l)lh-i \l NI.\l''\ hl,t,lAll 'r1,. t ( ;.t NI .\ i{ Pl- N li li,\,1T,,\ N SAs'f lt,,\ i\( ; l \ ( ; it l:\(, \N Kr\Sll S..\S'i'R.;\N .1,\ t\,'i I l) trr r rr:l :ri IJrr ir \\ ill-\'r.luti. \i. IIirjrr :.i !;:.i,.ii lll 1, .i.: ll.. ' ll il,l.l": : I l lii i.-1.\:t l] \ti.\:t \ j),\\ Slr\l 1 i,i. ,.ii .li ,\! \i (;llitl \ 1){;i',ililii i'\. /c^ :-( d .rr |* iJX ,€ l\lll,N.r,trl:i
61
Embed
N /c^staff.uny.ac.id/sites/default/files/pendidikan/dra-sri-harti... · ko ilks plr- + -an. Tembung '.priksa', piyambak gadbalr teges . ni.gali kanthi tclitr. Tembuog pamriksan gadhah
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
l)lh-i \l NI.\l''\ hl,t,lAll
'r1,.
t ( ;.t NI .\ i{ Pl- N li li,\,1T,,\ N SAs'f lt,,\
i\( ; l \ ( ; it l:\(, \N Kr\Sll S..\S'i'R.;\N .1,\ t\,'i I
Wekdali g diktat punrka kaarrgkat saged rlglancaraken kridhanrpun p:Lra
k.,l.rrrem \r'r .,; rr 'rrr i r'' V r' n'i\
Yogyakarta, 1L Septernber 2013
sr I la(r Widavastuti. M.lIunl
BAB IPANGERTOSA\ SASTRA. LAN IL{JIANIPU\
A. lndikafor Pawucalan
Sasampruripun sinau materi bab pangenosan sastra lan
]nahasis$a saged:
I Mahasiswa saged 1lahyakaken lan mahami paDgerbsan media2 Mahasisrva saged rnah-vakaken lan rlahami pangertosan sasfa3 Maltasisrva saged rnaltvakaken lan nahami pangertosan karya sastra
4. Mahasis\!a sa!:ed mahJrakaken lan mahanii pallgertosan kajian sastra
B, Pangertostn Krjian
Tembu,g irleftang celak kaliyzur ka1iar itrggih menika panelaah, paoaliten.panyelidikan, saha panriksan. Tandhingan menika wigali dipinlampali supadoskonsep ingkang dipunginakaken wonten andharan ingkang lnangke saged kalbkusdl'nten g ilti perkawis.
'fembung "panelahan" minangka sambungan ternbung dasar ..tglaal1,, kanthi
konfiks pe- + -a.n. Tembung ..telaah,,, wonten ing KtsBI (1994r 1025)
dipunsebataken minangka gadhah teges. pa[yelidikani kajian: pamriksan:panaliten". Teobung ..panelaah', ing wonten KBBI (1991: 1025) dip[nteges]minangka proses, patrap, cara nelaah', (KBBI, l99,li 1025).amargj tembung"telaah" piyanibak gadtrah teges kados kaurai ing nginggil, dados tenrbung"pareiaahan"' ugi saged ateges: (l) proses, pahap, ctua nl,elidjtri; (2) p.oses.paftap: cara ngaji; (3) proses, patrap, cara mnlsa, (4) proses, patrap, cara nalitj.Dados^ tembung "panelahan'' gadhah teges ingkang.cal,ut kaliyan tembungpanyelidik. pengka.jian, pamriksar lan ugj panaliten.
Tenbung panaliten gadhah gayutan kali],at tembung panriksan lanpanyelidlkan. Tembung panyeiidikan mmangka gabultga1l tembung dasar."se]idik..
panvelidikan" gaclhah teges (l) usaha supados argsal inforrnasi kantljpangernpalan dhata, (2) proses. patrap. cara nyelidikr, pangnsutan, panglacakan(KBBI< 1994: 899). Dados telnbu.g panyelidikan kira g ga.lhah kairan sacarala r:.ure ll ,rI r .ekJ\\. t 'ctrtl- rr. .d,.cq p rn.
(l) pawrcalan i (2) par),elidikan Wiwit saking pangerfosan tembrLng dhsar
ingkang mekaten, tembung kajian dados ateges..proses, cara, pahap ngajr:panl'elidikan (pawucalarr ingkang nglebet); panelaahall (KBBI. 1991: ,131) dados
tembung kajian gadhah ga1,112n kali\ r parlscto:aLr reurbung panSeIdikan(tegesipun parvucaian jogkang nglebet') Ian panelaahan,, Salajengipun tegsipLur
"pan'ucalan ingkang mlebet'. (p 1],c1idikatl), tembung ..ka1ral.. saged gadhah
gal,utan kaliyan tembung panaiiten. ateges,,kegiyatan pangernpalan, pangolaharr.
analisis. ian paryalian dhata ilgkang diputlampahi sacara sistematis lan objektifkangge nsranpurgaken pe|karvis utaNi lgllji sarunggalng hjpotesis kanggen gembangaken prinsipprlnsip umuln'.
Saking andharan ing.nginggil ketingal bilih tenbung kajian gadhah ga\utan
celali sanget kaliyan tembullg .padejaahan,,, salajengipur pan],c|dik ($,onten
pangel(osan ingkang alus). Ternbung kajian gadhah pangeftosa[ ingkang cekap
*'iyar, inggih gayut kaliyan pant elidlkan (pawuca.lan ingkang nglebet),
"pane1aahan", lan ugi panaliten. Satunggaling perkalvis ingkang prelu katandhant,
uraian ngengingi tembung penpJcajiar tansah ngarah ing pendhidhikan, bilihwonten teges pawucalan menapa pangandhalan ngetlgilgi ilmu pangetahuan.
C, Pangertosad Sastra
Woltten inq kasusashan Barat istilah sastra asing kasebat fiksi Bab menrkaarvit sakrng sastra minangka kaq.a ima.jtner lan cstetis. panlicrtosalt nenika sayakandel rrenawi puntujokaken woten ing donFoillg garcar uta*,i prosa ingkang rng
Dene donyaning fiksi kapilah dados tiksi populau. lan serjus. Wonten ing fiksiserius laogkung kathah pawucalan ingkanng nigunani tumrapillg itanungsananging boterI nvukarri kanikmatan kangge naos. Teks ingkang kaanggit kalebctleks ingkang angel. Tcks frksi serius nganclhut tantangan ingkang angel kados rlene
wangunai ingliang nlmit ingkanu kaliah detail lan pcmik ingkang ngxpengi idepokok. Fiksi serius prelokaken cara lnaos jngkang cermat. nikmat. lan cara
mahami karya dipunlampali sekedhik mbaka sekedhLk (Stanron.2007:6). Dcne. fiksi popular inSgilt ca yos ingkang au,ujud klialalan rnlC.ang ngandhut
kanlkmatan Ian ide-ide ingkang gampii lan adhedhasar karakter_karaktcr jn!lirngnlcbabalien panaos remen. pamaos boten prelu maos kanlili serius. A$it tdepokok sanpun saged kadhudh t.
Seprsan, sasha inggih lnenjka menapa satunggaling ingkang kaserat utawlkacithak. Kanthi pangertosan lnekaten, dados nenapa satunggaling irgkangkaserat, melapa menika iimu kadhokteran. ilmu sosial, utawi ulenapa mawoningkang kaserat ingeih metika sastra.
Kaping kalih, sastra dipunwatesj naning irg .mahakarya, (gleat books),
inggih buku-buku ingkang dipunanggep nodol, amargi bet* Ian ekspresl
sastranipun. Wonten ing bab rnenika, krite a ingkang dipunginakaken inggrh
menika segi estetis dipulkombinasrkalien kanthi nilai ilrriiah.
Katiga. sastra dipLlntrep:rlien ing seni sastra, tnggih rlipuntrngali urinan.tka
larya iniajinatil Istilah "sastra jlnajinatij', (r zrgi;r.71t\)c ltter.jh.lre) eadllahgayttan kaliyan istilah belles lettcrs {scratan ingkang endah 1an sopan. asa|punsakjng basa Prancis), kirang langl-ung kados pan€:ertosar etimologis teinbutLll
susasha. Definisi katiga mel ka ncarahaltken kita kangge rnahami sastra kahvanlangkurg rumiyen ningali aspek basatbasa ilgkarg kados pundt tlgkang khas?
Dados dipunprelokaken tetandhingan mapinten ragan basa: basa sasra. basa
iln ah. lan basa sadinten-dinten
Beda kaliyan Welek lan Werren ing nginggil, kaun romajrtik. ingkang dikuhpdeoing Luxemburg dkk (1989), ngandharaken mapinten titrkanipur sasha. Sepisan
sastra inggih menika satunggaling ciptaan. sat0nggaling kreasi, sanes satunggal
imitasi. Satunggal sastrawa[ nyiptakaken donya enggal, 11erasakell proses
panciptan wonten ing samesta alam, lan ugi nl,anpumakaken.
Kalih. sasha ninangka cmosi iigkang spontan. Wonten saslm, khususipurrge$ritan. kaun€*ap nepsu-nepsu kodrat ingkang murub, hakikat gesalg lali alam.Wonten istrlah pan-valr Word*orth poetry.' is the spontaneolts oved]ow ot.
porverfull feelings.
Katiga. sastra asifat otonom, boten ngacu dhateng satunggaljlg mgkants
Kaping sekawan, otonofii sasta menika katrtikal satunggaling koherensi
Pangertosan koherensi menika $,ilvitadpun ngacu ing kasalarasan ingkalgnglebetantalvis bentuk lan wos. Sabeo wos gayrt kaiiya sat[nggajing bentuk utawlandharan tartamtu. Salesipun menika, kohesi dipunkersakakeu ugi ngdahaken
gayuiipun timbal-balik antawis ingk:urg bagian kaliyar sadayanipun ian
s awalikipun.
Cangsal, sastra nyamektakaken satunggaling sintesa aonvis bab-bab ingkang
sami atentMgan. Patentangan-patentanga[ mgnjla maneka rupi dhaprlkanipun.
Wonten patentangan anta$,i ingkailg dipun sadha.i lan boten dipunsadhari, anta\Uskahlng lan puhi. antawis roh lan barang. 1an salajengipul.
Kaenem, sast a ngugkapaken ingkang botcn kaungkap. Sastra saged
ngawontenaken maneka wami asosiasj lan konotasi ingkang lvonter basa sadinten_
dinten arvis kita panggihi.
Sasmpun nliandharaken pamanggiir kaum rortantik kasebat. LLxemburg dkk(1989) pi),ambak gadhab pamanggih bilih boten mungkin nyaosi satunggalirgdelurisi neengingi sasha sacara universal Sastra inggih menika satLt ggaling rra uingkarg kanthi alesan tarlatniu ilig satun-qgalirg lingkungan kabuclavan.
Adhedhasar pamanggihipun menika, Lnxemburg d1<k, langkung remenkalgge nyebat faltor iigkang saged dipun$astani dados titil(anipun sastra.
Sepisan, bilih sastra inggih menika teks-teks ingkallg boten teras dipinsusrLll ura\r1
dipunginakaken ing situasi komtlnikasi ilgkang dipunatur dening satunggalinglin gkungan kabudayal fartamtu.
Kalih, karthi ngacu ing sastra Barat, khusNipun teks drama lan caril,os, tekssastra dipuntitiki kanthi wonte[ipun unsrlr fiksionalitas ing lebetipun.
Katiga, baltan sastra dipunolah sacara istimelva. Wonte ingkang nekanakenekuivalensi, wonten ingkang nekenae. panyimpangan basa sakitg tradisi basa lantata basa.
Seka\r,'ao, satunggalipun karla saslra saged dipunuaos rnitLrLrt tahap_rahap
teges itgkang beda-beda Prurdj tahap-tahap teges nsnika saged dipuntrraklutni
sinambj maos kary-a sastra ahdedhasar ing mutu kaq,a menika ngkalg gayut lankmampulr lamdo. kalt)r.1 tek.- ekq \dnarrilrn.
Teeu* (1988) ngardharalien sastra kartl! ngginalnken makna ingkang
kaandhut uonten ing t€mbung sastra kasebat kanlhj cara naDclhi gaken nafira ltrlpangeftosan tembung kasebat ing mapinten Negara. Wonten basa_basa Barat.
sastra dipunsebat kanthi nan]a literature (Inggris). Lierature (-termnan). literatru.e
(Perancrs), sedayanipun asaripun saring basa Latii ritemrrlra. TemLrung literafuresajatosipun dipunclptakaken iinanska ta{emahal saliitl.q tenbun!1 yunanigr.matika: iiteratu.a 1an gramatika pivambak_piyambak. adhedliasar tcmburglittera lan gamma ingkang ateges .hutuf (scratut, letter) Mitiruf asaLipu .litteratura dip.ginakaken kangge tatabasa lan geguritiur: wonten basa pemncls
tasih dipnginakaken tembung letter Belanda geletterd. tiyang i g.har]gpradapaaipun kanthi kau,igegan khusus ing bidang sastra. Irglris ntan of letter.t.Litcrdhlte len sala.jengipun umurnipun atcges iig basa Barat nodcn satuiggalllgingkaog kaserat, basa ilgkang kaginakaket ing bentuk seratan. Irrg basa .tennzLu-ingkang tansa} aktif sanget manggihi tetnbung Jeman asli kangge konsep asing,dipunginakakeo kaLh lembmg Jerman asli, inggih Schrilfirm. ilgkang kalebetsedaya mgnapa ingkang kaserat. nenawi Dichtung biasanipun wirates ing sgratani'gka'g boten langsung gayut kariyan kasunvatan, dados urgkang asifat rekan. )ansacara implisit lan ugj eksplisit dipulanggep gaditah tlilai esretik
Saking kalrurgan akademik ugi asring sastra tlipuncletinrsrlaleu '1unbuh
kaliyan karargka teori ingkang dhasar.
Adhedlrasar teori objekit sastra dipundefinisikaken mlnargka kar].a scniingkang otonom, nradheg piyambat. bebas sakng panganggrt, realitas. menapa ugipanaos. Adhedlmsar teoli minetik kar-ya sast a dipunanggep nlinangka tinLanaiam utawi pagesangan. Adhedlusar teor.i ekspresrl karya sasra dipuntingalimmangka ekspresi sastrawat. minangka curaltan raosal lan panggaliltansash-a\!"n, utawi minangka produk inajnlasr sc\ha$an jngkang n_\arbLrt damelkaliyan pamanggih-pamarggih. panggalih-pangggalih utawi pangraosan_pans.aosanipun. Adhedhasar teori pragmatrk karla sasha dipuntingali mintuigkasarana kangge ngandharaken ancas tarttutflr, tuladhatipun nilal_nilai utawi aJarandhateng pamaos (Abrams, J 981).
D. Pangeftosan KaiJa Sastra
Pangedosat krrya sastra ftrggih neniJ<a atupi slstel11_sisleln sastia ingkangiredahaken rvontenipt.ul tatt:tlilas saking wontenipun unsur_unstr sastra lnglebetipun awit sakiig teks sastra minangka sedaya bab ingkang ga,yrit kaliyanLtnsru:unsru 1an ngandhut l1iakna. Wonten ltrg teks sastr.a sedal,a ingkang gayutkaliyan basa inggih menika irana urutan tembung lan sanesipun gadhahmanpangat makna lan n1akna. Wonten ing karya saslra msur irgkang \lortetl lnglebetipuo ga),ut kalival konvensi utawr oturan nanging setncntena l1g] ngandhutkalonggaran lan kabebasan saking pangalggit, pramila sisteir sastra ing lcbetrpnnlajeng boten stabjl gampil ewah (Teeuw. l9g3r 4) Kanthi lanttkung cetha karf,asastaa kajanvakaken nilangka karyani g p.rngcnggit atrrr sakrng !\onten stslemiigkallg gayut anta\lisipln sastaa\\,an. kary,a sasha. alalrl saha partaosipull Kar\asastra narvujud kanthi jenis-jeris rngkatg ma\,"tunj_wami asiswanto. 200g:l I I
E. Pangcftosan Kajian Sastra
Saling definisi pengkalian lal tlei.inisi sastra iirg ngirrggil, pramilaparrgeltosan ngergingi pengkajran sasna minangka sinlesis sakrng kaliitpangerlosan kasebat. Kados kaandhar illg nginggil. ka.lian dipundef. isikakenminangka proses, cara, pafap ngaji. n],elidiki (pa$.ucalal ingkang lebet):panalaan. Salajengipun definisi sastra gavut sanget ing persepcktif ingkangdipungirakaken kangge dngali Sinaosa nekaten. lepas saking perkarvis clefinisiingkang dipuncobi dipunmrnusakel, rng rnasullat, khususrpur rrlasarakatakademik, saDpun dipunsepakati ngengingi rnenapa ingkang dipunwastali kryasasha. kasepakatan ngengingi objek material menika iogkang dadosfoltfocusalitin sastra. Kanthi mekaien, kajian sastra saged dipuntegesi minangkasiitesis sakng kaping kahh pangertosan kasebat. Ka.lian sasha saged
dipunmangerlosi minangka proses uta$r paltap ngalq nSeLrcfiki, lan nelaah oLiekmaterjal ingkaog anami sastm.
BAB IIPUJ,{NGGA L,{N SASTRA
1
IndikAtor Pawucalan
Sasarnpunipun sinau rnaten bab pulangga
VrrIasr.,ra 53fed mall\akdlcr l.rn tnanart
sesinglon
lan sastra. para rnahasjswa sauedr
pangenosall pangripta kanlhi nama
Mahasiswa saged mabyalGken lan nahalni pangertosar bab puja.ngga
Mahasisrva saged nahyakaken lan rnahauri tembul)g teees. ide_ Ian slvanten in!karya sasha
Saben kar_va sasta diprulairaken dcninll pangriptanrpun Ilg sasffa lisankados-kados pangipta ketingal ical anargi dados gadl.nhaniprLn sesaren!:an Kdrasastra ingkang mekaten kasebat sasha Kirna anurgi pangriptaripun botendipunnyatakaken sacara eksplisit pramila kados taopa nana. Karya sast a mekarcnugi kasebat sasfa atronvm. Dene katya sastra ingkarg oetha nane panggriptanrpunkasebat sastra miji utawi kaguganipun pribadhi. De]]e wonten ing karya sastra Jarvasastra miji kawangun rvonten ing pinten_pi11ten cara kdgge nedahahken sjritenDanElnla Dun. ( ara n'enrka $Ontel tnparg ma!\.. ctra .e.|l1;lOn rrzrerrt Ug,
ingkang wonten mawi cara nedahahekn silrten ingkang ngdpta kanthi cetha.
B. Pangripta Kanthi Nama Sesinglon
Cara-car.a kangge ndatnel nama sesinglon ketingal mawarni-wami l)enetuladha panF-ipta ingkang mawi nama sesinglon i ggih menika Suhau,i saklng nan1a
asli Suwanda Hadi Wijaya minangka pangripta llorobtLclur. Rtntpakan SuruptngSreage,rge dene nama sesinglon Srini saking nalna asli pangripta Kusrin panyerat
novel Larasati modeln. fu1ik Asmam ninatgka sesiiglol sakiog nama Ahmacl
Mlflraini Ranu Sasha Asmara panganggrt toman tL.ptng llanno Jara Drrralna
sakDg oami asli Jaya Diguna, dene Liamsj saking nama Is]nail jngkang nyrat ceeendnak Kualo Subagya IN singkatat saking Subagya llham Natadijaya parrganggrt
2
3.
cerpen Drna Ba'da Nggawa Beja. Sutandar SG. Saking narna asli Sukandar SasrraSugonda panyerat cerpen woh Ku1di. ST lyesmaniasita saking nalra Sulisti!,a (JianiIsmaniasita panyerat cerpen Kidung \l.engi Ing GLrnung Ganp111g. Detrre Karnata),asaking nama asli Karkono parto Kusuma panyerat Jarnan Eda Agrarini saking namaasii Sunarman panyerat cer*ak Jaman Dek Aku li'is Dllwe Dwi prasa.ja S. namisaeshinipun Sudarmo KD panyerat ce.pen Nglari Endah Sulvamo.
Ewadene pangripta-pangripta \|ontell ing kar_r,.a puisi marvi seinglot ingkangasring kasebat sandi asma miturut bab_babl
i ) Wiwitaning gafi a
"rasasing t_vas sanistvasa tistis.
Denta mardi mardawaning basa,
ngayawala pawarane,
beia-bela ing kalbu,
hjnerkata tan wrin ing r\,restld.
rongkap garining dta,gan itamralnatuk.
ivafi aning kang parotama,
sinau rLng rng nirmala. lu a,1gga Jrr t.
talitining ca.ita
(Serat panji Javengtilang)
2) WoDten rng gaha pungkasan
Barang-baraog ngeron g,
saguh talpa raga,
katalikai kau'awaJ,
dhadhal amekasi,
taudha murang tata
(Serar Jaka Lodhang)
3) Wonten i11g Pedotan Sepisanan
Kadarpengl as tna>lull eng nrmani\
10
4)
a.
Kumawawt angiket lukita,
Nulat pm sang/ ngamurwelgr eh,
Tan tolitr./ bekelg kalbu,
Dera dhahat/ ina ing budi.
Marlnanta maluatrg karya,
Gita/ ngurtir kapr,Mung kayunglu/ wi.ayatnya,
Ri sang dwiya-/ jati ning kang wasita di,
Denta/ ya lvyanjao
Wooten ing puilgkasan Pedhotan
Tan pantara,/ lrgesthi tyas artati,
Lir winidyanr saroseng parasdya,
fu nga-dnga/ pangriptate,
Tan darbe/ labdeng kawruh.
\mung agruruhi/ wenganing budi,
Kang mirong/ ngaruara,
Njaga./ angkara gung,
Minta luwar/ dng drftkita,
Awa koagsi/ kerran lukiteog kinteki.
Karg katt gimpita.
(Serat Wedyatmata)
Song-song go14/ candraning hartatr:,
lir winilyqa/ saroseag parasdya,
ringa-ringtpatr€riptane,
tan darbg/ labdeng kawruh,
angramrfoi/ wangar ing budi,
kang mir_q!g/ ruareng tyas,
jag4/ algkara gung,
miota luwa/ ring duhLita,
b.
t1
away konli/ kewlan lukiteng kinteki,
kang ka14/ ginupita,
(R Ng. Ranggawarsita-Serat Ctemporet)
5) Wonten ing satunggal gatra pungkasan minangka panutup.
Sageda sabra santsa,
Mati sajming Dgaurip,
Kalis ing reh aru ara.
Murka angkara sumingkiq
Tarlen melang malatsih.
Sumaruna anarawung,
Hadha.in g sapukarrdlla.
Anhlk mayar sawatawis
Barg1g anggg sayqga me$ ma.r&[/a
(Serat Wah5.u Makutharama )
6) Ing kalih gatra purwaka.
sinawulging kang swara hartati,
sinawungiog kang swara hartati,
sasadone mangiket gitaya,
Mal thamtna wastane, yeku S Kresna prabu.
Naranara ing Dwaraqati. t[endra Ninglro purd.
Ngasrama neng gunung,
Kutharmgu mning arga,
apeparap Begawan Kesawasidlii,
mahambeg dwijawara.
(Serat WahF Makutharama)
7) Ing Kalih Pada Sekar
a. Rgsaning gila yon wimbuh,
d9! sarvug ing tembang kadi,
4qg drama tinrapar hirya,
t2
dkarg nindya lun.atg wening,
y4 nangkara malih pama,
g44{4mamm kongas saking,
b. Kusuma anjrail sumawlrr.
tan sendhu marduk ng aksi.
niwah tumujweng flasjka
nangkala karya upami, titjs langalling lukita, lamun nnancalelg gendhing
Gatra pungkasan pada septsan ia11 gata sepisal pada kallh minalgkakekiraogan smdi asma ing anggitan menika amargi saben kalima gata pada seplsalwosipun satunggal wanda sandj asma, menawi gatra kaenem pada sepisa wostrunsatunggai tembung andi asma irgkang wooten kalih rvanda. Lan lLgi galr.a seplsaipada kalil u'osipun satunggal tembung sandi asma rngkang wonten tjga \\,anda. sarrakaping kailh dumugi kaping enem pada kaiih boten u.onten sandi asma. Kejawi sandt
asma kados ing ngmggjl wonlen malih uggih wontcn npandhap rnerjka.
E) Satdi asma ingkang ugi dipunscbai nama papan panverat, tliladhaniDun:
a l4king dalar karoban menanis
ngiket basa n!1ar pra sarjana.
{qadyar ringa pangrrptane,
j4g mangkya kapilul'u,
pI4 pujangga gennya rna[ganggit,
j4nan ang wus kawuntat,
5qpadya, pikantuk.
qqrasin g kang pralampita,
kArkating tyas iruruh kalawan drih.
lalerillg kang carita.
( Sangidan-Baratawda)
b. Raras nrming sarkaranira ris.
den kapeksa mangapus pustaka.
tabuteng tvas tan \{l.in itg reh.
13
ma0rL r amardi kayun.
diruking nirdeya ugi,
kadal'an da.pa limpat.
rasikaning kidLrng,
sunen*a ngangka puJangga,
rarasing ukara kang pinarsudi.
ka4a wedharing kata.
( S erat Pranacitra)
9) Saben wiwitan tembung boter tvonlen saturggaling u,anda aranging.:runegalipun teI!br.ng. ru.adh.uriprrn
Punesawa Yogya nyenyilah,
wisanin g wengkou s imrik,
ry13q4g lan3 der upala krparek t-rrrnr mlosat e..
144q1 kering udani,
nqabelii salirin g kawmh,
19!94 mmeksanira,
dininq wewengkon kaeksi.
plaia niia miih lulus tat ralarja
Saking tuladha-tuladha ing ginggil cetha bilih ingkang rvigati papan rvanda_
waoda tembung sandi asma menika tetep lao katata saengga gainpil dipunmangenosipamaos.
Sampun kaftah dipunandharaken trana puangga ananginS asalipun tembuDg
menika pi]'ambak dereng diprnandharaken. Wonten sejam.h sastra sebatan pallgalggii
kalva saska ewai-ewalr. Sakjngjaman Mataram Kina dumugi akhir jaman Singasar,
pangaaggit karya sastra dipunsebat empu, kados empu kanwa, Damaja, Sedah, lalrPanuluh, Tan Akung. Ing Pa$raton wonte[ sebatan empu janggan tuladharupln
empujanggan ing Sagenggeng, ingkang aeges tuan guru i11g Sageoggeng. trftok bilih
14
piliargga rnenika saking pangewaltan tetnbung enlpu .ianggan kaicalan $,arciaingkang rviwitan em latr akrr an utawi n. painanggih sanes npJandhamken brltpu,jangga asalipun saking tetnbrurg bhujanliEn .rteses uld ut.ll jlagd. Menlka dadossebab lnanapa ing tapar asnra - pujangga Rangga\rarsita wontel lukisan rraga.Piyarnbakipun ingkang kanthi te.sas n].ebut piyambakipun pujangga kados kacanrLruing pada seisan Serat Kalatidha mekate!:
Wahvanin g harda n:beda.
ki pqangga amengetr,
nlesLl cipta mati raga.
l'u.rdra rvaranaling -eaib.
ananira sakaltr,
mtveding sarwa pakcwrfi ,
rvirvalin g kang rvarana
dadi badhaliug yang Widi
amedharaken paaiba$anin8 ba\r,ata.
B. Puj,tngga
Mihrut Rt Sastranegara utawi Ranggawarsita I ingkang ing sanangkemistLwu kanthi nama Kyai yasadipura II, $.onten \\c1ung bab nrinargka syaratpujangga. Sa.rat nenika \r,onte! wolu. enem sarat saged dipunsinau. deue kalihingkang pungkasan minangka wahyu. Dene g bab menika:
L Parama sasfa tegesipun lipat ing kasrNastran, Dangefios ing sedaya bab gayutkaliyan sasha
2. Parmana Kawi tegesipun limpat Lng babagan kawi. WoDten kalih isdlah bab kail.,ingkang sepisan ga),ut klaiyan Jawa Krna, ingkang kaping kaling terrbulg-tenmbung ingkarg asring dipuliangge denilg pujangga. Ktembung ka$i meoikasflng kasebat Kawi Mintlg.
3 Mardi basa tegeslpun saged tgginakalien temb ng rngkang trep kanthi larEinyekak utawi manjangaken tembung
l5
4
5
6.
1
Wonten trga \1iarui cam ryekak lembung inggih menrka apheresis. pangicalanfonem uta\.vi wanda purwaka, slnoope, pangicalan fonem utawi wanda tengah:.r.\ocope. n. S:calt L rrem ularrt \\'rrda pun,Le..J. 'np r. rah \,1.na .td\\tdiprnsebat "'pluta" metarvi kadadosan illg satunggahng lenbung: dipunsebat"garba" mena$i kadadosan ing kalih lenrbrLng lvorlten lrgx \latui Jenis garba
lnggih "garba sutrarvan, sutal'e, lan wargaha".
Wonten tiga wami cara nanjangaken temburg inggih prosthesis. panambahaD
fonem u1a*i uanda pur:wakat epentlesis (mesogoge). panarnbahan fonem uhwiwanda tengah, paragoge, panambahao lotem lLtarvi \\,anda akirMardarva lagu, ingkang ateges saged ndamel lagu ingkang langkunt: sae.
Awi cariyos, ingkang ategos kados badhe oa.i],os ingkalg clados pltedahmanungsa.
Mandra gura, ingkang ateges kados ka\!.igegan teknit oipia sasfa.Nawulg kridha, ingkang ateges ndimensi wryar saha gadhah nilai raos ingkangmiebet. Wonten kalih warni dinensi inggih menika dimensi u,.ekdai lar papar.Wonten tiga war-ni dirrelrsi q,ekdal inggih janan nLni_ven, jaman samenika, sahajanan inglrang ngajeng
8. Sanbegana, ingkang ateges latsah kemutan. Menapa tra$,on irgkang nate
dipuntingali boten saged kasnpenakeD.
Wonten jaman Malapahit ing antawis geiar empu dipun.qinakaken ugi gelarrakawi tuladhanipun empu Tan T\rlar lan raka.,vi prapanca
Boten sedaya pangalggit dipunwastani lutangga ing jaman Surakixiawiwltan tepang tiga pqangga rnggih nenika: yasadtpura I lar jl sarta
Rangga\\,arsita. Lan ugi i'gkang pungkasar lr1eDika pujan[.ga paluhLp Areges
sasanpun pilrambakipun ing lingJ<ungat sastra Jawi boten.,vonten pLrjangga malihTuladharfpun Ki Padmasusasha anl,ebut pribadhiniprLn tiyang urer<lika ingkalgmersudi basa tuwin kasusastran Jawi. Nama ingkang lazim kangge nyipta karva sastra
16
inggih panganSgit. pitakenanipun in-qgih'renika menapa \rorten pLliangga'renikasanes rranurgsa rngkang saged, badhe dipuncobi n:iangsult ing ngandliap dlenika:L Paogalaman.li\ra. ide. lan imajin:r.i.
I''g pagesangan sadinter-dirten manun!:sa tatsah nglanrpahi inpkang sae bilihwolrten rng jawi me11apa lebet Ji$anipuu. Satunggalnlg ngkang wooten ing.1arvijiwa ueoika saged arLLpi manungsa lan prasta\ra kalilan narungsa, kali1,ankewan, rvjt-Ditan, benda 1an prastawa alatr] Menarvi satlDggaling ingkangwonten pribadinipun saged arLrpr ijrnutaD rlrlTlt\en. pe,.\\lkis tngkangdipunrampungaken Scdava mentka rrg Jrr,ra m,rtung\a rlglang gegarum laitninangka pangalaman jiwa. Manlrn-ssa gadhah jLrnrngan kangge nrilarakenpangalaman jiwa dhateng salunggaling tiyang. paruraran rnenika prehL aratkomLrnikasi inggih rnenika basa, saengga rlipunkarelgaken pangervahan jiw,akadhapul basa salajengipun dipunarclharakeu Ardharan rrenika antawis rrep\dl,\ar ho.c.l nLn. Drn.hre ld,. . ,l:,\,.
lumrap pujangga proscs metaniorpltose isi alam Saergga cerak lar JerLlbinatn!:, ayam 1an \\,uni ietuwuhan, geser lalt swara benda ingkang kageser. sadcgdipunraosakcl kados istijahpafap larr u rcac mxlLLngsa. Su\\iiltlrprLn kar,,onrcuankendel manungsa utawi kewan gampil nirubrlaken asosiasi kaliyan karr,ontenanbenda mati. Tugas manungsa njiwar lan tggesangaken mlih kar),a sastra jumbldikaliya! kajengiprur pujangga, saengga saged dipunpindirah pargalaman larrtanggapa[ jiwa pujangga. IDg bab nenika keclah rvonten usa]ra timbal balikaltau,is minangka konsumen, apresiator, 1an panikmat karva sas a karrthipujangga produsen karya sastra ian panindahatl pangalamanJiwa. Llggth anclhap
mutu karya sasffa dipuntemtokaken deoing katetE)an pamrndhahan pngalauanjiwanipun. Langkung tepat ji$.a menika langkutg i11ggil mutu kalva sasramenika.
Tumrap pujaugga sadaya prastawa lan kau,.onenan alan menika sanes salaaiarbab trgkang dipunlampahi lar diprurseksikaken, ananging ugi dipL[faosakenmrnangka lainbitg panguasan ing nginggil kanampuan ma u11gsa.
17
Salah satunggallig kaiangkLrngan pujangga saking tr\ane biasa inggih melrkakasLrgihan asostast lan kawreeganiprln anggenipurl nglanlpahi rng benhrk basa
kados boten ivonten ga].utanipun, boten ngarrdhut si11onjm, dening pujangga
saged dipunasosikaker. Saengga rumrap ingkang narnpi basa dipunrelokakenpangetahuan irgkang cekap $i],ar lan rglebet kangge paogavatan asosiasi
ingkarrg diprrrrkaien gaken pujangga.
Wonten ing sastra Ja\.\,i pa[ilaial pujangga ]an€&ung saling menika. para
pujangga saking Jawi Tengah irgkang amargi abatanrprln dipuiitugasaken nvusun
tarikh-tarikh lal silsilah-silsilah dinasti j\,lataram, tindakipun ugi minangka ahlinujum MiturLrt pamanggih tr],ang scjarnan samerika,tiyang boten sares rlaclos
pujangga ingkang sae amargi bakatipin pir,arnbak atrangiog adhedhasar rvahlukapujanggan, ingkang sasaniprn Ilanggawarsrta (1g03_1g73) boten maliodipungadhahr dening tiyang salies inggib ispirasipara pujallgga, menawldipungatosaket teges saking Arab rvi:1iyu ananging rngkang tegesipun kekit,atangaib para pu.langga, rnenau,i negatosaken nilai ingkang dipunpalggihalien derjngtcmbrng menika ilg lilgkungan Jar.r.i l.al ugi ing rirvayatipur Rmliga\\,arsita
dipuntekenaken kalivalr gal,uta ipun kahFrga kanthi saslravian_sasftawall laIlpendheta-pendheta illgkang misu\!,llr saLjng janan rum yen. pkantuk pa$rLcalan
ngelgingi ikllval tasawuf lslam Jarvi, lan ugi piyambakipun lverat buku_buku
mistik. Dados saged dipunbullikakel bilih hg panilaian ti\,ang Jarvi sakingjamar samenika lan jaman rurniyen u,onten satrnggaling !ial,uta11 ingkang celak
anta\\,is fungsi sannggalilg pendela kali],an ftngsi sahggaling tiyang ingkaog
nggarap kasusastan. Wigati sanget bilih basa ingkang pundj, pabeodahararl
tembuog ingkalg safii lan bentuk sastra ingkang pundi ingkaig dipunginakaken
pujargga. saking pundi asalipuo terna lan kados pundi mutu ttyang ingkang nl,erat
l8
utawi miretrgaken katwa sasua tnenika. kathah panvet.atan sejarah ngginakakenbasa Karvi ilggih basa pujangga utawi Karvi j1gftnng becla kaljlan sava lalbenrrk basa sadinten-dinten.
C F Winter sampun kasil ngimpLrr tembung_tcrnbung Kai iirgkang $orten inganggitan para pulangga ingkang giat nakarl.a ing .tauutl SLuakarta *,irvirarWonten pangalalnan .jira ingkang teras dipunrua0gaken \\,onrcn benfi& basa
tarpa dipLntambah dening karsa panganggitipm Saergga beutuk basa ingkangdipunciptakeken jumbuh kali_van lakta rrgkang dipunlampahi pdarrgga. Kan.asasna ilgliang mekaten, nena\ri dipuntinjo saking segi eksp.esi asifat epjs lanriil Amargi kalebet ing alilan realisme Wonten rnalih panlalanan .jiNasaderengipun diprurluat,g ig basa dipunsariog .lrmbuh kaliyan menapa ijrckaDgdipunkajengakcn panganggiripur klu],a sastra ilulang rliprLnkasilaken badhe
mbaJangaken ide panganggitipun lan ka]ebet rng aliran rclealisme. ingsaturggaiing karl'a sastra tuladhanipun cerkak Lttatvi rorran asring dipuDpanggihL
ide. lde ingkang dados ide pllsatipnn dipunsebat ide sentral Menawi icle itrgkargnji$'ai sedava anggttan lan ntangarsa ahr oarl1rosipllll dlpullsebat leaclirg ideaingkang diwujudaken ing irai-irahan utawi lema kar).a sastra.
Kados pundi ga!'utanipnn pangalamanjiwa ide lan imalirasi? Kanthi istllahimajinasi dipunl<a jengaken keldyatan [ta$i kamanuan rdhapuk ulau,inyiptakateo gambaran ing penggalihan. ndhapuk wi$,itan ingkang samprur
wonten menawi nyipta kawiwitan ingang dereng wonten. Apresiator boten kedah
tansah ngetiepaken loglka ing satunggalmg ka{,a sasfa. Umpaniniputr pujangga
nggesangaken maiih paraga ingkalg sampun seda, marirgj kesaktian ingkang
rlnggnl sanget. Pujangga dglukisaken watak paraga cariyosilgka rnul_va sanget
saeng.qa kados malekat rLta$.i rngkang alr'on sanget kados setan l]tnpaminipunrng cariyos Damar Wulan, Damar \rulan seda atrargi dipunlarvan dening Layang
Seta la Layatg Kunlitr ingkangkai badhe n$ebat sirahipur Milakjnggaingkang sampun dipunpenggal kaliran DamarrvrLlan Salaicngiprn dhatelgTunggulma.ik ingkang nggesangipLrn rnaljh Darnar WrLlan. Menawi ing .lon\a
l9
kasunyatan bab menika mokal kadadosan Ntenawi Danlar Wulan seda alLlr
caritanipuo sarnpun boten jumbuh kalil'an ide pujangga lan pungkasampun
carjyos boda.
lnajinasi wo ten kalih \rarni rnggih menika rirajinasi visual (r,isual
iDajination) lan iamjirasi auditif (auditory i1nagination) Ingkang sepisan \l,onren
amargi sating panilgalau ingktuig kaping kalih amargi pamjrengan Inq a0tawrsistilah imaginatioi tasih $,ontcrr istilah inagery 1an rrnage I11tager], itlggihmedka topiks ingkang kalebet bilil jng studi psychology la11 urj sastra Tmagur)
inggih kotnponen struktur gegurjlau- bagean saking str.atLut sintaksjs lat stilishs.Hany Wells ilg bukunipun poctic Imagerv. inragery \"-o[ten 7 tipe, inggih
2. Ntakna Tembung, Tegcs, Ide,lan Swanten ing Karya Sastra
Karya sastua kawujud menau,i pUjangga siimplI nyamektakel ioagedpangalaman jirva ma*on, rrbok bilih jiwa kaliyan ide utawi ina1jnasi [taw1kombinasi katigaripun) wonten ing beotuk basa. plrjangga sampun maringi mediatumrap angenipun ingka[g atvujud basa. Unsur basa ingkalg lalgsLurg
dipunprelokaken pujaigga milangka media anggenipsll inggih melika tembulg.Saben ternburg ngandhut makla saged tunggal medapa gtu}da. istilah makna
tembung ingih menika gaFltan antawis tandha su,anten fisiologis kali_van
pangertosan ingkang dipunkalelrgaken aiihedhasar prasctya masarakat tumrap
basa taftafftu. Makna ganda utawi polisemi ninangka parkembangar rnakna
tembrng. Tembung utawi kelontpok tembulg ingkang dipunginakaken ing basa
menrka saboten-botenipun bebas sakttg iafsiran ratlgkep. Makna tenbuDg menika
saged e\.vah. Ewalripun makna mbok bilih saking karvontenal lingkirngan. sakrug
asosiasi., 1an ugi pamindahan indera il1gkang nanpi. paewahan tembung uta$,r
sinestasi lnggih menjka partukaran antauls panampi kahh wami iidera inggih
medka pamuengan lan paningalan.
Wonten ing panilaian tembrng ingkang badhe clipunginakaken minangkamedia algenipun pu.jangga asnng drpunpanggihi kasukcran, amargi hoten wonteD
tembrng jngkang boten saged kados angenipun. Arnar.gi jneni(a boten pikantukboten pujangga kedah ngandharaken anggenipun kalthi cara ngginakakentembung asing, tembung
Ing karya sastra pujajrgga s ng ngginakaken tembung saroja inggilr rnenikatembung-tembutg ingkang tegesipun sami utawi meh sairii. Ing ngandhap nenikatuladlu ukara ingkang ginakaken tembung saroja:
Dhedhep idefi p.abawaniog wati,
M.ih mengeta kang mafltep tetep ing budi
Noaa wor suh tatanitrg sewaka
Larut wirut tedhrlning dalu katindhih
Anglur selur lakunitlg wong tari
Yen narima susahe mirut sumingkir
Ayem tenfrem kang kayu wak nami
(kamenggala, Selisir Mareng Tenggareng)
Tegesiog guritan saged kabedakaken dados kalih inggih lnentkar tegesing
sacam total lan teges ganca_ran il1g gu tan. Teges total astfat komunikatif, teges prosa
asifat analitis ampi parafase. Teges gancar boten wigatos kadang kala arvujud ide,canyos, LLngkapa[ emosi utawi padarat saking bab_bab kalawau. lng ngalclhaprnenika luladha tegesitg t3ncdran rnglane aruoi carrv^<
Ana carita surasaning becik,
Memanise kena kanggo mulaog,
Tul cadta satemene,
Tegese ana iugu,
Malih jeneng lagi saiki,
Kocap tanah Palembatrg
Ana lvong kac kup,
Saka anggane anggauta,
21
Candhat pulak barang pamehlne bumi,
Didol nyang tanah manca
(Harjowirogo, Sapu Ilang Surve)
Tegesing gancar ingkang arupi ungkapan emosj:
katetang tangi sira,
sira sargpakamen kawi,
kawiletin g t_vas duhtita,
katamao ing reh wirangr,
dening lgupaya sandi,
sumanrna aneralrang panginu manuhara,
meh pamrih melik pakolell
temah suka ingkarsa tanpa .weweka
(Raden Ngabei Ranggawanit4 Kalaridha)
lde wonten itrg gurit minaogka bagean pangalaman total ingkang
Pamaosing guitan ingkaog sae inggih pamaos gkang asifat reseptif kaliyan sedaya
bab a$pi pengala.matr. Panaos gurit saenipun mlebet ing wilayah imajinatf nalika
wonten pfastawa. Bab menika tegesipun nlebet wonter] ide ingkang sacara objektifkaanggep boten leles. Ide wonten ing kary.a sastra Jawi suwau boten ketingal lan
boten dipuruaos dening pamaos ingkang kirang pana. Saking menika pamaos ingieng
boten saged mendhet ide jngkang dipunwahyaaken dening prjangga sampun maren
kanthi sagedipun mendhet cariyosipun.
kama lalt swanten sesarengan ngasilaken menapa ingkang djpunsebat musik
gurit, nusik meoika gadhah kalih trranpangat. Ingkang sepisan inggih menika saged
dip[nraosakaen awujud musik. Manpangat jngkang kapil1g kalih na-kyinaken teges
lall nglanca{aken komurflGsi. Manpangat khusus gurit ingkaog bedakaken kaliy:ur
music inggih medka: teges utawi pangalaman saking swanten. pujangga
nggimkaken cara-caJa kangge nakyiDaken teges saking wontenipur swantetr sepisan
22
pujangga saged milih tembrLng-tembrng rngkang s$,antenipun sagc.l trarjtlgi sLrqcslring tegesipun lng te[ies sancs tenblrng-tembung kasebat pon.]malope Kapin.s karirrpujangga saged milih s1\'arreit-s1\,anten 1an sauolonganipLu ingak gadhah el.ek bunrruremenaken utawi cufoni Vokal_vokal langkung ngremenaken tittmbang kousonaDamargi vokal gadhah swanten tnuslkrl. Dene konsonao asilar bjsntg. Noiner ttgapujangga saged nakyinaken te!:es sakirg s\a,anlen kanthj ngontrol cepellngpindhahipun gatra kanthi pilihan lan cara ngginakkaken rnebum mawi pjlihanngginakaen s\\'anten vokal lan konsonan lan ma\ri jeda itlgkang pas hlg sastra Jawibab menika kasebat pedhotan Lttawl ardhegai. Nomer sekarvan pujalggayamektakzLLen swanten lan teges mawi kontrol swanten lal metmn, cararrpunpu-jangga nekelaken telnbrulg ingkang \igatos tegestpun Lanthl cara nandhanitembung mawi alih terasi. asonansi_ utawi narhgi irarna kanthi rnaringakentembung-temburg kasebat ing ngajeng.leda lng ngandbap mellika tuladha gurita,ingkang ngandhut s\r'anter mlrsik g.rit ingkang saged kanikmati.lados ulLsiksaengga tegesiprn radi katutup.
Tuiadlianipun
Kodheng andhendheng gunlendun g,
kalg dendhendheng arnong gendhin g.
sana ginendhingan gendhang.
tinondhea tanpa tandhirg
dan duwe eling samendharg
kang sinendhalg kang sinaldhing
(Serat CenthioD
Swanten musik gurit i[gkang kaginakaken kangg nakyinahen lan juru gkomunikasi katingal ing ngandhap menika
Tbinthing aninlhing ntrnd5 \ onF altrnrhtng.
astanira gandhewa pinenthang,
pamindhangane andhetheng.
sesinome pating cldkunthing,
23
wela-rvela tur cetha,
neng dhuwuring bathuk,
teka pantes acundhuk sekar melathi
kadya putrj Wiratha.
(Se.at gandrung asmara)
Ing ngandhap menika guritan ingkang ngandhut fonotratope:
Pepindan iogkang ogaandhut ajtuan bab ilmu gaib utawi nistik kasebat isbat
kados ing ngandhap menika:
ana pandhita aka.ya wangsit
menda kumbang angaiab ing tawang
susuh angina ngendi nggone,
lawan galihing kangkung,
weksanane langit jaladri,
isining wuiul wung wan g,
lan gigiring punglu,
tapaking lauttul anglayang,
manuk miber ulukhg igungkuling langit,
kusuma anjrah ing tawang
35
D, Purwakanlhi
Purwakanthi minangka tetembungan ingkang sami seratan, swanteq wonten mgtembung-tembungipm kedah endah basaaipun purw=al<anthi wonten I jenis inggrh menika
a Purwakanthi guru sasta
Rinipteng puspita rineh,
Rrnuruh wosiag ruwiya
Kallh larit kasebat dipunendabaken dening swanten r. Ing insiilah sasaa Jawidiprmendahaken denjlg puraakanthl utawi pasajakan pasajalan rng swanten I parsaja]an
Larik kasebat dipuEendshaken denhg swanten a ing akhjr temburg setya, bualya lan angkara.Kahga tembmg kasebat ngandhut bunyi ingkang sami mg akhir tembung lan samidpLrn rngswantel vocal a ingkang sami swadten ing swa,'rten vokal kasebat dipunwastani purwakanfiigunr swata utawi asonansi.
c. Puwakanthi lumaksita
Samengko sembah kalbrL
Yen lumitu uga dadi laku.
Laku agr:ng kang ka$mgao narapati,
Pratitis tetep ing kawruh,
Meruhi marang kang rnomong
Wedhatama- M l
.16
Cobi gatosal{en tembang ing nginggil Tembung laku tarik kalih dipu,,rlajengakentembung lalu larik katiga, tembrmg narapati dipunlajengaken denjng temburg kasekawandjpun dhereki denng tembuh meruhi ing lank gangsal Menawi dipmgatosaken katngalwonten kaitan swlrnten menika kalebet puwakarihi ugilan biasa dipuns€bat purwakanthilumaksita
37
B.{B IVJENIS K.ARYA SASTRA J,\WA
A.Indikrtor Pawucalan
Sasampulipun sirau nateri bab karya-karva a1i gancaran lan saduran, para
lnahasiswa saged:
l. Mahasisrva saged mahyakaken lan mahami karya-karya asii, gancaran, lan
sadulan
2. Mahasisrva saged nuhyakakgn lan nahami 3enis-jenis karya sast a Jawa dalaltuladhanipun
B. Karya-Karya Sasha Jawa Asli, Gancaran, lan Sadhuran
Ingkang dipunsebat kar],a sastra asli inggih nenika karya sash-a asli kasii
ciptanipun panganggit ingkang boten sakingjarwa utawi sadrran kar).a sanesipun.
Tuladha karya sasta asli inggih menika SLrluk Wujil, Suiuk Malang Sumirang,
Ka[d]rabuni, Praoaciha, Mitra Dama, perhi Wasiat, Srat Rivanto. Wulan Dara.
Jodlio kang Pinasdri. o Alaku, Sintha, Gerilya Sala, Allteprt1g Wanita, Kidung Wengr
Ing Gunung G4mphg, Dorrgenli Sato Ke$.an. Sri Kunrng.
Dene sasfa terjemahan inggih mellka kaLva sastra ingkalrg sunrberillrrll salntgbasa sanesipun iajeng kajalwaaken ing basa Jawi. Istilah gancar kaliyan 1aru,a
kabedakaken. Dene Elancamn tegesipun ngibah wujud gtlril dados wrLjud prosa.
tuladiranipun karya jarwa inggih menika: Serat Mintaraga Gancaran, Witvaha Jal1\,a.
C. JENIS-.IENIS IGRYA SASTRA JAW,{
Karya sastra Jawi gadhah isi ingkang manika wami karya sastra lisan arlLpl
tntu lan tinular saged dipmsebat dongeng, unpamuripun dongeng kancil, trmun
emas, uthak-uthik ugel, koma bafl klinthing, jal<a tarub, jaka thola, bandLure
38
bandawasa. Kar!.a satra serat langkung kathah gungungipun adhedhasar isimpun
kar'a sastra semt saged kakelompokaken ing ngandhap rnenika