu ldquoİs-
lam Kadınırdquo adlı yazı Tuumlrk kamuoyunda tartışmalara neden olmuştur Zama-
nın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunayrsquoda tepkisini şu soumlzlerle dile getirmiştir
ldquoAnkara sokaklarında kapalı kadınlar ve kızlar goumlrmekteyim Her şeyden
oumlnce şunu bildireyim ki Kurrsquoanrsquoda oumlrtuumlnmek veya accedilılmakla ilgili hiccedilbir ayet
yoktur Kapalılığa teşvik eden oumlncuumller mutlaka cezalarını goumlreceklerdirrdquo
65 KOumlMECİOĞLU s 49
66 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergi-si Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008 s 92
67 Bkz KUumlCcedilUumlK s 92 AYM E 200330 K 200338 KT 29042003
68 Şeyda CcedilAMLI Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the Universities A Terror
Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi
Eyluumll Ankara 2010 s 16
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
215
Bu olumsuz oumlrneklerin varlığına rağmen kamusal hayatta başoumlrtuumlsuumlne karşı
topyekucircn bir muumlcadele de yokturrdquo69
80rsquoler doumlneminde başoumlrtuumlsuuml konusu İslacircmi aktoumlrlerin siyaset sahnesinde
yer almaya başlamasıyla yeniden bir iktidar ve guumlccedil muumlcadelesi konusu ol-
muştur Bu doumlnemde gericilik kavramları siyasi muhalifleri bastırmanın bir
aracı haline gelmiştir Resmicirc ideoloji Tuumlrk modernleşmesini bir iktidar pra-
tiği olarak goumlrduumlğuuml iccedilin Tuumlrkiyersquode bu doumlnemde başoumlrtuumlsuuml soumlylemi gericilik
retoriği haline doumlnuumlşmuumlştuumlr70
1989 yılında 2547 sayılı Yuumlksek Oumlğretim Kanunu Ek m 16 ile getirilen
duumlzenleme Tuumlrkiyersquode dini sembollerin tartışılmasını derinleştirmiştir Soumlz
konusu duumlzenleme yuumlksekoumlğretim kurumlarında ldquodini inanccedil sebebiyle bo-
yun ve saccedilların oumlrtuuml ya da tuumlrbanla kapatılmasınırdquo serbest bırakmıştır Bu
duumlzenleme Cumhurbaşkanırsquonca Anayasa Mahkemesirsquone goumltuumlruumllerek iptal
davası accedilılmıştır Cumhurbaşkanırsquonca iptal istemiyle accedilılan dava laik devlet-
te din duygularından esinlenilerek başoumlrtuumlsuumlyle ya da tuumlrbana serbestlik geti-
ren duumlzenlemenin Anayasarsquoya aykırı olduğu gerekccedileleriyle kabul edilmiş ve
soumlz konusu duumlzenleme iptal edilmiştir71 Mahkemenin uumlzerinde durduğu
hususlardan bir diğeri de dinsel dogmalarla kamusal alana ilişkin hukuksal
duumlzenleme yapılamayacak olmasıdır Bu yaklaşım daha sonraları AİHMrsquode
accedilılan Leyla ŞAHİN davasında da goumlruumllmuumlş mahkeme kararında dini sem-
boller ve dini dogmalar kavramı toplumu ccedilatışmaya yol accedilma potansiyeli
anlamında kullanılmıştır Ayrıca toplumda bulunan aşırı uccedilların bu sembol
ve dogmalarına karşı tutum alınabileceği gibi bunlara karşı yapılacak duumlzen-
lemelerin demokratik toplumda haklılığı gibi soyut varsayımlara dayanıldığı
da goumlruumllmuumlştuumlr72
Yakın tarihte Anayasa Mahkemesirsquonin Anayasarsquonın 10 ve 42 maddele-
rine ilişkin Anayasa Değişikliklerine karşı accedilılan davaya ilişkin 2008116 K
Sayılı kararında Mahkeme başoumlrtuumlsuuml ile ilgili duumlzenlemenin usucircl bakımın-
dan aslicirc kurucu iktidar yetkisine muumldahale edilmesi esas bakımından ise
69 Selin CcedilAĞATAY Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle İmtihanı
Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İnce-
lemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008 s 31
70 CcedilAĞATAY s 32
71 S Alp LİMONCUOĞLU ldquoTuumlrban Sorununun Hukuksal Boyutu Anayasal Değişiklik Ccediloumlzuumlm Olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008 s 144
72 İbid s 150
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 16
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 216
ldquolaiklikrdquo ilkesine aykırılık oluşturduğu gerekccedilesiyle iptal etmiştir73 Bu ka-
rar Yuumlksek Mahkemenin 89 ve 91 yılındaki kararları ile paraleldir Ancak
bir hususu vurgulamak gerekir ki Mahkeme bu kararında başoumlrtuumlsuumlnuuml ldquobi-
reysel tercih meselesirdquo olarak goumlrmuumlş oumlnceki kararlarında sıklıkla vurgula-
dığı ldquoccedilağdaş yaşama aykırılıkrdquo huumlkmuumlne ise yer vermemiştir
Yuumlksek Mahkeme eski yasakccedilı tavrını biraz yumuşatmakta başoumlrtuumlsuuml-
nuumln bir oumlzguumlrluumlk kullanımı olabileceğini kabul etmektedir Ancak Mahke-
meye goumlre bu oumlzguumlrluumlk başkalarının haklarını sınırlandırabilecek ve kamu
duumlzenini bozabilecek mahiyettedir Mahkeme farklı yaşam biccedilimlerinin
başkalarına bir dayatma aracı olarak kullanılabileceğini bunun ise zamanla
baskıya doumlnuumlşmesi ihtimalinden soumlz etmektedir74 Bizce de tamamen korku
ve varsayımlara dayandığı duumlşuumlnuumllen Karar ccediloğunluğu Muumlsluumlman uumllkede
başkalarının haklarını sınırlayabileceği ve baskı oluşturabileceği şeklinde
faraziyelere dayanmakta oumlzguumlrluumlkleri genişletmeyi değil sınırlandırmayı
temel almaktadır
Bir hakka oumlzguumlrluumlk tanımak sosyolojik verilerin kuvvetine goumlre değer-
lendirilmeli iken doğruluğu ispatlanmamış ve ideolojik bir refleks ile belli
bir hareket tarzını yansıtan karar toplumsal meşruiyete sahip değildir75
Devlet seccedilkinlerince ortaya atılan ldquobaşoumlrtuumlsuuml yasağırdquo sosyolojik olarak hiccedilbir
veriye dayanmamaktadır Sorunu anlamadan ve empati yapmadan bu yasakccedilı
tavrın suumlrduumlruumllmesi başoumlrtuumlsuumlnuumln siyasal islam ile oumlzdeşleştirilmesi devlet
seccedilkinlerinin tek arguumlmanıdır ve bir ccedilelişkidir Zira pozitivizm ya da deney-
sellik doğruluğu ispatlanmış verilerden hareket eder Bir taraftan pozitiviz-
me anlam yuumlkleyip diğer taraftan pozitivizm verileri ile ccedilelişkiye duumlşmek ise
bir ironidir76
Başoumlrtuumlsuumlne ilişkin TBMMrsquode geccediltiğimiz guumlnlerde yaşanan mutabakat
oumlnemli olmakla birlikte başoumlrtuumlsuumlnuumln hukuken yasak olmamasına rağmen
Anayasa Mahkemesi gerekccedilesi goumlsterilerek yasağa başvurulması hukuk ga-
rabeti olmuştur 2547 sayılı YOumlK Kanunu Ek 17 maddesi dini kıyafet ser-
besttir huumlkmuumlnuuml taşımasına rağmen farklı yorumlardan beslenilmiş
AİHMrsquoin Leyla Şahin kararı da yasağa temel teşkil etmiştir Kaldı ki AİHM
yasağın değerlendirilmesinde kendisini yetkisiz saymış somut durumun
73 Zuumlhtuuml ARSLAN ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden İki Karar
Bir Gerekccedilerdquo Seta Analiz S 2 Ocak 2009 s 5
74 İbid s 10
75 İbid s 12
76 İbid s 14
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 17
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
217
değerlendirmesini Tuumlrk mahkemelerine bırakmıştır Hatta Yargıtay Eski
Başkanı Sami SELCcedilUK da AİHM kararının yasaklama ihtiva etmediğini
belirtmiştir77 Ayrıca temel hakların mahkemelerde yargılama konusu edil-
mesinin hukuk devleti ile bağdaşmayacağı ifade edilmiştir78
C) Mukayeseli Hukukta Dini Semboller
1 Genel Olarak
Avruparsquoda dini sembollerin kullanılmasına ilişkin tektip bir duumlzenleme
yoktur Bu konuda Ukrayna Tuumlrkiye ve İsviccedilrersquonin bazı kantonlarında ka-
mu ccedilalışanlarına youmlnelik mutlak sınırlamalar varken oumlzel sektoumlr ccedilalışanla-
rında yasak bulunmamaktadır
Aşağıda da incelediğimiz Fransa Almanya ve Hollanda ile İskandinav
uumllkelerinde ise oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik işverenlerce sınırlamalar
yapılabileceği kabul edilmektedir Ancak sınırlamalara ilişkin yasaklar yasa
duumlzeyinde değildir Avrupa uumllkelerinde oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik
işverenlerce getirilen sınırlamalarda da orantılılık meşru amaccedil ve muumlşteri
imajı gibi ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir79
AİHM AİHS m 9rsquoda din ve vicdan huumlrriyetine ilişkin doumlrt unsura yer
vermiş olup bunlar inanma ve inanmama dinin gereklerini yerine getirme
dini inancı başkalarına telkin ve tebliğ etme ve oumlğretim huumlrriyetirsquodir80 Mah-
keme 9 maddedeki ldquooumlğretimrdquo hakkını geniş yorumlamakta herkesin din ve
inancını başkalarına ulaştırma hakkına sahip olduğunu belirtmektedir81
Buradan bakıldığında dini sembollerin yapmış olduğu ccedilağrışım bir dinin ya
da inancın başkasına ulaştırılması hakkı ccedilerccedilevesinde yorumlanabilecektir
Yine AİHM din eğitimi ve oumlğretimi bağlamında ebeveynin haklarına saygı
ve ccediloğulculuk ilkesini goumlz oumlnuumlne alarak dolaylı da olsa dini sembollerin
inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml iccedilerisinde yer aldığını kabul etmektedir82
77 Ahmet MERCAN ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden Hukuk Devleti
Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010 s 30
78 MERCAN s 31
79 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
80 Adnan KUumlCcedilUumlK ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eğitim ve Oumlğreti-
minin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S 55 Yaz 2009 s 62 dip-
not 1 Mustafa ERDOĞAN İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku Orion Ankara 2007 s 161
81 İbid s 63
82 İbid s 64
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 18
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 218
1989 yılında Muumlsluumlman uumlccedil kız oumlğrencinin sınıflarda başoumlrtuumlsuuml kullan-
mak istemesiyle başlayan tartışma Fransarsquoyı ikiye boumllmuumlştuumlr Okul idaresi-
nin başoumlrtuumlsuuml talebine olumsuz yanıt vermesiyle karara uymayan oumlğrenciler
uzaklaştırma kararı almışlardır O doumlnemin Milli Eğitim Bakanı olan Lionel
Jospin meselenin uzlaşı ile ccediloumlzuumllmesi gerektiği youmlnuumlndeki accedilıklamaları sert
tepkiler alınca konu Danıştayrsquoa goumltuumlruumllmuumlştuumlr Danıştay başoumlrtuumlsuuml kullanı-
mını ldquodin ve vicdan oumlzguumlrluumlğuumlrdquo bağlamında değerlendirmiş diğer oumlğrencile-
re baskı aracı olarak kullanılmadığı muumlddetccedile bu hakkın kısıtlanamayacağı
youmlnuumlnde goumlruumlş belirtmiştir
Yine Danıştayrsquoa goumlre başoumlrtuumlsuuml kullanımı eğitimin normal işleyişine za-
rar verecek şekilde anlaşılamayacaktır Fransız Danıştayırsquonın vermiş olduğu
bu karar başoumlrtuumlsuumlne nısbi oumlzguumlrluumlk tanısa da kullanımın sınırları her somut
olaya goumlre değerlendirilecek olup somut olayın şartları değerlendirilerek
ldquobaşoumlrtuumlsuumlnuumln eğitimin olağan işleyişine muumldahalerdquo olarak kullanılıp kulla-
nılmadığı bireysel idari yasaklamaları guumlndeme getirebilecektir83
Almanyarsquoda başoumlrtuumlsuumlne ilişkin olarak 2003 tarihli Anayasa Mahkemesi
kararı başoumlrtuumlsuuml kullanmanın meslek icrasına engel olmayacağı youmlnuumlndedir
Davacı Feriştah Ludinrsquoin oumlğretmenlik yapmasına izin verilmemesi uumlzerine
Anayasa Mahkemesi oumlnuumlne gelen davaya ilişkin karar hukuksal sonuccedilları
itibariyle yeni bir tartışmaya yol accedilmıştır Anayasa Mahkemesi kararı her ne
kadar başoumlrtuumlsuumlnuumln engellenemeyeceği youmlnuumlndeyse de eyaletler yasal duuml-
zenleme yapabileceklerdir Bu karar sonrasında 8 eyalet ldquoTarafsızlık Yasa-
sırdquonı yuumlruumlrluumlğe koymuş ve bu yasa dini sembollerin kamuda kullanılmasını
yasaklamıştır Soumlz konusu yasa Hıristiyanlığa ait bazı objelerin kullanımına
da izin vermiştir Tarafsızlık Yasasırsquonın oluşturulma gerekccedilesi başoumlrtuumlsuuml
kullanmanın kadın oumlzguumlrluumlğuumlne youmlnelik ağır ve kabul edilemez bir durum
olarak goumlruumllmesidir Yine bu gerekccedileye goumlre kadın İslacircm dininde kamusal
alandan soyutlanmakta başoumlrtuumlsuuml de bunun aracı haline gelmektedir84 An-
cak Tarafsızlık Yasasırsquonın konusu sadece başoumlrtuumlsuumlne muumlnhasır kılınmış
diğer sembollere ilişkin yasaklayıcı bir karar alınmamıştır
İngilterersquode dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme
bulunmamaktadır Buna rağmen 11 Eyluumll saldırısı sonrasında dini sembolle-
83 Tevfik Soumlnmez KUumlCcedilUumlK ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin Kullanılmasırdquo
Ankara Barosu Dergisi Yıl 68 Sayı 20101 s 102
84 httpwwwdwdealmanyadabaC59FC3B6rtC3BCsC3BCmC3B
Ccadelesia-17117863 ET 20 112013 saat 1404 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Te-
settuumlr Tartışmaları Koumlpruuml Dergisi Guumlz 2003 S 84 s 1
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 19
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
219
re oumlzellikle başoumlrtuumlsuumlne youmlnelik oumlnyargılar gittikccedile artmaktadır85 İtalyarsquoda
da dini sembollerin kullanılmasını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmamak-
tadır86 Ancak Hristiyanlığın Katolik mezhebi yaygın olduğu iccedilin devlete ait
eğitim ve oumlğretim kurumlarındaki sınıflarda haccedil işareti asılmaktadır87 Hol-
landa dini sembollerin kamusal alanda yaşatılmasına oumlnem vermektedir
Dini sembollerin hatta başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasına dair bir duumlzenlemesi
bulunmamaktadır88
İsviccedilrersquode sadece Cenevrersquode ilkokul oumlğretmenlerinin dini sembol taşı-
masını yasaklayan bir duumlzenleme bulunmaktadır Diğer eğitim ve oumlğretim
kurumlarında ise boumlyle bir yasak bulunmamaktadır89 Danimarkarsquoda kamuda
başoumlrtuumlsuuml ile ccedilalışan goumlrevliler iccedilin oumlzel işaretli başoumlrtuumlsuuml takılması zorunlu-
dur Hatta Danimarka ordusunda ldquoburkardquo haricinde her tuumlrluuml dini semboluumln
takılabileceği belirtilmiştir90 Yunanistanrsquoda dini sembol kullanılmasını ya-
saklayan bir duumlzenleme bulunmamaktadır Ayrıca başoumlrtuumlsuuml gibi dini sem-
boller dahi Ortodoks kıyafetlerine benzediğinden dolayı da hiccedil problem ya-
şanmamaktadır91 Birleşik Devletler Anayasası ve 1964 Yurttaş Hakları
Kanunu kamu ccedilalışanlarının dini sembol takma hakkını guumlvence altına al-
maktadır Ayrıca oumlzel sektoumlr ccedilalışanlarına youmlnelik hakkın kullanılmasını
sınırlayan bir duumlzenleme de yoktur92 1982 Hak ve Oumlzguumlrluumlkler Şartı dini
sembollerin kullanılmasına anayasal guumlvence sağlamaktadır Bu şartın 1
Boumlluumlmuumlnde istisnai olarak ldquozorlayıcı huumlkuumlmet ccedilıkarırdquo nın gerekli olması
halinde sınırlama asgari duumlzeyde olmak koşuluyla yapılabilecektir
Kanada mahkemesine yansıyan sihizim dinine mensup bir kişinin tuumlrban
ve hanccediler taşıma hakkı uumlzerine accedilılan davada mahkeme bu hakkın niteliği
uumlzerinde durmuş Bhinder v Kanada Ulusal Demiryolları Şirketi (1985) 2
85 İbid s 7
86 Jeroen TEMPERMAN Religious Symbols in The Public School The Lautsi Papers
Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public School Classroom iccedilinde
(Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012 s 143
87 Mustafa OumlZCAN Avruparsquoda Tesettuumlr Tartışmaları s 8
88 İbid s 8
89 İbid s 8
90 İbid s 8
91 İbid s 9
92 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1451
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 20
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 220
SCR 561 davasında işyerinde tuumlrban takılmasının kask takmayı engelleye-
ceği bunun sınırlandırma iccedilin yeter şart olduğu kararına varılmıştır
Kanadarsquoda mahkemeler dini semboluumln samimiyeti gibi muğlak bir kav-
ramı veri kabul etmekte bu durumun ispatına ccedilalışmaktadırlar Yani o sem-
boluumln takılması kişinin inancı iccedilin bir gereklilik ise ya da ldquoolmazsa olmazrdquo
bir şart ise takılmasına izin verilebilmelidir Oumlrneğin Sih oumlğrencinin hanccediler
taşıması bu ccedilerccedilevede değerlendirilmiştir Zira mahkemeye goumlre hanccediler
taşımak o inancın olmazsa olmaz bir şartıdır ve temel bir goumlstergesidir93
2 AİHMrsquode Dini Sembollerin Kullanılmasına İlişkin Oumlrnek Karar
İncelemeleri
21 Karaduman ve Bulut Davası
İnceleme konumuz olan kararlardan ilki 1993 tarihli ldquoKaraduman ve Bu-
lutrdquo kararıdır Bu dava mezuniyet diplomasına tuumlrbanlı fotoğraf verilmesinin
engellenmesine ilişkindir
O doumlnemdeki Avrupa İnsan Hakları Komisyonu engelleme kararını
AİHS m 9rsquoa aykırı bulmamıştır Soumlz konusu kararın dikkat ccedileken youmlnuuml laik
uumlniversitede okumayı tercih eden oumlğrencinin kılık kıyafet kurallarına uymak
zorunda olduğudur Karara youmlnelik olarak ULUSOY ldquoTuumlrkiyersquode diğer
Avrupa uumllkelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi dinsel cemaatlerce youmlnetilen ve işletilen
oumlzerk oumlzel uumlniversitelerin bulunmadığı ve tuumlm uumlniversitelerin zorunlu olarak
laik olduğu konusunda aydınlatılmamış olduğu izlenimi doğmaktadırrdquo eleş-
tirisinde bulunmuştur94 ULUSOYrsquoun eleştirisinde de ifade edildiği uumlzere
Tuumlrkiyersquode uumlniversiteler devlet ve vakıf uumlniversiteleri şeklinde ikiyi ayrıl-
makla birlikte vakıf uumlniversitelerinde de resmicirc kurallar geccedilerlidir Vakıf
uumlniversitelerinin sadece işletme oumlzerkliği bulunmakta ve ayrıca uumlcretli ku-
rumlar olmaktadırlar Bunun haricinde YOumlK mevzuatına ilişkin tuumlm gerekli-
likler yerine getirilmelidir
22 Leyla Şahin Davası
AİHM 2004 tarihli ldquoLeyla Şahinrdquo kararında Tuumlrkiye gibi radikal dinci
tehlikenin olduğu bir uumllkede başoumlrtuumlsuumlnuumln yasaklanmasının hukuka uygun
93 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1453
94 Ali ULUSOY ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlrban Yasağına
İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S 4 s 125
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 21
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
221
olduğu ve AİHSrsquoyi ihlal etmediği kanaatine varmıştır95 Mahkeme mahke-
melerin takdir yetkisini değerlendiremeyeceğini ve bunun hukuksal denetime
konu edilemeyeceğini belirtmiştir96 ULUSOYrsquoun da haklı olarak belirttiği
gibi AİHM AİHS uygulamasında ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo kullanma-
malıdır Zira objektif bir yargılama yerine uumllkenin somut şartları gibi suumlb-
jektif yargılamalara dayanak teşkil edecek yargılama pratikleri hukuksal
guumlvenlik ilkesine aykırılık oluşturmaktadır97
23 Ahmet Arslan Davası
Aczimendi tarikatına mensup olan davacılar Kocatape camiindeki bir touml-
rene dini kıyafetleri ile katılmışlar ve haklarında Teroumlrle Muumlcadele Kanunu
ile Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanunrsquou ihlal ettikleri gerekccedile-
siyle kamu davası accedilılmıştır Davacılardan bazıları mahkemede yapılan
yargılamada kıyafetlerini ccedilıkarmak istememişlerdir Yargılama sonucunda
davacılar para ve hapis cezalarına ccedilarptırılmıştır Davacılar hakkında accedilılan
ceza davası 2001 Nisan ayında ertelenmiş ve beş yıl sonra geriye doumlnuumlk
olarak duumlşmuumlştuumlr98
Davacılar AİHS m 9 kapsamında din oumlzguumlrluumlğuumlnuumln ihlal edilmesi ge-
rekccedilesine dayanarak kararı AİHMrsquoe taşımışlardır AİHMrsquode accedilılan davada
Huumlkuumlmetin savunması şu hususlara ilişkindir ldquoDevrim yasalarına aykırılıkrdquo
ldquoşeriat sisteminin getirilmek istenmesirdquo ldquoadalete saygısızlıkrdquo ldquokamu duumlze-
nini bozan davranışlarrdquo99
AİHM Tuumlrk mahkemesinde verilen cezanın duruşma sırasındaki disip-
linsiz harekete ilişkin değil sokaklarda giyilen kıyafete ilişkin olduğu tespi-
tini yapmıştır Davacılar Kocatepe Camiinde dini kıyafetlerini giymişler
mahkucircmiyetleri de bu hareketlerinden kaynaklanmıştır AİHM kıyafetlerin
cami avlusunda giyilmesinden oumltuumlruuml ceza verilmesini AİHS m 9rsquoa aykırı
bulmuş davacıların kıyafetine ilişkin zorlayıcı ve cezalandırıcı muumldahalenin
95 İbid s 126 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10
Kasım 2005 par 152-156 httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=001-
70956itemid[001-70956] ET 21112013 saat 1203
96 İbid s 128
97 İbid s 129 Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 par 157-162
98 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
1
99 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 22
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 222
ldquoyasayla oumlngoumlruumllmediğirdquo ldquomeşru amaccedil guumltmediğirdquo ve ldquodemokratik toplum-
da gerekli olmadığırdquo gerekccedilelerine dayanmıştır100
24 Nadia EWEİDA ve Shirley CHAPLIN Davası
Bir Kıpti Hristiyan olan Eweida British Airways Plc şirketinde bilet
kontrol ekibindendir Şirket tuumlm ccedilalışanları iccedilin uumlniforma giyme zorunlulu-
ğu getirmiştir Uumlniformada yuumlksek yaka bluz kullanılmakta ve kravatla gi-
yilmesi gerekmektedir101
Şirket yayınladığı kılık kıyafet rehberinde uumlniforma dışında bir aksesu-
arın takılmasını yasaklamaktadır Eweida 2006 yılına kadar iş yerinde haccedil
takmış şirket yetkililerinin ikazlarına rağmen haccedil ccedilıkarmayı reddetmiştir
Şirket bunun uumlzerine Eweiadarsquoyı evine goumlndermiştir Daha sonra uumlniforma
giyilmesi zorunlu oymayan başka bir işi de Eweiada kabul etmemiştir 2007
yılında şirket uumlniforma dışında aksesuar takılmasını yasak olmaktan ccedilıkar-
mıştır102
Bunun uumlzerine Ewiada şirkete karşı oumlnce İş Mahkemesine kendisine youml-
nelik ayrımcılık yapıldığı iddiasıyla başvurmuş reddi uumlzerine kararı İş Tem-
yiz Mahkemesirsquone goumltuumlrmuumlştuumlr İş Temyiz Mahkemesirsquonden de olumlu yanıt
alamayan Eweiada Temyiz Mahkemesirsquone başvurmuş bu başvurusu da aynı
gerekccedileler doğrultusunda reddedilmiştir Dava AİHMrsquoe dini haklarının
korunması hususunda iccedil hukuk yollarının yeterli guumlvenceler getirmediği
gerekccedilesine dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr103
Hemşire olan Chaplin boynuna takmış olduğu zincirin ucundaki haccedilın
goumlruumlnuumlr şekilde kullanılması Sağlık Bakanlığırsquonın kılavuzu uyarınca giz-
lenmesi gerekliliğinden dolayı haccedilın ccedilıkarılması istenmiştir Davacı haccedilın
dini sembol olduğunu ifade etmesine rağmen ccedilalıştığı pozisyondan alınarak
geccedilici bir pozisyona geccedilirilmiştir Dava AİHMrsquoe dini hakların korunması
100 Ahmet ARSLAN and oth V Turkey Application no 4113598 KT 23 Şubat 2010 s
2-3
101 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 9
102 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 12
103 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 15
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 23
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
223
hususunda iccedil hukuk yollarının yeterince guumlvence getirmediği gerekccedilesine
dayanılarak goumltuumlruumllmuumlştuumlr104
AİHM Eweida ve Chaplin Davalarını AİHSrsquonin 9 ve 14 maddelerine
goumlre şu şekilde değerlendirmiştir
AİHSrsquonin 9 maddesine105 goumlre duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml de-
mokratik toplumun temel ilkelerinden bir tanesidir Bu ilke inananları ve
inanmayanları birbirinden ayırmaksızın tamamlayıcı birleştirici ve ccediloğulcu-
luğu sağlayan bir olgudur106
Diğer taraftan duumlşuumlnce din ve vicdan oumlzguumlrluumlğuuml inandırıcılığı ve tutar-
lılığı olan goumlruumlşlerdir Bir hakkın 9 maddenin koruması kapsamında olabil-
mesi iccedilin inandırıcılığı ve tutarlılığı olan bir inanccedil ile doğrudan bağının
olması gerekir107
Maddenin birinci paragrafına goumlre bireyin bir dine inancının koruma
goumlrmesi gibi inanmayanların da bu kanaatlerinden oumltuumlruuml korunmaları mutlak
bir haktır Yine birey bir inanca sahip olduğunu goumlsterebilme hakkına da
sahiptir Dini inancın goumlsterilmesi ccedileşitli rituumleller semboller ya da oumlğretme
şeklinde de olabilir Ancak demokratik toplum duumlzeni accedilısından başkaları-
nın oumlzguumlrluumlğuumlne muumldahale sayılabilecek eylemlerden oumltuumlruuml bu hakka meşru
amaccedillar doğrultunda sınırlama getirilebilecektir AİHM taraf devletlere bu
hakka ilişkin olarak makul ve meşru amaccedillar doğrultusunda sınırlama getiri-
lebileceğini kabul etmektedir Getirilen sınırlamalar da toplum ve birey ccedilıka-
rı arasında adil bir denge de goumlzetilmelidir108
104 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1608
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 51
105 1 Herkes duumlşuumlnce vicdan ve din hakkına sahiptir bu hak tek başına ya da başkaları
ile birlikte aleni ya da gizli olarak dinini ya da inancını değiştirme oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve di-
nini ya da inancını sergilemek iccedilin ibadet oumlğretme uygulama ve goumlzlemleme oumlzguumlrluumlk-
lerini de kapsar
2 Kişinin dinini ya da inanccedillarını yaşama oumlzguumlrluumlğuuml yalnızca yasayla belirlenen ve
kamu duumlzeni sağlık ya da ahlakın korunması ya da başkalarının hak ve oumlzguumlrluumlkleri-
nin korunması adına demokratik bir toplumda kamu guumlvenliğinin selameti iccedilin ge-rekli olan kısıtlamalara tabidir
106 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 79
107 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 81
108 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 84
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 24
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 224
AİHSrsquonin 14 maddesine109 goumlre Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlr-
luumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din siyasi ya da farklı bir goumlruumlş
ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka varlık doğum ya da
başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız bir guumlvence altında-
dır AİHM 14 maddeyi soumlzleşme kapsamındaki hak ve oumlzguumlrluumlkler bağla-
mında değerlendirmektedir Yani 14 madde kapsamında dava konusu edilen
maddicirc olaylar soumlzleşmede guumlvence altına alınan hak ve oumlzguumlrluumlklerdir110
AİHM Eweiada davasında somut olarak davacının başkalarının oumlzguumlr-
luumlk alanına muumldahale ettiğine ilişkin bir ihlale rastlanmamış olduğunu uumlccediluumln-
cuuml bir kişide maddicirc bir zararın oluşmadığını devletin ise davacının dini
sembol taşıma hakkını guumlvence altına almadığını 9 maddenin ihlal edildiği
gerekccedilesiyle huumlkuumlm altına almıştır 14 maddenin ise ihlal edilmesini karar-
laştırmıştır111
AİHM Chaplin davasında davacının hemşire olarak goumlrev yapmasının
sağlık ve guumlvenlik youmlnleri goumlzetilerek haccedilının ccedilıkartılmasının istenmesini
soumlzleşmeye aykırı goumlrmemiştir Zira Mahkemeye goumlre idarelerin bu tuumlr
durumlarda takdir hakları bulunmalıdır ve alınan tedbirle orantılıdır Bu
bakımdan Soumlzleşmenin 9 maddesi ihlal edilmemiştir tespitinde bulunulmuş-
tur 14 Maddenin ise ihlal edilmediği kanaatine varmıştır112
25 Lautsi Davası
Davacı devlet okuluna giden ccedilocuklarının sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa
figuumlruuml bulunmasını gerekccedile goumlstererek bunun bir dini sembol olduğunu
kaldırılması gerektiğini ileri suumlrmuumlş oumlnce okul idaresine başvurmuş red
cevabı uumlzerine İdare Mahkemesirsquonde ldquolaiklikrdquo ilkesinin ihlal edildiği iddia-
sıyla dava accedilmıştır113
109 Soumlzleşmersquode belirlenen hak ve oumlzguumlrluumlklerin kullanılması cinsiyet ırk renk dil din
siyasi ya da farklı bir goumlruumlş ulusal ya da sosyal koumlken ulusal bir azınlık ile alaka var-
lık doğum ya da başka bir statuuml gibi her koşulda ayrımcılıktan bağımsız olarak guumlvence altındadır
110 httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013 saat 1615
111 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610 KT 15 Ocak 2013 par 95
112 Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110 and 3651610
KT 15 Ocak 2013 par 101
113 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 10
httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET 21112013 saat 1216
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 25
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
225
İdare Mahkemesi sınıflarda ccedilarmıha gerili İsa figuumlruuml bulunmasını sağla-
yan Kraliyet Kararnamesinin 118 ve 119 maddelerini Anayasa Mahkemesi-
ne goumltuumlrmek suretiyle oumlzellikle laiklik ilkesinin ihlal edildiğini gerekccedile goumls-
tererek Anayasarsquoya uygunluk sorunu youmlneltmiştir Anayasa Mahkemesi
kararnamenin youmlnetmelik statuumlsuumlnde olduğunu ve başvurunun kabul edile-
mez olduğunu belirterek başvuruyu reddetmiştir114
Yeniden İdare Mahkemesi oumlnuumlne gelen davada ldquoccedilarmıha gerili İsa figuuml-
ruumlnuumln bir dini sembol olmasına rağmen Hıristiyanlığın bir semboluuml olduğu
ve diğer inanccedillar iccedilin referans noktası teşkil ettiğirdquo ldquokimlikle bağlantılı bir
değer taşıdığırdquo ldquoAvruparsquonın tarihi ve kuumlltuumlrel gelişim oumlzelliklerini yansıttı-
ğırdquo gerekccedileleriyle red kararı verilmiştir Kararın temyiz edilmesi uumlzerine
Danıştay yerel mahkeme kararını onamıştır
Karar AİHMrsquoe goumltuumlruumllmuumlş ve 1 No lu Protokolrsquouumln 2 maddesi ile
AİHSrsquonin 9 maddesinin ihlal edildiği gerekccedilelerine dayanılmıştır115 Daire
ihlal iddiasını kabul etmiş ve şu gerekccedilelere yer vermiştir ldquodolaylı bile olsa
devlet bir inancı empoze edemezrdquo ldquohaccedil işaretinin dini anlamı buumlyuumlktuumlrrdquo
ldquoHıristiyanlığa inanmayan oumlğrenciler rahatsız olabilirrdquo ldquonegatif hak oumlzel
olarak korunmalıdırrdquo ldquodevlet din tarafsızlığını desteklemelidirrdquo ldquodini sem-
boller ile eğitim ccediloğulculuğu sağlanamazrdquo ldquodini sembol dayatması ebeveyn-
lerin dini eğitim verme hakkına saldırıdırrdquo116
Daire kararına karşı İtalyan Huumlkuumlmeti ldquohaccedil işaretinin sadece dini sem-
bol olmadığını kuumlltuumlrel ve kimlikle bağlantılı bir değerler buumltuumlnuuml olduğunurdquo
ldquohaccedil işaretinin bazı Avrupa uumllkesi bayraklarında bulunduğunurdquo ldquosemboluumln
ccedilağrışım guumlcuuml ne olursa olsun pasif bir sembol olduğunurdquo ldquodevletin aktif bir
youmlnlendirme yapmadığınırdquo ldquoİsa figuumlruumlnuumln ulusal bir oumlzelliğin yansıması
olduğunurdquo ldquobaşka bir dini empoze etme ihtimali (potansiyel risk) kavramı-
nın muğlak anlam taşıdığınırdquo ldquookul ortamında azınlık dinlerine mensupların
dini kisve ve sembol kullanma hakkını tanıdığınırdquo gerekccedile goumlstererek kararın
AİHM Buumlyuumlk Dairesi tarafından incelenmesi talebinde bulunmuştur
AİHM Buumlyuumlk Dairesi ldquohaccedil işaretinin dini bir sembol olduğunu kabul
ederek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulunduğuna ilişkin bir delile rastlamadı-
ğınırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve felsefi inanccedillara goumlre yapılması
hususunda takdir hakkına sahip olduğunurdquo ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşı-
lanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması gerektiğinirdquo ldquodini semboller
114 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 16
115 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 29
116 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 30-
32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 26
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 226
konusunda Avrupa genelinde bir uzlaşma bulunmadığını bu durumun da
uumllkenin somut koşullarına goumlre değerlendirilmesinirdquo ldquosınıflara haccedil işareti
asılmasının pasif bir sembol olduğunu dini faaliyetlere katılmak gibi anla-
şılmaması gerektiğinirdquo gerekccedile goumlstererek AİHSrsquoye Ek 1 Norsquolu Proto-
kolrsquouumln 2 maddesinin ihlal edilmediğine ve AİHS m 9 kapsamında incelene-
cek bir husus bulunmadığına karar vermiştir117
Sonuccedil ve Değerlendirmeler
Dini sembollerin kullanılması ya da takılması inanccedil oumlzguumlrluumlğuumlnuumln bir
yansımasıdır Bu oumlzguumlrluumlk bireyin iccedilerisinde doğduğu toplumun kuumlltuumlrel
dini ve dilsel oumlzelliklerine goumlre şekillenir
Dini sembollerin kullanılmasında modernizm ile birlikte başlayan tartış-
ma aslında toplumların tarihsel yuumlruumlyuumlşleri ile izah edilmektedir Her top-
lum tarihsel yuumlruumlyuumlşuuml iccedilerisindeki kazanımlarını sembollere yuumlklemiş o
topluma ait olan birey ise bu semboller ile aidiyet bilincini geliştirmiştir
Modernizm bireyi hatta toplumu doumlnuumlştuumlrebileceği ldquokamusal alanrdquo lar
inşa etmiş bu alanlarda devlet eliyle hak ve oumlzguumlrluumlkler uumlzerinde sınırlama-
lar yapmıştır Modernizm aslına bakılırsa batı kuumlltuumlr ve medeniyetinin ta-
rihsel yuumlruumlyuumlşuumlnuumln neticesidir Bu yuumlzden genel geccediler bir modernite tanımı
yoktur Modernite kaynağını aydınlanmada bulan ve geleneksel toplum
yapısını parccedilalamayı kutsal ve aşkın ide kavramlarını pozitivizme transfer
etmeyi kendine ilke edinen bir yapının adıdır Eski geleneksel cemaatccedili
aşkın toplum yapıları modernizm ile parccedilalanmış birey oumln plana ccedilıkarılmış
pozitivist ve biccedilimsel kalıplarla insan doumlnuumlştuumlruumllmeye ccedilalışılmıştır
Modernizm ve gelenek arasında yaşanan tartışmalar aslında doğu ile ba-
tının ilericilik ile gericiliğin pozitivizm ile aşkın olanın oumlzel alan ile kamu-
sal alanın muumlcadelesidir Bu yuumlzden modernizme eklemlenmeye ccedilalışılan
toplumlar eskiyi terke ve inkacircra zorlanmakta eskiyi ccedilağrıştıran semboller-
den arındırılmaya ccedilalışılmaktadır
Kilisenin devlet yetkilerini kullanmasına tepki olarak doğan ve zamanla
bir devlet sistemi olan laiklik ise modernizmin geleneğe karşı bir tepkisi
olarak ortaya ccedilıkmıştır Batı modernizmini kendine rehber alan Tuumlrkiye
Cumhuriyeti Şerif Mardinrsquoin deyişi ile ldquoTuumlrk Modernleşmesirdquo batı medeni-
yetine benzer bir modernizm algısı oluşturmaya ccedilalışmış inşa ettiği ldquokamu-
sal alanrdquo retoriği uumlzerinde bireyi ve toplumu şekillendirmeyi amaccedillamıştır
Bu şekillendirmede başat rol ldquokadın giyimidirrdquo Modernizmin aydınlanmacı
yuumlzuuml sayılan ldquokadınrdquo uumlzerinden yeni bir kamusal alan dizayn edilmiş kadın
117 Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart 2011 par 57-
78
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 27
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
227
modern giysiler ile ccedilağdaşlaşmanın simgesi haline getirilmiştir Diğer taraf-
tan Tuumlrk modernleşmesinde eskiye dair red ve inkacircr ccedilağdaşlaşmanın ccedilıkış
noktası olmuştur
Tuumlrk modernleşmesi inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sembolleri ka-
musal alandan tamamen uzaklaştırmakla yeni bir ulus yaratmayı amaccedillamış-
tır Bu proje kamusal alanın dini sembollerden arındırılarak teptipleştirici
homojen ve ldquooumltekirdquo algısına dayanan bir yapı oluşturmuştur Tuumlrkiyersquode
yaşanan tartışmaların ccedilıkış noktası da budur Zira homojen yapısıyla ulus
devlet kamusal alanda tek renk goumlrmek ister ve farklılıklara tahammuumll et-
mez Tuumlrk modernleşmesi ulus devleti inşa etmek iccedilin toplumu doumlnuumlştuumlr-
meyi kendisine birincil vazife saymıştır
Tuumlrban ya da başoumlrtuumlsuuml tartışmaları ise işte tam da bu noktada ortaya
ccedilıkmış Tuumlrk modernleşmesine karşı bir duruş olarak goumlruumllmuumlştuumlr Niteliği
itibariyle aydınlanmayı modernizmi ve pozitivizmi ilke edinen Tuumlrk mo-
dernleşmesinde oluşturulan homojen ulus kamusal alanda yer almalıdır
Farklılıklara ise bu alanda tahammuumll edilmemiştir Dolayısıyla Tuumlrk modern-
leşmesi oumlzguumlrleştirici farklılıklara saygı goumlsteren ve dolayısıyla dini sem-
bollerin goumlruumlnuumlrluumlğuumlnuuml kamusal alanda destekleyen değil aksine sınırlandı-
rıcı ve yasakccedilı bir hareket olmuştur
Dini semboller Avruparsquoda farklı uygulamalara konu edilmiştir Bazı uumll-
keler azınlıklara ve farklılıklara kuumlltuumlrel temelli saygı goumlsterirken dini sem-
bollerin de bir kuumlltuumlruumln bir inancın yansıması olduğunu kabul etmiş bazı
uumllkeler ise kamusal alanda yasaklayıcı tavır almayı benimsemiştir Yasak
tavır alan uumllkelerde ortak payda İslamrsquoın yuumlkselen bir din olması muumlsluuml-
manların sayıca artması ve 11 Eyluumll saldırılarından sonra değişen algıdır Bu
algı Avruparsquoda ağırlıklı bir din olarak Hıristiyan sembollerine karşı muumlsa-
maha goumlsterir iken İslacircmicirc sembollere karşı tutum değişmemiştir
AİHMrsquoe yansıyan oumlrnek kararlarda genellikle İslacircmi sembolleri kullan-
mak isteyenlere karşı ldquolaik okulda okumayı tercih etmekrdquo ldquoradikal dinci
tehlikenin varlığırdquo ldquofarklı oumllccediluumltler ve standartlarrdquo ldquoyasaklayan devletin tak-
dir yetkisirdquo ldquobaşoumlrtuumlsuuml kullanmayanlara baskı uygulama potansiyelirdquo gibi
kavramlara vurgu yapılırken Hıristiyan sembolleri kullanmak isteyenlere
karşı ise ldquodini sembol taşıma hakkının devletccedile guumlvence altına alınmadığırdquo
Hıristiyan sembollerinin kaldırılmasını isteyenlere karşı da ldquohaccedil işaretinin
dini bir sembol olduğu kabul edilerek oumlğrenciler uumlzerinde etkide bulundu-
ğuna ilişkin bir delile rastlanmadığırdquo ldquodevletin eğitim ve oumlğretimin dini ve
felsefi inanccedillara goumlre yapılması hususunda takdir hakkına sahip olduğurdquo
ldquodevlet tarafından bir inanccedil aşılanmadığı suumlrece takdir hakkının tanınması
gerektiğirdquo ldquosınıflara haccedil işareti asılmasının pasif bir sembol olduğu dini
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 28
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 228
faaliyetlere katılmak gibi anlaşılmaması gerektiğirdquo şeklinde tutarsız ve ccedilifte
standarta yol accedilan kararlara yer vermiştir
Bu da goumlstermektedir ki AİHM inanccedil oumlzguumlrluumlğuuml bakımından dini sem-
bollerin kullanılmasında Hıristiyanlara karşı daha muumlsamahalı ve objektif
kararlar vermektedir Aynı durumda Muumlsluumlmanların kullanımı kamu duumlzeni
kamu yararı potansiyel riskler sınırlamada takdir yetkisi gibi gerekccedilelerle
karşılanmaktadır
Dini sembollerin kullanılmasında AİHM kararlarının tatmin edici ve
hukukicirc olduğundan soumlz edilemez AİHMrsquode dini sembollerin kullanılmasın-
daki kriterlerden birisi o dini semboluumln ait olduğu dini inanccedil bakımından
gerekli olması tutarlı ve inandırıcılık taşımasıdır Bu suumlbjektif kriterler
AİHS temelinde ccediloumlzuumllerek dini sembollerin kullanılabilmesine imkacircn tanı-
yan yasal duumlzenleme yapılmalı dini sembol kullanmanın temel bir insan
hakkı olması gerccedileği dikkate alınmalıdır
Dini sembollerin kullanımına ilişkin kriterler azınlık hakları farklı top-
lum talepleri ve bireysel tercih temelinde belirlenmelidir Diğer taraftan dini
sembollerin kullanımı konusunda Mahkemenin Hıristiyanlık ile İslam sem-
bolleri arasında objektif standartlar getirmesi zorunludur Leyla ŞAHİN da-
vasında AİHMrsquoin yasağa ilişkin Tuumlrk mahkemelerinin takdir yetkisini de-
netlemeyeceği savı hukuksal gerccedileklerle bağdaşmamaktadır Şayet AİHM
mahkemelerin takdir yetkisini evrensel hukuk normlarına goumlre dahi denet-
lemeyecekse temel hak ve huumlrriyetlerin guumlvencesi sayılan AİHMrsquoin guumlvence
fonksiyonu tartışmaya accedilılacaktır Mahkemenin bu tuumlr ccedilelişik kararlar ver-
mesinin oumlnuumlne geccedililmeli gerekirse karar birleştirmesi yapılarak hukuksal
guumlvenlik sağlanmalıdır Bir uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı başka bir
uumllkenin somut gerccedileklerine goumlre farklı bir karar mahkemenin saygınlığına
goumllge duumlşuumlrecektir
Dini sembol kullanma hakkı bir insan hakkıdır Temel hak ve huumlrriyetler
ccedilerccedilevesinde kişinin kendisini geliştirmesine anlamlandırmasına ve bireysel
tercihlerine saygı goumlsterilmesini gerektirir Tuumlrkiyersquode geccediltiğimiz guumlnlerde
TBMMrsquode varılan mutabakatla başoumlrtuumlsuuml sorununun ccediloumlzuumllmesi konunun
toplum tabanındaki meşruiyetinin bir yansıması da sayılarak sevindiricidir
Diğer taraftan Avruparsquoda İslacircma youmlnelik olumsuz algının başoumlrtuumlsuumlnuuml
konu edinerek devam ettirilmesi temel hak ve huumlrriyetlerin en yuumlksek duuml-
zeydeki koruyucusu sayılan AİHMrsquonin ccedilelişik kararlarında da yansımasını
bulmaktadır Evrensel genel objektif hukuk normlarına ve kararlara yer
vermesi gereken AİHMrsquoin varsayımlara korkulara potansiyel risklere daya-
narak bu hakka ilişkin farklı kararlar vermesi konunun hala bir tartışma
duumlzleminde olduğunu goumlstermektedir
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 29
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
229
KAYNAKCcedilA
AKKAŞ İbrahim Kuumlreselleşme Suumlrecinde Kimlikler Yuumlksek Lisans Tezi
Fırat Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Elazığ
2008
AKTAN Coşkun Can ldquoLeviathan İnsan Haklarının Koruyucusu mu Yok-
sa İhlalcisi mirdquo Yeni Tuumlrkiye Dergisi Y 4 S 21 Mayıs-Haziran 1998
ARSLAN Zuumlhtuuml Başoumlrtuumlsuuml Ak Parti ve Laiklik Anayasa Mahkemesinden
İki Karar Bir Gerekccedile Seta Analiz Sayı 2 Ocak 2009
ATASAGUN Galip İlahi Dinlerde (Yahudilik Hıristiyanlık ve İslamrsquoda)
Dini Semboller Doktora Tezi Selccediluk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya
1996
AYDENİZ Huumlsnuuml Semboller Semboluumln Anlam Kaybı ve Etkilerine Gele-
nekselci Bir Yaklaşım (Rene Guenon Oumlrneği) EVEV Akademi Dergisi Yıl
15 Sayı 48 (Yaz 2011)
BAŞBİLEN Pınar Avrupa Birliğirsquonin Etnik ve Dini Kimliklere Yaklaşımı
Guumlneydoğu Anadolu Boumllgesi Oumlrneği Yuumlksek Lisans Tezi Gazi Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Uluslararası
İlişkiler Bilim Dalı Ankara 2008
BATTAL Ahmet Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-
Siyaset-Toplum İlişkileri Yaz 2007 S 99
BERGER Laurent ldquoWhy Maurice Blochrsquos Work on lsquoReligionrsquoIs Nothing Special
but Is Centralrdquo Religion and Society Advances in Research 1 (2010) 14ndash
18
CcedilAĞATAY Selin Kemalizm ya da Kadınlık Ccedilağdaş Kadının Başoumlrtuumlsuumlyle
İmtihanı Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans Programı İstanbul 2008
CcedilAMLI Şeyda Attitudes Towards Allowance of Headscarf in the universi-
ties A Terror Management Theory Perspective ODTUuml Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Yuumlksek Lisans Tezi Eyluumll Ankara 2010
CcedilELİK Celaleddin Kentleşme Suumlrecinde Dini Hayat Erciyes Uumlniversitesi
İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi Prof Dr Şaban Kuzgunrsquoun Anısına Sayı 11
Kayseri 2011
DALFİDAN Fazilet Tuumlrk Modernleşmesi Suumlrecinde Değişen Kadın Kimli-
ği Muhafazakar Kadınların Kamusal Alandaki Goumlruumlnuumlrluumlğuuml Uumlzerine Sosyo-
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 30
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 230
lojik Bir Değerlendirme Adnan Menderes Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Aydın 2012
ERCİNS Guumllay Demokrasinin bir Oumlnkoşulu Olarak Kamusal Alan ve Tuumlr-
kiyersquode Kamusal Alan Algısı C Uuml İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt
14 Sayı 1 2013
ERDEM Fazıl Huumlsnuuml Muumldahale Muumlcadele ve Muumlzakere Mekacircnı Olarak
Kamusal Alan Koumlpruuml Dergisi Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum İlişki-
leri Yaz 2007 S 99
ERDOĞAN Mustafa ldquoKuumlreselleşme Hukuk ve Tuumlrkiyerdquo Liberal Duumlşuumlnce
Topluluğu httpwwwliberalorgtrincelephpkategori=MTg=ampid=NzIw
ET 01112013 Saat1120
GOumlLE Niluumlfer İslamın Yeni Kamusal Yuumlzleri Metis y 2009
HASPOLAT Evren ldquoSiyasal İslam ve İslamcı Kadının Kamusal Alana
Katılımrdquoı Eğitim Bilim Toplum Dergisi Cilt5 Sayı 17 Kış20062007
Sayfa 4-21
Judith BUTLER Juumlrgen HABERMAS Charles TAYLOR Cornel
WEST The Power of Religion In The Public Sphere Columbia University
Press New York 2011
KEYMAN Fuat ldquoKamusal Alan ve lsquoCumhuriyetccedili Liberalizmrsquo Tuumlrkiyersquode
Demokrasi Sorunurdquo Doğu-Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 2 S 5 Kasım Aralık
Ocak 1998-9
KOCA Selccediluk Kuumlrşad ldquoGenel Hatları ile Kuumlltuumlr ve Sembol İlişkisirdquo SAUuml
Fen Edebiyat Dergisi 2010-II
KOumlMECOĞLU Uğur ldquoOumlrtuumlnme Pratiği ve Toplumsal Cinsiyete İlişkin
Mekacircnsal Bir Etnografirdquo Doğu- Batı Duumlşuumlnce Dergisi Y 6 S 23 Mayıs
Haziran Temmuz 2003
KUBİLAY Ccedilağla ldquoİslamcı Soumlylemde Kamusal Alan Tasavvuru Devletle
Tanımlanan Kamusal Alanın Millete Tahvili ve Kamusal Alanın Reddirdquo
Alternatif Politika C 1 S 3 Aralık 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoAB Uumlyesi Bazı Uumllkeler İle ABD ve Tuumlrkiyersquode Din Eği-
tim ve Oumlğretiminin Hukukicirc Ccedilerccedilevesirdquo Liberal Duumlşuumlnce Dergisi C 14 S
55 Yaz 2009
KUumlCcedilUumlK Adnan ldquoTuumlrkiyersquode Bir Tuhaflık ldquoBaşoumlrtuumlsuuml Yasağırdquo Liberal
Duumlşuumlnce Dergisi Y 13 S 51-52 Yaz-Sonbahar 2008
KUumlCcedilUumlK Tevfik Soumlnmez ldquoFransız Eğitim Sisteminde Dini Sembollerin
Kullanılmasırdquo Ankara Barosu Dergisi Y 68 S 20101
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 31
İnanccedil Oumlzğuumlrluumlğuuml Bağlamında Dini hellip
231
KUumlCcedilUumlKCAN Talip ldquoKamusal Alan Kamusal Alanda Din-Siyaset-Toplum
İlişkilerirdquo Koumlpruuml Dergisi Yaz 2007 S 99
LİMONCUOĞLU S Alp ldquoTuumlrban sorununun hukuksal boyutu anayasal
değişiklik ccediloumlzuumlm olur murdquo TBB Dergisi S 75 2008
MERCAN Ahmet ldquoİhdas Edilmiş Başoumlrtuumlsuuml Yasağı Sorunu Uumlzerinden
Hukuk Devleti Anlayışırdquo Uumlmran Dergisi Kasım 2010
MEŞE İlknur Ulus Devlet Olma Yolunda Tanzimatrsquotan Cumhuriyetrsquoe Tuumlrk
Siyasal Kimlikleri ve Modernleşme Hacettepe Uumlniversitesi Sosyal Bilimler
Enstituumlsuuml Sosyoloji Anabilim Dalı Yuumlksek Lisans Tezi Ankara 2006
ONAT Nazım Kamusal Alan ve Sınırları Yuumlksek Lisans Tezi Maltepe
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml felsefe Anabilim Dalı İstanbul 2010
ORSİ Robert A Religious Studies Cambridge University Press New York
2012
OumlZCAN Mustafa ldquoAvruparsquoda Tesettuumlr Tartışmalarırdquo Koumlpruuml Dergisi Guumlz
2003 S 84
Peter G DANCHIN and Elizabeth A COLE (Edit) Protecting The Hu-
man Right of Religious Minorities In Eastern Europe Columbia University
Press New York 2012 s 33
SAFİ İsmail Tuumlrkiyersquode Muhafazakarlığın Duumlşuumlnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakar Demokrat Kimlik Arayışları Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstituumlsuuml Kamu Youmlnetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Doktora
Tezi Ankara 2005
SELCcedilUK Sami Zorba Devletten Hukukun Uumlstuumlnluumlğuumlne Yeni Tuumlrkiye y
Ankara 1998
TANIR Canan Clothed Bodies That Matter In Search of a Feminist Pers-
pective on the Headscarf Controversy Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul Bilgi
Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kuumlltuumlrel İncelemeler Yuumlksek Lisans
Programı İstanbul 2009
TEMPERMAN Jeroen Religious Symbols in The Public School The Laut-
si Papers Multidisciplinary Reflections on Religios Symbols in The Public
School Classroom iccedilinde (Edt Jeroen Temperman) IDC Publishers and
Martinus Nijhoff Publishers Netherlands 2012
ULUCcedil Oumlzlem Kamusal Alanda Din Doktora Tezi Marmara Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sos-
yolojisi Bilim Dalı İstanbul 2001
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010
Page 32
Hayrettin KURT EUumlHFD C XVII S 1ndash2 (2013) 232
ULUSOY Ali ldquoAvrupa İnsan Hakları Mahkemesirsquonin Uumlniversitelerde Tuumlr-
ban Yasağına İlişkin Kararları Uumlzerine Notlarrdquo AUumlHFD Y 2004 C 53 S
4
YAVUZ Oumlmer Faruk ldquoKurrsquoanrsquoda Kutsal Mekan Zaman ve Eşya Kavram-
larının Sembolik Değerirdquo Milel ve Nihal İnanccedil ve Kuumlltuumlr Mitoloji Araştır-
maları Dergisi Y 3 S 1-2 Aralık 2005-Haziran 2006
YILMAZ Zafer Hannah Arendtrsquote Oumlzel Alan-Kamusal Alan Ayrımı ve
Modern Ccedilağda Toplumsal Alan Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml Felsefe Anabilim Dalı Erzurum 2007
YUumlKSELBABA Uumllker Habermasrsquota Kamusal AlanOumlzel Alan Ayrımı
Doktora Tezi İstanbul Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Kamu Hukuku
Anabilim Dalı İstanbul 2008
Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Muumlduumlr Yardım-
cılığı lsquonın Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığırsquona yazmış olduğu 6594379
sayılı ve 30 Mart 2011 tarihli AİHMrsquoin Lautsi-İtalya (3081406) Kararı
Hakkındaki yazısı httpwwwihbgovtrdosyagosterashxid=318 ET
21112013 saat 1216
httpwwwdwdealmanyada-baC59FC3B6rtC3BCsC3BC-
mC3BCcadelesia-17117863 ET 20112013 saat 1404
httpwwwinhakadaletgovtrarakarareweidavdpdf ET 20112013
saat 1451
Case of Lautsi And Others v Italy Applican no 3081406 KT 18 Mart
2011
Case of Leyla ŞAHİN v Turkey Application no 4477498 KT 10 Kasım
2005
httphudocechrcoeintsitesengpagessearchaspxi=00170956itemid
[001-70956] ET 21112013 saat 1203
Eweida and Others v UK Application no 4842010 5984210 5167110
and 3651610 KT 15 Ocak 2013
Ahmet ARSLAN and Oth v Turkey Application no 4113598 KT 23
Şubat 2010