Muhteşem İmparatorluğu Yıkanlar · 2020. 8. 4. · RAİF KARADAĞ MUHTEŞEM İMPARATORLUĞU YIKANLAR DördüncüBaskı DİVAN YAYINLARI Cağaloğlu, Çatalçeşme Sokağı No:

RAİFKARADAĞ

MUHTEŞEMİMPARATORLUĞU

YIKANLAR

DorduncuBaskı

DİVANYAYINLARICağaloğlu,ÇatalçeşmeSokağıNo:29/12-34410İSTANBUL

Tel:5207070Kapak:KenanÖzcan

Baskı,Cilt:BayrakYayımcılık-MatbaacılıkSan.veTic.Ltd.Şti.

Tel:5283953-İstanbul/1991

İÇİNDEKİLERÖNSÖZGİRİŞİLÂNOLUNANMEŞRUTİYETVESALİBMEŞRUTİYETTEMUHALEFETİNDURUMUMUSTAFAREŞİTPAŞADAMASON’DU

MEŞRUTİYETİNİLÂNINDANSONRAAVRUPA’NINENDİŞELERİİNGİLTEREVERUSYAİMPARATORLUĞUYIKMAHUSUSUNDABİRLEŞMİŞLERDİARNAVUTLARINOSMANLIİÇİNDEKİYERLERİBÜYÜKREŞİTPAŞAMUAMMASIMUSTAFAREŞİTPAŞA

TÜRK-İNGİLİZ-FRANSIZİTTİFAKIMUSTAFAREŞİTPAŞASADRAZAMMUSTAFAREŞİTPAŞANINHALKNAZARINDAGÖZDENDÜŞMESİ

MUSTAFAREŞİTPAŞANINAZLİVEAVUSTURYALONDRAANLAŞMASINDANSONRAKİHADİSELERMUSTAFAREŞİTPAŞANINÖLÜMÜVESONRASISULTANABDÜLÂZİZHAN’INCÜLUSU

DENİZLERDEBÜYÜKİNKILÂPKIRIMHARBİNİNSEBEBİ

KIRIMHARBİNİNİLÂNINATEKADDÜMEDENSİYASÎHADİSELERKARADAĞMESELESİYENİRUSSEFİRİPRENSMENÇİKOFİSTANBUL’DAİNGİLTERE-FRANSAHARPHAZIRLIĞIİNGİLTEREVEFRANSAHARBEGİRİYOR

İNGİLİZ-FRANSIZİTTİFAKISULTANABDÜLÂZİZHANTAHTAÇIKIYOR

BİRYANDARUMPATRİK'İ,BİRYANDAERMENİBAŞPİSKOPOSUVEHAHAMBAŞIRUSSEFİRİNİNENTRİKALARIABDÜLÂZİZTAHTACÜLUSETTİ

SULTANABDÜLÂZİZVETEKNİKİHTİLÂLDONANMAVEORDUKURULUYOR

KUDRETLİDONANMADOĞUYOROSMANLITUNAZIRHLIFİLOSUOSMANLIKARAORDUSU

MÜLKİİSLÂHATFİKRÎHAREKETVEVİLAYETMATBAALARIİNGİLTERE,MUSTAFAFAZILPAŞAVEJÖNTÜRKLER

MİTHATPAŞA(AHMETŞEFİK)KİMDİR?RUSLARIN,MİTHATPAŞA’YASUİKASTTEŞEBBÜSLERİTÜRK-RUSHARBİNİNMESULÜMİTHATPAŞADIR

DEVLETİBORÇLANDIRANLARDEVLETLÜPAŞALARDIRSULTANABDÜLÂZİZİNHAL'İNEVEKATLİNETEKADDÜMEDENHADİSELERZİNCİRİJÖNTÜRKLERVEFAALİYETLERİ

ABDÜLÂZİZHAN'INİLERİLİKHAMLESİDEVLETİNDEMİRYOLUSİYASETİ

DEVLETÎALİYYEDETELGRAFŞEBEKESİAHMETMİTHATEFENDİVEİHTİLÂLCİLERİHTİLÂLCİLERVEMASONLOCALARI

ALİSUAVİEFENDİALİSUAVİFİRAREDİYORPRENSMUSTAFAPAŞAKİMDİR?

HÜSEYİNAVNİPAŞANINİHANETİSULTANABDÜLÂZİZHANMÜSRİFDEĞİLDİ

SULTANABDÜLÂZÎZHAN’INKATLİNDEKULLANILANPEHLİVANMUSTAFAİLKDEFASAHNEYEÇIKIYOR

HÜSEYİNAVNİPAŞAİKBALYOLUNDAALİVEFUATPAŞALARINGAFLETİHÜSEYİNAVNİPAŞAAVRUPA’DAİHANETKADROSUNUNBAŞIMİTHATPAŞA

MİDHAD-ELLİOTİKİLİSİ

İNGİLİZSEFİRİNİNSAYGISIZLIĞI

MİTHATPAŞAİÇİNELLİOTNEDİYOROSMANLININNEOLDUĞUNUBİLMİYORLARDI

GAYRİMÜSLİMİKTİDARIHIRİSTİYANLARINGÜYAİMHASIPLANIİNGİLİZSEFİRİİÇİNİSLÂHATNEDİR?İNGİLİZAMİRALİİSTANBUL’DAULEMATAHRİKEDİLİYORDr.KAPOLEONEDENENAJAN

MASONBİRŞEHZADEBEYNELMİLELSERMAYE-MUSTAFAFAZILPAŞAİŞBİRLİĞİİHANETİNSONSAFHASI:HAL’MİTHATPAŞALONDRA’DAMİTHATPAŞABAĞDATVALİSİ

MİTHATPAŞAİZMİRVALİSİYILDIZMAHKEMESİ

ÖNSÖZDünya’dapetroldenenhammaddeninmevcudiyetinin,siyasîhadiselere

tesirlerini hasbelkader tetkik mecburiyeti, bizi Türk tarihinin bilhassayakınsafhasınıniçinegirmeğemecburetmiştir.Bumecburiyet,Türktarihibakımından bizi dehşete düşmeğe mecbur eden bir takım pek ciddîhadiselerlekarşıkarşıyagetirmiştir. Vebütünbu tetkiklerimizi 30 yıldanfazla bir zaman içinde yaptıktan sonra ilk eserimiz olan PETROLFIRTINASIadlıeserimizile,ŞARKMES’ELESİadlıeserimiziTürkefkârınınenginmüsamahavetetkikinearzetmiştik.Fakatbutetkiklerimizsonundaöğrendik ki, Türk tarihi henüz yazılmamıştır ve gerek memleketimizde,gerek memleketimizin dışında okutulan veya öğretilen Türk tarihi,maalesef, Türk'e düşman çevrelerin belli bir takım gayeler sonundayazdıklarıveyayazdırdıklarıTarihlerdir.Biz,birtarihyazdığımıziddiasındaveyacür'etindedeğiliz.Ancaktetkik

edebildiğimizkadarı,ile,dehşetedüştüğümüz fahişyanlışlarınbirkısmınıolsundüzeltebilmekiyiniyeti ilekalemielimizeatmışvebir iki tecrübeyegirmişbulunmaktayız.Türk tarihi elbette yazılacak ve bir gün bu tarihi yazacak olan

müverrihler,ortayaçıkacakacıhakikatlarönündehemkendilerihayrettekalacaklar,hemdefahişhatalarıönünekoyacaklarıTürkmilletinidehşetedüşüreceklerdir.

-5-⇧Biz, bu fahiş hatanın, daha doğru tabiri ile; bile bile devam eden bir

yanlışın elimizden geldiği, kadar tashihi yolunda bir deneme yaptık. NederecemuvaffakolduğumuzuokuyucununtakdirineterkettiğimizbutarihhatasıSULTANABDÜLAZÎZ'inHAL’iveKATLİhâdisesidir.Bugüne kadar böylesine bir hatanın israrla devam ettirildiğini, öyle

zannediyoruz ki, dünya milletlerinin hiç birisinin tarihlerinde bulmakmümkün değildir. Nihayet mazlumların, katiller ve hainlerle yerdeğiştirdikleri;buhâdisedekinebenzerşekildebir ikincimisaldebulmakzannımızca,imkânsızdır.Eldemevcut vesikalar pek yanlışdeğerlendirilmek sureti ile işlenen bu

fahiş hata, öyle zannediyoruz ki, Türk milletinin talihi ve târihi seyriüzerinde çok menfi tesirler icra etmiş ve etmekte devam edegelmiştir.

Bugün dahi aynıhatalar üzerinde israrla durmaktayız ve bu israrın pektabiineticesiolarakdaTürkMilleti,yanlıştarihibilgilerüzerinebinaettiğidevletinivekendibelinibirtürlüdoğrultamamaktadır.Bizşunakaniizki,birmilleteğer tarihinibilmiyorsa, eğertarihiyanlış

öğretiliyor ve bilerek başka bir istikamete sevkediliyorsa, o millet içinçöküşmukadderdir.Pek geriye değil, fakat 100 yıl evveline dönüp baktığımız vakit, Türk

devletinin, OSMANLI adı altında dünya siyasî haritasında işgal ettiğiyerleridehşetveibretlegörürüz.Üçkıt'ayayayılmışdevâsabirimparatorluktan,dünyanınenkudretliiki

donanmasından birisine sahip olduktan, dünyanın en modern harbtekniğinegörehazırlanmışvedevrininbütünaskerî otoriteleringıptasınıçekmişkudretlibirorduyasahipbirdevlettengeridekalanlarlameydanagelmişküçükbirdevletdurumunanasılindirildiğimizianlamakciddenpekzordur.Aklınveidrakinreddetmeğedaimameyyalbulunduğubuanlamakkeyfiyetini, derinlemesine inmedikçe, Osmanlı ciddi surette tetkikedilmedikçetesbitetmekaslamümkündeğildir.

-6-⇧BiziştebuANLAMAKkeyfiyetiniyerinegetirmekiçinbutecrübeyiyaptık

veSULTANABDÜLÂZİZHAN’ınHal'i veKatlihadisesini elealdık. Zirabumevzuüzerinde,Türkmilletininselâhiyetlibildiğizevatınhemenhepsininyazdıkları,birbirlerinindevamıveya teyidimahiyetindeolarakdaimabiristikamette gelişmiş ve hepsi bir noktada ittifak etmişlerdir. SULTANABDÜLÂZİZKATLEDİLMEMİŞ,İNTİHARETMİŞTİR.Biz, bu iddianın karşısına çıkmış tek insan değiliz, bizden evvel de bu

iddianınkarşısınaçıkmışolanlarbulunmuşve iddialarını isbatetmek içingayret sarfetmişlerdir. Onların bu gayretleri bir çok vesaikin gün ışığınaçıkmasına yardımcı olmuş, böylece bu vesikaların ışığında yaptığımıztetkik; bizi, hadisenin mahiyetini tamamen değiştiren bir neticeyegötürmüştür. SULTAN ABDÜLÂZİZ HAN İNTİHAR ETMEMİŞTİR, fakatKATLEDİLMİŞTİR.Bu kitabımızda göreceğiniz vesikalar, bu vesikaların ışığında ileriye

sürmeğe cür'et ettiğimiz mütalealar öyle ümit ediyoruz ki, okuyucuyu

tatminedecekvebizimvardığımızneticeye,bukitabıokuyanherokuyucudaiştirakedecektir.Katilhadisesiniintihar'atebdiletmekiçindüzenlenenyanlışvemaksatlı

rapor,Serasker'inbirpadişahcesedibaşındakiküstahlığı,sarfettiğisözlerinsanı dehşete düşürecek bir takım tezahürlerdir. Bizim hiç kimseye nedüşmanlığımız, ne de bir başka cepheden kinimiz yoktur. Bu sebeplekitabımızdasıksıkrastlanacakHAİN,ÇETEgibisıfatlarıokuyucununçokgörmeyeceğiniümitetmekisteriz.Çünküortadabirolayvardır.DEVLETEİHANETedilmiştirvebuihanetsonundadaTÜRKdevletlerininenulusu,enmuhteşemi dize getirilmiştir. DEVLETE İHANET edilmiştir ve bu ihanetsonundadaTÜRKdevletlerininenulusu,enmuhteşemidize,getirilmiştir.Sadece dize mi getirilmiştir? Hayır... dize getirilmekle kalınmamış,parçalanmış,tarumaredilmişvedaha,dündenecekkadaryakınbirgeç-

-7-⇧miştedünyasiyasetindekendisinden,(ACABAONEDER?)diyebahsedilenkoskocadevlet,sözüedilmez,küçükbirdevletmenzilineindirilmiştir.Budevleti,ilhamınıdışardanalanbir takımhareketlerleparçalayanlar

hakkında elbette HAYIRHAH OLACAK DEĞİLİZ. Ve sadece bu sebeple deonlaragerçek sıfatları ile hitab etmek isteyecek ve bunubir vatanborcuolarakyapacağız.İsterdünün,istersebugünündevletine,Türk’ündevletineyabancıtelkinleri ile karşıçıkanlar, onu yıkmak isteyenler tek kelime, iletavsif edilirler. İHANET... Biz de bu fiili işleyenleri aynı sıfatla andık veanmakta devam edeceğiz. Okuyucunun bizi affedeceğine inancımızsonsuzdur.

Pendik-Nisan1971RaifKARADAĞ

-8-⇧

GİRİŞSALİB’İNHİLÂL’EAÇTIĞIHARBOSMANLI İmparatorluğunun son bir asırlık siyasî, iktisadî ve içtimaî

hayatısariholarakgöstermiştirki,Türklerolmadıkçaİslâmiyetpayidarolamaz. Bu bakımdan İslâmiyetin yegâne istinadgâhı olan Osmanlıİmparatorluğunu her türlü terakki ve ilerlemeden mahrum bırakmak,iktisaden çökertmek, içtimaî sahadada temelinedinamitkoyarakbunuateşlemekten başka çıkar yol yoktu. Avrupa, daha doğru tabiri ilehıristiyanâlemivebilhassaRusyaileFransabunuböyledüşünüyorlarvebu hususların tahakkuku için azami derecede Osmanlı İmparatorluğualeyhineçalışıyorlardı.19.asırtarihi,FransaileRusyaarasındaOsmanlıİmparatorluğunu yıkmak için yapılan bir çok anlaşmalarla doludur. Buhususu bilmezlikten gelmek, halen içinde bulunduğumuz buhranlıgünlerin Türkiyeyi nerelere kadar götürmekte olduğunu anlamamakdemektir.DünDeli Petronun vasiyetine sıkı sıkıya sarılmış olan Çarlık Rusyası

diplomasisi,sıcakdenizlereinmek-9-⇧

için sarfettikleri bütün gayretlerin, hatta en zayıf zamanında dahiOsmanlı İmparatorluğu tarafından akamete uğratıldığını müşahedeetmiş ve bu devleti çökertmek, siyasî haritadan kaldırmak için bütüngüçleriniseferberetmişti.Rusyabunuböyleyapmakiçinkendisinihaklıçıkaranbirtakımgayri

mantıkisebeblerortayakoymaktaidi.BunlarınbaşındaBoğazlarınTürkhakimiyeti altında bulunuşu kendilerince en büyük bir sebeb olarakmütalâaedilmekteidi.Rusyagenişlemek,dünyahammaddelerinesahipolmak, büyük, cihanşumul bir imparatorluk kurmak ve dünyayı kendihegemonyasına tabi bir duruma sokmak hülya ve emeli peşindekoşmakta idi.BuRusplânınında tahakkuku içinsıcakdenizlere,dünyamedeniyetinin tarih boyunca geliştiği Akdenize inmek başlıca hedefiolmuştu.İştebusiyasîhedeftirki,Rusyayı,Osmanlıİmparatorluğualeyhineher

teşebbüstedaimabaştabulunmağasevketmiştir.Rusyanın, Osmanlı İmparatorluğuna müteveccih bu hasmane ve

düşmancasiyasetiyanındabütünbirAvrupa,hastaadamadınıverdikleri

Osmanlı İmparatorluğunu parçalamak, onu yok etmek için elbirliğiyaptılar. Aslında Avrupa devletlerinin bu birleşmesi, asırlardan beridevamedegelmekteolanEhlisalibindevamındanbaşkabirşeydeğildiveOsmanlı Türk İmparatorluğunun kat’i olarak parçalanmasını da Salib,hilâlekarşıBerlinmuahedesiileeldeetmişbulunuyordu.Hertürlüterakkivegelişmeden,kasdenmahrumedilen,içişlerineher

günartanbirhırsvekinlesaldıranSalib,dünyanındörttebiriüzerindeyayılmışdevasabirİmparatorluğunüzerinebütünkudreti ilesaldırmış,omuhteşemİmparatorluğu,İslâmıntarihbo-

-10-⇧yunca koruyucu ve yüceltici bulunan Müslüman Türk’ün devletiniçökmeğe mahkûm etmek hususunda Rusya’ya azami müsamahayıgöstermişti.Tarihlerimizdemeş’um bir sahife olan 93 yani 1877/1878 Türk-Rus

harbinebumaksatlagözyumulmuş,fakatRusyanınbeklenmeyenaniveOsmanlıİmparatorluğunun izmihlâlineyolaçacakmuzafferiyetiüzerinegalib Rus orduları (Ayastefanos) Yeşilköy önlerinden yine Salibtarafındangeriyeçekilmeğemecburedilmişti.Osmanlı İmparatorluğunun üzerine yığılan bütün bu beliyyeler hep

SalibzihniyetiilehareketegeçirilmişolanBerlinmuahedesinintabiibirneticesi idi. İşteböylecebir zamanlarınenadil insanlarınınhükmettiği,enadilânebiridareninhâkimolduğuvesadeceinsanlığahizmetfikrininyerleştiğibutopraklardabirkeredahaSalibinkorkunçveiğrençyüzünü400 milyona yakın müslümanın kalbi mesabesindeki İstanbulsemalarındagöstermesineyolaçmıştı.Salibin hilâle hıncı ve kini bitmemiştir. İşgâl edilen vatanı

Macaristandan, iltica ettiği A. B. Devletlerine adımını atar atmaz dahaayağının tozunu aldırmadan bir kitap yazan Stefan Zweig, Türkçeye“Tarihte yıldızın parladığı anlar” adı ile tercüme edilmiş bulunankitabındabu salib fikrini enaçıkve reddi imkândahilindeolmayanbirvakıaolarakortayakoymaktadır.Muharrirbueserininbirincibahsiolanİstanbulun fethi kısmında salibi dile getiriyor ve bütün ehlisalibiseferberliğe çağırıyordu. Stefan Zweig diyor ki, “Ey hıristiyanlık. EySalibebağlıolanlaruyanınız.BarbarlarınAyasofyadan indirdiklerialtunhaçyerdesürünmektedir.Bualtunhaçıoradankaldırmakyerinekoymak

zamanıgelmiştir.”-11-⇧

İşte bu da gösteriyor ki, Salibin Hilâle karşı hıncı dinmemiş, kin vegayzıdevametmektedir.Demek oluyor ki, dün Osmanlı İmparatorluğu hangi şartlar altında

yıkılmış ise, bu şartların başında salib ne derece ehemmiyetli bir yerişgal etmiş ise, bugünkü Türk devleti de o derece tehlikelerle çevrilibulunmaktadır.Berlinmuahedesi,Osmanlı İmparatorluğunun sadece ölüm fermanını

imzaetmeklekalmamış,aynızamandabudevletinnasılparçalanacağınıda sarahatla ortaya koymuştu. Osmanlı İmparatorluğu ne yapsa nasıltedbiralsafaydasızdı.BirkereSalibhilâli idamamahkûmetmiştivebuhüküminfazedilecekti.Onuniçindirki,Balkanlar,Girid,Makedonyadevorduların iştihasını çeken birer av olmuşlar fakat kendi aralarındakiiktisadî rekabetlerden dolayı bu orduları harekete getirmemişlerdi. BuişiyapmakiçinkendilerincemuvafıkgörülenveOsmanlıİmparatorluğuhududları içerisinderahatvehuzuriçerisindeyaşayanBalkanlıhalklarıkullanmışlardı.İştebuandanitibarenBalkanlarveOsmanlıİmparatorluğununbirçok

kısmıkanveateşiçineatılmış,zavallıMüslümanTürk’ünkanıolukgibiakıtılmıştı.Avrupamemnunvemes’ud,birmilletinboğazlanmasınıseyrediyordu.

Öyleya!dökülenkanMüslümanTürkünkanı idi.Bununneehemmiyetiolabilirdi.Bir Bulgar veya Sırp komitacısının bir Yunan Kaptan’ının Müslüman

Türkcesedleriüzerindeşarabiçmesi,medenîAvrupayısadecememnunedebilirdi.ZiraölenlerMüslümanTürklerdi.An’anelerimizegöreenmukaddesvarlıktelâkkiettiğimizkızlarımızın

bekâretlerininağzısalyalıhoyratçobanların,gözüdönmüşkomitacılarıngözleri

-12-⇧önündevehora teperekkirletilmesi,bumedeniAvrupayı asla alâkadaretmemekteidi.ZiranamuslarıpayimaledilenlerTürkveMüslümandı.

Birmilletinasırlarboyuncavatanedindiğitopraklarüzerindegiriştiğiher türlü imar ve iskân hareketi bir takım katillerin canavarcatecavüzlerine hedef olmuş, asırların meydana getirdiği ümran tahribedilmiş sanki ne olurdu? Bu husus da medeni Avrupayı alâkadaretmiyordu.ZirabumuameleyehedefolanlarSalibiyyundandeğillerdi.GünlükibadetlerindevecamilerdebulunanTürklereellerindedinamit

vebombalarlasaldıran,Allah’aibadetedenTürkleritopyekûnimhaedencaniler, Avrupanın takdirlerini kazanıyorlardı. Zira Berlin muahedesionlara, hilâle karşı giriştikleri her harekette serbest olduklarını ilânediyordu.Bütün bunları düşünmek, tasavvur etmek bile insanlık için bir yüz

karasıdır. Ve bu yüz karası,medeni Avrupanın teşvik ve yardımları ileyapılmaktaidi.EhlisalibinmümessiliAvrupa,bütünbuhâdiselerkarşısında susuyor,

Osmanlıdevletibucinayetleri,insanlıkdışıbucanavarlıklarıtedibetmekiçinhareketegeçtiğiandadaelindebirislâhatprojesiileMüslümanTürkdevletininkarşısınaçıkıyorveşekaveterbabınıhimayeediyorlardı.Girit’te tatbik edilen ıslahatın ne olduğu ortadadır. Bütün plânları,

Osmanlı İmparatorluğununkolunukanadınıkırmak ve vakti gelince budevleti kolukanadıkopmuş bir kuşa çevirmek için ortaya atılmış sun’itedbirlerdi. Onların hedefi, asıl maksadı, Türk’ü İslâmiyettenuzaklaştırmak, Hilâfeti koğmak ve dünya müslümanlarını başsızbırakmaktı.Bubakımdanİstanbul,

-13-⇧dünyahilâfetininmerkeziolanbuşehir,Türklerdenalınacakveböyleceİslâmiyetbaşsızbırakılacaktı.Girid’de tatbik edilen ve büyük Avrupa devletlerinin kati teminatı

altında bulunan statü kısa zamanda devleti aliyyenin aleyhine işlemiş,Girid,RusçarınınkuzeniprensesOlgaileevlenenYunanistanınilkkralıYorgi’yepeşkeşçekilmişti.Girid böylece bir emri vaki ile Osmanlı İmparatorluğundan

koparıldıktan sonra sıra Balkanlara gelmiş dayanmıştı. Girid’de tatbikedileninsanlıkdışıdavranışlarburadadaaynentatbikedilmişvebütünbu cinayetler, milletlerin haklarını istirdad için girişilmiş faaliyetler

olarak mütalea edilmişti. Evet Avrupanın medeni milletleri bir milletiboğazlarken,boğazlıyanhakkındaböyledüşünüyorlardı.Halbukimeseletemelinden başka idi. Avrupa tarihin hiç bir devresinde tatbikten gerikalmadığı Salibî siyasetini bir daha Hilâlin üzerine savlete geçirmişti.Aslında mücadele bundan ibaret de değildi. Fakat Avrupa devletleri,bunu bir paravan gibi kullanmakta kararlı idiler. Osmanlı topraklarıüzerinde cereyanedenhakikimücâdele ise, budevletinderinliklerindemevcut ve her geçen yıl biraz daha kıymetlenen yer altı ve yer üstüservetleri idi. Bu devletler mücadeleyi açıkça bu servetler üzerindeyapamıyorlar ve Salibi Hilâlin üzerine sevkederlerken, tekanlaşabildikleribirkozunarkasınasığınmışoluyorlardı.Osmanlı imparatorluğunun, en iyi bir niyetle ve hakikaten insanca

tatbike kararlı olduğu bir çok islâhat hareketlerini de sırf kendipolitikalarının muvaffakiyeti için baltalamaktan geri durmuyorlardı.Osmanlıimparatorluğu,Berlinmuahedesindenitibarenkendihududlarıiçindeki vilâyetlerin hemen hiç birisine nasib olmayan ümranhareketleriniveenileritekniği,Av-

-14-⇧rupalıların,salibiüzerimizeçullandırdıklarıBalkanlarveMakedonya’dayapıyordu.SultanAbdülâzizdenitibarenSultanAbdülhamiddevridedahilolmak

üzere, halen Balkanlarda kullanılmakta bulunan bir çok demiryoluyapılmış,yollarımuntazamanvedevrineniyivasıflışoseleriolarakyenibaştan ele alınmış, köprüler yapılmış, mektepler açılmış, vergi usulleriislâh edilmiş, bütün bunlardan ayrı olarak devlete isyan eden haçlılarzihniyeti ile hareket etmekten geri kalmayan kiliselerinin dahi imar vetamirinemedar olacak yardımlarda bulunmuştu. Ayrıca, Bulgar kilisesimüstakil hale getirilmiş, uzun asırlar devam eden bir dinî anlaşmazlıkbertarafedilmişti.Fakat hayır, bütün bu ümran hareketleri, devletin hüsnüniyeti

Avrupalılar karşısında mücadeleyi durdurmak için kâfi birer sebebolamamıştır. Böylece Balkanlar Makedonya ve Osmanlıİmparatorluğunun bir çok yerleri yer yer yangınlaragarkedilmiştir. Negariptir ki, Avrupa işlenen bütün bu cinayetler karşısında susmuş vekendi teşviki ile hareket eden Salibi, kudretinin son kertesine kadar

desteklemişti.İşte yukarıdan beri işaret ettiğimiz bu sebeplerdendir ki, Avrupa

tarafından adaleti ilâhiye fikri bir tarafa atılmış, salibe azami derecededestek verilmiş ve Osmanlı devleti içinmeş’um bir netice hazırlayacakolanRevalmülâkatınayolaçılmıştı.Reval Mülakatıdır ki, Türk kanı içmekten ve akıtmaktan zevk alan,

İslâmiyetimahvederekebediyendünyaüzerindenkaldırmaksevdasındabulunan Rusyanın Revalde elde ettiği imtiyazlar, elbette ki, Osmanlıdevletininçökmesinebüyükmikyasdayardımcıolacaktı.Artık Avrupayı idare eden Ehlisalib erkânı, onların kanlı katilleri

Balkankomitacıları,velhasılDoğuda-15-⇧

ve Batıda yaşayan bütün bir hıristiyanlık âlemi, bu neticeden, adetaİsevilik yeniden doğmuşcasına memnun olabilir ve saadet duyabilirdi.ZirabirTürk-İslâmimparatorluğumahvediliyordu.

İLÂNOLUNANMEŞRUTİYETVESALİB“Türkiye Türklerindir” Senelerden beri takib olunan ve Avrupada

MısırlıprensMustafaFazılpaşadelâletiileRodchild’inparasınıyiyenJönTürklerin bu parolanın sonunda ikinci meşrutiyet adını verdiğimizdevreyegirdi.İkincimeşrutiyetin ilânından yıllarca evvel başlamış bulunan, maddî

ve manevî gücünü Batıdan alan, Osmanlı imparatorluğu hududlarıdahilindeki cinayetlerin önünde daima yüzümüze vurulmak istenen ve“bu topraklar Türklere aid değildir onları sahiblerine veriniz” diyenzihniyetin cinayetlerindeki maskeyi yırttık. Bu maskenin arkasındanAvrupanınkorkunçyüzünügördükamaişiştengeçtiktensonra.Fakatgariptirki,Türkünamansızrakibi,daimaolduğugibi,hududsuz

merhametidir. Türk ırkının elinde olmadan zayıflara ve mazlûmlaraduyduğumerhamet,onlarınezilmelerinemaniolmakhasleti,düşmanlarıtarafından,yaniSalibiyyun tarafındantakdiredilmediği gibi, düşmanlıkkazandı.Türkleridarelerialtındakimilletlerehertürlümedenihaklarınıbahşederken,onlarbuhaklarınverilişinibirzaaftelâkkiettiler.Tarih şahittir ki, Türkler beklenmeyen bir zamanda galeyana gelen

millîtehevvürlerisonundanasılkor--16-⇧

kunçbirkuvvetolmuşlarsa, idaretarzındadaonisbette incevekıvrakbirsistemindetatbikçisivedevamcısıolmuşlardır.FakatBatı,yaniSalibkararlı idi. Osmanlı imparatorluğu mucizeler gösterse bile neticedeğişmeyecekti.MeşrutiyetinilânınışartkoşanSalib,buidareninilânıilebirlikte zannedildi ki, Balkanlardaki komitacıların silâhlarını teslimetmelerinitalebedecekveOsmanlıimparatorluğundabirsükûnvesulhdevresi başlayacaktı. Ve yine zannedildi ki, Makedonyada karargâhkurmuş,garbmisyonerleri,musibettellâllarıyurdlarınaavdetedeceklervemücadele burada nihayetlenecekti. Pariste, İngiliz lirası bozdurarakveyaarkadaşlarıaleyhinejurnallargöndererekhayatlarınıdevamettirenJön Türkler ve onların memleketteki çömezleri işte böyledüşünüyorlardı. Fakat netice bu zevatın bekledikleri gibi olmadı. Batıâlemi, Osmanlı imparatorluğuna dikmeğe kararlı olduğu Ehlisalibheykelini bu zevatın gözleri önünde ve kendilerine sunduğu

muvaffakiyetvezaferiksiriilesarhoşederekdikiverdi.Osmanlı İmparatorluğu böylece ikinci meşrutiyet hikâyesi ile kat’î

dağılma ve yok olma devresi içine girdi. Bulgaristan istiklâli, Bosna -Hersek’inkaybı,bu idareninTürkiye’yegetirdiğimeş’umneticelerin ilkikimisaliolarakdeğerlendirilebilir.Hiçmümkünmüdür ki, Osmanlıları barbar telâkki eden salib, içinde

bulunduğu ve sıkı sıkıya sarıldığı ilim ve tekniği terketsin. Ve bundanayrı olarak, varlığının temeli addettiği İseviyetin, bu ilmi almağa vememleketinde tatbika başlayan İslâmlar tarafından, kuvvetlenmelerihalinde tehlikeye atılmasına Batı razı olabilsin. Elbetteki hayır. Ve iştebizeyepyenibirdevirgetirenJönTürklerindüşünmedikleri,düşünmekistemedikleri,belkideakıllarındangeçmeyenmadalyonun

-17-⇧ikinci yüzü bu idi. Ve bu zevat hiç düşünememiştir ki, İngiliz NoelBukston kardeşlerin silâhlandırdığı ve direktif verdiği Bulgarkomitasının başı Sandanski ile Türkiyeye hürriyet gelmiyecektir. EvethakikatendüşünmemişlerdirvebuyüzdendeTürkmilletinekarşı,Türktarihinekarşıbüyükbirmes’uliyetyüklenmişlerdir.Bu zevatın kurmak istedikleri ve kurduktan sonra da koskoca bir

imparatorluğu 10 yıl gibi kısa bir zamanda yıkmalarında başlıca rolüoynayan ikinci meşrutiyet meclisinin teşekkül tarzı dahi akıllarınıbaşlarınagetirmemişveintibahasevkedememiştir.Bu zevatın Uhuvvet, Adalet, Müsavat, Hürriyet sloganları ile

memleketegetirdiklerimeşrutiyetmeclisindemevcud144ayanazasınınbir tanesi Ulah, üçü Sırp, Dördü Bulgar, On’u Ermeni, yirmi üç’ü Rum,BirisiArapKatolik,DördüYahudi, YirmisiArnavud,Altısı Kürd, Yetmiştanesi Türktü ve bunlar içerisinde de bir çok Dönme Maruni debulunmaktaidi.İşte sadece bu tablo, Jön Türklerin gözlerini açmağa kifayet edecek

kadar korkunç bir sırıtışla ortada dururken, hâlâ Hürriyet, Uhuvvet,Müsavat,Adaletdiyeferyadetmeninsebebinianlamakçokgüçtür.Meşrutiyeti ilân edenlerin hiç bir vakit akıllarına getirmedikleri bir

husus da şudur. Bir asırdan beri devam edegelmekte olan ve neticealmağa başladığı bir sırada Ehlisalibin, Osmanlıların kalkınmasını asla

nazarıdikkatealmayacağıvedaimaköstekleyeceğihususuidi.Nitekimbuzevatınhürriyetibirlikteilânettikleriiçintefahürettikleri

bu balkan komitacıları, onların gözü önünde devletin hükümetmerkezindeHalife-iRuîZeminSultanAbdülhamid’inikâmetettiğiYıldızsarayınıtopatutacakveYanyamüdafiiEsadPaşanında

-18-⇧tel’in ederek yazdığı bu menfur hadisede bu sarayı yağma edecek vesonundaTürkordusununalnınabirkaralekesürecekti.

MEŞRUTİYETTEMUHALEFETİNDURUMUMeşrutiyetin ilânı ile birlikte, Osmanlı İmparatorluğunun iç

bünyesindeki kaynaşma da bütün şiddeti ile devam etti. Muhtelifmilletlerden meydana gelmiş olan Osmanlı topluluğu bünyesinde bumilletlerin, salibin desteği ile giriştikleri istiklâl hareketleri ve bunutahakkuk safhasına çıkarmak için müracaat ettikleri usuller yanında,bizzat Osmanlı Türkleri de İttihad ve Terakki cemiyetine şiddetlemuhalefetetmektengeridurmamışlardır.Başlangıçta İttihadçılarla birlikte iken, sadece bir takım ard

düşüncelerleİttihatçılarınliderleriilearasıaçılanMiralay(Albay)Sadıkbey, kısa bir zaman içinde Ahrar ve İtilâf fırkasını kurdu veteşkilâtlandırdı. Osmanlı imparatorluğundameşrutiyetin icabı olan çiftparti idaresine geçilmişti. Ancak, bu muhalefet, esasen maksadlı birşekilde iktidara getirilmiş bulunan İttihad ve Terakki cemiyetini idareeden zayıf, zayıf olduğu nisbette memleket ve dünya hâdiselerindenbihaberkadrokarşısında,Sadıkbey,durumunutamamenyıkıcıbiresasaistinadettirmişvemücadelesinibuyoldanyapmıştı.İttihadçıların iktidara geçişlerine maksadlı diyoruz, zira artık bu

hükmevarmakiçinelimizdekâfimikdardavesaikmevcuddurvetarihinbudevresihemenhementamamenaydınlanmışgibidir.Maksadlıdırzirabupartinin,dahadoğrutabiriilebucemiyetiniktida-

-19-⇧rının en kudretli, adamı Talât paşa, Edirne postahanesinin telgrafmemurluğundanbirandaveenyakındostu,Selânikmebusu,BariMasonlocasının Türkiye’deki en büyük mümessili, Sultan Abdülhamid’itahtından indiren fetvayı tebliğ eden hepsi de gayri Türk unsurdanmüteşekkildörtkişilikheyetiniçindebulunanEmmanuelKarasuefendidelâleti ile bir anda Şark masonluğunun maşriki âzami payesineyükseltilmiş vemasonluğun en büyükderecesi olan 23derece ile taltifedilmiştir.Demek oluyor ki, Türk İslâm imparatorluğunu parçalamak ve gerek

Rusya’nın, gerekse Fransa’nın, 19. asırdan sonra İngiltere ile müşterekbir surette ve Almanya’yı da aralarına alarak giriştikleri bu salibhareketinde,beynelmilelSiyonizmiledeelelevermişti.

Bu milletlerin, Beynelmilel Siyonizm’i, Osmanlı İmparatorluğununparçalanmasındavasıtaolarakkullanılmalarındakisebebiseaşikârdır.

MUSTAFAREŞİTPAŞADAMASON’DUBir defa, Gülhane hattı humayununu ilân ettiren sadrıazam Mustafa

Reşid paşa, İngiltere’de tahlif edilmiş bir masondu ve tahlif edildiktensonra Osmanlı imparatorluğunda sadrıâzam olmuş ve ilk islâhathareketlerinegirmiştir.BunutakibedenilkmeşrutiyetçilerdenvesultanAbdülâziz’itahttanindiripdörtgünsonraFer’iyyesarayındakatlettirenMidhat paşa, Serasker Hüseyin Avni Paşa, Sadrıâzam Mütercim RüştüPaşa memleketin tanıdığı büyük masonlardandı ve ayrıca bu zevatiçindekilerdenMithadPaşaileSeraskerHüseyinAvnipaşa, İngiltere’ninozamankisefiriSir

-20-⇧Henry Elliot’un da en yakın sırdaşları ve adamları idi. Salib bu yoluseçerken ne kadar isabet ettiğini hadiseler göstermiş bulunmaktadır.Devlet yapısı tamamen Şer’i hükümlere dayanan Osmanlıimparatorluğunda açıktan açığa salibi ileriye sürmenin veya Hıristiyanpropagandası yapmanın mümkün olamayacağı tabiîdir. Bu hale göre,salim yol, bütün dünyaya bir yardımlaşma ve dünya kardeşliği fikritaşıdığı her fırsat ve vesile ile propaganda edilenMasonluktan istifadeetmek olacaktı. Onlar da bu yolu tercih ettiler ve salibin isteklerini,arzularını, insani gayelerle kurulduğu iddia edilen mason cemiyetlerivasıtasıileİttihadveTerakkicemiyetineempozeettiler.Zavallı İttihatçılar, cehaletleri ve kısır siyasî görüşlerinin kurbanı

oldularvemeşrutiyetinilkgünlerindezabtiyenazırınınçerkesHasanvemülâzımAhmet’esöylediğigibi{1}Devlet-iAliyeyionyıldatasfiyeettiler.İştememleketinbuşartlaraltındaidareedildiğisıralardaMeşrutiyetin

muhalefet partisi olan Ahrar ve İtilâf fırkası (Partisi) da aynenİttihadçılarınekolünemensubolduğuiçinçalışmametodlarıbakımındanher hangi bir ayrılık gösterememişlerdir. Onların metodu da tıpkıittihadçılarınmetotlarıgibikırıcı,haysiyetmahvedicivehepsindenkötüolarakcinaîidi.Vebuparti,dıştesirlerindeyardımıilememleketiadetabir parti kavgasına, kardeş kavgasına götürecek metodları sayesindememlekette korkunç bir terör havasının esmesinde birinci plânda rolalmıştır.İttihadçıların hareketleri yanlış, metodları gayri millî olmasına

rağmen, gönül arzu ederdi ki, İtilâfçılar, iktidardaki parti ile daha iyi

münasebetlerkursunve-21-⇧

memleketi o istikamette idare etsinler. Fakat maalesef bu mümkünolmadı. Balkan harbinden evvelmükemmel şekilde yetişmiş 120 taburmuallimaskerinterhisindeoynadığırolbakımındanbüyükmesuliyetleribulunan İttihad rüesası bu memlekete ne kadar zarar vermişler iseSelânik’i müdafaaya memur ordunun başında bulunan Hasan Tahsinpaşanın bu şehri müdafaa etmeden, tek kurşun atmadan Yunanlılarateslim etmesi de aynı şekilde zarar vermiş ve bütün Balkanlarınelimizdengitmesindebüyükpayıolmuştur.İtilâfçılar için sadece muhalefet etmek iyi ve yahut kötüyü tefrik

etmeden karşı koymak düşüncesidir ki, memleketin Âli menfaatlarınıdâhi düşünmekten kendilerini alakoymuş ve birer sır kalması mutlakaşart olan hâdiselere bile girmekten, bunları aleniyete dökmektenkendilerinialamamışlardı.Tabiî bütün bunlar yapılır, memleketin iki fırkası (Partisi) en feci

şartlaraltındavetambirerMakedonyakomitesizihniyetiilebirbirlerinikırarlarken,düşünmekistemedikleri tekşeysadeceVatandı.Ve istifadeedenler de beynelmilel Siyonizm ileHilâli karartmağa, onunmümessiliOsmanlıimparatorluğunuyoketmeğekararlıSalibistifadeetmekteidi.Ve bütün bu gayri millî hareketler, en aklı başında olanların bile

dillerinde dehşet ifade eden bir mana taşımasına rağmen aynı diller,“Partisiz meşrutiyet olmaz” fikrinin arkasına sığınmaktan kendilerinialamamışlarveumumîefkârkarşısındakendilerinitemizeçıkartmakiçinboş gayretler sarfetmişlerdi. Hakikatte ise hâdise düpe düz bu vatanaihanetti ve bu insanlar gaflet uykusundan ancak bir kısmı kurşunlarahedefolduktanvebirkısmıdamemleketi10yılsonratamamentasfiyeettiktensonrauyanmışlardı.

-22-⇧İttihad ve Terakkinin bir numaralı değilse bile, asker sivil

mücadelesindeaskerlerdenyanabaşagüreşenEnverpaşanınmemleketiterkederken Talât paşaya söylediği “Sultan Abdülhâmidi Hal'etmeklehayatımızın en büyük hatasını işledik. Kendisini çok yanlış anlamışız”sözü,İttihadçılarındaİtilâfçılarındakıyasıyatepişmelerininmemleketeneyemalolduğununenmükemmelveibretalınacakşahididir.

Halbuki bu iki partinin memleketi felâkete sürükledikleri devredekiçatışmaları yerine memleket kendilerinden daha vatanpervarene birharekettarzıbeklemekteidi.ZiraOsmanlıimparatorluğubatıdünyasınayetişmek için azamî sür’atle, batının teknik’ini almağa, eskisindendahabüyükbirazimlebuişleribaşarmağamecburdu.Veyinebuzevatdüşünemiyorduki,Osmanlıimparatorluğuhududları

içerisindebulunanbütünGayriTürkvebilhassaHıristiyanunsurlarbuvasatı, yani kardeş mücadelesini en mükemmel bir fırsat olarakkullanacaktır.Osmanlı İmparatorluğunda meşrutiyetin ilânından evvel salibin en

mühim silâhı, hürriyet fikrinin yok olması idi. Ayrıca bu hürriyetivermeyen Zalim! ve Müstebid! padişah da memleketin ilerlemesi,yükselmesi için sarf edilen gayretleri baltalayan, yok eden bir insanolarak gösteriliyordu. Halbuki İttihadçıların da, Jön Türklerin debilmeleri lâzım gelen bir husus vardı ki o da, albaylarını ağa olaraktanıyanbirorduyaharbiyedenyetişme genç, dinamik vemalûmatlı birkurmaylar kadrosunu bu padişahın verdiği idi. Ne yazıktır ki, orduyuağalardankurtarıpmekteplikurmayzabitlerinelineverenpadişahgizlicemiyetlere girmekten hoşlanan bir zabit kadrosu tarafından alaşağıedilecekve

-23-⇧memleketperişanvemüzmahilolacak,sonradaparçalanacaktı.Sultan Abdülaziz Han’a da aynı şeyler yapılmamış mı idi? Mahlu ve

maktul padişah sultan Abdülaziz, tensik ve teslih ettiği, dünyanın enkudretli ordularından birisi haline getirdiği ordusunun başkumandanıile, yine kurmay subaylarlamektepli subaylar yetiştirmek için kurmuşolduğu askerî mektepler nazırı Süleyman paşanın bu mektepliaskerlerden istifade ederek giriştikleri bir darbe sonunda tahtından vecanından edilmemiş mi idi? Demek ki, Osmanlı imparatorluğunu kimileriye götürmek, kim kuvvetlendirmek ve kim dünya siyasetinde sözsahibietmekistemişisesonupekfeciolmuştur.Muasır teknik medeniyetin tam başlangıç sıralarında taht’a geçmiş

bulunan Sultan Abdülaziz han, memleketin içerisinde bulunduğudurumdan sıyrılmasını temin etmek için ihtiyar ettiği Avrupaseyahatından, yepyeni bir ümid ile dönmüş ve elde ettiği istikrazlarla,

İngilizdonanmasınahemenhemendenkbirdonanmainşaettirdiğigibiorduyu devrin en kudretli kadrosuna çıkarmağa muvaffak olmuştu.187.000 kişilik bu ordunun, devrinin 120.000 kişilik Rus ordusunuperişan edecek kudrette bir teşkilâta ve teçhizata malik bulunduğu daartık bir gerçek olarak ortadadır. Buna rağmen, Salib her çareyebaşvurmuşveSultanAbdülazîz’iHal’ettirdiğigibi,katliyolunadagitmişve böylece devletin zaafa uğraması ve hazırladığı sona bir an evvelvarması için her çareye tevessül etmiştir. Ve bu dramın arkasındagizlenen İngiltere’nin İstanbul sefiri kebiri (Büyük elçisi) Sir HenryElliot’un, ÇerkesHasan vak’asını duyduğu sefaretin Tarabyadaki yazlıkkonağındageceninsabahakarşısaatüçündekendisi-

-24-⇧nebuhaberigetirenadamasorduğuilksualşuolmuştu,“MithadPaşayabirşeyoldumu?”Evet, Mithad Paşaya bir şey olmamıştı, olacaklar büyük Türk

imparatorluğu için hazırlanmıştı ve Mithad Paşanın vazifesi henüzbitmemişti.Tarih şahittir ki, Türkiye ne vakit ilerlemek yoluna girmişse Salib,

mutlakaDevletiOsmaniyeiçerisindebirvedahaçoksayıdauşakbulmuşvememleketin en üst kademelerine namzed bu insanlar zaman zamankullanılmış,tahakkukuarzuedilençöküntübunlarmarifetiilekuvvedenfiileçıkarılmıştır.İşteMithadpaşadabuçöküntüyebaşlıcaâmilolanlararasındayeralandevletricalimizdenbirisidirvebizhâlâgafletiçerisindebuzatiçinihtifallertertibetmekte,kendisinihürriyetkahramanıolarakyâdetmekteyiz.Gerçekçokacıdır,fakatgerçekdaimagerçektirvesaklanmasıbelkibir

müddetmümkünolsadasonundamutlakagünışığınaçıkmaktadır.

MEŞRUTİYETİNİLÂNINDANSONRAAVRUPA’NINENDİŞELERİMeşrutiyetin hemen sonrasında uzun yılların birikmiş husumeti ve

iz’ansızbaşıboşbirhürriyethavasınındainzimamıilebasın,gemiazıyaalmış, bir taraftan geçmiş idareye ve hâlâ saltanatta olmasına rağmenSultan Abdülhamid’e en ağır hücumlarda bulunurken, bir kısmı damemleketin ilerlemesi için lüzumluneşriyatıyapmaktangerikalmamış,batının teknik ilmini nasıl alacağımız ve tatbik edeceğimiz hususundayazılar yazmakta idi. Memleket adeta bir keşmekeşe dönmüştü, herkafadanbirses,herkalemdenbirkelimeçı-

-25-⇧kıyorvebuhareketlerhergeçengünartanbirşiddetledevamediyordu.Nihayet öyle bir an geldi ki, basın tamamen mes’uliyetsiz, millîmenfaatlaragözgöredüşmanbirtakımneşriyatıniçerisinegirdi.Zayıf ve adeta hâdiseler önünde zebun olan hükümet, bütün bu ters

gidişe “Dur!” diyemiyor, sadece seyirci kalıyordu. Fakat memleketiniçinde bocaladığı duruma bir çare bulunamıyordu. Osmanlıİmparatorluğununarzuedilen ilerlemeyi teminedebilmesi için lüzumluimkânlarınhiçbirisinesahipolmayanhükümetise,dahadaağırlaşanbirbuhranıneşiğinegelmişçatmıştı.Hükümetin her hangi bir harici siyaseti de yoktu. Bunun yanında

İttihadçılar, Pan - Turanizm fikri etrafında kendi imkânları ile genişpropagandaya başlamışlar ve kısa zamanda bu propaganda tutmuştu.İttihadçılarınbupropagandası,Osmanlı İmparatorluğunun asırlar boyuen can düşmanı olan Rus çarlığını şiddetle alâkadar ediyor veendişelendiriyordu. Şark hududlarımızda yapılan basit bir manevra,Rusyanın bumıntıkada geniş askeri tedbirler almasına sebep olmuştu.Russiyaseti İttihadçıların terviçettikleriPan-Turanizmhareketinidahabaşlamadansöndürmeğeveonuyoketmeğekararlıidi.

İNGİLTERE VE RUSYA İMPARATORLUĞU YIKMA HUSUSUNDABİRLEŞMİŞLERDİPan-Turanizmpropagandasıyanında,esasenİmparatorluğunkudretli

devirlerinden itibaren devam etmiş olan İslâmî idare tarzının tabiîneticesiolanİslâmîpolitikası,müstemlekeleriarasında135milyonka-

-26-⇧darmüslümanındabulunduğuİngiltere’yiciddîşekildedüşündürüyorvedevletiAliyealeyhinetedbirleralmağasevkediyordu.Osmanlı İmparatorluğunda Meşrutiyeti ilân edenler, devletin iki

düşmanını,aralarındakigenişlemepolitikalarındanmeydanagelmişolanzıddiyetibirtarafaatmağavebirleşmeğesevketmişti.Avrupa siyasî ufkunda İngiltere ve Rusya’nın aleyhimize tedbirler

almağa başladıkları bu sıralarda hükümet, donanmamızın Girid’i gerialabilmek hülyası ile Akdenize açılmasına karar vermiş ve bu kararınıtatbik etmişti. Bu emir bütün İngilizlerin sarsılmasını ve İngilizdonanmasınınAkdenizdederhalhareketegeçmesinitevlitetti.GerekPan-Turanizm,gerekPan-İslâmiksiyasetinneticesişuolduki,

İngiltereileRusyabütünanlaşmazlıklarınıbirtarafaatarakbirleştilerveOsmanlıdevletinekarşıçıktılar.Fas müstemlekesine yeni yerleşmiş ve orada karşılaştığı gaileler

başındanaşkınolanFransada,OsmanlıİmparatorluğununPan-İslâmiksiyaseti takibi hususundaki propaganda ve kararından fena haldeendişelenmişti. Zira, Fransa, Afrika’da her gün artan bir tazyıklagelişmekteolanMüslümanlığınbusür’atli gelişmesinden esasen endişeediyor ve kendisini huzurda hissetmediği için Fas’ta giriştiği şiddettedbirleriniarttırıyordu.BudurummuvacehesindeFransa’nınyapacağışey,Rusyaveİngiltere’ninyanındaDevletiAliyyealeyhinecebhealmaktı.NitekimFransızsiyasetidebuistikamettegeliştiveâleniolarakOsmanlıİmparatorluğunakarşıoldu.Meşrutiyetinilânıilebirlikteadetabütünselâhiyetlerielindenalınmış

olanSultanAbdülhamidbütünbutehlikelerinOsmanlı İmparatorluğunanasılbirne-

-27-⇧tice hazırladığını görmekte gecikmeyince ve bazı ciddî tedbirler almak

hususunda ısrar edince, hareket ordusu adı altında birleşen veKahraman Türk ordusunun safları arasına girmiş olan Sırp, Bulgar,Yunan ve Arnavud komitacıları ile takviye edilmiş Mahmud Şevketpaşanınkumandasıaltındaİstanbulüzerineyürüdü.Osmanlıİmparatorluğundaartıkyenibirdevirbaşlıyordu.Ordu33yıl

içindeikincidefaolarakidareyeelkoyuyorvepadişahıHalediyordu.Sultan Abdülhamid’in hal’ı ise, memleketin başına bir çok gaileler

açmıştır.

ARNAVUTLARINOSMANLIİÇİNDEKİYERLERİMeşrutiyetin ilânına kadar ve bilhassa SultanAbdülhamid tarafından

takib edilen bir hususi siyasetin neticesi olarak devletin kuruluşundankısa bir müddet sonra fethedilmiş olan Arnavudluk halkı devlete mutivefakâr ve cefakâr bir sadakatla çalışmıştır. Arnavudların bilhassa;SultanAbdülhamid’ekarşıbeslediklerihususibirhürmet,onları,haricinbütünyazdıklarınarağmenOsmanlılıktanayıramamıştı.Çok hürmet besledikleri ve kendilerini Halife ve Sultan olan

Abdülhamid’inhususimuhafızıtelâkkiettiklerişahıslarındaArnavudlar,Osmanlıcamiası içinde kendilerine üstün bir vasıf izafe etmişler ve budüşünceiledesaltanatavehilâfetekörükörünebağlıkalmışlardı.LâkinHürriyetin ve arkasından meşrutiyetin ilânı ile birlikte Salibin asırlarboyuOsmanlı İmparatorluğuna karşı takib ettiği Haçlı siyasetinin tabiîbirneticesiolarakisyanedenveBalkanlarınheryerindebir-

-28-⇧den Türk unsura karşı en hasmane ve caniyane teşebbüslere girişenkomitacılar ile birlikte, İtalyanın tahrik ve desteği ile HıristiyanArnavudlarlamüşterekbirhareketegirişmişlerdi.BuisyanhareketindeArnavudlar'ınmüracaatettikleriusulleraslında

bir Hıristiyan Arnavud olan ve Yunan Etniki Eteryasını tesis edenKapodıstria’nınkurmuşolduğubu ihtilâlcemiyetindekimetodlarınaynıolmuştur.Artık Balkanlarda ve Osmanlı İmparatorluğunun her tarafında bir

cinayetler silsilesi başlamıştı. Bu cinayetler asırlar boyu devam edenSalib siyasetinin son tezahürleri idi ve birmilleti yok etmek için, imhaetmekiçingirişilenhareketinbaşlangıçnoktasıidi.SalibiyyunvemedeniAvrupabirmilletiimhaplânınıtatbikediyor,bu

iş için de sağlammüttefikler bulunuyordu. Sırbı, Ulahı, Pomağı, Arabı,Makedonu, Arnavudu velhasıl Osmanlı İmparatorluğu içinde ne kadargayri Türk unsur varsa hepsi, Türk’ü imha etmek içinayaklandırılmışlardı.Buöylesineiblisçebirplânidiki,tarihbireşinidahanegörmüştürne

degörmesiihtimaldahilindedir.Şimdisırası ileTürk’ü imhaplânında takibedilenmetodlarave tatbik

edilenusullerleimhaedilenyüzbinlerinmacerasınageçelim.Türkmilletinin tek tesellisi istikbalinkendilerineaitolduğunubildiği

ve güvendiği gençlerdir. Gençlerin ilmi, millî, an’anevî ve dinîinançlarınınsağlamlığıbuemniyetinbaşlıcaâmilidir.DündenecekkadaryakınbirzamanevvelBalkanfacialarındaBalkan

harbininkorkunçdarbesindensonrabumilletintekümidigençlerdeidi.Ziraistikbâlonlarındıvemillettopyekünbunainanıyordu.EğerTürk

-29-⇧milletindebu inançolmasa idi, içvedışbunca ihanettensonramutlakakahrolur, mahvolur ve tarihten behemehal silinirdi. Bu facianın içindeyaşayannesillerümidediyorlardıki,bu facialaravâkıfolacak istikbalingençnesli,bufelâketlisahneleringerisindenkalblerihırsve intikamileçarpacak,Türklüğünmaruzkaldığıacılarıileyanıptutuşacakveböylecekinveintikamaleviileyanankalbler,istikbalehakimolacaklardır.Fakatbufacialarıniçerisindeyoğrulan,kahredilen,adetayokedilmek

istenenbunesillerindüşünceleri sadecezamanmefhumudediğimizbirgeçmişinsisliufuklarısırasındakaldıvekayboldu.Tarih şuurundan mahrum nesillerin yetiştiği bir vasatta biz, her

şeydenevvelgeriyedönmek,orayabakmakzaruretineinanıyoruz.Eğergeriye,bakmazveoradabubüyükmilletimizemüstahakgörülenzulmügörmezsek,eğergeriyebakmazvekoskocabirİmparatorluğuniçindevebuİmparatorluğunişgalettiğisiyasîCoğrafyadakiyerinitayinetmezsek,eğer dünya siyasetindeki (en zayıf devrelerimizde bile) yerimizibilmezsek, biz kendimizi asla bulamayız. Milletler istikbale ancakmazidenaldıklarıkuvvetlebakabilirlervemuvaffakolurlar.Bizdünneidik?Bugünneolduk?İhtişamlızaferlerivemedeniyetleri

ileiftiharettiğimizecdadımızınoşanlıgünleri,omuzaffer,yürüyüşleri,ocihangiranehakimiyetlerinerede?Yoksaebediyyensöndümü?Asyada, Avrupada, Afrikada tarihin kaydettiği en muazzam

imparatorluklar,tarihinkaydettiğienbüyükkumandanlarındolaştıklarıyerlerüzerinde,onlardandahabüyükbirihtişamladolaşanecdadımızınkurduklarıbumuhteşemimparatorluknedençöktü?

-30-⇧Bir uç beyliğinden tarihin en büyük İmparatorluğunu kurmuş olan

Türkler,nasıloldudabugünkühalegelebildi?YoksaTürk’ünbubüyükhasleti,İmparatorluklarkurmakhasletiyokmuoldu?Vakti ile önüne her geleni bir çığ gibi ezerek yürüyen, ummanların

azgın dalgalarını hiçe sayarak denizleri birer Türk gölü haline sokan,acababumilletdeğilmiidi?Aklın almayacağı kahramanlıklar gösteren, en müstahkem kaleleri

Allah... Allah... sadaları ile bir kibrit kutusu gibi deviren ve zabtedenacabaceddimizdeğilmiidi.Tarihinenmühimmeydanmuharebelerineadetaciridoyununagider

gibi giden; Prenslikleri, Krallıkları, İmparatorlukları kökünden devirenceddimizin bu devâsâ zaferlerinden sonra başlayan bu korkunççöküntününvehezimetlerimizinesassebebiSalibdeğilmiidi?Salib Osmanlı İmparatorluğu üzerinde asırlar boyu devam eden bu

amansızsaldırışı,vaktiileasırlarboyukendilerinienâdilâneveinsancabirşekilde idareettiğimizdününçobanlarıolanhalktanmeydanagelenküçük hükümetlerin, bize harb açmalarına ve mağlubiyetimize sebepolmalarına;hepvedaimaSalibinamansızsaldırılarıolmamışmı idi.Vedahakötüsü,Meşrutiyetingetirdiğitelâfisiimkânsızhürriyetinardındankardeşkardeşienşeni’iftiralarvehayasızcinayetlerlekırarken,küçücükdevletlerin açtığı harbde dahi dinmeyen bu mücadele yüzündenaskerimiz tek silâh atmadan teslim olur. Şanlı sancağımız düşmanateslimedilirken;bütünbufacialarhepvedaimaSalib’indüşmanlığındanmeydanagelmemişmiidi?

-31-⇧Evet, bir milletin ahlâkını bozar, millî haysiyeti ile birlikte dinî

inançlarını yıkar, vatan muhabbetini dumura uğratır, tarihi mefahiriniunutabilir, ecdadının cesaret ve şecaati yerine meskenet ve rehavetialabilir çalışmaktan ve maişetini bizzat kazanmaktan nefret eder vegünlük siyasetin gayya çukuruna düşerse; Vatan hamiyyeti, milliyetduygusu,Dininancıbozulurveistiklâlileesaretadetamüsavileşir.Salib’in,OsmanlıDevleti’ninAvrupa’yageçtiğiilkandanitibarenaçmış

olduğuHıristiyansavaşı,asırlarboyudurmadandevametmiştir.Devletinkudretliolduğudevirlerdebir kıymet ifade etmeyenbu tecavüz, devletzayıfladıkçaartanbirşiddetleOsmanlıTürkDevleti’ninufkundabirbelâgibidikilmiştir. BilhassaBerlinAnlaşmasından sonra artan Salib tazyik

vetecavüzleri,1877-1878Türk-RusHarbiilezirveyeulaşmıştır.BerlinAnlaşması ileOsmanlıDevleti üzerinde Salibin en genişmüsamahasınamazharolanRusya,Balkanlarabirmüstevligibi inmiş;buradayaşayanSlavmilletlerinezdindebirkurtarıcı olarakkarşılanmışvegizli ve açıkbirdiplomasiharbiileOsmanlıDevleti’ninbaşınabelâolmuştur.Son asır tarihinin bizimle alâkalı kısmı tetkik edilirse ve bu tetkikat

tarafsızbirsuretteyazılacakolursa,BalkanlardaTürkmilletininaleyhineişlenen facialardan dolayı insanlığın yüzü kızarır, insanlığa lânetleryağdırılır,bufacialarkarşısındagözyaşlarızaptedilemez.Türk ırkınarevagörülenbuzulümve facialarserisiBarbarSlavların,

hain ve hayasız Ortodoksların, Avrupa’nın büyük, devletlerinin, dahadoğru tabiri ile Salibin elinde bir oyuncak olan Balkan komitalarınınbirerhayvandanfarkıolmayanrüesasıtarafındanve

-32-⇧sadecedinisaiklerlemeydanagetirildiğimüşahedeedilir.BizTürkler1293,(1877/1878)Türk-RusharbininelimsafahatınıRus

kazaklarınınvahşetlerini,Bulgarhalkınınvekomitacılarınınbuharbtekişenaetlerinivebirmilletibuunsurların,DİNkisvesialtındanasılimhayakararverdiklerinibehemehalöğrenmek, bilmek,mecburiyetindeyiz. Butarihi gerçekleri bilmeyen nesillerin Türklüğe fayda yerine zararvereceklerine inanmaktayız. Ve yine biz Türkler, Balkan harbinetekaddüm eden günler ile bu harb içinde Salib’in emrinde bulunanBulgar, Sırb, Yunan ve Karadağ ordularının işledikleri cinayetleri detadad etmek, onları da bilmek zorundayız. Ancak o zamandır ki, bumilletin başında estirilmek istenen kanlı fırtınaların, boynuna takılmakistenenkıpkızılesaretzincirininneolduğunuanlayabilelim.Balkan harbinin ilânından on beş gün geçmeden, SALİB orduları

Osmanlı hududlarını geçiyor ve Rumeli’yi dört bir taraftan istilâyabaşlıyordu. Salib ordusu geçtiği her yeri (Tıpkı Bizansı yağma eden ilksalibordusugibi)ekiliiseçöl’e,mamuriseharabeyedöndürüyordu.Köyler, kasabalar şehirler bilhassa çıkarılan yangınlarla alev, alev

yakılıyorveMüslümanTürk’ünmal’ıvekoskocabirtarihiyeryüzündenkazınıyordu. Birer canavar gibi köy, kasaba ve şehirlere dalan buordunun askerleri, rastladıkları Türklerin mal ve paralarını yağmaettikten sonra onları katlediyorlardı. Salib ordusu için bir insanın

MÜSLÜMANveTÜRKolmasıkâfibirsebebtelâkkiediliyordu.Helebazışehirlerde kadınlar yakalanarak kamçılanıyor, sonra kiliseleregötürülerekzorlavaftizedilmeksuretiileHıristiyanyapılıyorlardı.

-33-⇧Camilere zorla girenbu salibordusu canavarları, dini yazılı levhaları

parçaladıktan sonra onların yerine İSA’nın ve MERYEM’in tasvirleriniasarak, İslâmiyete en büyük darbeyi indirdiklerine kendileriniinandırıyorlardı.BuaradaKUR’AN-IKERİM’LERparçalanıyor,buhayasızgüruhun ayakları altında eziliyordu. Türbeler yıkılıyor, Türbelerdekimezarlarınyerineanbarlaryapıyorlardı.Bulgarlar Trakya ileMakedonya’nın bir kısmını işgal ettikleri zaman

Bulgar ordusu, arasında harbi takibeden Avrupalı gazetecilerden birkısmı,buvahşetbuzulümkarşısındaisyanediyorlarvegazetelerinebuinsanlıkdışıcanavarlıklarışusatırlarlabildiriyorlardı:“Trakya ve Makedonya’da bizzat gördüğümüz korkunç vahşet, ilk

çağlar vahşetlerini fersah fersah geride bırakmıştır. Hangi köye veyakasabayauğruyor,hangiyerebakıyorsakvücudlarıparçaparçaedilmişvebirbirindenayrılmışinsancesedleriilekarşılaşıyoruz.Geçtiğimizheryerde ateşe verilmiş, ve tamamen yanmış köyler ve kasabalargörmekteyiz. Belli ki bu kasaba ve köyler yangına verilmeden evvelyağmaedilmişlerdi.Mamur çiftlikleri,mükemmel ve güzel köyler, şirinve düzgün kasabaların yerinde artık birer kül yığını var. Bu yerlerdesağlamkalantekyer,camidenkiliseyetahviledilenmabedlerdi.”“Açlıktan can çekişen binlerce aile, ırz ve namusuna tecavüz edilmiş

binlercekız...Velhasılgörenleridehşetedüşürecekbinlercefacia...tasvirveyazmaklabitmeyecekvak’alar...Eeeyyy!... medeni Avrupa... bu vahşet ve zulme daha ne kadar

dayanacaksınvedahanekadarseyircikalacaksın...-34-⇧

Avrupa... Avrupa... Hangi Avrupa?... Bu salib ordusunu bir milletimahvetmek için Türk’ün üzerine saldırtan; asırlar boyunca durmadanSalipharbiyapanAvrupamı?...Zavallıdünya...Zavallıbeşer...Evet...Hıristiyanolmasınarağmenbuvahşetkarşısındatüyleridiken,

dikenolanbuzevat,güyamedeniAvrupa’yasesleniyorlarvebuvahşetin

durdurulmasını taleb ediyorlardı. Fakat, bunlar bilmiyorlardı ki,Avrupa’nın medeni... milletleri Berlin anlaşması ile buna kararvermişlerdi ve her neye mal olursa olsun bu kararlarını tatbikedeceklerdi.Türk’ünkökünükazıyacaklarvebuırkıtarihtensileceklerdi.Avrupa’nın bu feryadlar karşısında kulakları tıkalı idi. Zira, Salib

ordusununvahşetiönündeölen,mahvolanMüslümanTürklerdi.Petersburg’da (Leningrad) çıkan bir gazetenin muhabiri, gazetesine

şöylebirtelgrafçekiyordu.“BulgarlarınmuntazamordusudaTürkveMüslümanhalktanintikam

alıyor. Tek kurşun atılmayan köyler dahi yağma ve katliama tabitutulduktan sonra tamamen yakılıyordu. Yanımdakilere iftiharla birBulgar subayı (Kırcaali’de arkamızda hiç bir Türk köyü bırakmadık)diyordu.”Salibin istediği bu idi. Sistemli ve tarihin kaydettiği en korkunç bir

zulmileTürklerinyokedilmesi.YinebirRusgazetecisi gazetesinegönderdiği birmektuptaTürklerin

nasıl mahvedildiğini anlatıyor ve bu sistemli mahv hareketine maruzkalanköylerinveöldürülenTürklerinmikdarlarınıbildiriyordu.Bu Rus gazetecisinin yazdıklarına göre, Balkan harbinin

başlamasındanaltıhaftasonraBulgarkomi--35-⇧

tacıları ile Bulgar sivil halkı tarafından Debrencik köyü tamamenyakılmış ve kırkbeş aileden mürekkep Türk köylüleri tamamenkatledilmişlerdi. Yalnız bu köyde 39 erkek ve kadın ayrı bir imhasistemine tabi tutulmuş ve köy camiine doldurularak cami ile birlikteyakılmışlardı.Lusinaköyününkırkkişidenibaretolanvehepsikadınveçocukolan

sekenesi istisna edilmeksizin doğranmışlar ve bunu medenî Avrupaadına yapmışlardı. Salib bir vampir gibi İslâmiyetin üzerine çökmeğekararvermişti.İşteBalkanlardaasırlardıryaşayanTürklererevagörülenbu zulüm ve imha siyaseti kuvvet ve kudretini Salibe inanan büyükdevletlerden,siyasetpatronlarındanalmaktaidiler.Makedonya’ya medeniyeti getireceğiz, siz Türkler medeni değilsiniz

diyerek bu vatanın harimi ismetine giren Salib’in mümessillerinin

cinayet ve canavarlıkları bununla da bitmiyordu. Bu katliammanzaralarına Balkanların her yerinde rastlanıyordu. Hattarastlanıyordu demek bile abesti. Bu topraklar üzerinde medenîmilletlerin idaresi altında ve Salibin desteği ile Avrupaî bir mezbahakurulmuştu,SankiBalkanlardaEzrailkolgeziyordu.İştebirmisaldaha.KreşovoköyündeBulgarordusuilebirlikteRumhalkı14ilâ,16yaşları

arasındaaltıTürkkızınınırzınageçmişlersonradaalınlarınadayadıklarıtabancalarıilebuzavallıinsanlarıöldürmüşlerdi.Bu insanlık dışı katliamı gazetesine bildiren Lö Tan gazetesi harb

muhabiriSt.Volskymektubundaşöyleyazıyordu:“Sakın bu şeni cinayetleri irtikâp edenlerin bir takım serseriler

olduklarınızannetmeyiniz;Hayır...Bu-36-⇧

yağmalara, ırza tecavüzlere, bütün memleket, bütün Hıristiyan ahali,âyanıvehalkıhattaenokumuşolanlarıda iştiraketmişlerdir.Kilise isebuişlerdebirincirolüoynamaktadır.Meselâ,Drama’dayağmanın,katliamınve ırzatasallutun ilk tatbikçisi

bizzatOrtodoksmetrepolididir.”“Herkesin ırzına tecavüz ediliyor, her şey yağma ediliyor, her yerde

kitlehalindeveyamünferidşekildekatliamlar irtikâpediliyor.Bukabilcinayetlerlebirkitabdolusumisâlverilebilir.”Balkanlarda Salibin işlettiği hunharca cinayetler bilhassa Alman,

Avusturya - Macaristan ve İtalyan basınında çok tafsilâtlı olarak vetenkidimahiyetteyeraldı.Aşağıdakihâdisevevak’alarMilano’daintişareden Sekolo gazetesinin Rumeliye gönderdiği hususi muhabiri LüsyenMangrini’nin gazetesine gönderdiği mektubdan alınmıştır. Muharrirbundadiyorki:“Siroz’da 800 Müslüman katledilmiş, buraya yakın bir köyde Bulgar

Makedonya komitası reislerinden Danço kaptan, mevcud bir iki camiiMüslümankadın ve çocukları ile doldurduktan sonra Bombalarla imhaetmiştir.Cuma-iBâlâ,PetriçveMenlikkazalarınınMüslümanolanbütünnüfusu

katliam edilmiş, bunlar gibi çok kaza, nahiye ve köylerde hiç birMüslümanbırakılmamıştır.GeçtiğimbütünyollarkatledilmişMüslümancesedleriiledoludur.”Evet” Balkanlarda Türk katliamı bütün şiddeti ve vahşeti ile devam

ediyor,Bulgar,Yunan,Sırbçetecilerivemuntazamorduları,Salibuğrunahareket eden bu canavarlar, durmadan kitle halinde cinayetlerişliyorlardı.

-37-⇧Bir Avusturya’lı kadının şahid olduğu ve Viyanadaki bir gazeteye

gönderdiği uzun mektubundan alınmış olan şu satırlar, kitle halindekikatliamınderecesinibütünaçıklığıileortayakoyacaktır:“Kavala’daikigüniçinde115,Siroz’da24saat,içinde1900Müslüman

kesilmiştir.”Evet, bu rakamı bir kadın veriyor ve mektubunda Hıristiyan

olduğundandolayıutandığınıbildiriyordu.YinebiryabancımüşahidinbildirdiğinegöreDedeağaç’daBalkanların

en korkunç katliamı yapılmış, Binlerce Müslüman kadın, çocuk ihtiyardolduruldukları ahır ve cami gibi yerlerde ateşe verilerek cayır cayıryakılmışveimhaedilmişlerdir.Edirne’nin işgalinden sonra esir edilmiş Türk askerleri Karaağaç

yakınlarındateşkiledilmişesirkampındaaçbırakılmış,askerleraçlıktanağaçkabuklarınıkemirmeksuretiilekarınlarınıdoyurmakyolunagitmişfakat bu zavallı askerlerin binlercesi açlıktan şehir halkının ve işgalkuvvetlerikumandanınınveaskerleringözleriönündeölümlerinenfeciiileölmüşlerdir.Edirne’nin işgali ile birlikte bu serhad şehrimizde, Osmanlı

İmparatorluğununbuşanlıbaşkentindeBulgarlarınişlediklericinayetler,ırzageçmeler,kitlehalindekatliamlarveşehirhalkınıcivarı ilebirlikteaç bırakmak suretile binlerin ölümüne sebeb olanların bu iğrençhareketleri,herhaldeneSalib’enedeMedeni!..Avrupa’yaşerefverecekbirtarihhakikatideğildir.Sırblılar ise bir başka facianın, Bulgarlardan hiç de aşağı kalmayan

kitlecinayetlerininzirvesineçıkmışlardır.SırborduveçetecilerininharbilebirlikteişgallerialtınaaldıklarıArnavutluktaTürkveArnavutolarak

katlettikleriinsanlarınyekûnuKosovavilâyeti-38-⇧

de dahil olmak üzere 150.000 civarındadır. Bu kitle katliamından neçocuklar,nekadınlar,nedeihtiyarlaryakalarınıkurtaramamışlardır.Yunanlıların işledikleri cinayetler, ırza geçmeler, tüyler ürpertecek

kadarvahşibirsadizmiçindeicraedilmiştir.YunanlılarSelânik,Tesalya,Epir ve adalarda tarihin kaydettiği bu vahşetlerine devam ederlerken,Osmanlıİmparatorluğununbirçokyerinedağılmışveicra-iticareteden,memleketin iliğini emen Yunan asıllı Rumlar günlük hayatlarınıyaşıyorlar,ticaretleriniicraediyorlardı.Kırklareli muharebelerine katılmış ve sonradan Romanya’ya iltica

etmiş olan Pete Pançef adında bir Bulgar askerinin anlattıkları ise,Romanya’nın en büyük gazetelerinden birisi olan Universul’un birincisahifesindeneşredilmiştir.PetePançef,Katliamhakkındadiyorduki:“SırbveBulgaraskerleriesiredilmişTürkaskerlerineçokzalimanebir

muamele tatbik etmektedirler. Mensub olduğum kıtaya, Sofya’yagötürülmek üzere teslim edilmiş olan 1500 Türk esiri kumandanımıztarafından verilen bir emirle tamamen öldürülmüş ve böylece vazifeyerinegetirilmişti.”Yine aynı gazetede neşredilen şu hâdise ise, tarih huzurunda en

kuvvetli bir delil olmakbakımından,aynı zamanda Türklerce bilinmesiveonagörehareketedilmesinoktasındandikkatleokunmağadeğerbirmahiyettaşımaktadır.Cephede bulunan Bulgar Kralı Ferdinand’a rapor vermekte olan bir

Bulgar subayı ile Kral arasında geçen konuşma kelimesi kelimesineaynenşöyledir:ElegeçirdiğimizüçbinTürkesiriniderhalkatlettikmajeste.

-39-⇧Ferdinandkılıbilekıpırdamadan:-Çok şükür ki, o esnada yanınızda bir Avrupa gazetesi muhabiri

bulunmamış,demiştir.Dört Balkan Hıristiyan Milletin ordularının bu harbte işledikleri

cinayetlerinyekûnutakribenyarımmilyoncivarındadır.

Evet, Salib uğruna katledilen bu yarım milyon Türk’ün ne intikamıalınmış, ne de bu yolda her hangi bir telkin veya tavsiye yapılmışdeğildir.İktidarı ellerinde bulunduran Osmanlı hükûmetleri, Balkan

komitacılarının, dolayısı ile Salibin eski dostları İttihadçıların daimitazyikvetehdidlerialtındabulunduklarıiçinesasenherhangibirtedbiralacakdurumdadadeğildi.Birvakitler,Hürriyetordusuadıaltındaİstanbul’ayürüyenveSultan

Abdülhamid’i tahtından indiren İttihadçılar acaba bu Balkan katliamıhakkındaTürkmilletinehesabvermek lüzumunuduymuşlarmıdır? Bugünekadarelimizegeçmişolanvesikalar,bizebuhusustaherhangibirışıkvermemektedir.Oİttihadçılarki,Hareketordusuileveaynısıfataltında, İstanbul’abu

zulümleriicraedenBulgar,Sırb,Yunankomitacılarıilebirliktegirmişler,devletinhaysiyet ve şerefinibualçakBalkankomitacılarının Türk kanıilerenkdeğiştirmişçarıklarıaltındapayimaletmişlerdir.Oİttihadçılarki,Balkanlardanterhisettirdikleriharbkabiliyetiyüksek

120taburunyokluğundanbilistifadeOsmanlıİmparatorluğunaharbilânetmelerinde Balkanlı devletlere en büyük kozu vermekle vatana isterbilerek,isterbilmeyerekihanetlerinenbüyüğünüyapmışlardır.

-40-⇧Oİttihadçılarki,katlecesaretedemedikleriSultanAbdülhamid’ihal’ve

Selanik’teÂlâtiniköşkünegönderdiktensonraveBalkanharbindenkısabirmüddetevvelbubüyükHakan’ıkatleteşebbüsetmişlerdir.Evet katle teşebbüs etmişlerdir. Ve maalesef bu katle teşebbüsü de,

Balkan harbinde canavarlıkları ve işlediği cinayetlerin korkunçluğu ileşöhret yapmış, Makedonya komitasının azılı kaptanlarındanSandansky’yeicraettirmekistemişlerfakatmuvaffakolamamışlardı.YukarıdanaklettiğimizBalkanfecayiîöylebirdenbireTürkmilletinin

başınagelmişbirfelâketdeğildir.Bufacianınsebebleridahagerilerdedirve taa Gülhane hattı hümayununa, Büyük Reşid paşaya kadardayanmaktadır.

BÜYÜKREŞİTPAŞAMUAMMASITürkmilletininkaranlıkistikbaliüzerindeMustafaReşidpaşanınrolü

pekmeş’umdur. Bu zat, garb kıyafeti giymek, kavuğu atmak, alafrangagiyinmekle meselenin hallinin mümkün olabileceği ve Osmanlıİmparatorluğununancak,satıhtakaldığışimdidahavazıholarakgörülenbu gibi tedbirlerle yükselebileceği ve Avrupa devletlerine ve Avrupalısalibiyyunadahaşiringörünebileceğinivehmetmiş,bütünimparatorluğairade-i seniyyeler isdar ettirmek sureti ile Türk içtimai yapısına tabantabanazıdtedbirlerintatbikinisağlamıştır.Devletin içinde bulunduğu muhataralı devre, Avrupa’da teknik'in

ilerlemesi,birtakımhamlelerinOsmanlıİmparatorluğundadayapılmasılüzumunaina-

-41-⇧nılmış olmak, İngiltere’den idhal malı bir sadrıâzam olarak dönmüşbulunan Mustafa Reşid paşanın İngiltere’de Osmanlı İmparatorluğunutemsil eden bir sefir olarak vazife gördüğü sıralarda bir takımfaaliyetlerdebulunmuşolmasıaklaenyakıngelenihtimallerdendir.Zira,bu zat, Londra’da vazife görürken tahlif merasimi yapılarak masonolmuş, ondan sonra da ikbal yıldızı süratle parlamıştı{2}. Önceİngiltere’deki sefirlik vazifesi uhdesinde olmak kaydı şartı ile OsmanlıhariciyenazırlığınanâsbedilmişvebuvazifeyiLondra’daikametederekifa etmişti. Bu hâdise hiç bir memleketin tarihinde görülmemiştir. Birdevletin hariciye nazırı bir başka devletin hükümet merkezinde hemsefir bulunacak, hem de hariciye nazırı olarak devletinin siyasetini oyabancışehirden tedvir edecek.Veondan sonrabu zat, satıhtaki taklidbir takım safsatalarla devletin içtimaî bünyesini allak bullak edecek vedevletinsür’atleçökmesinde,enbüyükhisselerdenbirisinesahibolacakve bütün bunları yapan bu insan devletin tarihinde mutena bir sahifeişgaledecek.Muhteşem Türk tarihi içinde Gülhane hattı hümayunu olarak bahsi

geçenvedevletiAvrupaivaribirdevletbünyesiiçinesokan,dahadoğrutabiriiledevletinmüessesveasırlardanberidevamedegelenörf,adetvekültürünü tamamen ters istikamete çeviren bu hattı hümayundur ki,Osmanlıİmparatorluğununçöküşündeenbüyükrolüoynamıştır.İçtimaiyat(Sosyoloji)ilmininkoyduğuesaslaragöreMilletlerDil,Din,

Toprak, Aile, Örf ve adet üzerine müesses bir içtimaî heyettir. Ve hermilletinkendi

-42-⇧yapısına has müesseseleri vardır. Bu müesseseler tarihinderinliklerinden gelmekte ve ferdlere irsen intikal etmektedir. Bumüesseseler zorlanamazlar. Zorlandıkları takdirde de netice Osmanlıİmparatorluğundaolduğuvehalengünümüzdedevamettiğigibi içtimaîheye’tişirazesindençıkarmakistidadınıgösterenbir takımsapıklıklarınmeydanagelmesineyolaçar.MustafaReşidpaşadansonramemleketinbaşınageçenSadrazamlara

kadar devlet kademelerinde bulunmuş olan devletlûların hatası işteburadadır. Bu devletlûların hemen hepsi, Garplılaşmanın adetaperestişkârıolmuşlar, Türk heyeti içtimaîyesinin nasıl tahrib edildiğini,Salibin emrinde nasıl birer emir eri durumuna girdiklerinianlayamamışlarveyabilhassaböylehareketetmişlerdir.Bunun en güzel misâlini bize Avusturya - Macaristan İmparatorluğu

hariciye nazırı Prens Meternik vermektedir. Koyu bir Hıristiyan, fakatTürk milletinin çok vefalı ve hakikî bir dostu olduğunu tarihe tescilettirmiş olan Prens Meternik Osmanlı sultanı İkinci Mahmud’u ikazetmekteveGülhanehattıhümayunu ilememleketegetirilenyenilikadıaltındakibirtakımtedbirlerinvekanunların,AvrupayahasveKiliseninmutlak tesiri ile meydana gelen kanun ve tedbirler olduğunu, halbukiOsmanlı heyeti içtimaîyesinin Müslüman olduğunu, bu heyetiiçtimaîyeninkilisedenmülhemkanunlarlaidaresinin,yakınbiristikbaldememleketinbaşınabüyükgaileleraçabilecekbir istidatdabulunduğunubildiriyordu. PrensMeternik ayrıca ilâve ediyordu, “Eğer bu kanunlarımutlaka tatbik etmek icab ediyorsa, bunlarüzerindeMüslüman içtimaîheyetinin görüşlerine ve yaşayışına göre tadilât ve islâhat yapılması,Osmanlıİmparatorluğununselâmetibakımındanelzemdir.”

-43-⇧Sultan ikinci Mahmud’un, bu mektub özerine nasıl bir hareket hattı

takib ettiği henüz tam manâsı ile anlaşılmış değildir. Fakat muhakkakolan şudur ki, Londra, dolayısı ile Mustafa Reşid paşa, padişahın herhangibirhareketyapmasınamaniolmuştur.ZiraPadişah1828/29Türk-RusharbitehlikesiilekarşıkarşıyaikenLondra’dangeldiğiaşikârolan

Sadrıâzamın telkinlerine hayır diyebilecek durumda değildi. Nitekim,OsmanlıİmparatorluğundaGülhaneHattıHümayunununkabulü,devleteRusbeliyyesinibertarafetmekiçinbir fırsatvermiştir.Bu fırsat, İngiliz,ve Fransız ittifakıdır ki sonu Kırım harbi ile neticelenmiş ve müttefikTürk-İngiliz-FransızordularıRusya’yıdizegetirmişlerdi.Mustafa Reşit Paşa, bir milletin heyeti içtimaiyesini dinamitlerken,

bunamükâfatenİngiliz,FransızdostlukveittifakınıOsmanlıPadişahınasuspayıolarakveriyordu.Garbın,salibiniblisçetasarlanmışbusiyasîtaktiğininbirdeiçtimaive

sıhhî tahribnoktasıvardırki,üzerindedurmadangeçemiyeceğiz. KırımharbisırasındagelenmüttefikordulardanFransızordusu,bumemleketehâlâ ıstırabını çektiği, Türk ırkının beka hakkını adeta yok etmekistidadını göstermiş, olan Frengi ve Şangırı hastalığını da birliktegetirmişti.Tedavisiovakit içingayrimümkünolanbumenhushastalıktüvana delikanlıların, sıhhatli anaların yetiştiği Anadolu’da Türk ırkınıadetakörletmiştirvebuhastalıkKastamonuvehavalisibirinciderecedeolmak üzere, Osmanlı İmparatorluğunun bilhassa Anadolu kısmındakihemenbütünvilâyetlerindezamanlageniştahribatyapmıştır.Üçüncü Selim’in Kabakçı Mustafa ve avanesi tarafından şehid

ettirilmesindensonraOsmanlıTahtınaçı--44-⇧

kan dördüncü SultanMustafa da, Rusçukdan İstanbul üzerine yürüyenAlemdar Mustafa paşa kumandasındaki ordu tarafından tahtındanindirilmiş ve katledilmiştir. Böylece yerine Sultan Mahmud Han calisitahtolmuştu.1808yılındataht’açıkarıSultanMahmud,zekiolduğukadardagayyur

birpadişahidi.Avrupa’nın,Fransızihtilâlikebirinintesirindekalarakbirtakımbüyükhamleleremuhtaçolduğunugörmüş,ağabeyiüçüncüSultanSelim Han gibi, o da gözünü batıya çevirmiş, devleti muhataralı birdevreye girmekten korumak maksadı ile bir takım ileri hamleleryapmağa,batınınteknikve ilminialmağakararvermişti.Bumaksad ileAlemdar Mustafa paşayı sadrıâzam nasbetmişti. Ancak sadrıâzamAlemdarMustafa paşa’nınmaiyetindeki insanların azameti, tekebbürü,israfları vehalkı hor gören tutumları, halk arasında bilhassa Rusya’nınteşvik ve tahriki ile memnuniyetsizlik yaratmış ve her geçen gün bu

haleti ruhiye artmakta devam etmişti. Nihayet İstanbul’da bu durumüzerine yeni bir ayaklanma başgöstermiş, Alemdar Mustafa Paşa, aynıismi taşıyan semtteki konağının mahzenine depo ettiği barutuateşleyerek hem kendi canına kıymış, hem de isyan sergerdelerininölümlerinesebepolmuştu.Alemdar Mustafa Paşanın ölümü ile isyanın bastırılmış olmasına

rağmenRuslarOsmanlıİmparatorluğunurahatbırakmamışlardı.1812 yılında Rusya ile Bükreş anlaşmasını akdetmiş olmaklığımıza

rağmen, Rusya, Balkanlarda yeniden isyanlar çıkartmak için varkuvvetini sarf ediyor vedurmadan çalışıyordu. Rusya’nın bumüdahaleve tahriklerinin hedefi açıktı. Osmanlı İmparatorluğunun başındabulunanSultanİkinciMahmudHan’ıngiriştiğimüs-

-45-⇧bethamleleriyoketmek,budevletinbaşlıcagayesiidi.Artık Rusya, isyan hareketlerini açıktan açığa teşvik ediyor ve bu

tahriklerini adeta saray’ın gözü önünde ve Yeniçeri ocağında devamettiriyordu.Yeniçeri ocağı hakikaten İmparatorluğun huzurunu bozmuş, koskoca

devlet adeta bir isyanlar ve kıyamlar memleketi haline gelmişti.Yeniçerilerin bu seferki isyanhareketlerinde, SultanÜçüncü SelimHantarafındankurdurulmuşbulunanNizam-ıCedidteksebepolarak ileriyesürülüyordu. Nizam-ı Cedid’in lâğvedilmiş olmasına rağmen Yeniçeriortaları ısrarediyorlar,buteşkilâtınnedendolayıkurdurulduğunu ilerisürerekayaklanmalarına,bahaneediyorlar.Yeniçeri ocağının bu tutumu tarihimiz için cidden elem verici bir

hâdise olmakta devam edecek ve İmparatorluk sarsıntılar geçirecekti.Yeniçeri ortaları ve ağalar hareketlerini öylesine bir şiddetle devamettirmişlerdiki,nihayetSultanİkinciMahmudHan,cesurfakatrealitenindışında, İmparatorluğun asli unsurunu teşkil eden içtimaî bünyesinintamamen aksine bir karar vermiş, Serasker Ağa Hüseyin Paşa ileanlaşarakocağı,KaracehennemoğluİbrahimAğa’nıntoplarıileyerlebiretmişvebusafhayıOcakilebirliktetarihegömmüştü.Buhareketindoğruolupolmadığıartıkmünakaşaedilebilirbirhadise

mahiyetindedir. Mazisi aklın alamıyacağı kadar muhteşem zaferlerle

süslenmişolanbuocağınlâğvınagitmekşartmıidi?Yoksabuocakislâhedilebilirmiidi?Gerçi zamanın ağır şartları karşısında ve durmadan devam eden dış

tahrikler muvacehesinde ocağın ortadan kaldırılmasının şart olduğuileriyesürülebilir-

-46-⇧se de biz, ocak islâh edildiği takdirde bunun kabil olacağınainanmaktayız.Bizibuna iten,sebeblerinbaşında ise,birmilletinençokgüvendiği ve memleketin hudutlarını koruyan bir ordunun mazi ileirtibatının kesilmesinin ortaya çıkaracağı bir takım ağır ve ciddisebeplerdir.Ordulardatıpkımilletlergibimazidenistikbaleakmaktadırve orduların mazi ile alâkasının kesilmesi, bilhassa ordularda aranankahramanlık,asaletvekendisinegüvenmehissininyokolmasına sebepolmaktadır.Nitekim Yeniçeriliğin lâğvından sonra Rusya ile yaptığımız bir kaç

savaşta yeni kurulmuş olan ordu ile ciddî muvaffakiyetler eldeetmediğimizdetarîhensabittir.Zirayenikurulanbirordusıfatıilehenüztoparlanmağa,gelişmeğe imkânbulamamış olan kumandan ve askerlermanevi bir çöküntünün içine girmişler ve Ruslarla yapılan harblerinhepsinikaybetmişlerdir.Nitekim Rusya, yeniçeriliğin lâğvından sonra Asakiri Mansurei

Muhammediye adı altında kurulmuş bulunan ve sonra da adı Sekbanolarak değiştirilen bu orduyu da rahat bırakmamış ve yeni ordununkurulması 1830 seferine yol açmıştır. Mağlûp Osmanlı İmparatorluğubizzarur aynı yıl Edirne anlaşmasını akdetmek mecburiyetindebırakılmıştı.Buanlaşmayı takibedenyıllarOsmanlı İmparatorluğu içinciddenfecî

birdevreninaçılmasınasebebolmuş,isyanedenMısırValisiMehmedAlipaşanınoğluİbrahimpaşabütünSuriye’yiişgalederekKütahya’yakadarilerlemişti.1831yılındameydanagelenbuhâdisedenikiyılsonraSultanİkinciMahmudfevkalâdebedbinliğedüşmüşveRuslar’ınkendisineteklifettikleri ittifak anlaşmasını kabul ve 1833 yılında aktedilen HünkâriskelesimuahedesiileİstanbulveBoğazlara

-47-⇧

Rus askerlerinin gelmesine müvafakat etmiştir. İstanbul’a gelenRusaskerleri ile donanması Beykoz’u üs olarak kullanmıştır. İşteTürkiye’ninasılfelâketlidevresidebutarihtensonrabaşlamıştır.Hünkâriskelesi muahedesi ile birdenbire İstanbul’a yerleşiveren Ruslar,beynelmilelpolitikayıTürkiye’ninaleyhindekullanmak için İngiltereveFransa’yaenbüyükkozuvermiştir.Bilhassa İngiltere,Akdeniz’e inecekbirRusya’nınmevcudiyetineaslatahammüledemezdi.Ziraİngilterebirticaret imparatorluğu kurmuş ve bunu bütün dünyaya kabul ettirmişti.İngiltere’nin büyük menfaatları Akdeniz’de idi. Buraya Rusya’nıninmesine asla müsaade edemezdi. Nitekim Rusya’nın bu şekildeİstanbul’a yerleşmeğe kararlı olması, İngiliz diplomasisini hareketegeçirdi ve tehlikeye giren Hindistan yolunu Ruslar’dan temizlemeğekararverdi.İngiltere’ninbukararıdiplomasidahilhersahadatatbikveOsmanlıİmparatorluğununaleyhineolarakkullanıldı.MustafaReşidPaşaiştebusiyasetinmeydanagetirdiğibirdevletlüdür

vetarihedeböylegeçecektir.Açıkçasöylemekicabederse,MustafaReşidPaşa’nıntakibettiğisiyaset

muvacehesinde kendisi için söylenebilecek söz, konacak teşhis, budevletlünün İngiliz gizli diplomasisinin yetiştirdiği bir devlet adamıhüviyetindeolduğudur.HâdiselerinseyrindenfevkalâdemüteessirolanSultanİkinciMahmut

bu teessürden kendisini kurtaramamış ve vefat etmiştir. Yerine calisitaht olan 18 yaşındaki büyük oğlu Abdülmecid Han aynı 1839 yılındaOsmanlıimparatorluğununbaşınageçmiştir.Henüz çok genç olmasına rağmen devletin içerisinde bulunduğu

muhataralıdurumuçokiyitakdireden-48-⇧

padişah, en isabetli şekilde hareket ederek devrinin kudretli devletadamıolanHüsrevPaşa’yıSadrıâzamtâyinetmiştir.Ne acıdır ki Sultan Abdülmecid daha tahtını ısıtamadan bir ihanetle

karşılaşmış, firari lâkabı ile tarihe geçen Fevzi Ahmet Paşa, kumandasıaltındaki Osmanlı donanmasını İskenderiye’deMısır ValisiMehmedAliPaşa’yateslimetmiştir.Donanmanın teslimi de gösteriyor ki, Osmanlı devleti sadece

Salibiyyun tarafından düşmanca hareketlere muhatab olmuyor, fakatbizzat kendi kumandanlarının da ihanetine uğruyordu. Nitekim Türkdonanmasınınteslimiişi,imparatorlukemrindekibirpaşaileisyanedenbir asî vali arasında bazı gizlimünasebetlerinmevcudiyetini de ortayakoymaktadır. Osmanlı İmparatorluğunun, bir valisine mağlûbiyetininsebeblerinibirazdabucephedenmütalâaetmekherhaldeyanlışolmaz.Nitekim Firari Ahmet Paşa, sonradan anlaşıldığına göre, kendisi ileMehmed Ali Paşa arasındaki gizli münasebetlere vakıf olan yenisadrıâzamHüsrevPaşa’nınbuihanetinincezasınıvereceğindenürktüğüiçindonanmayı teslimetmeğidüşünmüş,böylecedevlete ihanetederekcanınıkurtarmıştı.

MUSTAFAREŞİTPAŞAAsrın başında, yani Sultan Üçüncü Selim’in ciddî bir takım islâhat

tedbirleri aldığı 1800 yılında İstanbul’da bir çocuk doğuyor ve adınıMustafaReşidolaraktescilediyorlardı.Tahsil çağına gelen Mustafa Reşit, medreseye kaydedilmişti.

Kendisininbütüntahsiliburadadır.Medre--49-⇧

sedenmezunolduktansonrabirmüddetboşkalangençMustafaReşid,21yaşında ikenSadrıâzamolaneniştesiSaidAliPaşanındelâleti ile vemühürdarlıklailkresmîvazifesinebaşlamıştır.Devrin sadrıâzamının kayınbiraderi, bilâhare paşa olan Köse Raif

efendinin delâleti ile Babıâli kalemine alınmış ve orada vazifeyebaşlamıştır.1829yılınakadarBabıâlikalemindeistihdamedilenMustafaReşid, o yıl Sadrıâzam Selim Paşaya tekrar mühürdar nasbedilmiş ve1829 yılı içinde başkitabete kaydırılmıştır. Aynı yılın sonlarına doğruRuslarla aktedilen Edirne muahedesine işte bu başkâtib sıfatı ile veresmenheyetâzasıolarakiştiraketmiştir.Tekrarİstanbul’aavdetedenMustafaReşidbiryılsonra1830’daGirid

meselesi hususunda müzakerelerde bulunmak maksadı ile Mısır’agitmekte olan Pertev Efendi (sonradan Paşa) ve refakat etmiş ve buvesile ile eski Reisülküttab (HariciyeNazırı) PertevEfendinin teveccühveitimadınıkazanmıştır.İstanbul’a avdette Pertev efendi Mustafa Reşid bey üzerindeki

himayesini eksiltmemiş ve bu himaye Mustafa Reşid beyinyükselmesindebaşlıcaamilolmuştur.Henüz 30 yaşında bulunduğu 1834 yılında ise, padişaha kendisinin

ehliyeti hakkında verilen malûmattan sonra Sultan İkinci Mahmutkendisini Paris Orta elçiliğine tâyin etmişti. Ancak Mustafa Reşid beylisanbilmediği içindeyanınatercümanolarakmösyöKodadındabirisiterfik edilmiştir. İki yıl Paris orta elçiliğinde kalan Mustafa Reşid bey,buradan1836yılındaLondrasefirliğinenaklentâyinedilmiştir.İşteMustafaReşidPaşa'nınhakikîşahsiyetibuşehirdeyaniLondra’da

meydanaçıkmıştır.Kendisinefev--50-⇧

kalâde itibar gösteren İngiliz diplomatları ve İngiliz sarayının, buteveccühüdür ki, Mustafa Reşid bey’e paşalık tevcihine imkânhazırlamıştır.Bu paşalık ile birlikte dünya tarihinde ender rastlanacak bir kararla

Londra’da ikamet etmesine, sıfatı sefir olmasına rağmen Osmanlıimparatorluğununhariciyenazırlığıdauhdesineverilmiştir.Mustafa Reşid Paşa’nın Londra memuriyeti ile hariciye nazırlığı

mevzuunda Ahmed Bedevi Kuran “İnkilâp Tarihimiz ve İttihad veTerakki"adlıeserinin11.sahifesindeşöyledemektedir:“1836 yılında Londra sefirliğine tahvili memuriyet eden bu genç

diplomata1837tarihindepaşalıkunvanıileberaberHariciyeNazırısıfatıdaverilmiştir.SultanMahmuddevrindebiraraİstanbul’adönenMustafaReşid Paşa, bilfiil Hariciye Nezareti işleri ile meşgul olmuş ve görülenlüzum üzerine Hariciye Nazırlığı ünvanı uhdesinde kalmak üzere1838’detekrarLondrasefaretinegitmiştir.”Evet Mustafa Reşid Paşa Londra sefiri olmasına rağmen bu sıfatı

yetmiyormuşgibibirdeHariciyeNazırlığısıfatıileLondra’yayerleşmişti.Böyle bir hâdise cihan tarihlerinde hemen hemen rastlanmıyan birşeydir.Artık biliyoruz ki,Mustafa Reşid Paşa daha Paris sefaretine orta elçi

olaraktayinedildiği zaman,vazifesibaşınagiderkenViyana’yauğramışveoradadevrinenbüyüksiyasîotoritesiprensMetternik ilegörüşmüşvegayetsamimimünasebetlerkurmuştu.Mustafa Reşid Paşanın Prens Metternik ile kurduğu bu münasebet

onunsiyasîhayatındadenilebilirkiilkcidditesirihusulegetirmiştir.Zirasiyasetintam

-51-⇧mânâsı ile bir acemisi olarak, PrensMetternik gibi politikanın kurt birsiması ile münasebetler kurmuş olan Reşid Paşanın, bu zatın tesiridışında kalması asla düşünülemez. Nitekim Viyana’dan sonra ilk dışvazifesi olan Paris orta elçiliğinde iken Fransa’da kurduğu bir ikincimünasebetvedostlukdacalibidikkattir.Fransa’nınmümtaz simalarından ve siyasilerinden birisi olan Thiers

ile Mustafa Reşid Paşanın kurduğu bu ikinci münasebet, onda Prens

Metternik ile yaptığı siyasî konuşmaları ve bu zatın kendisine telkinettiği Osmanlı İmparatorluğunun hamleler yapmak hususundakiikazlarını bir başka istikamete çevirmesinde birinci plânda roloynamıştır.

TÜRK-İNGİLİZ-FRANSIZİTTİFAKIİngilizsiyasetininanahattınıteşkiledendünyadenizlerihakimiyetiile

Hindistan yolu güzergâhına hâkim olmak, buralarda rakib devlettanımamakprensibi,Rusya’nındaima tazyikve tehdidialtındabulunanOsmanlı İmparatorluğunu, istediği istikamete sevkedebileceğine dair,İngiliz diplomasisinde tam bir kanaatın yerleşmesine yol açmıştı. Bunoktaî nazardan hareketle İngiliz diplomatları Mustafa Reşid Paşaya,OsmanlıİmparatorluğununLondra’davazifegörenhariciyenazırıolarak,Rusya’ya karşı bir İngiliz - Fransız - Türk ittifakını telkin etmişlerdi.Ancak bu ittifakın gerçekleşmesi için bazı şartların yerine getirilmesitekliflerininde,MustafaReşidPaşayabildirildiğinemuhakkaknazarı ilebakmamakiçinherhangibirsebebmevcutdeğildir.

-52-⇧Zira, Mustafa Reşid Paşa Londra'da kendisine telkin edilen ilerilik

fikirlerivebirüçlüittifakmuahedesinintaslağıileLondra’danİstanbul’agelirkenParis’edeuğramayıaslâihmaletmemiştir.ZirabuüçlüittifakınbirbaklasıdaFransaidi.Fransa’daSefiriKebirolanFethiPaşa ilegörüşenMustafaReşidPaşa

cebindeki İngiliz - Fransız - Türk ittifakının ana hatlarını sefir ilegörüşmüşvebuplânüzerindeimale-ifikretmişlerdi.Bilinmektedir ki, on dokuzuncu asır Avrupa siyasi tarihi, Fransa’yı

umumiyetle Avusturya - Macaristan imparatorluğu ile karşı karşıyagetirmişveFransa,Rusya’nındostluğunu,buimparatorluğundostluğunatercihetmiştir.Fransabuşekildehareketetmeksuretiilezamanzamanİngiliz siyasetine de karşı çıkmış ve Orta Doğuda iktisadî menfaatleribakımından çarpıştığı bu devlete karşı da daima Rusya’yı koz olarakkullanmıştır.Fransa,OrtaDoğudatakibettiğipolitikailedenilebilirki,hiçbirvakitOsmanlıİmparatorluğunundostuveyamüttefikiolmamıştır.BusebebtendolayıdaAvusturya-Macaristan imparatorluğununBalkanlarüzerindeki emellerini, Rusya’nın emelleri ile karşılaştırmış, kendisiRusya’yı İngiltere’yekarşıbir kozolarakkullanırken,dış siyaseti ile deRusya’ya karşı dikilen Avusturya - Macaristan imparatorluğununBalkanlarsiyasetinemaniolmağaçalışmıştır.Böyleceayrı iki siyaset takib edenFransa ileAvusturya -Macaristan

İmparatorluklarının siyasetlerini, Mustafa Reşid Paşa daha derinden

tedkik etmek imkânı bulmuş ve bu müşahedeler onda Fransa lehindecidditesirleryaratmıştır.MustafaReşidPaşa,Fransa’dakaldığımüddetzar-

-53-⇧fında Thiers’in dostluğunu ve fikirlerini daima terviç etmiş ve budostluğasıkısıkıyasarılmıştır.MustafaReşidPaşanınFransa’davazifegördüğüikiyıllıkdevreiçinde

Fransız devlet ricali ve Thiers ile olan dostluğu İngiltere’nin gözündenkaçmamış ve kendisi 1836 yılında Londra’ya sefiri kebir olarak tayinedildiğivakitbüyükbirdostluk,yakınlıkvehüsnükabulgörmüştür.BudostlukveyakınlıkLordPalmerstonileçoksamimibirmünasebet

kurulmasına yol açmış ve Mustafa Reşid Paşa, İngiliz Lordunun enyakınlarından birisi olmuştur. Nitekim Londra’da vazife gördüğüsıralardagerekbizimtarihlerimizin,gerekİngiliztarihlerininvegerekseEngelhardt’ın yazdığı Türkiye ve Tanzimat adlı eserinde izah edildiğigibi, Mustafa Reşid Paşa, İngiliz siyasilerinin ve bilhassa LordPalmerston’untahtıtesirindekalmıştır.İşteMustafaReşidPaşanıncebindebulunanveParissefiriFethipaşa

ile müzakeresini yaptığı ittifak muahedesi, sonradan Kırım harbiningerçekleşmesinde rol oynayacak ve Rusya’yı mağlub edecek ittifaktı.İngiltere bu ittifak ile Rusya’yı mağlûb etmiş, fakat tamamen yerevurmamıştı. Zira bu devleti tamamen yere vurmak kendi politikasıbakımındanpektehlikeliolurveFransakendisinedünyahakimiyetindeciddîbirrakibolabilirdi.Mustafa Reşid Paşa, Londra’dan İstanbul’a avdet ederken uğradığı

Paris’deFethiPaşa ilemüzakerelerdebulunur ve görüşmeleryaparkenPadişah İkinci SultanMahmud’un vefat haberini almış, lâkin İstanbul’agitmektenvazgeçmemiştir.MustafaReşidPaşabuseyahati sonunda İstanbul’aayakbastığı anda

belkideOsmanlıİmparatorluğundaTürkırkındangelenilkmasonidi.-54-⇧

Bu hususta, yazdığı “Mason Tarihi” adlı kitabında 33 dereceyi ihrazetmiş ve Türk mason locaları maşrıki azamlığı vazifesini de; kendiifadesine göre, bir iki defa ifa etmiş bulunan Kemaleddin Apak geniş

malûmat vermekte, Mustafa Reşid Paşanın Londra sefirliği zamanındatahlifedildiğinivemasonlocasınagirdiğinibildirmektedir.Kemaleddin Apak ayrıca Mustafa Reşid paşanın İstanbul’a geldikten

sonraÇiçekpasajının 19 numaralı dairesinde veya odasında ilkmasonlocasınıbizzatkurduğunudailâveetmektedir.Osmanlı İmparatorluğununyaptığı her ileri hamlede karşısına daima

mason localarının dikildiğini ve İmparatorluğu bu locaya mensubinsanlarıntasfiyeettiklerinigözönünegetirirsek,MustafaReşidPaganınTanzimathareketininasılsebebikendiliğindenortayaçıkar.Avrupa diplomasisinin tasfiyeye karar verdiği Osmanlı

İmparatorluğunuyıkmak isteyenmehafilkendisine ilkmüttefikbulmuşoluyordu. Bu müttefikten biri: Tanzimatı Hayriye adı ile tarihlerimizegeçen Avrupaî hareketi ilk meydana getiren ve 18 yaşındaki padişahı,cebindeki İngiliz - Fransız - Türk ittifakı ile iğfal ve irade-i seniyyelerisdarettirenMustafaReşidPaşaidi.NitekimMustafaReşidPaşaİstanbul’agelirgelmezyenipadişahaarzı

ubudiyetetmiş,kendisineİngilizlercehazırlananittifaktanbahsetmişveböylecehariciyenazırlığımakamındakalmıştır.Çok kısa bir zaman sonra Osmanlı İmparatorluğunun başına binbir

beliyye açacak olan Tanzimat Fermanı ile o güne kadar birer reayamuamelesigörengayriMüslimunsurlaraverilenhaklarinkârıgayrikabilbirvakıaolarak,butarihtensonrabütünAvrupa

-55-⇧devletlerininOsmanlıİmparatorluğununiçişlerinemüdahaleetmelerineve muhtelif zamanlarda islâhat projeleri teklif ve bu projelerde israretmelerineyolaçmıştır.Kaldı ki, Tanzimat Fermanı ile Osmanlı İmparatorluğuna getirilen

yeniliklerdesadeceşekleinhisaretmekteidi.Gençyaştapadişaholmasınarağmen,SultanAbdülmecidhan,önceleri

Mustafa Reşid Paşa’nın bu islâhat ve frenkleşmek hareketlerine vetaleblerinekarşıdurmuş, fakatSultanMahmudHantarafındanRuslarlaaktedilenHünkâr İskelesimuahedesininmeydana getirdiği beynelmilelhuzursuzluküzerineLondra’datoplanmasınakararverilenkonferansta,Mısır ValisiMehmed Ali Paşa ile Devleti Aliyye arasındaki anlaşmazlık

Mehmed Ali Paşa lehine halledilmek istenince, Muştafa Reşid Paşapadişahafevkalâdemühimkaydıilefikirlerinişöylehülâsaetmişti:“Londra’da toplanan konferansta Mehmet Ali Paşa lehine gelişen

havayı dağıtmak ve bunu Devleti Aliyye lehine çevirmek, ancak,Rusya’nın himaye eder göründüğü Ortodokslarla, Fransızlarınhimayesinde olan Katolikleri tatmin etmek, bunlara reaya muamelesiyapmamak ve kendilerine Müslim Osmanlı vatandaşları gibi müsavihaklar tanımak sureti ile hem Fransa'nın, hem Rusya’nın gönlünüalmaklamümkündür.”Devletin içindebulunduğumuhataralı durumugörmektenmütevellid

bir bedbinlik içerisinde bulunan padişah da Mustafa Reşid Paşa’dangelen bu teklifi kabulemecbur olmuştu. Aslında bu teklif, İskoçMasonlocasından gelmekte idi ve hedef Osmanlı İmparatorluğunun en kısazamanda tasfiyesi idi. Nitekim sonradan gelişen hadiseler, Osmanlıİmparatorluğununbaşına

-56-⇧örülen çoraplar, bu tarihten sonra iş başına gelen bütün devletlûlarınhemenhepsininmasonolmalarıbuhususuteyidetmektedir.Sultan Abdülmecid Han, Gülhane Hattı Hümayunu ile Tanzimatı

Hariyeyi ilân eder etmez, Avrupa siyasileri arasında bir huzursuzluksebebi olarak kabul edilmiş olan Hünkâr İskelesi muahedesininhuzursuzlukverenmaddelerisankibirandadeğişmişvebu fermandanevvelaleyhimizegelişmekaydedenLondrakonferansıbirandalehimizedönmüş ve Mehmed Ali Paşa pek cüz’i bir takım menfaatler eldeedebildiğikonferanstanDevletiAliyeyebağlıbirvaliolarakayrılmıştır.Evet maalesef bu böyle olmuştu ve Devletlû Mustafa Reşid Paşa

hariciye nazırı ve aynı zamanda sefiri kebir bulunduğu Londra’davazifedeikenkendisinitahlifederekMasonyapandostlarınıntavsiyevetemennilerini(!)yerinegetirmişti.GülhaneHattıHümayunuisdaredilmişvebuhattıhümayuniledevlet

iki şey kazanmıştı. Birincisi Adliye Teşkilâtının kurulması, ikincisi iseyukarıda da bahsettiğimiz gibi Mısır meselesi Devleti Aliyye lehinehalledilmişti.Meşhur Londra protokolunda evvelce Mısırlılar lehine hazırlanmış

olankarardeğiştirilmiş ve aşağıdaki yeni karar sureti kabul edilmiştir.Bukararsuretinegöre:“Hutbe kıraati (okunması) ve sikke darbı (Para basmak) Saltanatı

Seniyyenamınaolmak,Babıâli’denmüsaadeistihsaledilmedikçehiçbirbahri inşaat (donanma inşaatı) yapmamak, Mısır eyaletindebulundurulacak asakir (asker) kuvvetini Osmanlı hükümetinin dileğinetabitutmak.Yukarıdakişartlarariayetedil-

-57-⇧mediğitakdirdevalininderhalazlive“ekber(büyük)evlâdaintikaleder”maddesinin tanınmaması derpiş edilmiş, ayrıca Akkâ Kalesi ilk kararhilâfına Osmanlı İmparatorluğuna bırakılmış.Mısır valiliğindeMehmedAliPaşaibkaedilmişveMısırmeselesideböylecekapatılmıştır.Londra konferansının toplanması da, bu konferansın ilk kararında

MehmedAliPaşayı haklı gösteren karar suretinin kabulü de, sonradanbukararındeğiştirilerekOsmanlıİmparatorluğununlehinetadilidehepbirer siyasî manevra idi. Bu siyasî dalaveranın hedefi ise istikbaldeAvrupa devletlerinin Osmanlı İmparatorluğunun işlerine müdahaleetmekveböylecebu İmparatorluğunmirasından istifade ilebirer yağlıparça koparmaktan ibaretti ve bu işte de en büyük rolü bizzat Türkhariciyenazırıoynuyordu.Gariptir, Mustafa Reşid Paşa devrini ve şahsiyetini tedkik edenlerin

hemen hepsi bu tenakuzu göstermiş olmalarına rağmen, hiç birisi budeğişikliğinsebebleriüzerindedurmamışveMustafaReşidPaşanınİskoçMason locasından aldığı artık su götürmez bir hakikat olan emirdenbahsetmemiştir. Ve hemen hepsi bu devirden, yani Gülhane HattıHümayununungetirdiğiyeniliklerdenbahsederkenherhangimüsbetbirhâdiseyi ortaya koymamış ve sadece şekilde, yani Garblılaşmakkelimesininüzerindeısraretmişlerdir.Meselâ bunlardan birisi ve şekli garplılığın belki de en hararetli

taraftarlarındanolanAhmedBedeviKuran“İnkilâpTarihimizve İttihadve Terakki” adlı kitabının 14. sahifesinde; yapıldığı söylenenyeniliklerden bahsederken, askerî ricalin, sivil ve şer’iye erbabının vevükelânın yemin merasimlerini de bir yenilik olarak zikretmiş veyeminlerinsuretlerinivermiştir.

-58-⇧

Basit bir yemini yenilik telâkki eden zihniyet ile Mustafa ReşidPaşa’nın Gülhane Hattı Hümayununu neşrettiren zihniyet arasındaherhangibirfarkolmasagerektir.Mustafa Reşid Paşa; Londra konferansının önce aleyhimizde sonra

lehimizde verdiği bir kararla, Mısır meselesinin, Devleti Aliyye lehinehallinimüteâkibhariciyenezaretindenistifaetmiştir.

MUSTAFAREŞİTPAŞASADRAZAMBüyük Reşid Paşa sadrıâzamlığa ilk defa 28 Eylül 1846 tarihinde

getirildiğisıralar,Avrupaufkununkaranlıkbirtakımsiyasîhâdiselereveharblere gebe olduğu zamana tesadüf etmektedir. Avusturya -Macaristan İmparatorluğunda için için bir takım hâdiseler cereyanediyor, Macarlar istiklâllerini elde etmek için mücadele ediyorlardı.Avusturya-Macaristan İmparatorluğunda cereyan eden bu hâdiselergerek Fransa’yı, gerek İngiltere’yi memnun ediyor ve el altında Macaristiklâl hareketinin önderlerini teşvik, teşçi hatta kendilerini her vasıtaile teçhiz ediyorlardı. Bu hususta Fransa’nın gösterdiği gayret bilhassazikre değer bir mahiyette idi. Fransa, Avusturya-Macaristanİmparatorluğununparçalanması için elindenne gelirse yapmaktan geridurmuyordu. İngilterebudevletinzayıflamasınıarzuetmesine rağmen,tamamen parçalanmasına karşı idi. Zira Avusturya - Macaristanİmparatorluğunun parçalanması, Orta Avrupa’da muvazeneyi İngilizsiyaseti aleyhine bozacak ve esasen mevcut olan Rus- Fransızdostluğunundahadakuvvetlenmesineyol-

-59-⇧açacak, İngiltere'nin Ticaret İmparatorluğunun ticaret yolları Rusya veFransa gibi iki kuvvetli rakib devletin tehdidi altına girecekti. İngiltereherzamanolduğugibiaçık,gizlidiplomasisiilebutehlikeyiönlemekiçinikilioynuyordu.İngiltere’nin gizli siyasetinin dünyadamümessili olan insanRodchild

Fransa’da idi. Fransa ile birlikte hemen bütün Avrupa’yı finanseediyordu.Buzatistifadeedilecekbirinsandıveİngilterebuzatdanazamiistifadeyi sağlıyordu. Rotchıld’ın Fransa’da giriştiği bir takım malîhareketlersonundaFransabirandakarışmıştı.Bukarışıklıklarkısa birzamandagelişmişvebirihtilâlmahiyetinialmıştı.1848yılındapatlayanbu ihtilâl ile Fransa, bir müddet için Avrupa işlerinden elini eteğiniçekmişti. İşte bu ihtilâlden bir yıl sonra 1849’daMacaristan’da gelişenistiklâl hareketi tam bir isyanmahiyetini iktisab etmiş ve Macar halkıayaklanmıştı. Çokkanlışekilde tedib edilen bu hareket üzerine isyanınelebaşları,Osmanlıİmparatorluğunailticaetmişlerdi.Osmanlıİmparatorluğunailticaedenlerinbaşında,bizzatihtilâlinlideri

olanLuiKosut ileMacar ihtilâlininbaşlarındanHarbiyeNazırı,hariciye

nazırı,dahiliyenazırıbirçokyüksekrütbelikumandanvesayısızsubayileailelerivardı.TabiîbuilticakarşısındaAvusturya-Macaristanvehemenarkasından

da,Rusya,mültecilerinkendilerinetesliminitalebettiler.HerikidevletinvakitalepleriOsmanlıİmparatorluğuncareddedildiktensonradaherikidevlet, Devleti Aliyye ile siyasî münasebetlerini kestiler. Türkiye’ninmültecileriiadeetmemesikeyfiyetiLondraveParis’defevkalâdemüsaidkarşılandıveteşçiedildi.Rusya’nınbütüntazyiklerinevetehditlerine

-60-⇧rağmen, Fransa ve bilhassa İngiltere’nin kat’imüzaheretini temin edenMustafaReşidPaşakararındaısraretti.Osmanlı İmparatorluğunun bu hareketi Avrupa’nın ufkunu bir anda

harbbulutlarıilesardı.Avrupa’dabirharbadetaelikulağındagibiidivebir emri vaki haline gelmişti. Fakat İngiltere ve Fransa’nın Rusya veAvusturya - Macaristan İmparatorlukları nezdinde yaptıkları şiddetlisiyasîdemarşlar,harbigözealmışolanbuikidevletikararlarındanrücuetmeğemecburetmişti.MustafaReşidPaşabusıralardamazulolmuşvebirkenaraçekilmişti.

Fakat memleketin başındaki gaileler bitmiyordu. Nitekim yukarıdabahsettiğimizLondraprotokolü ileHünkârİskelesimuahedesisonundaOsmanlı İmparatorluğunda elde ettiği üstünlüğü kaybeden Rusya tekdurmuyordu.Macarmültecilerimeselesihavayıbulandırmak için fırsatolarak yakalanmış, fakat Fransa ve İngiltere’nin muhalefeti ilekarşılaşınca daha fazla israr edememiş ve siyasî bir mağlûbiyeteuğramıştır.Bu iki hezimete rağmen Ruslar sulhu ihlâl etmek hususunda kararlı

idiler. Çar Birinci Aleksandr’ın vefatından sonra yerine geçen BirinciNikola da, Aleksandr’ın siyasetini takibediyordu. Her ne şekilde olursaolsunOsmanlı İmparatorluğu ile kozunu paylaşacak ve sıcak denizlereinmek ezeli siyasetlerini tahakkuk safhasına çıkaracaktı. Bu maksadlayaverlerinden olan Prens Mençikof’u İstanbul’a fevkalâde selâhiyetlisefiri olarak gönderdi, Büyük bir debdebe ve alâyişle İstanbul’a gelenPrens Mençikof, İstanbul’a varır varmaz ilk iş olarak mazul olan eskiSadrıâzam Mustafa Reşid Paşayı hariciye hazırlığına getirtmek içinhareketegeç-

-61-⇧mekolduvebuteşebbüsündemuvaffakoldu.MustafaReşidPaşatekrarOsmanlıİmparatorluğunundışsiyasetinehakimolmuştu.Osmanlı İmparatorluğunun biamân hasmı Rusya’nın, Mustafa Reşid

Paşayı hariciye nezaretine tayin ettirmek için Sultan Abdülmecidnezdinde yaptığı teşebbüsden beklediği menfaat acaba ne idi? YoksaMustafaReşidPaşa hariciye nazırlığına geldiği takdirde Rus tekliflerinikabuledeceğinedairRussefiriMençikof’avaaddemibulunmuştu? İsteröyle, isterse başka türlü olsun ortada bir hakikat vardı ve amansızdüşmanımız Rusya, Mustafa Reşid Paşanın hariciye nazırı olmasınıistemiş biz de bu talebini kabul etmiştik. Rus sefirinin bu talebini bazıtarihçilerimiz, Avrupa devletlerinin kapitülâsyonlardan istifadeetmelerine bağlamaktadırlar. Fakat buna inanmak için çok saf olmaklâzımdır.Zirakapitülâsyonlarhiçbirzamanşuadamıişbaşınagetirin,buzatıindiringibibirtavsiyeyiyapmaya,hangidevletolursaolsunonabuvadidehaktanımağanemüsaitti,nedeOsmanlı İmparatorluğunu idareedenlerbutavsiyelereuymağamecburdu.Ancak Rusya, Mustafa Reşid Paşayı hariciye nazırlığına tâyin

ettirmekle, Londra konferansında kaybettiği imtiyazları tekrar eldeedebileceğineinanmışolabilirdi.BüyükReşidPaşakabinedışıkaldığımüddetiçindeOsmanlısiyasetine

bilvasıta tesir etmişve ilkhariciyenazırlığızamanındaViyana -Paris -Londra’da kurdurduğu sefaretler vasıtası ile bu devletlerin en ilerihükümet adamları ile temaslarını devam ettirmiş, böylece devletinsiyasetinderoloynamıştır.Mustafa Reşid Paşa perde arkasından oynadığı oyun ile Osmanlı

siyâsetinitamamenLondra’yaistinad-62-⇧

ettirmeğe muvaffak olmuştu. Yeniden, hariciye nazırlığına geldiktensonra masonluğa tahlif edildiği Londra’nın siyasetini devam ettireceğigayet tabiî idi. Ruslar işte bu hususu düşünememişler ve siyasi tesiraltında kalmış olan Mustafa Reşid Paşayı hariciye nazırlığınagetirtmişlerdi.Mustafa Reşid Paşa hariciye nazırı olur olmaz Ruslar ağızlarındaki

baklayı çıkarmışlar ve beynelmilel siyaset sahasında ihtilâl yaratacakhâdiselerden birisi olan emanatı mübareke meselesinde ortodokslarlehine imtiyaz istemişlerdi. Abdülhamid Han devrinde de ele alınacakolanvetariheKudüsveKammamekilisesihâdisesiolarakgeçecekolanbutaleb,MustafaReşidPaşatarafındanLondraveParis’eaktarılmış vebu merkezlerin nokta-i nazarı taleb edilmişti. İngiltere de, Fransa da,Rus’larınbutalebinişiddetlereddetmişlerdi.İngilizler, Rusya’nın Kudüs şehrine her ne suretle olursa olsun

yerleşmesine veya buradaki mukaddes yerler üzerinde hak sahibiolmasına kendi dünya hakimiyetleri bakımından muhalif idiler. FakatFransa, bu muhâlefetini dinî nokta-i nazara istinat ettiriyordu. Fransa,çok eski zamanlardan beri Katolikliğin müdafii ve hamisi idi ve OrtaDoğudaki bütün katolikleri adeta kendi tebaası sayıyordu. Rusya’nınKatolikkilisesiniKudüs’ehiçbirşekildesokmakistemeyeceğitabiîidi.Büyük Reşid Paşa, İngiliz ve Fransız kabinelerinin bu desteğini

kazandıktansonra,Rusya’nın,emanatımübarekeüzerindeOrtodokslaragenişimtiyazlartanınmasıteklifinikat’îolarakreddetti.Esasenemanatımübarekemeselesi yeni birmesele de değildi ve bu

husus için Viyana’da bir kongre toplanmıştı ve çalışmalarına devamediyordu.Henüzbirkarardaverilmemişti.

-63-⇧Rusya,İngiltereveFransa'nıntamdesteğiniteminetmişolanOsmanlı

hükümetince tekliflerinin reddikarşısında, sonçareolarakharbekararverdivederhalhareketegeçti.Viyana’daEmanatıMübarekemeselesimüzakere edilirken Rusya’nın

Osmanlıİmparatorluğunatecavüzü,beynelmilelahkâmatamamenaykırıbirharekettiveRusya’nınOsmanlıİmparatorluğuhakkındakiemellerinisarahatlaortayakoymuştu.Rusyaredkeyfiyetiilebirlikteesasenmevcudolanaskerîhazırlıklarını

tamamladı ve 1853 yılında Buğdan’a (Romanya) taarruza geçerek ileriharekâta başladı. Ruslar aynı zamanda Sinop’da demirlemiş bulunanOsmanlıdonanmasına da aniden taarruza geçerek her şeyden habersizolanOsmanlıdonanmasını tamamenyakmağamuvaffak oldu. 1853 yılıHaziranayında yapılan bu baskın, hariciye nazırı olarakMustafa ReşidPaşanıntedbirsizlikvebasiretsizliğinintipikbirmisalidir.

Zira, müşarünileyh daha Fransa Orta elçisi olarak tayin edildiği ilkgünlerden itibaren Viyana, Paris ve Londra ile kurmuş bulunduğumünasebetlerini, daha sonra Londra’da ikamet ederek devletin haricîsiyasetini idare ederken çok ileri bir seviyeye çıkarmış ve bumerkezlerdekurmuşolduğusefaretlervasıtasıileAvrupasiyasetiniadımadım takib etmek imkânını bulmuştu. Mustafa Reşid Paşanın, gafil birandaavlananveyakılanTürkdonanmasımeselesindezannımızcabüyükmes’uliyetpayıvardır.Çünkü,kendisiAvrupasiyasetihakkındavebüyükAvrupamerkezlerindecereyanedenhâdisevehaberlerienserişekildeöğrenmek imkanlarına sahib bulunurken, Rusya'yı ihmâl etmesi veOsmanlıyaamansızdüşmanRusya’dacereyaneden

-64-⇧hâdiselereehemmiyetvermemesiaklınalmayacağıbirhusustur.Kaldı ki, Mustafa Reşid Paşanın devri ikbalinde bir takım mühim

karanlık işler çevirdiği ve dünya bankeri Rodchılld (Roçild) ile demünasebetlerkurduğubirgerçektir.RusdonanmasınınSinoplimanındademirli bulunan donanmamızı habersiz yakalaması ve yakması ileneticelenenhareketin arkasındahemRodçhılld’in hemdeRus elçisininsuratlarınıgörmemekmümkündeğildir.Ziraartıkbilinmektedirki,MustafaReşidPaşa gizli olarakLondra’ya

Nâmık Paşayı göndermiş ve orada bir takım gizli pazarlıklar ve alışverişleryapmıştır.NizameddinNazifTepedelenlioğlubuhususta “OrduvePolitika” adlı

eserinin31.sahifesindeşöyledemektedir.“1853’de Mustafa Reşid Paşa’nın gönderdiği gizli murahhas Namık

Paşa’ya,Londra’daaçılanRoçhılldbankasıveRodchılld’leresunulanağırkomisyonlarlaaçılanbütünkasalarartıkpeksağırdı.”1871Alman-Fransızharbimünasebetiileyazılanbusatırlar,devrinde

Mustafa Reşid Paşanın İngiltere’ye nasıl bir bağla bağlandığım açıkçaortayakoymaktadır.Aklagelebilirki,RusÇarınınyaveriBahriyeNazırıPrensMençikof’un

İstanbul’a fevkalâde elçi olarak gelir gelmez Mustafa Reşid Paşayıhariciye nazırlığına tayin ettirmek için bütün gücü ile çalışması veRodchılld ileoynadığı oyuna, Rusya ile de devam ettiği zannını ihtimal

dahilinesokmaktadır.YaniaçıkçasıMustâfaPaşazihinleriteşvişetmekteve ikili oynayan bir Osmanlı hariciye nazırı durumuna girmektedir.Acabahakikatenbuzat,hemİngilterevehemdeRusyaile

-65-⇧perdearkasındabirtakımbilinmeyenanlaşmalarmıyapmıştı?HerneşekildeolursaolsunAvrupaahvaline,kurduğuşahsîdostluklar

vehariciyenazırlığıdevrindetesisettiğisefaretlervasıtasıilevakıfolanbu paşanın, Rusya’yı ihmal etmesi ve Rusya’dan herhangi bir haber,alamaması tarihlerimizin büyük ve müdebbir veziriâzam payesineçıkarttığıMustafaReşidPaşanınşahsiyetihakkındafikirleribulandırmakiçinkâfibirsebebdir.Mustafa Reşid Paşa, Sultan İkinci Mahmud’un ölümü sırasında

İstanbul’agelirkencebindegetirdiğiİngiliz-Fransızittifakmuahedesininmetni, Rusya’nın bu tecavüzü üzerine, Sardunya Devletini de (İtalya)içine alarak dörtlü bir ittifak şekline sokulmuştu. Rusya, İngiltere’nin,Rusya’yıKaradeniz’dehapsetmekvesıcakdenizlereinmektenmenedensiyasetininbirdefadahazebunuolmuşvedörtlü ittifak sonundaKırımharbininaçılmasıesbabımeydanagelmişti.ArtıkmüttefiklerleRusya,Kırımharbidediğimizharbe,tutuşmuştu.Bu

harbin iki safhası vardır; birinci safhası Buğdan’da (Romanya’da)tarihlerimizeSilistremüdafaasıadıilegeçenveRuslarınSilistrekalesinizabtedememeleri sonunda çekilmelerini intaç eden safhadır. İkincisafhasıise,Kırımharekâtıdır.Bilindiği gibi bu harb, Osmanlı İmparatorluğu ve müttefikleri lehine

neticelenmiş,Rusyamağlupolmuş,vesulhatalibolmuştu.Kırım harbi henüz hitama ermemişti. İngiltere, Mustafa Reşid Paşa

vasıtası ile Osmanlı İmparatorluğunda sağlam bir destek bulduğu içinAvrupasiyasîufkundarahatçaçalışabilirdi.İngiltereiçingaye,Rusya’-

-66-⇧nın, İngiliz ticaret imparatorluğunun yolu üzerine inmemesi idi. Buhususuteminmaksadı ile,KırımharbidevamederkenAvrupa’dasiyasîfaaliyetini de buna muvazi olarak arttırdı. Bu cümleden olarak,Fransa’nıntasvibinidealarakAvusturya-Macaristanİmparatorluğuilemüzakerelerebaşladıvebiranlaşmayavardı.Buanlaşmanın kuvveden

fiile çıkması Avusturya - Macaristan İmparatorluğu için hayatîehemmiyeti haizdi. Zira 1848 yılındanberi Sardunya Kıralı ViktorEmmanuel, Kont Kavur’un da büyük gayretleri ile İtalyan ittihadınıgerçekleştirmek üzere idi. Bu ittihadın gerçekleşmesi ise, Avusturya-MacaristanİmparatorluğununAvrupaveBalkanlarsiyasetine tamamenaykırı idi. Bu bakımdan mezkûr İmparatorluk, İtalyan ittihadınınmeydanagelmesindenevvelKırımharbininbitirilmesiiçinazamigayretigösteriyordu. Bu sebeble İngiltere ve Fransa’dan gelen teklife pekidemişti.KırımHarbininsonlarınadoğruölenRusÇarıBirinciNikola’nınyerine

İkinci Aleksandr geçmiş bulunuyordu. Avusturya - MacaristanİmparatorluğuderhalİngilizveFransıztekliflerininazarıdikkatealarak,yeni Rus Çarı nezdinde teşebbüse geçmiş ve sulh anlaşmasının bir anönce yapılmasını ısrarla tavsiye etmişti. İşte Avusturya - Macaristanİmparatorluğunun bu teşebbüsüdür ki, Rusya’yı, Viyana’da toplanacaksulhmasasınaoturtmuşveanlaşmayıimzalamıştı.İngilizdiplomasisi,MustafaReşidPaşayaverdiğisözütutmuş,Rusya’yı

daha fazla zayıflatmamış, fakat İngiltere - Fransa ve Avusturya -Macaristan İmparatorluğu arasında aktedilen bir anlaşma ile (ViyanaAnlaşması)Rusya’yı,Osmanlı İmparatorluğuna tecavüzdenmen’etmişti.Bu anlaşmanın birinci paragrafında, Avrupa'nın menafiî gözönünealınıyorvebutaktirde

-67-⇧herüçdevlet,aralarındabirkararvermedikçe,ayrıayrıbirsiyasettakibetmeyeceklerinitaahhüdediyorlar.Rusyahariçbırakılıyordu.İkinci paragrafta, İngiltere - Fransa ve Osmanlı İmparatorluğu

müştereken Rusya ile bir harbe girişirlerse, Avusturya - Macaristanİmparatorluğunun bu harbde bitaraf kalmasını temin eden sarahatmevcutidi.Buparagraftabeyanolunanteahhüdkarşılığında, İngiltereveFransa,

RusyaileAvusturya-Macaristanİmparatorluğuarasındacereyanedecekherhangi bir harb takdirinde Viyana anlaşmasının kendiliğindenmer’iyete gireceğini ve her üç devletin de müttefikan harekâtabaşlayacaklarınıtazammunetmekteidi.Viyanakonferansındakararlaştırılanveaktedilenanlaşmagerçimer’i

idi, fakat asıl sulh anlaşması 25 Şubat 1856 tarihinde Paris’deimzalanmış ve bu konferansta Osmanlı imparatorluğunu Fuad Paşatemsiletmişti.Ancak, Paris sulh konferansının akdinden kısa bir müddet evvel 18

Şubat1856tarihindeGülhaneHattıHümayunuileilânedilen“TanzimatıHayriye”yi daha da şümullendiren “İslâhat Fermanı” ilân edilmiş vetanzimatıhayriyedederpişedilen,OsmanlıtebaasıgayriTürkunsurlarabirincisindençokdahagenişhaklarverilmiştir.YukarıdadaişaretettiğimizgibiRusya'nınmağlubiyetiilebitenKırım

harbinimüteakip1856tarihindeParismuahedesiimzalanmıştır.-68-⇧

MUSTAFAREŞİTPAŞANINHALKNAZARINDAGÖZDENDÜŞMESİYukarıdan beri izahına çalıştığımız Mustafa Reşid Paşanın, Osmanlı

İmparatorluğunun sukutunda oynadığı elim rol, devrin Osmanlı halkıtarafından da tasvip edilmemiş ve giriştiği, inkılâp adını verdiğihareketler,halkınaltıncıhissiönündemahkûmedilmişti.Memlekete sokulan frenk adetleri halk arasında her geçen gün biraz

daha gelişen bir itimadsızlık havasının esmesine ve Mustafa ReşidPaşa’yagâvur,Frenkbozmasıgibibirtakımsıfatlarıntakılmasınasebebolmuştu. Bu sukut yalnızMustafa Reşid Paşaya inhisar etmiyor) bütünvükelâ da onunla birlikte adeta tekfir ediliyordu. Halkın vükelâ vebilhassaReşidPaşayakarşıhattıharekatıöylebirdereceyevarmıştıki,neticesindenciddenendişeduyulmağabaşlanmıştı.Aslındaendişeedenbizzat Osmanlı devleti içindeki Müslümanlardı. Zira, Gülhane HattıHümayunu ile her türlü hürriyetlerine sahib olma hakkını elde etmişbulunangayrimüslim tebaadış tesirlerindeyardımı ileher geçengünbirazdahaartanbirhırslateşkilâtlanmağaçalışıyordu.Buhusustaençokgayretinhangidevlettengeldiğini tayinetmekciddengüçtür.Ziragayrimüslim tebaa üzerinde Avrupa’nın düveli muazzaması, yani Rusya,Fransa, İngiltere, Avusturya - Macaristan ve yeni yeni toparlanmağabaşlayan Almanlar da en geniş şekilde ve Osmanlı İmparatorluğunuyıkıcımahiyettepropagandayavetahriklerekatılmışlardı.Osmanlı Türk’ü tam manası ile huzursuzdu. Milletin bu

huzursuzluğunu Mustafa Reşid Paşanın şahsiyeti ve icraatı daha daarttırıyor,hergünaklagelmez

-69-⇧şayialar çıkarılan Osmanlı İmparatorluğunda, ciddi bir takımhareketlerinbaşlamasındanendişeediliyordu.Buhuzursuzluk,bilhassahalkıMüslümanveHıristiyanolankasabave

şehirlerdeelletutulacakkadarbarizdi.BuhusustaensıhhîmalûmatıverenEngelhard,“TürkiyeveTanzimat”

adlıeserinin46.sahifesindeşöyledemektedir:“Taşramemurlarınınendişesiodereceidiki,birçokyerlerde,meselâ

İzmir’de paskalya haftasında Rumlar tarafından icrası mutad olanmerasiminmen’icihetinegidilmekiktizaetti.”

Türk halkı, Mustafa Reşid Paşanın İskoç Mason localarının mutlaktesiri altındaOsmanlı İmparatorluğunda giriştiği hareketler karşısındatehlikeyi sezmişti. Bu tehlikeye karşı ancak altıncı hissinin verdiği birdirenme ile mukabele edebiliyor ve Mustafa Reşid Paşadan devletikurtarmakistiyordu.NihayetilkdarbeyiMısırileyapılacakmuharebeiçinaskertoplanmağa

başlandığızamanindirmeğemuvaffakoldu.İmparatorluğunbirçokyerlerindehalk,MustafaReşidPaşavevükelâ

tarafından padişahın aldatıldığı, Sultan Abdülmecid’in genç olduğu veiğfalâtâ kandığı söyleniyor ve bu fikirmemleketin her tarafına sür’atleyayılıyordu. Hatta halk, daha da ileriye gidiyor, devletin, heyeti vükelâtarafındanecnebilerebirnevipeşkeşçekildiğindenbahsediliyordu.Engelhardt“TürkiyeveTanzimat”adlıeserinin47.sahifesindehalkın

hissiyatıvedüşüncelerihakkındaşunlarıyazmaktadır:“Padişahın Vükelâsı, ve bilhassa Reşid Paşa, hıristiyanlar tarafından

kazanılmışveonlartarafındanbes--70-⇧

lenmiş birer hıristiyandırlar. Bunlar kendi metbularını (Padişahı)aldatmaktavemilletinkadervehaysiyetinitezliletmektedirler.”Görülüyor kimasonlukhakkında herhangi bir bilgidenmahrumolan

halk, bu hususu bir başkaşekilde hissediyor veMustafa Reşid Paşa ilevükelâya, kâfir, gâvur sıfatını veriyordu. Aslında bu sıfat, ne MustafaReşid,nedevükelânıngâvurveyakâfirolduklarındanneş’etetmiyordu.HalktehlikeyisezmişHıristiyanAvrupa’nınSalibuğrunaMüslüman birİmparatorluğu mahva karar verdiğini anlamıştı. Direnmesi ve MustafaReşidPaşaileVükelâyabusıfatlarıtakmasıbuyüzdendi.Nitekimsonrakihâdiseler göstermiştir ki, Türk halkının sağ duyusu ile endişe ettiğitehlike,kısabirmüddetsonragelişecekveyarımasıriçindekoskocabirimparatorlukyokedilecektiSultanAbdülmecidHan,bütünbu tehlikelerigörmüyordeğildi.Fakat

devletimahvamahkûmetmişolanSalib,buhareketiçabuklaştırmakiçinDevletiAliyyeetrafındaaşılmasıimkânsızbirtehlikelerzincirimeydanagetirmiş bulunuyordu. Bu tehlikeleri bertaraf etmek mümkün değildi.İştepadişahıacziçindebırakanhususbuidi.

Nihayet memleketin durumu o hale geldi ki, padişah Mustafa ReşidPaşa’yıazlemecburolduveazletti(1841).

MUSTAFAREŞİTPAŞANINAZLİVEAVUSTURYAAvrupa devletleri arasında, muhtelif sebeplerle devam etmekte olan

genişlememücadeleleri,MustafaRe--71-⇧

şid Paşanın azli ile birlikte Avusturya-Macaristan İmparatorluğunuhareketegeçirdi.Mustafa Reşid Paşanın azli, Osmanlı İmparatorluğunda İngiliz

siyasetinin iflâsı demekti. NitekimAvrupa’nın o sıralardaki en kudretlisiyasetadamıolanAvusturya-MacaristanimparatorluğubaşvekiliPrensMeternik,İngiltere'denboşalanyerekendidevletinigeçirmekiçinderhalhareketegeçti.PrensMeternik,Osmanlıİmparatorluğundakihadiseleriyakinentakip

ettiğinden halk efkârının düşünce ve hislerine tamamen vakıfbulunuyordu. Bu durumdan istifade etmeyi kendi devletinin yayılmasiyaseti bakımından elzem telâkki etti ve Avusturya’nın İstanbul sefiriKont APONİ’ye bütün hıristiyan âlemini tedirgin eden; onları hayrettebırakan veAvusturya -Macaristan imparatorluğu aleyhine bir havanınbütünAvrupa’daesmesineyol açanbir telgraf çekti vepadişaha ayrıcabirdemektupgönderdi:“Herhangi bir hal, çok muhtelif hal ve şartlardan meydana gelir ki,

bunlar arasındamazide cereyan eden hadiseleri birinci sıraya koymaklâzımdır.Genişimparatorluğukemiren,birhastalığınaçıkalâmetiolaraktelâkki

olunabilenMısırgailesindenBabıâlinindahayenikurtulduğubusırada,yukarıdaki hakikat Osmanlı devleti hakkında bilhassa kabili tatbiktir.Osmanlıdevleti çöküş halinde bulunan bir cisimdir. Şurasını gizlemeğeçalışmamalıdırki,çöküşsebeplerimeyanında ilk temelleri SultanSelim(3.Selim)tarafındanatılıpsonpadişahınancakanlaşılmazbircehlilevehadsizvepayansız(sonsuz)birhayalperestliğeistinadenterviçveteşvikettiğiAvrupatarzındakiislâhatfikirvetasavvuratınızikretmeklâzımdır.

-72-⇧“Babıâliyeşusuretlehareketetmesinitavsiyeederiz:Hükümetinizi, mevcudiyetinizin temeli olan ve zatı şahane ile

Müslüman tebaa arasında başlıca bir rabıta teşkil eden dinî kanunlara

hürmetveriayetesasıüzerinebinaediniz.Zamanın ihtiyaçlarına göre hareket ediniz. Ve zamanın meydana

getirdiği ihtiyaçları nazarı itibara alınız. Dahilî idarenizi intizam altınaalınızveıslâhediniz.Lâkinörfveâdetlerinizeveyaşayıştarzınızauygunolmayanbiridareusulünütesisetmekiçineskiidareyiyıkmayınız.Aksitakdirde padişahın ne tahrip ettiğinin farkında olmadığı, ne de harapettiği şeylerin yerine koyduklarının kadir ve kıymetini bilmediğinehükmolunur.“Avrupa medeniyetinden sizin kanun ve nizamlarınıza uymayan

kanunlarıiktibasederekalmayınız.Ziragarbınkanunları,hükümetinizintemelini teşkil eden kanunlarınmüstenit bulunduğu Usul ve kaidelereasla benzemeyen kaideler üzerine müessestir. Garp memleketlerindeesasolanşeyHIRİSTİYANLIKKANUNLARIDIR.SİZTÜRKKALINIZ.Lâkinmadem ki Türk kalacaksınız, şeriatın size gösterdiği kolaylıklardanistifade ediniz. Hıristiyan tebaanızı tamamen himayeniz altına alınız.Onların paşalar tarafından hakarete uğramalarına mani olunuz.Hıristiyan tebaanın ve diğer dinlere bağlı olanların dinlerinekarışmayınız. Mazhar oldukları imtiyazlara riayet ve Gülhane hattıhümayunundakivaatleritahakkukettiriniz.“Bir kanunun icra sebeplerini ve tatbikini temin etmeden asla ilân

etmeyiniz.Fakatbunuyaparkenbatınınumumîefkârıaddettiğinizşeyeehemmiyetatfet-

-73-⇧meyiniz. Siz bu efkârı umumiyeyi, Avrupa’nın umumî sedasınıanlamıyorsunuz. Eğer ilerleme yolunda adalet, ilim ile ileriye doğruhareketedersenizAvrupaefkârıumumiyesininşayanıehemmiyetkısmısizetemayüledecektir.“Hülâsa,bizBabıâliyekendiidaretarzınıntanzimveıslâhıiçingiriştiği

teşebbüslerinden vazgeçirmek istemiyoruz. Lâkin ahval ve şeraiti,Türkiye imparatorluğunun ahval ve şartlarına uymayan Garphükümetlerini her şeyden evvel taklide uygun bir nümune suretindetelâkkiederekonagöreislâhattabulunmasını,esaskanunlarıŞarkınadatveadabınauygunolmayanhükümetleri taklit ve hali hazırda her türlüibdakuvvetindenve tanzimindenmahrumolup İslâmmemleketlerindezararverecekneticelertevlitetmektenbaşkabirneticehasıletmeyeceği

aşikârolanislâhatıkabulvetatbiketmemesiniistiyoruz.“Acaba beni siyasî hayallere ittiba etmekle mi itham edeceklerdir?

Varsınöyleolsun.”Avusturya başvekili PrensMeternik’in içtimaiyat (Sosyoloji), Ruhiyat

(psikoloji) ) ilimlerine tamamen uygun bu tavsiyeleri, maalesef devrinhemen hepsi, garplılaşmak sar’asına tutulmuş devlet ricali tarafındanaslanazarıitibaraalınmamışveOsmanlıİmparatorluğununtemeline ilkdinamiti koymuşlardı. Gülhane hattı hümayununun ısrarla tatbiki,Osmanlıİmparatorluğunun içtimaîbünyesindeböylecetelâfisi imkânsızbüyükyaralaraçmıştır.Günümüzdehâlâdevamedegelenbugarphayranlığıvemukallitliğinin

Türkiye’yeverdiğizararlarizahtanvarestedirvebuzararların ıstırabınımilletçeçekmekteyiz.

-74-⇧Günümüzün içtimaî topluluğumuzun içinde bulunduğu keşmekeş,

memleket meselelerindeki aksaklıklar, hep 938 Gülhane hattıhümayunununmeydanagetirdiğiukubetlerdir.Bu hattı hümayun ile Mustafa Reşit Paşa, Osmanlı Türkünün örf ve

âdâtı ile seciyesinin değiştirilmek istendiğinin aslâ farkına varmamışveya bunu bildiği halde bu hattın isdarında bilhassa ısrar etmiştir.Cemiyetlermevcudiyetlerini, örf ve âdetlerininmeydana getirdiğiuzunasırların tekâmülü sonunda ortaya koyduğu devamlı millîmüesseselerine medyundurlar. Bu müesseselerin herhangi bir şekildetahribi,ocemiyetinyıkılmasıneticesinitevliteder.BinaenaleyhGülhanehattıhümayunununruhundamevcutolanveAvusturyabaşvekiliPrensMeternik’inyukarıyaaldığımızmektubundabilhassabelirttiğihususlaraçok dikkat etmek ve bu sözleri teşrih etmek elzemdir. PrensMeternikmektubunda, “Garp memleketlerinde esas olan şey, Hıristiyankanunlarıdır” demek suretiyle Müslüman Türklerin içtimaiyat ilmimüvacehesinde maruz kalacakları tehlikeleri açıkça belirtmiş veikazlarda bulunmuştur. Buna rağmen bu hattı hümayunun getirdiğiyeniliklerdeısraretmekyoluihtiyaredilmiş,MüslümanTürkhalkınınörfve âdetlerine tasallut edilmiş veTürkmilletininmukaddes tanıdığı herşeyine, Salip misali âdeta harp ilân edilmiştir. Devlet zoru ile girişilenislâhat adı altındaki bu tecavüzler kısa zamanda hoşnutsuzluğu mucip

olmuş ve halkın gösterdiği aksülâmel sonunda padişah SultanAbdülmecit, Reşit Paşa ve taifesini vazifeden uzaklaştırmakmecburiyetinde kalmıştır. Fakat bu değişiklik herhangi ciddî bir neticetevlit etmemiş ve Müslüman Türk halkının örf ve âdetlerinin Saliptarafından ısrarlı bir şekilde yaratılan beynelmilel hadiselerle tahribidevametmiştir.

-75-⇧Mustafa Reşit Paşanın azlinden sonra iktidara gelen Rıfat Paşa,

selefinin takip ettiği garplılaşmak siyasetini asla tasvip etmediğini ilânetmişvebuhareketekarşıçıkmıştır.Rıfat Paşanın Prens Meternik’in tahtı tesirinde kaldığı ve hakikati

gördüğü bir vakıadır. Zira kendisi Mustafa Reşit paşanın icraatını enşiddetlibirşekildetenkitvereddederken,PrensMeternik’inAvrupa’nınnasihatlerinekulakverilmesihususundakiikazınadacevapvermektedir.Engelhard, Türkiye ve Tanzimat adlı eserinin 51. inci sayfasında bu

husustaRıfatPaşanınşugözlerininakletmektedir:“Hariçten vaki olacak nasihata memnuniyetle itibar ederiz. Lâkin iç

işlerimizevukubulacak,hertürlümüdahaleyişiddetlereddederiz.”RıfatPaşa bu görüşünü teyit eden ilk kararını vergi usulünde eskiye

dönmekle,gösterdive1841yılıkasımayındaçıkarılanbirheyetivükelâkararnamesiiledebunuilânetti.Padişah,MustafaReşitpaşanıniğfalatınakapıldığınıdahailkgünlerde

anlamış, mukavemet etmek istemiş, lâkin harici meseleler, devletinetrafında dolaşan çok ciddî tehlikeler, Salibin amansız müdahaleleri,Rusya - İngiltere - Fransa - Avusturya -Macaristan’ın dört bir taraftansardıklarıimparatorluğubiranevvelparçalamakhususundagiriştiklerifaaliyetler ve nihayet, en küçük bahanelerle ilân edilen harpler, gençpadişahıboyuneğmeğemecburbırakmıştı.LâkinRıfatPaşagibigayyurvemüdebbirbir sadrazam işbaşınagelincepadişah da hakikî niyet vekararınıderhalortayakoymuştu.

-76-⇧MustafaReşitPaşanınazlindensonrapadişahderhalbiriradeiseniyye

çıkarmış ve bir takım tedbirler üzerinde durmakla beraber, halkarasındaki galeyanı yatıştırmak istemiştir. Padişah Abdülmecit’in bu

husustaneşrettiğiirade-iseniyyedeşöyledenilmekteidi:“Gaye-i amâlimi henüz lâyıkı ile takdir edemeyen bazı kimselerin

hükümetiniçsiyaseti iledışsiyasetininbaşkabirrenkveşeklegireceğizanveiddiasındabulunduklarınıöğrenmişbulunuyorum.Bugibiesassızbeyanatın efkârı umumiyeyi ihlâlden başka bir netice hasıl etmeyeceğiaşikârdır. Tahta çıktığım günden beri bütün mesaim tebaamın rahat,huzurverefahınıteminematuftur.”Buhattıhümayundagösteriyorki,Türkhalkıalınankararları tasvip

etmemişvebünyesindemeydanagetirilmekistenendeğişikliklerekarşıdurmuştur.Padişahınirade-iseniyyesiningerçekmanasıbudur.OsmanlıTürkhalkı,bilhassaHıristiyananasıraverilengenişhakların,

Osmanlı İmparatorluğu bünyesinde büyük rahneler açacağına kani idi.Nitekim sonradan gelişen hadiseler, bunu açıkça göstermiş, asırlarcabirlikte yaşadıkları bu Hıristiyan tebaa tarafından Osmanlıİmparatorluğunun her tarafı ateşlenmiş, tarihin kaydettiği en büyükinsankatliamınayolaçmıştır.Avrupadevletleri, kendi içbünyelerinde tatbiketmedikleri kanunları

MustafaReşitPaşanın ısrarı ile ilân edilen Gülhane hattı hümayunu ileOsmanlı İmparatorluğûnun iç bünyesine sokmuş vememleketi bir ateşve kan diyarına çevirmiştir. Salip, durmadan dinlenmeden MüslümanTürk üzerine saldırmış. Neticede de muvaffak olmuş, Avrupa’dakiOsmanlı toprakları tasfiye edilmiş, dünyanın en âdil idaresini kurmuşolan

-77-⇧Türklere her türlü zülum reva görülmüş ve bir millet âdeta tarihtensilinmekistenmiştir.Engelhard, meşhur kitabında Osmanlı Türkünün bu aksülâmelini

tenkit etmekte ve şu mütalâayı ileriye sürmektedir ki, bu zat, bumütalâasındatamamenhissihareketetmekleAvrupa’nınOsmanlıTürkühakkındakidüşünceleriniaksettirmektedir:“Gülhanehâtt-ışerifireayayabulundukları esarettenkurtarmış,daha

doğrusubukurtuluş emrinin tabiî neticesi olması iktiza eden faydalarıonlara fiilen bahş ve temin etmeksizin kendilerine esarettenkurtulmalarınıtalepetmekhakkınıvermiştir.

“Asırlardan beri payidar olan, nihayet meşruiyet kesbeden vemüteassıp bir milletin dinî hissiyatının en derinliklerine kadar köksalmışolanbirusulünanîsurettedeğişmesineintizaretmekabesidi.”“Padişahınhükümve şahsî nüfuzununmuhafaza lüzumuna vicdanen

kani olması ve halka bazı haklarını bahşeden Gülhane hattıhümayununun tesiri ile öteden beri haiz olduğu menfaat ve hususîimtiyazlardan feragate razıolmaması ne kadar tabiî idi ise, kendilerinehürriyetvaadolunanlarındahürriyetingalebeçaldığınıgörmekvebununbahşettiğinimetlerdenistifadeetmekistemelerioderecetabiîidi.”Evet Engelhard böyle düşünüyordu. Ancak kendisinin böyle

düşünmesi, Osmanlı İmparatorluğunun bir esaret diyarı olduğuhususundakigörüşünebizi iştirakemecburetmemektedir.ZiraenkoyuTürk düşmanı garp tarihçileri dahi Osmanlı İmparatorluğunun içbünyesinitetkikederlerken,böylebirhükümdenmümkünolduğukadarkaçınmakzaruretiniduymuşlardır.

-78-⇧Zirarealiteortadadır.EğerEngelhard’iniddiaettiğigibi,Gülhanehattı

hümayununun reayaya o güne kadar tatbik edilen usulü idarenin, esirmuamelesine dayanan zihniyetini ortadan kaldırdığı iddiasınınarkasındaki gizli fikirleri Osmanlı İmparatorluğunda cari olsa idi,Macaristan’dan itibaren bütün Balkanlarda, İstanbul’da, Anadolu’nunhemen her tarafındaki gayri Müslim unsurun bugün yer yüzündeolmamasıiktizaederdi.Çünkü,Osmanlıİmparatorluğu,bugündünyanınkendisine bel bağladığı, bütün insani kaideleri ve hürriyetleri, ırk, dinfarkıgözetmeksizinenâdilbirşekildetatbiketmişvereayatâbiredilengayriMüslimunsurungünümüzegelmesinehizmetetmiştir.BugünBirleşmişMilletlerteşkilâtınınyapmakistediği, fakatmuvaffak

olamadığı dünya devleti fikrini, Osmanlı İmparatorluğu hiç kimseninburnunu kanatmadan altı asra yakın bir müddet devam ettirmiş,Avrupa’nın yarıdan fazlasını hâkimiyeti altında bulundurmuş, buhalklarınhertürlümeselelerini,enazkendidininesalikimişçesinehalleçalışmışvemuvaffakolmuştur.Bütün bir batı dünyasının Gülhane hattı hümayununun arkasında

gizlediği esas fikirleri, Osmanlı İmparatorluğuna tevcih edilmiş salibingalebesini teminden başka bir şey değildi. Garbın düşündüğü sadece

salibinmuvaffakiyetiveİslâmıngerilemesiidi.İşteMustafaReşitPaşanınbumemleketegetirdiğidebundanbaşkabirşeydeğildi.Osmanlıİmparatorluğuhudutlarıiçersindeyaşayanreaya,kendilerine

kilisetarafındantelkinedilenfikirlerleoderecehaliişbaagelmişlerdiki;Osmanlı İmparatorluğunun hâkimiyetinden kurtulmak, fikri, bir sar’anöbetigibionlarısarsıyorVeHıristiyanâlemine

-79-⇧durmadan, dinlenmeden ve kilise marifetiyle heyetler göndererekkurtuluşlarının çabuklaştırılmasını istiyorlardı. Bu tebaanın tabiî dıştesir ve tahriklerle durumu o kadar bir noktaya gelmişti ki, OsmanlıİmparatorluğuhudutlarıiçerisindeyaşayanOrtodokslarkendileriniRus,katoliklerFransızveProtestanlardaİngilizaddetmekteidiler.Böylebirdüşüncenin,saliptarafındantahrikedildiğibirmemlekette,

Mustafa Reşit Paşanın getirdiği iddia edilen islâhat, elbetteki devletinaleyhine tecelli edecekti. Nitekim, Kırım muharebesinden sonrakihadiseler, onu takip edenBosna -Hersekmeselesi, onu takiben1877 -1878Türk-Rusharbi,arkasındanTrablusgarpvenihayetBalkanharbiile birinci cihan harbine dayanan hadiseler silsilesi, bu islâhathareketlerinintabiîbirneticesiolmuştur.

LONDRAANLAŞMASINDANSONRAKİHADİSELERLondra anlaşmasından sonra tamamen İngiliz siyasetinin mihrakına

girmişbulunanOsmanlıİmparatorluğubusıralardaİngiltereileOsmanlıİmparatorluğuüzerindeâdetapazarlığagirmişolanüçüncüNapoleon’ungösterdiği yakınlık üzerine bir nisbet dahilinde Fransa’ya da temayületmişti. Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihi düşmanı Ruslara karşıKırım’da, Fransa ve İngiltere’nin Türklerle müttefikan harp etmişolmaları, işte bu İngiliz ve Fransız siyasetinin en tabiî telâkki edilmesilâzım gelen bir neticesi idi. Her iki devlet, Osmanlı İmparatorluğunagösterdikleri dostluk nisbetinde, devleti idare eden devletlulardan,menfaatkoparma-

-80-⇧sını bilmişler ve Osmanlı İmparatorluğunu âdeta devlet menzilesineindirmişlerdir.Rusya’nın mağlubiyeti ile neticelenen Kırım muharebesi 1856

tarihinde Paris sulh konferansının toplanmasına yol açtı. Osmanlıimparatorluğu lehine birçok maddeler ihtiva eden bu konferans, eğergarp devletleri tarafından tamamen tatbik edilmiş olsaydı, Osmanlıİmparatorluğu terakki ve istikbalini mutlaka elde eder ve dünyasiyasetindeki ehemmiyetli mevkiini daha da kuvvetlendirmekimkânlarına sahip olabilirdi. Fakat ne İngiltere ne de Fransa, Osmanlıİmparatorluğu lehine olan bu anlaşmayı lâyıkı ile tatbik etmediler veAvrupa’nınsiyasîufkuçokkısabirzamansonrabirdenbireveRusya’nındevamlıifsadatvepropagandasıilekararıverdi.Budagösteriyorki,Kırımharbindemüttefiklerimizolmasınarağmen

İngiltere de, Fransa da, hıristiyan bir devletin, Rusya’nın MüslümanTürkiye karşısında zayıf duruma girmesine karşı idiler. Zira yaptıklarımücadele, karşılıklı diplomasi oyunları, iradece Müslüman Osmanlıİmparatorluğu üzerinde salibi hâkim kılmak, bu devasa imparatorluğuçökertmek ve salibin zaferini ilân ettikten sonra, bu devletin zenginkaynaklarını ele geçirmek gayesini gütmekte idi. Nitekim, Rusya'nınOsmanlı İmparatorluğu aleyhine giriştiği hareketler Türkleri yine tekbaşınabıraktı veRusya’nınAkdeniz’e inmek ve genişlemek politikasınıdurdurmakvazifesinibuimparatorluğunomuzlarınayükledi.AvrupamuvazenesiuğrundaOsmanlıİmparatorluğunun,Rusistilâsına

ve sıcak denizlere inmek istemesine karşı nasıl birtakım büyükfedakârlıklarla göğüs gerdiği, ne mert fakat faydasız gayretlerdebulunduğuhertürlüizahtanvarestedir.Osmanlıİmparator-

-81-⇧luğununbufedakârlıklarıkendisinehiçbirfaydasağlamamış,fakatbunamukabil Avrupa devletleri, yani salibiyyun, bu fedakârlıkları istismaretmişveherseferindekendisinepayçıkarmasınıbilmiştir.Osmanlıİmparatorluğu,bugayretlerinekarşılıkAvrupadevletlerinden

hüsnüniyet beklerken bu devletler tam aksine hareket etmişler veOsmanlı İmparatorluğunun taksimini gerçekleştirmek hususunda hertürlü gayreti göstermişlerdir. İngiltere ve Fransa tarafından Babıâlirüesasına,obüyükdevletlularatelkinedilenyanlışbirsiyasetilerecülüdevlet gözlerini şimale dikmişler, geniş imparatorluğun diğer kısımlarıilemeşgulolmamışveböylecekoskocaimparatorluğunAfrika’daFas’tantâKızıldeniz’evehattıüstüvayakadaruzananhudutlarınınçatırdadığınıvebutopraklarıneldençıktığınıbilefarketmemişlerdi.Yarım asır kadar evvel Osmanlı Avrupasının büyük kısmını Türk

hâkimiyeti aleyhine ayaklandıran Pan-İslavist tahrikleri sonundabirbirlerini takipedenKaradağ-SırbistanveRusyaharplerivenihayet19. asrın ehlisalip hücumlarına ve taarruzlarınamuvakkaten son verirgibi olan Berlin muahedesi, sonradan meydana gelecek çok daha ağırhadiselerinbaşlangıcıoldu.Artık hasta adam adı verilen Osmanlı İmparatorluğunun ortadan

kaldırılması vaktinin tayinimeselesi bir emrivaki, olarak koskoca Türkimparatorluğununönünedikiliverdi.

MUSTAFAREŞİTPAŞANINÖLÜMÜVESONRASIMustafa Reşit Paşa 17 Aralık 1858 tarihinde ve 58 yaşında kalp

sektesindenölmüştür.Buzataltıdefa-82-⇧

sadrazamlık, dört defa da hariciye nazırlığı yapmıştır. İlk hariciyenazırlığınatayinedildiği1837tarihindenitibarenölünceyekadargeçen21 yıl müddetle devlete fiilen vaziyyet etmiş olan Mustafa Reşit Paşa,arkasında birçok gaileler vememlekette içtimaî sarsıntıya yol açan vegünümüzde hâlâ devam eden şeklî Avrupalılığın temelini atan insanolaraktarihegeçecekbirdevletludur.MustafaReşitPaşanınşekleinhisaredengarplılıkhareketi ilebirlikte

memlekette, Avrupa’nın tesiri altında kaldığı şüphe götürmez birtakımkaranlıkfikirlicemiyetlerindezuhurundaroloynamış,hiçolmazsatakipettiğisiyasetilebucemiyetlerinkurulmasınaimkânhazırlamıştır.Bu cemiyetlerin ilki olan “Genç Türk” cemiyeti hafiyesi, sonradan

devam edecek ve Osmanlı İmparatorluğunun ipini çekecek olan gizlikomitecilikhareketlerininsonuncusuolan “İttihatveTerakkiCemiyeti"nekadardayanacakvebirimparatorlukböylecetasfiyeedilecekti.Bu cemiyetin açtığı yol üzerinde nice vezirler, sadrazamlar,

seraskerler, ordu kumandanları, subaylar, erkânıharpler, ulema takımı,siyasîlerhattadahadaacıbirMasonpadişahdayürüyecekvedevlet80yıliçerisindetamamenyokedilecektir.1839 yılında başlayan bu hareket 1918’de biterken Türklüğün ve

İslâmiyetin de kaderi üzerinde rol oynayacak ciddî birtakımmüdahalelerin, arkası kesilmeyen harplerin ve gizli diplomasinin,Osmanlı İmparatorluğunda bütün şiddetiyle devam etmesine yolaçacaktır.Osmanlı İmparatorluğunun yıkılmasında kimler ve kimler rol

almamıştır.Rodchild’lerdentutunuzda,-83-⇧

Almanyalı Baron Hirş’e, Hügen'e, banker Amerikalı Jacop Schiff’e,Rotchild’in adamı Mısırlı Prens Mustafa Fazıl Paşa ve daha nicelerine.Her birisi bir devleti yıkmağa yetecek ve artacak kadar kudretli buadamların hepsi Hıristiyanı ile Yahudisi ile Müslüman görüneni ile

devleti âliyyeye yüklenmişler ve sonunda bu devleti, İslâmın veTürklüğün kudretli imparatorluğunu dize getirmişler veparçalamışlardır.Buzevat,bilhassagizlidiplomasiylehükmetmişler,açıkve gizli cemiyetlerle imparatorluğun iç bünyesini tahrip etmişler,suikastlertertipetmişler,isyanlarçıkartmışlarvememleketinhuzurunubir daha düzenlemesine imkân kalmayacak şekilde bozmuşlar ve nihaîyıkılışı imkân dahiline sokmuşlardır. İmkân dahiline sokmuşlardırdiyoruz, zira Sultan Abdülâziz devrinde girişilen hamleler, Osmanlıİmparatorluğunu yıkılmaz bir devlet haline getirmek için yapılançalışmalarmuvaffakolmuş.Devrinenbüyükdonanmasıkurulmuş,ordu;devrinin en mükemmel silâhlı kuvvetleri haline getirilmiş, fabrikalaraçılmış,ordununsilâhlarımemleketteimaledilmişveAvrupa’yamuhtaçolmayacakbirseviyeyeçıkılmıştı.FakatSalipdeboşdurmamış,mutlakayıkmağakararlıolduğuOsmanlı

İmparatorluğuna, daha doğru tabiri ile Hilâle karşı her türlü silâhıkullanarak ırk, mezhep ve din farkı gözetmeksizin bütün gayrimüslimlerin ittifâkı ile yüklenmişti. Ne yazık, ki, ehlisalibin bumezbuhâne taarruzunda bu teşkilât Türklerden de birtakım hainlerbulabilmiş ve imparatorluğu hem dahilden, hem hariçten yüklenmeksuretiylemahvetmişlerdir.Bu gizli cemiyetlerden birincisi olarak işaret ettiğimiz “Genç Türk”

cemiyetiiştebuzihniyetinbireseriolarakkurulmuştur.MustafaReşitPaşanınvefatıileboşalansadrazam-

-84-⇧lığaMütercim lâkabı ile tarihimize geçen Şirvanizade Rüştü paşa tayinedilmişti. Rüştü Paşa sadrazamlığa geçtiği tarihlerde devlet, Gülhanehattı hümayununun ilânından sonra Avrupalı devletlerin Osmanlıİmparatorluğunaaçtıklarıkredilerlebirhayliborçlanmış,Kırımharbidebu borçların üzerine tüy dikmişti. Gerçi birtakım irfan müesseselerikurulmuş, hastahaneler yapılmıştı. Fakat bu istikrazların bir kısmı ileSaltanat ailesine iki saray inşa edilmiş{3} sultanların perimasallarındakilerinemüşabihbirşekildedüğünleriyapılmışvebirhayliaçık verilmişti. Memleketteki huzursuzluk her geçen gün biraz dahaartmış ve bizzat padişah bu işlerin mesulü olarak itham edilmeğebaşlanmıştı. Osmanlı İmparatorluğunda hava o kadar bozulmuştu ki,

bunuönlemeninâdetaimkânıkalmamıştı.Osmanlı İmparatorluğunda böylesine bir havanın estiği bu sıralarda,

yani1859yılındamüstakbelde imparatorluğu tasfiye edecek kadronunçöreklendiğiilkgizlicemiyetinteşekkülünetevessüledilmişti.“GençTürk”cemiyetiniŞurayıAskerîreisiDaimPaşakurmuşvekendi

gibi birtakım karanlık işler çeviren insanları etrafına toplamıştı. GençTürk cemiyetinin en kuvvetli adamları Daim Paşa ile birlikte FatihdersiamlarındanNasuhefendiileŞeyhAhmetefendiidi.Osmanlı İmparatorluğunun kuruluşunu gayet iyi bildiği anlaşılan

teşkilâtınreisiDaimPaşa,buikiadamıbilhassaseçmiş,onlarlaanlaşmışveteşkilâtınıkurmuştu.NiçinbirdersiamNasuhefendivebirŞeyholan

-85-⇧Ahmetefendi?Bugayetisabetlibirbuluştu.ZiraOsmanlı İmparatorluğubünyeolarakbirtaraftantalebeyiuluma,tekkevezaviyeleredevamedentarikat erbabı ile şeyhlere, diğer taraftan seyfiyye (yani ordu) sınıfınadayanmakta idi. Osmanlı sultanları da bu iki sınıf arasında muvazeneunsuruolmaktaidi.Orduisyanetmekistediğivakitpadişahtalebe-iulumile şeyhlere dayanır, onların desteği ile orduyu yola getirirdi. Talebe-iulumileşeyhlerbaşkaldırdığıvakit iseaksiniyaparorduyayaslanırvebu sınıfı yola getirirdi. Bu muvazene esası Osmanlı İmparatorluğununkurulduğu günden hemen hemen yıkıldığı güne kadar devam etmiştir.Pekenderhallerdebuikisınıfınbirleştiğivemüşterekhareketettiklerigörülmüştür. O takdirde de ya padişah azledilmiş, yahut Genç OsmanveyaüçüncüSelimhadisesindegörüldüğügibipadişahlarkatledilmiştir.Bumuvazeneöylesineyerleşmişti ki, ordu sınıfı da, talebe-i ulumda

İstanbul’u kendi bölgeleri olarak iki kısma ayırmışlar ve biri diğerininbölgesinegirmektendaimatevakkietmişlerdir.Meselâ Talebe-i ulum Fatih ve Şehzadebaşı semtinde ikamet eder,

buraya ordu sınıfı müdahale etmez hatta bu mıntakada dolaşamazdı.Ordu sınıfı ise Sultanahmet ve Beyazıt semtlerinde bulunur talebe-iulumunburayagirmesinefırsatvermezdi.Veherikisınıfdabirbirlerinehürmetkârdavranır,mıntakalarıdışındakiişlereaslamüdahaleetmezdi.İşteŞurayıaskerîreisiDaimpaşaonun için talebe-iulumveşeyhleri

temsilenŞeyhAhmet veNasuh efendiyi bu gençTürk teşkilâtının içinealmış,cemiyetionlarlakurmuştur.EğerDaimpaşatasarladığıişi

-86-⇧bunlarsız yapmağa teşebbüs etseydi, düşüncesini kuvveden fiileçıkarmakimkânlarınıaslabulamazdı.Demekoluyorki,DaimpaşaOsmanlıimparatorluğununkuruluşundaki

anamuvazeneunsurlarındanikisinibirleştirmişvebugruplararasındakizıddiyetten istifade imkânlarını daima kullanmış bulunan Osmanlıpadişahlarınınbukozunukendilehinekullanmıştı.DaimpaşanınkurduğuGençTürkcemiyetiningayesibuittifaklasarih

şekilde ortaya çıkmaktadır. Bu gaye, sultan Abdülmecit han’ıkatletmekten ibaretti. Bu fiili icra ederken de kendisi orduya, Nasuhefendi talebeiuluma,şeyhAhmetefendidemeşayihevetekkeleretesiretmek suretiyle onların daha doğrusu taraflardan birisinin padişahlehineişemüdahalesinibertarafedecekti.Daim paşa için, esasen hazır olan vasattan istifade etmek imkânları

lüzumundan fazla olarak mevcut idi. Kırım harbi dolayısiyle ordu,yabancı askerlerle kurduğu münasebet sonunda ilk ihtilâlci fikirleribenimsemiş, İmparatorluğun içtimaî bünyesini tahrip eden şeklîgarplılaşmakhareketiolarakkabuledilenveneticesimaalesefpekelîmolan Tanzimat hareketinin tatbiki halkı, bizzat padişah aleyhine birhavanın ve hareketin içine sokmuştu. Daim paşa için en müsait fırsatböylecezuhuretmişti.Bu hareketin idare edildiği yer ise Kuleli mektebi idi. Fakat Daim

paşanın girişmek istediği bu suikast zamanından evvel haber alınıpönlenmişvepadişahhayatınıkurtarmıştı.TarihlerimizeKulelivak’asıolarakgeçenhadise,iştebuDaimpaşanın

padişahıöldürmekmaksadiylekurduğuGençTürkcemiyetihareketidir.-87-⇧

Genç Türk hareketinin muvaffak olmaması, bu hareketin başlarınınmahkûm edilmeleri, girişilen Osmanlı İmparatorluğunun yıkılmasıhareketini durdurmuş mu idi? Asla. Zira Genç Türk hareketimuvaffakıyetsizlikleneticelendiği an, yeni bir hareket, yeni bir cemiyetmeydanagelmişveadınaYeniOsmanlılardenilmiştir.

Bu hususta Ahmet Bedevi Kuran’ın İnkılâp Tarihimiz ve İttihat veTerakkiadlıeserinin20ncisahifesindeşöyledenilmektedir:“Kulelivak’ası denilenbu teşekkül teşebbüsündemuvaffak olamamış

ve bir ihbar neticesi alâkadarlar (İnkılâp tarihimiz ve jön Türkler) adlıeserimizde tafsil edildiği veçhile tevkif ve nefyedilmişlerdir. Lâkin buharekettanzimatıtakipedeninkılâphamlelerinin!...müjdesidirve(YeniOsmanlılar)cemiyetininbaşlangıcınıteşkiletmiştir.BugizlicemiyettenvaktinsadrazamıAlipaşanınhaberdarbulunduğu

vemüdahaledeteennigösterdiğimelhuzdur.”Yukarıdaki satırlar da göstermektedir ki, Osmanlı İmparatorluğu

devletiidareedenlerdedahil,bütünkadrosuileparçalanmağamahkûmedilmiştir. Bir devletin kaderi ile oynayan bir devirde kurulan bir gizlicemiyetin,bizzatsadrazamtarafındangörmezliktengelinmesivebirnevihimayegöstermesiaklınalacağıhadiselerdendeğildir.Devlet bir çıkmazın içine itilmişti. Avrupalıların verdikleri borçlar

padişaha telkin edilen ve israf olarak vasıflandırılan devlete lâyık birsarayın yapılması için sarfedilen para, esasen Gülhane hattı hümayunuileiçti-

-88-⇧mai bünyesinin tahrip edildiğine inanmış olan halk arasındahoşnutsuzluğun daha da artmasına sebebiyet vermişti. Sarayın,Abdülmecit’e telkin edilen Dolmabahçe sarayının inşası yüzünden başıderdegirmişti.BuhusustaHalûkY.Şehsuvaroğlu“SULTANAZİZ,hususî-siyasîhayatı

devriveölümü”adlıeserinin9.sahifesindeşöyledemektedir:“Devlet borçlarını ödeyemez bir hale gelmişti. Hazinenin itibarı

kalmamıştı. 1859 senesinde saraylar inşaatında çalışan amelelerparalarını alamadıkları için Dolmabahçe sarayını çevirerek, bağırıpçağırmağabaşladılar.Hazinealeyhinesözlersöylendi.BuharekettenpekmüteessirolanSultanMecitsaraylarinşaatınıtatilettirdivekendisineaitdörtbinkeseyialacaklılaradağıttırdı.”Evet müdebbir ve kudretli vezirler!.. Osmanlı sarayını böylesine

müşkülbirdurumasokmuşlardı.Amelelerinbuhareketlerindenbiryılsonrabirincisindendahadaelîm

bir durum yaratıldı. İngiliz, Fransız ve Rus sefirlerinin başlıca roloynadıklarında şüphe olmayan bu hareket Devletin itibarını sarsıcıhadiselerin hemen enmühimlerinden birisi idi. Halûk Y. Şehsuvaroğluaynıeserinin10uncusayfasındabuhusustaşunlarıyazmaktadır:“Bir sene sonra ise daha müessif bir hadise vukua geldi. Saraydan

alacaklıolanHıristiyanesnafın istidalarınıBabıâli kabul etmeyince hepbirden ve büyük bir kalabalık halinde Dolmabahçeye gidip istidalarınıbizzatpadişahavermekistediler.Abdülmecitrahatsızbulunuyordu,dileksahiplerinin karşısına serasker Rıza Paşa çıktı ve “işlerinize bakılacak”diyeesnafısavuşturdu.

-89-⇧Bunun üzerine alacak sahiplerinden birkaç yüz kişi bir vapur

kiralayarakBoğaziçindeFransa, İngiltere veRusya sefaretlerine gittilervebusefaretlere,sarayıvehükümetişikâyetedendilekçelerverdiler.”Buhareketdüşünülmeğedeğerbirtakımciddiihtilâtlarınbaşlangıcımı

idi?Evet,maalesef,öyleidi.ZiraGülhanehattıhümayunuileyenihaklarelde eden gayri müslim unsur, Avrupa’nın büyük devletlerininİstanbul’daki sefirlerine yem oluyor, uzun asırlar birlikte yaşadıkları,mal, can emniyetinin en iyi bir şekilde vikaye edildiği OsmanlıİmparatorluğunaveİslâmTürklerekarşıilkciddîvetopluhareketleriniicraediyorlardı.Vebuadamlar,Babıâlininâdetasarayıhedef gösterenbir kayıtsızlığı

karşısında saraya yürüyebiliyorlar, sonra da tebaası bulunduklarıdevletin padişahını ve heyeti vükelâsını İngiltere, Fransa ve Rusyasefirlerineşikâyetediyorlardı.MustafaReşitpaşanıngetirdiği tanzimatıhayriyemeyvalarını vermeğe başlamıştı. Gayri Müslim unsurun bu ilkhareketi idivebuhareketidahabaşka,dahaciddî,dahageniş teşkilâtlıhareketlertakipedecekti.İstikbalOsmanlıİmparatorluğu için ıstıraplar,kıtaller ve cinayetlerle dolu ve daima Türk unsurun aleyhine işleyenbirtakımhadiselerledoluidi.İleridedegörüleceğigibi,1839fermanı ilegayri Müslim anasıra verilen bu haklar devletin parçalanması içinkullanılmışveAvrupa’nınbüyükdevletleri,her fırsattan istifadeederekbuparçalanmayıhızlandırmışlardır.Gayri Müslimler ne yapmışlardı? Devleti, bütün müesseseleri ile

Salibiyyunaşikâyetetmişlerdi.Bundandahabüyük,bundandahahaince

bir davranış ve ihanet olabilir miydi? Ve Babıâli sanki kulakları sağır,gözleriâdetakörbuhareketlerkarşısındaatılkalmışve

-90-⇧devletiyabancı sefirlere şikâyet eden bu gayriMüslim anasır hakkındahiç bir tedbir düşünmemiş, âdeta bunların hareketlerini teşci etmişti.EvetBabıâlinindevletlularıböyleyapmışlardı.Salibiyyun tekdurmuyordu,hergünyenibirhuzursuzlukçıkarılıyor,

devletinitibarısarsılmakiçinherçareyetevessülediliyor,Osmanlıiçindecanvemalemniyetininkalmadığınıhervesileileileriyesürerekdevletiniçişlerine karışıyor ve devletin haysiyetini, itibarını kırıyordu. BuhadiselerdenbirisideRusSefaretinintahrikçiliğiilepatlakverentersanehapishanesindekimahkûmların isyan teşebbüsüdür. Bu isyanmel’uncadüşünülmüş, planlanmış ve tatbikatına geçilmiştir. Plana göre,hapishaneye sokulan kesici âletlerle hapishanenin demir parmaklıklarıkesilecek, kapıları kırılacak ve buradan çıkacak mahkûmlar dışarıdahazırlanmışsilâhlarla teçhizedilerekşehir içinesalınacakveBabıâlininbasılmasına yol açacaktır. Böylece bir hükümet darbesi tahakkukettirilmişolacaktı.{4}

Bütünbuhareketlerbirplantahtındacereyanetmişvedevletindahaosıralarda çökertilmesi ve imparatorluğun tasfiyesi cihetine gidilmesiderpişedilmişti.Zirayukarıdabahsettiğimiz“GençTürk”hareketibütünbuhadiselerdensonrabaşlamıştı.Cemiyet, halkı ayaklandırarak Abdülmecit’i katlettirdikten sonra

veliaht Aziz efendiyi tahta geçirmeyi tasarlamıştı. Bunun için de halkarasında yaptığı propaganda da halkın hissiyatını şu mealde sözlerletahrik yoluna gitmişti. “Saray hayatı şeriat usullerine aykırı olarakcereyan etmektedir ve bu keyfiyet harice de yayıldığı için İslâmiyetkaidelerineriayettekusur

-91-⇧eylemektedir.SarayınbuisrafıidareninesasınadokunmaktaveOsmanlımâliyesinin itibarını mahvedecek bir raddeye gelmiş bulunmaktadır.Veliaht,salimfikirlimergupmaksatlarsahibidir.Bütünbudertlereancakodermanolabilir.”Cemiyet bu propagandasında hedefine de varmak istidadında idi. Ve

işingaribicemiyet,Russefaretiilebirliktehareketediyordu.Cemiyetin bu minval üzere çalışmalarını genişletirken cemiyetin

umumîkâtibiveenmühimsimalarındanbirisiolanDidonArifbeynamıilemarufArif beyKaradeniz boğazı paşasıMirliva (Tuğgeneral) Hasanpaşayacemiyetegirmekteklifindebulunmuş,paşadameseleyiseraskerRıza paşaya haber vermiş, böylece bu cemiyet toplantı halindebulundukları Kılıçali camiinde içtima halinde yakalanarak tevkifedilmişlerdi. Mevkuflar hemen Kuleliye nakledilmiş ve sorguları oradayapılmıştı.Burada istitraten şunu söylemek isterim ki, bütün bu hadiselerin

meydana gelmesinin en mühim sebeblerinden birisi, dejenere olmuşAvrupa hanedanlarının yanında Osmanoğullarının bütün safiyetlerinimuhafazaedebilmişolmalarıdır. Zira üstün zekâları, cesaretleri, yoktanbir imparatorlukkurmakkabiliyetleri venihayetbirbirleşmişmilletlerimparatorluğu kurarak bu imparatorluğu asırlar boyu devamettirebilmeleri bu ailenin tarih huzurundaki üstünlüklerini tescilettirmiştir. Osmanlı İmparatorluğunu yıkmak, onun mirasına konmak,Müslümanlığıperişanetmekfikrietrafındatoplanmışvehareketegeçmişolan Salibiyyun bu sebepledir ki, ilk olarak Osmanlı saltanat ailesinihedefalmış,önceonuyıkmayıgayeedinmişvebuplanındadasonundamuvaffak olmuştur. Osmanlı İmparatorluğunu idare eden bu aileninmevcudiyetitakdirindeimpara-

-92-⇧torluğu yıkmanın kolay olmayacağı, aynı zamanda halife Unvanınıtaşıyan sultanın dünya müslümanları nazarındaki çok ehemmiyetlimevkiini bilen salibiyyun ve bilhassaMüslüman devletlerimüstemlekeolarak idareedenİngiltere,neyemalolursaolsunbuaileyihedefalmışve onların şahsında bir imparatorluğu Osmanoğlu ailesi ile birliktetasfiyeetmiştir.

SULTANABDÜLÂZİZHAN’INCÜLUSUYukarıdabahsettiğimiz“GençTürk”hareketininüzerindençokzaman

geçmeden Sultan Abdülmecit Han vefat etmiş ve yerine veliaht AzizEfendi,SultanAbdülâzizadıiletahtacülûsetmiştir.1861yılındacalisitahtolanSultanAbdülâziz,gerçektençokmüdebbir

birpadişahtı.Nitekimtahtaçıktığıgündevletricaliilederhaltemaslarınabaşlamış devletinmuasır teknik ve ilim yolunda takip etmesi gerekenyolu vükelâ ile müşavereden sonra vakit geçirmeden tatbike kararvermişti.Sultan Abdülâziz Han, bu görüşmeleri sırasında nazarı dikkatini

celbeden iki zat üzerinde durmuş ve bu iki zattan daima istifadeçareleriniaraştırmıştır.BuikizatAliveFuatpaşalardı.NitekimilkicraatolaraktahtacalisolduğuvakitsadrazamolanKıbrıslı

Mehmet paşadan mührü almış ve Ali paşayı sadrazamlığa getirmiştir.Fuatpaşayıiseseraskerveyaver-iekremnasbetmişti.SultanAbdülâzizbirtakımciddîve zecrî tedbirleralmanın zaruretine

daha tahta çıkmadan inanmış bir padişahtı. Zira veliaht bulunduğusıralardadünyaahvaliniyakındantakipetmiş,memleketiniçindebulun-

-93-⇧duğumuhataralı durumu çok iyi ve yakından görmüştü. Eğer birtakımciddî ve zecrî tedbirler alınmazsa, koskoca imparatorluğun kendi devrisaltanatındaçökertileceğinidegayetyakındantesbitetmiş,anlamıştı.SultanAbdülâzizbiliyorduki,imparatorluğunhertarafındanyüklenen

düşman kavi idi. Bu düşmana ancak kuvvetle karşı konulabilirdi. Bumaksatladaorduyukuvvetlendirmekiçinvargücüileçalışmakzorundaidi.Sultan Abdülâziz orduyu kuvvetlendirirken, donanmayı asla ihmal

etmemişTürkdonanmasını 15 yıllık devri saltanat içinde dünyanın enkudretli donanması olan İngiliz donanması ile atbaşı bir durumayükseltmişti. Bilhassa donanmaya büyük bir ehemmiyet vermiş olmasıüçkıtayayayılmış imparatorluğunmüdafaavemuhafazası içinnasılbirazimle çalıştığının en büyük delilidir. Fakat Avrupa devletlerinin kendilehlerine çevirmeğe muvaffak oldukları Avrupa ve dünya muvazenesiiçinde Osmanlı İmparatorluğunun yine en ehemmiyetli bir şekilde rol

oynamağakalkması,SultanAbdülâziz’inde,koskoca imparatorluğundafeci sonuolmuştur.Maalesef bu feci sondabirçokdevletlu rol almışvedevletinyıkılmasındabaşlıcaâmilolmuşlardır.ŞimdisırasıileMustafaReşitpaşadansonrabuyıkılıştaenbüyükhisse

sahibiolanlardanbirisiolarakMithatPaşaüzerindebirnebzeduracağız.

DENİZLERDEBÜYÜKİNKILÂPMithatpaşadevrinianlamakiçinbirazgerilere,Kırımharbineveonun

meydanagelmesindepekmühimolanhadiselerin tekevvünüdevresinedönmeğemecburuz.Zira,Kırımharbinetekaddümedendevrede,dün-

-94-⇧yanınbugünküteknik tekâmülündeçokmühimbiradımatılmış, dünyaahşap teknelerden zırhlı teknelere büyük harp gemileri ve ticaretgemileri devresine girmiştir. Sultan Abdülâziz Han devri ile hal’inianlamakiçingeriyedönüşâdeta,kaçınılmazbirzarurettir.Buhar kuvvetinin gemilere tatbik edildiği ve topçuluğun tekâmüle

doğru yürüdüğü zamanlara tesadüf eden Kırım harbi, yalnız buharmakineleriilemücehhezvemüteharrik,yenisistemtoplarla,donatılmışharp gemilerinin harekâtı noktai nazarından değil, zırhlı gemilerinyapılmasıvedevamlıinşalarınınbaşlangıcıolmasıitibariyledehususîbirkıymetihaizdir.Buharptemuharipmilletlerinkullandıklarıgemilerintamamıbuharla

işleyengemilerdeğildivetaraflarındonanmalarıiçindeahşapüçambarlıtabir edilen hattı harp gemileri mevkilerini muhafaza etmekte idiler.Yalnızbukalyonlardanbazılarınabuharmakinelerikonulmaksuretiylehareket kabiliyetleri sadece rüzgâra tabi bırakılmamış, bu gemiler aynızamanda buhardan istifade etmek suretiyle hareket kabiliyetleriniartırmışlardı. Ticarî sahada kullanılan nakliye gemileri de donanmadafaalbiryardımcısınıfhalinegelmişolduğugibi,ondördüncüasırdanberiilkdefaolarakzırhlıgemilerkullanılmışolduğundan,Kırımharbi,mühimbir teknikmerhale ve âdeta bir dönümnoktası teşkil etmekle beraber,gemiinşaiyeciliğindebirinkılapyaratmıştır.İstanbulmuhasarasındaFatihSultanMehmet’inkullandığıbakırkaplı

gemiler,Rumateşinekarşıdüşünülmüş ve fetihten sonra terkedilmişti.Demekoluyorki,Türklerdaha İstanbul’un fethindedahi zırhlıgemileridüşünmüşlervebuhususugerçekleştirmişlerdi.Odevrintopmermileriiçinahşapküpeştelerkâfibirmu-

-95-⇧kavemetgösterebiliyor, fazlaolarakbakır levhalarlamahfuz küpeştelerefradı yukardan gelen tehlikelere karşımuhafaza edemiyordu. Bundan

başka en çok kürekle vemuvafık havalarda rüzgâr kuvveti ile sevk veidare edilen harp gemileri, bordalarına bakır kaplandığı takdirde pekziyadeağırlaşıyor,hareketkabiliyetiilebirliktemanevragücüonisbettegüçleşiyordu.BinaenaleyhTürk zekâsının eseri olanbu sınıf gemiler, odeviriçinzırhlıgemilerindonanmalardakullanılmasınıteminedememiş,ancakbuharmakinelerininkeşfindensonrabumahzurortadankalkmışvezırhlıgemilerinşasıimkândahilinegirmiştir.

KIRIMHARBİNİNSEBEBİKırım harbinin meydana gelmesinde en mühim mesele Makamatı

mukaddese gösterilmektedir. Fakat hakikatte Kırım harbi, Akdenizsahillerine doğru yayılmak gayesine müteveccih olan asırlık Russiyasetininbirneticesidir.EdirnemuahedesiilehedefinebirazdahayaklaşanRusya,birtaraftan

ordusunutensikveıslahederken,diğertaraftan,Karadeniz’demevkiinikuvvetlendirmeğe çalışmış, bu siyasetini yürütürken de Osmanlıİmparatorluğunda ilân edilmiş olan Gülhane hattı hümayunununmeydanagetirdiğihoşnutsuzluktanazamiderecedeistifadeetmiştir.Makamatımübarekemeselesi,Rusya’nındüşündüğütecavüzü,Avrupa

efkârı umumiyesine karşı mazur ve muhik göstermek endişesindendoğmuştur.Fransız büyük ihtilâli, Fransa’da dine büyük bir darbe vurmuş ve

cumhuriyetinlâdini(Dinsiz)siyâseti-96-⇧

FransayıKatolikâlemindeişgalettiğimevkidenalaşağıetmişti.İhtilâlcilerinbusiyasetisonundaParis’inKudüsileirtibatıkopmuşve

makamatımübarekeyi bu politikanın neticesi olarak Katoliklerden çokOrtodokslarziyaretetmişlerdi.Kaynarca muahedesinin akdinden beri kendisini ortodoks âleminin

hamisi addeden Rusya çarlığı bu durumdan istifade ederek Kudüs’tebüyükbirnüfuzkazanmış,Babıâlininmuhtelif tarihlerde isdarettiği üçfermaniledebuhususOsmanlıdevletinceteyitedilmişti.Üçüncü Napoleon Fransa’da takip edilen bu siyasetin halk arasında

hoşnutsuzlukyaratmasıüzerinesiyâsetinideğiştirmişveFransa’nıneskimevkiinialmasıarzusunadüşmüş,busebepleFransaileRusyaarasındabirrekabetbaşlamıştı.İşteOsmanlıİmparatorluğunuuzunbirharbesürükleyenzahirîsebep

burekabettir.Kırımharbininhakikî sebebinegelince,1848Fransız inkılâbı üçüncü

Napoleon’unyaptığı yenilikler ve iç ve dış siyasî değişiklik, Avrupa’nınher tarafında tesirini göstermiş ve bu cümleden olarak Eflâk ve

Buğdan’da (Romanya) ihtilâl hareketleri başlamıştı. Buğdan-Romanyaittihadı taraftarlarının vücuda getirdikleri ihtilâl, GASBODAR (MİŞELSFORCA) tarafından bastırıldığı halde Eflâk’taki ihtilâlciler muvaffakolmuşveGasbodarBiyesko’yuistifayadavetetmişlerdi.İhtilâlinliderleriderhal toplanmışlar ve muvakkat bir hükümet kurarak, bir kanunuesasiyi de (Anayasa) neşretmişlerdi. İhtilâlcilerin mümeyyiz vasfı, Rusmüdahalesini durdurmak ve eskisi gibi Osmanlı İmparatorluğu içindekalmaktı.İhtilâlcilerinbumuvaffakiyetleriRusya

-97-⇧tarafındanağırbirdarbeolarakkabul edilmiş ve Çar,Macar ihtilâlindeolduğu gibi memleketeyn’i (Romanya’nın tamamı) işgal etmişti.Rusya’nın bu haksız müdahalesi ve memleketeyn’in işgali Osmanlıİmparatorluğu ile Rusya çarlığı arasında müzakerelerin başlamasınasebep olmuş ve Balta limanı muahedesi ile Rusya işgal ettiği yerleritahliyeetmekmecburiyetindekalmıştı.Rusya işgal ettiği toprakları tahliye etmekle beraber Osmanlı

İmparatorluğunu rahat bırakmamış, Bosna-Hersek ve Bulgaristan’da1850yılıilkbaharındayeniisyanlarpatlakvermişti.Güçhalilebastırılanihtilâl hareketleri sonunda buralarda Osmanlı İmparatorluğu islâhatyapmakveumumîafçıkarmaktaahhüdünegirmişti.Bu isyanların bastırılması, Rus ve Macar mültecilerinin Osmanlı

İmparatorluğu tarafından, Rusya ve Avusturya - MacaristanİmparatorluklarıncatalepedilmelerinerağmeniadeedilmemesiOsmanlıİmparatorluğununordusunutensikvemodernhalegetirmekhususundaAvrupadangetirttiğimütehassıslarRusya’yıtedirginetmişti.Osmanlı İmparatorluğunun siyasetinin bu merkezde bulunduğu bu

sırada Rus çarı birinci Nikola İstanbul’u almak, üçüncü Napoleon ise,katolikliğin orta doğuda kaybolan itibarını iade ettirmek ve makamatımübareke üzerinde katolikliği yeniden birinci derecede itibar sahibiyapmakiçinmücadeleediyorlardı.Kudüs’teüstünlükeldeetmek,buikidevletinsiyasetlerinindetemeliniteşkilediyordu.Halbukiİngiltereiçin,çok müşkül ve devamlı muharebelerle tesis edilmiş bir Akdenizmuvazenesisiyasetivardı.VeMarmarakapılarınınRuslaraaçılması, bumuvazeneyeciddibirdarbevurmuşolacaktı.

-98-⇧

Fransa’nın yanında İngiltere’nin siyaset sahnesine çıkması, Akdenizmuvazenesiadınıalanİngilizbahrîhâkimiyetinin temini gibihayatî birmülâhazayüzündendi.

KIRIMHARBİNİNİLÂNINATEKADDÜMEDENSİYASÎHADİSELER1952yılışubatayınıharbinçıkmasıhalinegetirenmüddetiçindetarih,

Rus,Fransız ve İngiliz siyasilerinin amansızçarpışmalarına sahne oldu.Diplomatların mücadelesi, İstanbul'daki Fransız sefiri general OPİK'inBabıâliye bir nota vermesi ile başladı. Fransız sefiri bu notasında,ortodoksların mâkamatı mübarekede elde ettikleri haklardan şikâyetediyordu.KendisinehalefolanmösyöLavalet,Fransa’nınbunotasınıçokciddî birmesai ile takip etmiş ve nihayet 9 şubat 1852 tarihli fermanıeldeetmeğemuvaffakolmuştu.Babıâli bu ferman ile katolik rahiplerinin Kudüs’te kaybettikleri

itibarını iade ve tahkim etmiş, Lâtinlere evvelce haiz olduklarıimtiyazlardandahagenişimtiyazlarvermişti.Hazreti İsa’nın kabri, Kammame kilisesi, Frank krallarının mezarları,

Zetzmani mabedi hakkındaki Fransız talepleri Babıâlinin verdiğiimtiyazlariçindeidi.Bundan ayrı olarak Beytüllahm kilisesinin üç anahtarı da Lâtin

rahiplerineteslimveburahiplerinHazretiMeryem’inkabrindeâyinicraetmelerinedemüsaadeolunuyordu.

-99-⇧PapaileüçüncüNapoleonveKudüs’tebulunankatolikrahiplerisefirin

bu muvaffakiyetinden o kadar memnun olmuşlardı ki, mösyö Lavalet,Roma’datakdisedilmişParis’tefevkalâdeşekildekarşılanmışvenihayetKudüs şehrini ziyaret ettiği vakit görülmemiş bir merasimlekarşılanmıştı.İngiliz kabinesi, Fransa’nın bu teşebbüslerine lâkayd kalmıştı. Lâkin

Petersburghükümetiinfialinigizleyememişti.İngiltere’ninİstanbulsefiriSir Stradford Redcliff, Londra’nın gösterdiği bu soğukkanlılığa rağmen,bazıgizliteşebbüsleregirişmiş,RussefiriGosbodinDomititof isebüyükbirsinirlilikilehadiseninüzerineeğilmişti.Rus ve İngiliz diplomatlarından bilhassa İngiliz sefiri Sir Stradford

Redcliffkırkyıldan beri ömrünü Şarkta geçirmiş ve Şarkmeselelerininenhurdateferruatınakadarmütehassısıolmuş,muktedirvetecrübelibirdiplomattı.Gerek sarayda gerek Babıâli nezdinde ve bilhassa “Genç Osmanlılar”

nezdinde büyük bir mevkii olan İngiliz sefirine, bu itibarından dolayı(İngilizSultanı)unvanıverilmişti.İngiliz sefirinin bu üstün tarafları ve Osmanlı İmparatorluğunda söz

sahibi olan müesseselerdeki itibarı dolayısiyle gerek Rus, gerekseFransızsefirleridaimaikinciplandakalmışlarvesiyasetsahnesiniâdetakendisineterketmişlerdi.Bu sebeple Çarlık Rusyası teşebbüslerini yalnız siyaset sahnesinde

yürütmekle kalmamış, İngilizlerin bu üstünlüğünü bertaraf etmek içinmuhtelif mıntakalarda kuvvete başvurarak bilfiil harekete geçmişti.Karadağbuharekâtsahalarınınenmühimmidir.

-100-⇧

KARADAĞMESELESİKaradağhalkıiçtimaîyapıbakımındanbirtakımkabilediyebileceğimiz

halktopluluklarındanmeydanagelmiştir.HertoplulukVLADİKAdenilenruhaniler,yanipiskoposlartarafındanidareedilirlerdi.Rusya,Karadağ’ıkendi emellerine âlet etmek için işte bu Vladikaları ele almış veNİYEGOŞAhanedanındanPETRO’yuPetersburg’tadilediğigibibirtahsilveterbiyealtınaalarakÇarlığınbirbendesihalinesokmuştur.Petro’nunistediği şekle girdiğini gördükten sonra da onu Karadağ’a göndermişti.PetroVladikalıkmevkiinegeçergeçmez,Rusya’danaldığıemirlederhalve vakit geçirmeksizin Karadağ ittihadına çalışmıştı. Petro'nun bumücadelesi muvaffak olmuş ve zamanla diğer Vladikalar nezdindekinüfuzve itibarıartmış, âdetabütünbuVladikaların tabiî reisi olmuştu.Petro’nun ölümünden sonra yerine geçen ve aynı siyasî istikametteçalışan DANİLO, Petro’ya halef olur olmaz onun izinde yürümüş,kendisini siyasî ve cismani işlere daha rahat verebilmek ve Karadağittihadının bir istiklâl ile neticelenmesini temin etmek için ruhaniliği,yani piskoposluğu terkederek Türkiye aleyhine silâha sarılmıştı. TabiîDanilo’nun silâha sarılmasında kendisine en büyük destek Rusyaolmuştur.Danilo’nun silâha sarılarak devleti âliyye aleyhine isyana teşebbüs

etmesi, Rusya’nın Babıâli üzerindeki tazyik vasıtalarından sadece birtanesi idi. Karadağ’daki isyan hareketi her geçen gün genişliyor veOsmanlı devletinin başına yeni gaileler açıyordu. Babıâli’nin Karadağisyanını bastırmak için giriştiği her hareketin Rusya tarafından,kendisine müteveccih bir hareket telâkki edileceğini ise hemen bütünAvrupa’dabilmeyenkimseyoktu.

-101-⇧Buna rağmen Babıâli, İngiliz sefiri Sir Stradford Rodcklif ile Fransız

sefiri Lavalet’in de tasvibi ile Karadağ’daki isyan hareketini tenkil içinhareketegeçti.Ömerpaşakumandasında30.000kişilikbirorduyuaceleKaradağüzerinesevketti.OsmanlıordusuileDanilo’nunisyancıaskerleriarasındaçokciddîçarpışmalarbaşladı.Ömerpaşaordusununbüyükbirkısmı isyan mıntakasına Ferik (Korgeneral) amiral Kayserili Ahmetpaşa{5} kumandasındaki Akdeniz filosu ile denizden sevkedilmişbulunuyordu.

Busebepledeorduyorgundeğildi.Ömerpaşakuvvetlerininakledenfilo tamamen yelkenli gemilerden mürekkep olmakla beraber, nakliyegemileriarasındabuharlamüteharrikticaretgemileridemevcutidi{6}.İsyanhareketiilebirlikteBabıâli,İngiltere’denbuharlınakliyegemileri

almaklaberaber,İstanbul tersanesindedehummalıbir faaliyetegeçmişveilkbuharlıgemilerinomurgalarıkızağakonmuştu.HattabugemilerinbirkısmıisyanhareketindenevvelkızağakonmuşveisyanlahemenaynıtarihlerdedenizeindirilerekKayseriliAhmetpaşanınharpfilosuemrineverilmişti.Osmanlı devleti Rusya’nın tahrik ve teşviki ile Karadağ’da patlayan

isyan hareketini tenkile çalışırken, Rusya, bu sefer Besarabya hududuüzerindedetahşidatabaşlamıştı.Rusya, Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki tazyiklerini bir isyan

hareketi ve hudut boylarında ayrıca askerî tahşidat yapmak suretiylearttırırken, diğer taraftan Rusya’nın İstanbul sefiri vasıtasiyle siyasîtazyikebaş-

-102-⇧lıyordu. Rus sefiri her gün Babıâli’yi sıkıştırıyor ve Rus Akdenizsiyasetinin tahakkuku için tavizler koparmağa çalışıyordu. Babıâlinezdinde yapılan bu ağır tazyikler sonunda Babıâli, bir ara Rusya’nıntaleplerini yerine getirmek gibi bir siyasî hayatın içine girmişti.Sadrazam Mehmet Ali Paşa daimî tazyikler sonunda 1852 yılı martayında Rus sefiri Dotitof’a gayet mahrem kaydı ile bir vesika tevdietmişti. Aylarca gizli kalan bu vesikanınmahiyeti öğrenilince İngiliz veFransızsefirleriderhalhareketegeçmişlervebuvesikanın iptalini talepetmişlerdi. Rusya’ya mahrem olarak tevdi edilen vesika, Fransızlaramakamatı mübareke hususunda Kudüs’te verilen imzalarınfeshedildiğini tazammunetmekte idi. (Şubat1852) tarihindeverilenbufermanınveimtiyazlarınfeshiParisveLondrahükümetlerincevahimbirhadiseolaraktelâkkiedilmişti.BusebeplegerekFransa,gerekİngiltereKaradağisyanınıbastırmakhususundaÖmerpaşakuvvetlerinegerekenmanevî desteği göstermişler ve sonunda Ömer paşa Karadağ isyanınıbastırmağamuvaffakolmuştu.Karadağ isyanı bastırıldıktan sonra Fransa'nın ısrarı ve Babıâli’yi

tazyikikarşısındahükümetKudüs’ebirtahkikheyetiningönderilmesine

rıza gösterdi. Babıâli bu hadisede iki kuvvet arasında kalmıştı BirtaraftanFransa ve İngiltere, diğer taraftan Rusya, Babıâli’ye teklifleriniâdetazorlakabulettirmekistiyorlardı.Rusyadayatıyor ve gizli olarak kendisine verilen hak ve imtiyazların

ilânedilmesiniBabıâli’dentalepediyordu.OsıralardaFransa’dabulunanFransızsefiriLavalet alelâcele İstanbul’a dönerek sadrazam Mehmet Ali paşa ile

görüşmüşvebumülâkattaFransızsefiri,sad--103-⇧

razamıikiyüzlülükleithamedecekkadarileriyegitmişti.Ayrıca Fransız sefiri, Rusya’ya verilmiş olan Makamatı mübareke

üzerindeki imtiyazlarla alâkalı gizli imtiyazın derhal hükümsüz ilânınıtalepediyorveağırtehditlerekalkışıyordu.İngilizler gerçi Fransız tarafını tutuyorlardı, ama İngiliz sefiri Sir

Stradford Rodchlif kendisini gayet müsterih addediyor ve İngilizlerinAkdeniz muvazenesinde kendilerine rakip telâkki ettikleri bu ikidevletin, Fransa ile Rusya’nın mücadelesini yakından fakat müdahaleetmedentakipediyordu.İngiliz sefiri, kendisinin, yani İngiltere’nin henüz siyaset sahnesine

ağırlığınıkoymakzamanınıngelmediğinibiliyor,fakatyapılmasınıısrarlaistediği sadaret değişikliği için namzedini de peşinen tesbit etmeksuretiylevegizlicesaraynezdindeteşebbüslerinedevamediyordu.1852yılıbuhadiseleriçindegeçmişti.ÇarlıkRusyasıOsmanlıdevletini

mahvetmek için yeni, yeni planlar yapmaklameşgul oluyordu. Nihayet1853 yılı Ocak ayının 9. günü Rus Çarı birinci Nikola Osmanlıİmparatorluğu hakkındaki düşüncelerini, müsait bulduğuPetersburg’daki İngiliz sefiri Hamilton Seymur’a açtı. Çar birinciNikola’nın,İngilizsefiriyleyaptığıgörüşmelerdeböylecetevalietti.Rus Çarı Birinci Nikola, İngiliz sefiri Sir Hamilton Seymur’a, “Hasta

adam’ın”ölümününyaklaştığınısöylüyorveTürkiye’nintaksiminiteklifediyordu.İngilizsefiritabiîbumühimmülâkatlardanveÇar’ınniyetindengünü

gününeLondra'yıhaberdaretmişvealdığıtalimatagöre,bumülâkatlara

devamet--104-⇧

mişti. Londra kabinesi, Rusya’nın niyetlerini gayet iyi bilmekle beraberbumülâkatlardanveÇar’ıngevezeliğinden istifadeetmek suretiyleRussiyasetinin, bütün teferruatını öğrenmek ve istikbalde takip edeceğisiyasetibubilgiyegörebinaetmekistemişti.Ziramevzuubahisolanşey,Rusya’nın, Osmanlı İmparatorluğunun taksimi hakkındaki fikirleriolmaklaberaber,İngiltere’ninAkdenizveHindistanticaretyoluemniyetiidi.Rusya’nın, Osmanlı İmparatorluğuna karşı giriştiği bu hasmane

hareketler,Emanatımübarekemeselesininnezaketi,Rusya'nınAkdeniz’einmekhususundagiriştiğimezbuhanegayretlerFransa’yıda,İngiltere'yideisteristemezbirtakımciddîvezecrîtedbirleralmağamecburetmişti.Bu tedbirler açıktı. Avrupa’nın büyük iki devleti harbe hazırlanmağabaşlamıştı. Bu âlenî harp hazırlıkları Avusturya - Macaristanimparatorluğunu da ister istemez bu vadiye sokmuş, o da askerîhazırlıklarınıarttırmıştı.Avrupabütünü ilebirharbehazırlanıyordu vebu hazırlıklarının hedefi de Rusya idi. Fransa ve İngiltere’nin harphazırlıklarına başlamış olmaları ihtiyar dünyayı bir anda karıştırmıştı.Ortalıkta harp kokusu esmeğe başlamıştı. Avrupa’nın yüksek siyasîmahfilleri harbi kaçınılmaz bir vakıa olarak kabul ediyorlardı. Bumehafilin, harp hakkındaki düşüncelerine rağmen, aynımahfiller harbibertaraf etmek için de tedbirler düşünmüş, efkârı umumiyeyi teskinedecektedbirleralmağakararvermişlerdi.Nitekim ilk adımı Avusturya - Macaristan İmparatorluğu atmış ve

Ömer paşanın muvaffakiyetlerine muvazi olarak Rus sarayına vePetersburg’dakiRussiyasilerinetazyikyapmağabaşlamıştı.Rusya kararlı idi, ne Avusturya - Macaristan İmparatorluğunun

teşebbüsleri,neİngiliz,Fransızharp-105-⇧

hazırlıkları, Rusya’yı yolundan çevirmemişti. Osmanlı İmparatorluğunuRusyaharpiletehditetmişveKaradağ’dagiriştiğiharekâtıdurdurmasınıtalepetmişti.Babıâli buharp tehdidi karşısındaboyuneğmişti. Yapılanmüzakereler sonunda (14şubat1853)Osmanlı İmparatorluğu harekâtıdurdurmuşveKaradağhududundabazıtashihatyapılarakbutehlikede

böyleceatlatılmıştı.VeBatı,TürkleribütünhazırlıklarınarağmenRusyaönündeyineyalnızbırakmıştı.Görülüyor ki, Osmanlı İmparatorluğu bütün gücünü seferber ederek

Rusya’nın Akdeniz’e çıkmasına mani olmasına rağmen, batılı devletlertarafından herhangi bir müzaherete mazhar olamamış, isyan eden bireyaletinitedipetmeküzerebulunduğubirsıradaRusya’nınharptehdidiilekarşılaşmış,fakatTürkİmparatorluğunamüzaheretgöstermesikendimenfaatleri bakımından elzem olmasına rağmen, salibin diğermümessilleriFransaveİngilteresesleriniçıkarmamışlardı.Osmanlı İmparatorluğu yalnız başına bırakılmıştı ve en kat’i şekilde

haklı olmasına rağmen 14 şubat 1853 tarihinde Rusya’nın önünde başeğmesine ve haysiyetşiken bir anlaşma imzalanmasına maniolunmamıştı.Gerçi Osmanlı İmparatorluğu bir takım tavizlerle Rusya’nın harp

tehdidini sayuşturmuştu. Fakat Avrupa üzerindeki harp bulutlarınındağılmasınıteminedememişti.Tehlikebütünhaşmetiiledevametmekteidi. Zira Makamatı mübareke meselesi Fransa ile Rusya arasında eskinezaketinimuhafazaetmekteidi.Bumeseleninnezaketinimuhafazaetmesininteksebebiise,Rusya'nın

hernesuretleolursaolsunbirharbekararlıolmasıidi.Rusya’nın bu kararının bilinmesine rağmen, İngiltere ve Fransa’nın

Karadağmeselesinemüdahaleetme--106-⇧

miş olmaları cidden gariptir. Eğer bu iki devlet, Rusya’nın, Osmanlıİmparatorluğu üzerine tevcih ettiği harp tehdidine karşı çıkmış veTürkleri birtakım tâvizler vermeğe mecbur eden 14 Şubat 1853anlaşmasını tanımamış olsalardı, Rusya ileriye gitmek cesaretinigösteremeyecek ve bir Kırım harbine yol açan makamatı mübarekemeselesindedeısraretmeyecekti.Burada şunu söylemek yerinde olur ki, Rusya’nın Fransa’ya karşı bu

kadar sertdavranmasındaİstanbul'daki Fransız sefirimösyö Lavalet’inbeceriksizliklerinin ve hatalarının payı çoktur. Aşırı bir salip fikrininmüdafii ve tatbikçisi olan mösyö Lavalet, Rusya’nın Osmanlıİmparatorluğu üzerindeki tazyiklerini görmezlikten gelmiş ve hem

Osmanlı İmparatorluğununhaysiyetşikenbiranlaşmayapmasına sebepolmuş,hemdeKırımharbininçıkmasındabusiyaseti ilemühimbir roloynamıştır.Mösyö Lavalet’in bu acemiliklerinin tevali etmesi üzerine Fransa çok

müşkül mevkide kalmış ve İstanbul’daki sefirini geri çekmekmecburiyetinihissetmişti,1853 yılı ocak ayında geriye çağrılan mösyö Lavalet’in yerine de

Fransa İstanbul’a 1849 tarihinden beri Avusturya - MacaristanİmparatorluğundaFransa’yıtemsiledenmösyöDölafon’utayinetmişti.Fransa’nın İstanbul’da giriştiği bu siyasî teşebbüs, Lavalet’in

değiştirilmesi, onun yerine Dölafon’un tayini, Rusya’yı da Osmanlıİmparatorluğunda birtakım ciddî siyasî ataklar yapmağa mecburbırakmıştı. Rusya’nın, Fransa’nın yeni hareketine cevabı aynen olmuş,onlar da İstanbul’daki sefirlerini değiştirerek yerine Çar’ın akrabası,BahriyenazırıolanPrensMençikof’utayinetmişlerdi.

-107-⇧

YENİRUSSEFİRİPRENSMENÇİKOFİSTANBUL’DARusyaOsmanlı İmparatorluğundayenibir siyasi atağagirmeğe karar

vermişti.Buatak,sonuharpilenihayetlenecekbiristikamettakipetmişve netice itibariyle bu harp kuvveden fiile çıkmış ve ilk defa olarakOsmanlı İmparatorluğu Garp âleminin iki dev devleti olan İngiltere veFransa ile ve Salibin bütünmuhalefetine rağmen ittifak akdetmişler veRusya’yımağlupetmişlerdi.Rusya'nın yeni siyasetini takip etmeğe memur fevkalâde salâhiyetli

sefiri Prens Mençikof, 1853 yılının 1 mart günü İstanbul’a muvasalatetmişti. Çar birinci Nikola’nın kendisine verdiği İstanbul sefaretinekarşılıkMençikof’ungeridebıraktığıunvanlarıvevazifeleridüşünülürse,Rusya’nın,Osmanlı İmparatorluğunda takipetmeğe kararlı olduğu yenipolitikasınınhedefiçokdahaiyibirşekildeanlaşılır.Prens Mençikof, Çar, birinci Nikola’nın akrabası ve en yakın

mahremlerinden birisi olarak aynı zamanda Bahriye Nazırı, Rus Baltıkfilosu kumandanı, Finlandiya umumî valisidir. Bir devlette bu kadarmühimüçvazifeyiaynızamandayüklenmişbir insanınsefaretlegeldiğiİstanbul’dakiyenivazifesiherhaldetaltifedilmekmanasınaalınamaz.Bumemuriyetler de gösteriyor ki Çar birinci Nikola, İstanbul’a kendisininitimatedebileceğibiradamıseçmekle,Osmanlı İmparatorluğundatakipetmeğekararlısiyasetiniengüvendiğielleretevdietmeyidüşünmüş vePrensMençikof’uvasisalâhiyetlerleİstanbul’agöndermiştir.Çarİstanbul’asadeceMençikof’udeğil,onunlabirlikteRusordusunun

güzideikigeneralinidesefarethe--108-⇧

yetine katarak İstanbul’a göndermişti. Bunlardan birisi Rus BesarabyaordusuErkânıharpreisigeneralNikoBucenski,diğerideRusKaradenizfilosuerkânıharpreisiamiralKornilof’tu.Mençikof’un İstanbul’a gelirken takip ettiği yol dahi manidardı. Zira

Rusya’nın yeni İstanbul sefiri, Osmanlı ordusunu önce teftiş etmiş, buteftişi takiben Rus Karadeniz filosunu da teftişten sonra İstanbul’ahareketetmişti.Sefirinbuhareketi,açıkçabirtehditmahiyetindeidi.O,bu şekilde hareket etmekle Osmanlı İmparatorluğu erkânına gözdağıvermek istemişti. Nitekim Mençikof’un İstanbul’daki mesaisinin takipedeceği istikamet,kendisininRusorduvedonanmasını teftiş etmesinin

hakikisebebininbuolduğunudaortayakoymuştur.Rusya, Osmanlı İmparatorluğu ile kat’î olarak bir harbi tasarlamıştı.

Onun içindir ki, yeni Rus sefirinin yanına kıymetli iki yüksek rütbelikumandan katmıştı. Bu zatların İstanbul’daki bütün mesaileri, Osmanlıordu ve donanması hakkında malûmat toplamak, açıkçası casuslukyapmaktı.Bu iki yüksek rütbeli kumandanın işlerini de Osmanlı

İmparatorluğunun teşekkül tarzı kolaylaştırmakta idi. Zira İstanbul,Osmanlı İmparatorluğunun merkezi hükümeti olmakla beraber,donanmanın da merkez üssü idi. Ayrıca İstanbul, Türk ordusunun enkuvvetlibirliklerinindebulunduğuyerdi.Rus sefaretheyetininarasınabirisi amiral, diğeri general iki erkânı harbini sıkıştırmasının sebebiİstanbul’unbuhususiyeti idi.Bu ikizatrahatçavazifeleriniyapabilirveTürk ordu ve donanmasını en hurda teferruatına kadar tetkikedebilirlerdi. Böylece Prens Mençikof bir taraftan siyasî teşebbüsleriniyaparken,herbiribirermütehassısheye-

-109-⇧tin başında bulunan general Bucenski ile amiral Kornilof kendisahalarında çalışarakOsmanlı İmparatorluğunun ordu ve donanmasınıtetkik etmişler ve seferi bir durumda iktisap edeceği harp kudretihakkındalüzumundanfazlabirbilgiilememleketlerinedönmüşlerdi.PrensMençikof,İstanbul’ailkgirdiğigün,Rusya’nınİstanbulsefiribir

prensgibideğil,Çarbizzatkendisiimişgibihareketederekgayetküstahvehertürlüdiplomatikkaideleriçiğnemekhafifliğinigöstermişti.PrensMençikofİstanbul’avasılolduğununhemenertesigünü,yenibir

nezaketsizliknumunesivermişvesadrazamMehmetÂliPaşayıteşrifataaykırı olarak, gündelik elbisesi ile ziyaret etmişti. Bu prensin yaptığıikincisiyasîgafisedahabüyüktü.ÇünküteşrifatagöreonunilkmuhatabıOsmanlı devletinin hariciye nazırı idi ve kendisi SadrazamMehmet AliPaşayı ziyaretegiderkenbukaideyi ihmaletmişvehariciyenazırıFuatPaşayıçiğnemeksuretiyleSadrazamilemülâkatetmişti.Rus sefaret heyeti siyasî, askerî ve bahrî sahalarda şayanı dikkat bir

faaliyetleçalışmağabaşlamıştı.Buheyetâdetaaçıkbirşekildecasuslukyapmış ve Türk ordu ve donanması hakkında bilgi toplamıştı. Sefaretheyetinin bu şekildeki çalışması da gösteriyor ki, Prens Mençikof

İstanbul’a bir sefaret vazifesi yapmak için değil, Osmanlıİmparatorluğunutehditetmekveaskerîvebahrîkudretinitesbitettiktensonramemleketineavdetetmekvemukadderolanharbebaşlamak içingelmişti.Türk-Rusharbiböylecekaçınılmazbirvakıahalinegirmişti.Russefaretheyetininpervasızçalışmaları,esasentedirginolanİngiliz

veFransızsefaretlerinideaynı-110-⇧

tempoileçalışmağamecburetmişti.Avrupa’nınsiyasıufku,Mençikof’unİstanbul'daki çalışmalarına müvazi olarak birdenbire ve beklenmedikşekildekarardı.Fransızhükümeti,birharbimukaddertelâkkiettiği içinaskeritedbirleralmağabaşladı.1853yılımartınınyirmincigünüFransızdonanması Tulon üssünden hareket ederek Salamin’de toplandı vegelişenhadiselereintizaretti.Fransa’daayrıca askerîhazırlıklardabirdenbirearttı birçokbirlikler

Avusturya-Macaristanhududucivarındatoplanmağabaşladı.Fransa’nın aldığı askerî ve bahri tedbirlere muvazi olarak İngiliz

amiralliği de Akdeniz’deki harp gemilerini vakit geçirmeden Maltaadasındatopladı.

İNGİLTERE-FRANSAHARPHAZIRLIĞIİngiltere huzursuzdu. İstanbul’daki İngiliz sefiri, prens Mençikof’un

Kırım harbinin hakikî sebebi olan makamatı mübareke meselesiüzerindeBabıâli'yeyaptığıtazyikinaltındakihakikîsebebi,Rusya’nınbuyolileAkdeniz’einmekistediğinibiliyorvebütünhareketleriniyakındantakip ediyordu. İngiltere, Rusya’dan resmen meselenin hallini talepetmiş, Mençikof’un İstanbul'daki faaliyetlerinin zararlı olduğunubildirmişvePeresburg’unnazarıdikkatiniçekmişti.Çar,İngiltere’ninbuteşebbüsü üzerine Prens Mençikof’un İstanbul’daki mesaisi hakkındateminatvermekmecburiyetindekalmıştı.Can Yücel’in Stanley Lane Poole’dan kısaltarak Türkçeye çevirdiği,

LordStradford’unTürkiyehatıra--111-⇧

larıadlıeserinin.166.sayfasındabuhusustaşunlaryazılıdır:“Prens Mençikof’un gelişinde İngiltere’yi ürkütecek pek bir şey yok

gibi görünmektedir. Rusya, Prensin sadece Filistin meselesinin hoşnutedici bir hal çaresine bağlanabilmesi için direktifler aldığını, bunundışındahiç bir gayesi ve sulhçuniyetlerdenbaşkabir isteği olmadığınıbildirmiştir.”Fakat ne bu cevap ne de Rusya’nın diğer mukni olmaktan uzak

hareketleriİngiltere’yitatminetmemişti.ZiraRusya’nınharphazırlıklarıelletutulacak,gözlegörülecekkadarartmıştı.Prens Mençikof havanın böylesine karardığı sıralarda dahi Osmanlı

İmparatorluğunu, kendi fikrine, Türkiye’de yaşayan ortodokslarüzerindeki saltanat hâkimiyetinin kaldırılmasına ve onların çarınhimayesineterkedilmesineimaleetmeğeçalışıyorveFransaveTürkiyeileRusyaarasındakiderinanlaşmazlığıdahadaderinleştiriyordu.Prens Mençikof bu teklifi ile Osmanlı İmparatorluğunu âdeta

himayesinealmakistiyordu.Tabiîkibuteklifkabuledilemezdi.NitekimPrensin teklifi reddedildi. Rus sefirinin bütün ağırlığı ile Babıâliye vesaraya yüklendiği bir sırada İstanbul’daki İngiliz sefiri Sir StradfordRedchliffe’in daha evvelce de belirttiğimiz gibi çevirdiği birtakımmanevralar sonunda Sadrazam Mehmet Ali Paşa istifa etti ve yerineMustafa Reşit Paşa tayin edildi. İngiltere arzusuna nail olmuş, 1837

tarihinden beri bir nevi kendi adamı telâkki ettiği ve kendi siyasetinetamamen uygun bir siyaset takip edenMustafa Reşit Paşayı Sadrazamnasbettirmişti.Mustafa Reşit Paşanın Sadrazamlığını PrensMençikof da arzu etmiş,

hattabuarzusununosıradaFran--112-⇧

sız sefareti ile Rus sefareti arasında bir nevi mutavassıt rol oynayanİngilizsefaretitarafındantelkinedildiğiderivayetedilmiştir.Prens Mençikof Mustafa Reşit Paşa ile anlaşabileceğini ümit etmişti.

Prens Mençikof bu düşüncesinde yalnız değildi. Fransızlar da aynışekilde düşünüyorlar, Tiers’in yakın dostu Mustafa Reşit Paşanınemanatı mukaddese meselesini Fransa lehine bir hal yolunasokabileceğineinanıyorlardı.Bubakımdangerekİngiliz,gerekseFransızsefirleriyenisadrazamaazamîmüzaheretigösterdiler.İngiliz,Fransızdesteğinimutlakolaraktemin,edenMustafaReşitpaşa,

Russefirininemanatımübarekemeselesininhalli içinBabıâliyeverdiğiyazılıveşifahînotalarımüzakereetmek için1853yılımayıs ayının 20.günüBabıâlidefevkalâdebirmeclistoplanmağakararverdi.Aynıgündetoplanan meclis devletin ileri gelen 43 ricali ile müzakerelere başladı.Uzun müzakerelerden sonra, Mustafa Reşit paşanın, İngiliz ve Fransızgarantilerindenbahsedensözleriüzerineve42reyilePrensMençikof’untaleplerininreddinekararvermişti.Hemen aynı gün Babıâlinin verdiği kararı öğrenen Prens Mençikof

İstanbul’da yapacak başkaca bir işi kalmadığını anlamış ve KontNelsrod’u birkaç memur ile İstanbul’da bırakarak 22 mayıs 1853tarihindeveansızınİstanbul’uterkederekRusya’yagitmişti.PrensMençikof’unbuanîgidişidurumubirandadahadaağırlaştırdı.

Rus sefirinin İstanbul’danayrıldığı gün,Malta’da toplanmış olan İngilizdonanması aldığı bir emirle Fransız donanması ile birleşmek üzereSalaminsularınahareketetti.Mençikof’un yerine İstanbul’da kalan Kont Nelsrod da Ortodoks

haklarıüzerindebirkaçteşebbüsdaha-113-⇧

yaptı, netice alamadığı için o da, 31mayıs 1853 tarihinde İstanbul’dan

ayrıldı.Ancak Kont Nelsrod İstanbul’dan ayrılmadan evvel Rusya’nın harp

ültimatomunudaBabıâliyevermeğiihmaletmedi.Prens Mençikof’un ve maiyetinin İstanbul’daki muvaffâkiyetsizliği,

Rusya’da âdeta bir şok tesiri yaptı. Rus hükümet mehafilinde prensinİstanbul’dan ayrıldığı haberi alındığı vakit, fevkalâde bir heyecanmeydanagetirdi.RusÇarıbirinciNikola,bumuvaffakıyctsizlikhaberinialdığıanda,“Sultanınbeşparmağınısuratımdahissettim”dedi.{7}

Artık Türkiye ile Rusya arasındaki harpmukadderdi. Nitekim bir aykadarbirmüddetherikitarafdaharphazırlıklarıilevakitgeçirdi.Rusyailkadımıattıve1853yılıtemmuzayının3.günüRusordusuPrutnehrinigeçerek Buğdan eyaletine (Romanya’ya) girdi. Rus ordusunun Osmanlıİmparatorluğuna tecâvüzü Avrupa’nın ufkunu kararttı ve devletlersür’atleharbehazırlandılar.Osmanlıordusuda1853yılıekimayının23.günüilânedilenharpilebirliktefiilenharbebaşladı.

İNGİLTEREVEFRANSAHARBEGİRİYORRusya’nın Osmanlı İmparatorluğuna harp ilân etmesini müteakip,

Paris diplomasisi ve bilhassa imparator üçüncü Napoleon kesif birçalışma devresine girdiler, bizzat imparatorun yazdığı notalarınınmetnini,

-114-⇧esasen aralarında tam bir görüş birliği bulunan İngiltere’nin Parisbüyükelçisi kanalı ile İngiltere’ye gönderdikten sonra tasvip görmesikarşısında Çar birinci Nikola’ya tevdi edilmek üzere Petersburg'dakiFransızsefirineşifrelenmişti.Bu durum karşısında Avusturya - Macaristan imparatorluğu derhal

harekete geçmiş ve Viyana’da devletlerarası bir konferans toplanmıştı.Bu konferansta İngiltere mutlak olarak Türkiye’nin tarafını tutuyordu.Zira,ananevisiyasetiRusya’nınAkdeniz’einmesinekarşıidi.Avusturya-Macaristan imparatorluğu ise, Rusya’yı destekliyor, fakat bir harbe yolaçacakkadarileriyegitmiyordu.Denilebilir ki, Viyana konferansı, dörtmerkez arasında cereyaneden

diplomatikbiroyundanbaşkabirşeydeğildi.Müzakerelerherseferindeortaya atılan yeni projelerin müzakeresi ile geçiyor ve hiç bir neticealınmıyordu. Avrupa’nın kaderi İstanbul - Viyana - Paris ve Londra’yakalmıştı.Sonkararınnasılçıkacağı,Londra’nınmüzakerelerdetakındığıtavırlaortayaçıkmıştı.Londra,kendisiyasetibakımındangayetyumuşakve ağır bir yol tutmuş, Osmanlı İmparatorluğunu destekliyordu.İstanbul’daMustafa Reşit paşa İngiliz sefiri Lord Stradford Rodchliff’ingarantisine yaslanmış, onun sözünden âdeta dışarı çıkmıyordu. Paris,sulhukurtarmak istemekleberaber tavizvermekveananeviOrtaDoğuve makamatı mukaddese üzerindeki hukukundan vazgeçmekistemiyordu. Viyana ise, her üç merkez arasında mekik dokurcasınasulhu kurtarmağa ve İtalyan ittihadının önüne geçmeğe gayretgösteriyordu.Viyana müzakereleri sırasında ne Fransız M. Drouyn de Lhuys’un

teklifi, ne Lord Clarendon’un tavsiyeleri, ne de İngiltere’nin İstanbulsefiriLordStradfordRodckliff’inmeseleyisuretihallebağlamakiste-

-115-⇧

yenteklifleribirneticevermemişti.Ancakbukonferanstaşuolmuştuki,notada tali birtakımdeğişiklikler yapılmış ve notanın Rusya’ya böylecebildirilmesine karar verilmişti. Çar notayı bu son şekli ile aynen kabuledeceğinivevirgülünedahidokunmamasınıistemişti.Çarın büyük devletlerin Viyana’daki mümessillerine nota hakkında

mutabakatını bildiren cevabı 1853 yılı dokuz ağustosunda bildirilmişbulunuyordu.Viyana konferansının kararı aynı zamandaOsmanlı İmparatorluğuna

da bildirilmiş ve noktai nazarı sorulmuştu. İstanbul, notadaki bazıhususların, devletin menfaatlerine ve manevî şahsiyetine aykırıolduğunu, bu hususlar tadil edildikleri takdirde notayı kabuledebileceğinibildirmişti.Viyana konferansına katılmış bulunan devletler bu sefer Babıâli’nin

yapmak istediği tadilâtı Rusya’ya bildirmişler ve bu tadilâtın, notanınmana ve metodunu değiştirmediğini de ayrıca tasrih etmişlerdi. FakatÇar israr etmiş ve notanın tek harfinin dahi değiştirilmesine karşıolduğunu ve bu şekilde bir tadilâtı kabul edemeyeceğini, bahsedilentadilâtınehemmiyetsizolmadığını,bilâkisRusya içinhayatîehemmiyetihaiz olduğunu ve Mençikof’un taleplerinin tamamen reddedileceğihükmününçıkarılacağınıbildirmişti.Osmanlı İmparatorluğunun notada istediği tadilâtın reddi karşısında

Rusya’nın hakikî niyetleri olduğu gibi ortaya çıkmıştı. Rusya hâlâ,Mençikof’un talepleri üzerinde ısrar etmiş olmakla hakiki niyetleriniortaya koymuş, bir harbi kaçınılmaz hale getirmişti. Hıristiyan âlemiortodoksvekatolikolarakbirdahakarşıkarşıyagelmişti.BöyleceKırımharbindeSalibiyyun, karşılıklı olarakvemillimenfaatlerini gözönündetutarakhasımdurumagirmişlerdi.TalihOsmanlıİmparatorluğu-

-116-⇧nabirdefadahagülmüş,fakatmaalesefOsmanlıİmparatorluğunu idareedenDevletlûlar,bu fırsatı da, bundan evvelkiler ve bundan sonrakilergibikaçırmaktainatetmişlerdi.Hudutlarda çarpışmalarla geçen 1853 yılını takip eden 1854 yılında

Rus başvekili olan Kont Nelsrod, Avam Kamarasında cereyan eden birmüzakereyi vesile ittihaz etmiş ve Rusya’nın hakikî niyetlerini basınaverdiğibirbeyanatlaortayaatmışveİngiltere’yiâdetaithametmişti.Bu

beyanatüzerineLondra’dahavabirdengerginleşti.Londra,Petersburg’akarşıçıkmıştı.Londra,Nelsrod’unbubeyanatıüzerine,Rusyaileİngilterearasında cereyan eden gizli görüşmelerin ifşaedildiğini öne sürmüş vebugizlimüzakerelerinzabıtlarınıaçıklamıştı.BuzabıtlarınneşriilebirlikteAvrupa,Rusya’nınhakikiniyetlerininne

olduğunuöğrenmişti.Rusya,dünyahâkimiyetipeşindekoşmağakararlıbir siyasetin takipçisi idi. Bu siyaset ise, gerek Fransa’yı gerekİngiltere’yi, gerekse Avusturya - Macaristan İmparatorluğunu hareketegeçirmeğe,menfaatleribakımındanmecburedecekkadargenişveihatalıidi.İngiltere’nin ifşa ettiği gizli zabıtlarla, Fransa, Rusya’nın Fransa

hakkındaki hakikî niyetlerini de öğrenmişti. Paris, artık Rusya'nınAkdeniz ve Orta Doğu siyaseti ile makamatı mukaddese hakkındakifikirlerinienhurdateferruatınakadaröğrenmişti.Fransaiçinbudurumkarşısındayapılacaktekişkalıyordu.İngiltereileittifak.

İNGİLİZ-FRANSIZİTTİFAKIİngiltere esasen bunu bekliyordu. İngiliz diplomasisi gayet ince bir

zekâoyunuileFransailebirleşiyor,-117-⇧

Avusturya - Macaristan İmparatorluğunun Rusya lehine vakiteşebbüslerinidurduruyorveRusya’nınAkdeniz'einmesinemâniolacakenbüyükadımıatıyordu.Evet Fransa ile İngiltere ittifak etmişlerdi ve Rusya ile harbe

tutuşmalarımukadderdi.İngiltere de, Fransa da Rusya’ya, Osmanlı İmparatorluğunun

müttefikleriolarakharpaçmağakararvermişlerdi.HarpkararıtakarrüredinceBeşike'detoplanmışbulunanİngiliz-Fransızdonanmaları,İttifakgereğinceBabıâlitarafındanİstanbul’adavetedilmişti.1854yılıEkimayının22.günüÇanakkale'deKumkaletabyasınıgeçen

birleşikdonanmaMarmara’ya girmişti. Filo sür’atle ilerlemiş İstanbul’agelmişveBeykoz’ademirlemişti.İstanbul’a gelerek Beykoz önüne demirlemiş olan Fransız - İngiliz

donanmaları yelkenli ve buharlamüteharrik 33 gemidenmüteşekkildi.İngiliz filosuna Amiral Dundasek kumanda ediyordu ve filoda 3 tanesibuharla müteharrik harp gemisinin dışında kalan 14 harp gemisiyelkenleseyretmekteidi.Fransız donanmasına ise Amiral Halen kumanda etmekte idi. Bu

donanmadaise;buharmakineleriilemüteharrik4harpgemisinekarşılıkyelkenleseyreden12harpgemisimevcutidi.Petersburgbeklemediği budarbe karşısındaderhal harekete geiçmiş

ve İstanbul’a gelerek Beykoz’a demirleyen müttefik donanmanın bugelişiniprotestoetmişti.Çar, bizzat Londra sefiri Baron Bnrnof’a verdiği bir emirle, İngiliz -

Fransız donanmalarının İstanbul’a gelmesinin 1841 - Londraanlaşmasına muhalif olduğunu, Londra’ya bildirmesini ve Londrakabinesininnazarıdikkatinincelbedilmesinibildirmişti.

-118-⇧Avrupa’da bu hadiseler cereyan ederken Babıâli âdeta bütün bu

hadiselere seyirci kalmıştı. İnsiyatif elinden çıkmıştı. Koskocaimparatorluk, hadiselerin seyrine terkedilmiş gibi idi. Nitekim Türkdonanmasının Sinop’ta aniden sıkıştırılıp tamamen imha edilmesihadisesi de Babıâlinin nasıl bir rehavet içinde olduğunu göstermeğeyeterbirdelildir.Maalesef Türk donanması imha edilmiş ve bu donanmadan sadece

birkaçkişikurtulabilmişti.Kurtulanlararasındaüçyarbay,birbinbaşı,üçkolağası(kıdemliyüzbaşı)20yüzbaşı,4 teğmen,2mühendisveDimyatkorvetininmürettebatından186kişiidi.DevrinegörebirhaylikuvvetliceolanOsmanlıdonanmasındangeriye

sadecebunlarkalmıştıvebuişinbüyükmesuliyetiBabıâli ilesadrazamMustafaReşitpaşayaaitti.İngiliz - Fransız müşterek deniz kuvvetleri buharla müteharrik

vapurlarınyedeğinde6aralık1853yılındaKaradeniz’eçıktılar.İngiltere - Fransa ve Osmanlı İmparatorluğunun müşterek olarak

Rusya’ya tevdi ettikleri bir nota ile Karadeniz’de yakalanacak Rusgemilerinin memleketeyn (Romanya) tahliye edilinceye kadar derhalbatırılacağını bildirmişlerdi. Bu ihtara ve resmen harbe başlamışbulunmalarınarağmen,Avusturya-Macaristanimparatorluğuhâlâsulhpeşinde koşmakta ve Rusya'yı Müttefiklerle harpten vazgeçirmeğeçalışmaktaidi.Viyana kabinesi yeni bir takım şartlar ileriye sürmüştü. Hazırlanan

yenisulhşartlarışudörtmaddeilehülâsaedilebilir.1-Osmanlı devletininmülki tamamiyetinin devamı ve tahtı emniyete

alınması.-119-⇧

2-Memleketeyn’in(Romanya’nın)tahliyesi,3-1841tarihîndeFransa-Rusya-İngiltereveOsmanlı İmparatorluğu

arasındaaktedilenanlaşmanınyenilenmesi,(Londraanlaşması.)4-Osmanlıİmparatorluğununidarîistiklâlinintanınması.Rusçarı,teklifedilenbuanlaşmanınhiçbirmaddesinikabuletmemiş,

kendisine tevdi edilen İngiliz, Fransız notalarına karşı da şu sözlerlemukabeleetmişti.

“Tehditler dolayısiyle ric’at edecek değilim. 1812’de olduğu gibi1854’tedahimuvaffakolacağımaeminim.”Rusya’nın verdiği bu cevap üzerine İngiliz ve Fransız parlamentoları

derhal toplanmış ve 27 Mart 1854 tarihinde Rusya ile harbe kararvermişlerdi.İngiltere ve Fransa harp kararı vermeden evvel aralarında bir ittifak

akdetmeküzereyaptıklarımüzakerelersonundaşubeşmaddelik ittifakmuahedesiniakdetmişlerdi.Anlaşmahülâsâtenşöyledir:1-Fransave İngiltere, Rusya ile hali harpte olanTürkiye’ye her türlü

bahrîveberrîyardımdabulunmayıtaahhütederler,2-Müttefiklerarasımuvafakatolmadan,Rusyailenesulhanlaşması,ne

demütarekegörüşmelerindebulunmamayıtaahhütederler,3-Sulhunakdindenengeçkırkgüniçindemüttefikorduvedonanması

Osmanlıİmparatorluğutopraklarınıterkedeceklerdir,4-Harpharekâtısırasındataraflarbirbirlerine

-120-⇧hiçbirşekildemüşkülâtgöstermeyeceklerigibimüttefikkumandanları,Osmanlıtebaasınınhertürlühukukunariayetkârolacaklardır,5-Bu muahedenin tasdikli nüshaları en geç altı hafta zarfında teati

edilecek ve anlaşma tarihi 12Mart 1854 olarak yazılacak ve üç nüshatanzimedilecektir.BuanlaşmaileTürkiye-İngiltereveFransaresmenRusya’yakarşıbir

ittifakakdetmişlervemüşterekdüşmanilehârbekararvermişlerdi.HarbinFransa tarafından,Fransızmenfaatlerine göre ve Fransızların

direnmesi ileçıkmışolmasınarağmen, Fransa, harp içinde ananeviRusdostluğusiyasetinedönmüşve12Mart1854tarihlianlaşmanınhilâfınahareket ederek Rusya ile tek başına ve gizli müzakerelere girişmişti.1855 yılı sonuna doğru Fransız imparatoru üçüncü Napoleon, Rusbaşvekilinin damadı ile gizlice temas kurmuş ve tek taraflı bir sulhunimkânlarınıaramıştı.Fransa tek taraflı siyaseti ile hemOsmanlı İmparatorluğuna, hem de

İngiltere’yeihanetediyordu.Fransabuihanetini,İngiltere’dençekindiğive Akdeniz’de genişlemek sevdasında bulunduğu için yapmıştı. Zira

Akdeniz’dekuvvetlibirİngiltere’nin,Fransızgenişlemesiyasetinedaimaengel olduğunu biliyordu. Bu bakımdan tarihî Rus siyasetine dönmeyizarurî görmüştü. Fransa, Osmanlı İmparatorluğuna yakınlık göstermişolmakla bu harpte bir şey kaybettiğine kani değildi. Fransa nasıl olsataksimedilecekolanOsmanlıdevletininmirasınakonacaktı.Maksat bumirastan en büyük payı almak ve Akdeniz ile, Orta Doğudakimenfaatlerini tahkim etmek, böylece İngiliz Akdeniz hâkimiyetine sonvermekti.

-121-⇧Bu diplomatik oyunlarda Osmanlı İmparatorluğu hesaba dahi

katılmamıştı. Ne İngiltere, ne Fransa böyle bir meseleyidüşünmemişlerdi. Onlar kendi aralarında bir diplomatik harbebaşlamışlardı.İngiliz diplomasisi Fransa’nın tek taraflı hareketi sonunda kendisini

âdeta yalnız hissetti ve teklif edilen Paris konferansına (1856) rızagösterdi.Fransabuhareketiileyanlışbiradımatıyordu.Parismuahedesiherne

kadarOsmanlıİmparatorluğulehinebazıhükümlerihtivaetmişsede,buanlaşmanın esasları hiç bir zaman tatbik edilmemiş ve Osmanlıİmparatorluğu her seferinde olduğu gibi Rusya ile karşı karşıyabırakılmıştı.Fransa’nın menfaatleri, Osmanlı İmparatorluğu ile dostluk ve ittifak

çerçevesi içindeeniyimünasebetlerinsürdürülmesinevabesteidi.Zira,gerek İngiltere’nin, gerek Rusya’nın genişlemek ve büyümek içingiriştiklerimücadeleninyoluüzerindeOsmanlı İmparatorluğuvardı.Buİmparatorluk ile iyi münasebetler ve kuvvetli bir ittifak, hem Osmanlıİmparatorluğu,hemdeFransa için ihmali asla caizolmayanbir siyasetidi. Fakat neOsmanlı İmparatorluğunda iktidarda bulunanÂli paşa, neüçüncüNapoleonbuhususudüşünmemişler vemüstakil siyasetlerindeâdetaısraretmişlerdi.Fransa’nın takip ettiği bu siyasetin yanlışlığına temas eden Fransız

tarihçisiAlbertVandalşöyledemektedir:“Fransa, Babıâli ile olanmünasebetleri sayesinde, Osmanlı ordusunu

düşmanlarınınhücumlarınakarşıkullanabilirdi.Türkiye’deikametedenKatoliklere temin edeceği haklar kendisini Hıristiyanlık âleminde

yükseltirdi.-122-⇧

Ticarîmünasebetleriise,kendimenfaatlerinigarantialtınaalırdı.BuhususlarıtakdiredenbirinciNapoleonBonapartSultanSelim{8}ile

kurduğuiyimünasebetlersayesindeTürkordularını1806’dahaliharptebulunduğu Ruslara karşı harekete geçirmişti. Yarım asır sonra üçüncüNapoleon’undüşüşünüçabuklaştıranfecihadiselermeydanagelmeseydi,Almanya’yakarşı Fransa yineTürkiye’ninbirinci Fransuva'danberi hiçbirtavizbeklemedenyaptığıaskerîyardımdantekraristifadeedecekti.Umumiyet itibariyle ikinci Fransa imparatorluğunun vaktiyle bir

Vileneuve (Vilnov) bir Boneval’in mülhem oldukları siyasete tevessülederek Kardinal Fleury (Filori)’in (Osmanlı devletinin hudutlarınınmuhafaza keyfiyeti Fransız siyasetinin gayesidir) diye tavsif ettiğiesaslaradönmekgayesinitakipettiğigörülür.1771’deFransaKralıonbeşinciLui’ninkumandanlarındanBaronTott,

Elphiston’un (Elfiston) kumanda ettiği Yunan âsi donanmasına karşıÇanakkale’yi müdafaa ederken aynı siyaseti takip ettiği gibi, 1807'deİstanbul’u tehdit için İngiliz donanması Çanakkale boğazını geçince,GeneralSebastiyani’ninpayitahtınmüdafaasıiçinhazırlıklara iştirakideaynısiyasetinicabıidi.ÜçüncüNapoleon’unŞarksiyasetiİngilteretarafındanendişeyimucip

olduğundan,aralarında, Fransız Şark siyasetine uymakmecburiyeti ile,İstanbul’a karşı bir nüfuzmücadelesi başladı ve bu siyaset İngilizlerin1854’teKırımharbineiştiraketmelerineyolaçtı.

-123-⇧İkinciimparatorlukesnasındaParisbumüvazeneninmerkezisikletini

teşkilediyordu.Fakatbudevirçoksürmedi.SadrazamÂlipaşanın1866tarihinde Sultan Abdülâziz Han’a takdim ettiği 3 Şaban 1284 tarihliyazısında, (Paris muahedesinin imzası daha kurumadan, imparatorNapoleon İtalya’da Avusturya nüfuzunu yoketmek maksadiyle takipedeceği siyasete Rusya'yı muhalif ve Avusturya’yı muin bulmak içinaktedilmiş muahededen fedakârlık etmeğe ve bizim zararımızı veRusyalınınmenfaatinimucipolacakyollaragitmeğevegüyaherhangibirtaahhütleriyokmuşgibiherişimizemüdahaleye,hususiyleMemleketeyn

(Romanya) ve Sırbistan ile Suriye ve Girit meselelerinde daima bizizararasokacakbirsiyasettakibinebaşladı.Birde“Hermillet istediğihükümdarvehükümeti intihapvekabulde

serbesttir. Hiç bir millete, istemediği bir başka millet veya hükümdarhükmedemez” demek suretiyle bir tezat siyasetine girmiş veimparatorlukta bulunan diğer milletleri ve bilhassa hıristiyanlarıtamamendevletaleyhinetahriketmiştir.Üçüncü Napoleon siyasetinden Fransa Cumhuriyetine intikal eden

siyasetiştebumerkezdeidi.”{9}

Fransa işte bu siyasetin tatbikçisi olarak Paris sulh anlaşmasınagitmişti.ParisSulhanlaşması içinodevrin İngilteresininİstanbul sefiriSirStradfordRodclfliffşusözlerisöylemektenkendisinialamamıştı:“Böyle bir anlaşmanın altına imzamı koymaktansa, sağ kolumu

koparırım,dahaiyi.”{10}

-124-⇧İngiltere tehlikeyi sezmişti. Bu sebeple de bütün siyasî mekanizmasınıharekete geçirmiş bulunuyordu. Bu kesif siyasî faaliyetin hangiistikamette cereyan ettiğini ve İngilizlerin Paris sulh antlaşmasıhakkındakidüşüncelerinianlamakbakımından“İngilizSultan”ünvanınıkazanmışbulunanİstanbulsefiriStradfordRodckliff’in,LordClarendon’ayolladığışumektuplarabakmakisabetliolur:“3 Şubat 1856 - Paris’e gideceğinize çok sevindim. Gayretlerinizin,

sonu gelmese bile elinizden geleni yapmış olma tesellisini sağlayacağışüphesizdir.Fikirlerimizinumumîefkârıilebirlikolduğunugörmekbenisevindirdi. Harp o günkü şartlar altında bir mecburiyetti ve devamettirilmesi, aksi takdirde kaybedecek birçok avantajları sağlayabilirdi.Nikola’nın (Rus Çarı) Rusyası dize gelmiş durumda. Rusya, yapısıbakımından,şimdilikbudanmışolmasınarağmen,yenifilizlersürebilmegücünüelindetutuyor.Yakınbirgelecektedahabüyükbirhızlabüyümekimkânı bulacağından hiç şüphemiz olmasın. İşte bu gelecek Rusya’yakarşı, gerekli tedbirlerin alınması düşüncesindeyim. Bunun için deAvrupa’dakiveAsya’dakiimparatorluklarınarasındatarafsızvemüstakildevletveyaeyaletlerinkurulmasındanbaşkaçareyoktur.Kırım’a gelince, Rusya’dan ayrılacak olursa, nasıl bir şekil

bulabileceğini bilemiyorum. Donanmasız, müstahkem mevkilerdenmahrum bırakılırsa ve Tuna serbest ticarete açıldığı ve bir nevimilletlerarası kontrol altına sokulduğu takdirde, bizlere vemüttefiklerimizefaydalıolacağınısöylemekleiktifaedeyim.Dinyester’in hudut seçilmesi için sizi hayli rahatsız ettim. Bence

müttefiklere ve Babıâli’ye ödenmesi gereken harp tazminatı yerine buşartıkabulettirmekmümkünolabilir...

-125-⇧Harp bu safhada kalsa bile, bence, vaktiyle Fransa’dan koparılan

ganimetlersırasındakurulmuşolanVarşovadukalığının ihyasını,ayrıcaüzerindeneTürkiye’nin,nedeRusya’nınfazlabirhakiddiaetmemelerigereken Kafkasya’nın, istiklâlini istemekle hayırlı bir iş yapmışolacaksınız.Âlipaşa,antlaşmadayeralacakdörtşartıelindengeldiğikadarbelirsiz

kılmağaçalışacaktır.Sultanınmüstemlekeleri üzerindeki hakkı resmen tanındığı takdirde

ise,Babıâlibüyükbirihtimalileeskiuyuşukluğunadönecektirveislâhatfermanıboşbirkâğıtparçasıolmaktanilerigeçmeyecektir.”{11}

Paris sulh anlaşması esnalarında Osmanlı İmparatorluğu ile birlikteİngiltere’yi de tedirgen eden hususların bulunması, Fransa’nın, sulhanlaşmasıüzerindekigörüşlerininbuikimemleketenazarandahabarizbir şekilde kabul edilmesinden doğmuştu. İngiltere sulh şartlarımuvacehesindehakikaten tedirginolmuştu.BubakımdanSadrazamÂlipaşa ile dostluğunu daha da takviye etmek lüzumunu duymuş ve sefirLord Stradford Rodckliff bu vadide büyük gayretler sarfetmiştir. Bugayretlerin başında, Mustafa Reşit paşaya ilân ettirilen, Gülhane hattıhümayunundaki ilericilik ve şeklî garplılık hareketinin imparatorluğunher tabakası üzerindeki menfi tezahürlerini ortadan kaldırmak fikrihâkim bulunuyordu. Bumaksatla Lord Stradford, Fransa’nın tutumunatemas eden görüşlerini Lord Ciarendon’a gönderdiği 15 şubat tarihlimektubu ile aksettirmiş olmakla birlikte, asıl maksadını, yani Osmanlıİmparatorluğundakiilericilikhareketininnasılmuvaffak

-126-⇧olabileceğini, İngiltere’nin, bu mevzuda yapabileceği şeylerin neler

olduğunusarahatengösteren3hazirantarihlimektubuşayanıdikkattir.Sefir bu mektubunda, dış tesirlerden bahsetmekte ve ilericilikhareketlerinin ancak İngiltere’nin yapacağı dış tesirle mihrakınaoturtulabileceği izah edilmektedir. Lord Stradford Rodckliff şöyledemektedir;“LordJ.Russel’inViyanadönüşündebanasöylediklerinikelimekelime

hatırlıyorum,amaanafikirşu idi.Reaya için(GayriMüslimiçin)nazarîbakımdanneyapılabilirsehepsiyapıldı.İşbunlarıntatbikedilmesinde.Mesele, reayanın haklarını korumakla da bitmiyor. İmparatorluğun

umumîolarakyenilenmesi,dahainsancabirtemelüzericeoturabilmeside en az onun kadar önemli. Ama bu nasıl yapılabilir? Bütün meseleburada.Birkereeyaletvevaliliklerdekimakamlarındevrinprensiplerineuygun hareket etmelerinin temin edilmesi, sonra da gerek makamlarayollanacakların seçimi ve idaresi ile vazifeli merkez makamlarınıninkılâplara elverişli tavır takınmaları önemli bir husus. Üçüncü şartolarak da hükümet üzerinde sevkedici, devamlı bir dış tesirin varlığı.Bunun içinsadeceİngiltere,devletlerveyabütünAvrupadüşünülebilir.Ben sadece İngiltere’nin tek başına harekete geçmesi uygun olacakfikrindeyim.Fransızların,umumîolarakmenfaatlerimizeaykırıdolaplariçin bu durumu kötüye kullanacaklarını gözden kaçırmamalıyız.Avrupa’ya gelince harp telâşı başladıktan sonra, hükümetler arasındatambiranlayışhavasınınkurulmasınıgerektirenböylebiriştenederecebaşarıkazanacağınıpekbilemiyorum”{12}

-127-⇧İşte İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu hakkındaki siyasetinin

temeliniLord’unbumektubundakidüşüncelerdearamak lâzımdır.Sefircenapları, reaya haklarından bahsederken, esasen bunların teminiçtimaiyenin temel düstûrları allak bullak edilmişti. içtimaiyat ilmininicabı olan ve bir milletin yaşaması ve ayakta kalabilmesi için mutlakaşart olan millî müesseseler, kiliseden aktarılan düşüncelerin mahsulüolan kanunlarla temelinden yıkılmağa başlamıştı. Osmanlı Türkünün,GülhanehattıhümayunuileMustafaReşitpaşavetaifesineisyanıveyenidüsturları kabul, etmemesi, bu yüzdendi. Halk da, basiretli devletadamları da haklı olarak endişe etmişler ve ayak diremişlerdi. Ziradevletibekleyen tehlikeyi sezmişler, imparatorluğunmumgibi her günbirazdahaeridiğini vebuerimeninmutlaka izmihlâl ile sonbulacağını

anlamışlardı.Ve her şeyden evvel, halk da aklı başında devlet adamları da, bu

kanunların yabancı unsurlar tarafından tavsiye edildiğini ve bilhassaİngiltere’ninbuiştekimühimrolünüidraketmişlerdi.Yukarıdakimektuptaki ifadeyedikkatedilirse, sefircenapları halktan

ve devlet ve milletini seven devlet adamlarından şikâyet etmekte veMustafa Reşit Paşa vasıtasiyle telkin ve ilân ettirdikleri prensiplerintahakkukunubehemehalteminvehukukuayaktatutmakmaksadiyledebirtakımdıştesirlereihtiyaçolduğunubildirmektedir.Sefircenaplarınındüşünceleribunlardı.Bu düşünceler ise, Osmanlı İmparatorluğunu bir an evvel yıkmak

demekti. Zira, müslüman bir milleti kilise kanunları ile idare etmeninmahzurlarını ve tevlit edeceği kötü neticeyi, bizim devletlulardan çokdaha iyi bilmekte idi. Nihayet sefir cenapları, bu kanunların mutlakatatbikiileimparatorluğunbiranevvelyı-

-128-⇧kılmasınınkendilerinesağlayacağımenfaatlerdendebahsetmekgibibirsiyasîhafifliğededüşmüştür.Gerçikendidevriiçingizlikalacakolanbumektubun, zamanla tarih huzuruna çıkarılacağını hesap etmediğianlaşılmaktadır. Nihayet sefir, İngiltere’nin büyük menfaatleribakımındantavsiyeettiğidıştesirin,İngiltere’denyapılmasınınçokdahauygun olacağını belirtmiş olmakla, İngiliz siyasetinin Osmanlıİmparatorluğu hakkındaki görüşlerini ortaya koymuş, Gülhane hattıhümayunu ile onu takip eden diğer garplılaşmak hususundaki hattıhümayunların tamamen İngiltere’nin tesiri altında isdar ve ilânettirdiğinidezımnenkabuletmiştir.Nitekim sefir cenapları bu hususta bütün kuvvet ve kudretini

kullanmış,Âli paşave sarayüzerindeki geniş nüfuzundan faydalanarak1839 yılında ilân ettirilen hattı hümayunun mana ve şümulüne uygunolarak 21 şubat 1858 yılında, bütün yenilik hareketlerini behemehaltatbiketmekniyetveazmindeolduğunubildirdiğibir fermanı,padişahAbdülmecit’eimzalatmıştı.Osmanlı İmparatorluğu mukadder akibetine sürükleniyordu. Eğer

ciddîşekildeişemüdahaleedilecekolmazsadevletenkısazamandayokolacaktı. FakatAllah,devletiÂliyyeninbirmüddetdahaayaktakalması

imkânlarınıbahşetmiş ve SultanAbdülmecit ve kendisini yanlış yollarasevkeden devletluların attığı yanlış adımları durduracak bir padişahOsmanlıtahtınaçıkmıştı.BupadişahSultanAbdülâzizHan'dı.

SULTANABDÜLÂZİZHANTAHTAÇIKIYORSultan Abdülâziz Han 9 şubat 1829 tarihinde Pertevniyal kadın

efendidendünyayageldiğivakitRus-129-⇧

harbi devam etmekteydi. Babası sultan Mahmut Rus harbi dolayısiylebulunduğuRami çiftliğinde ikenaldığıhaberdenpekmütehassisolmuşveşehzadeyeAbdülâzizadınınverilmesiniiradeetmişti.“Gürbüz ve sıhhatli bir çocuk olan Abdülâziz efendi, Sultan Mahmut

sarayında kendisinden yedi yaş büyük olan biraderi Abdülmecit ileberaber evvelki Osmanlı şehzadelerinden daha serbest bir terbiye ileyetiştirildi.İkinci Mahmut, gezecek bir yaşa geldiği vakit Abdülâziz efendiyi de,

büyük biraderi ile birlikte vükelâ yalılarına, konaklarına götürmeğebaşladı.1251 yılı muharreminin 3. salı günü (1835) eşref saatte, Kâğıthane

sahasında, Abdülmecit ve Abdülâziz efendilerin sünnet düğünü yapıldı.Abdülâziz efendi aynı yerde okumağa da başlamıştı. Bu münasebetledüşürülen tarihte, (Bed’etti ilme meyledip şehzademiz Abdülâziz)deniliyordu...Abdülâziz doğduğu ve yetişmeğe başladığı yıllarda Osmanlı

İmparatorluğu Garplılaşma hareketleri içinde idi. Küçük şehzadebabasının sarayında Avrupa eşyası, yeni kıyafetler ve bazı yeni usullergörmüş, bu arada insan resmi yapan ressamlar da tanımıştı. İkinciMahmut yerli ve yabancı ressamlara kendi portreleri ile, çocuklarınınresimleriniyaptırıyordu.Babasıöldüğüvakithenüz10yaşındabulunanAbdülâzizefendibüyük

biraderininveliahtıoldu,yenihükümdarıntesbitettiğitayinâtlistesindeveliahtada,validesultanaolduğugibi,gündeikifrancalabirfodlaveüçsimitveriliyordu.Abdülâziz efendi, diğer Osmanlı veliahtlarından farklı olarak serbest

birşekildebüyüdü,ayrısaraylar--130-⇧

daoturmaktan,İstanbuliçindegezintilerdenmenedilmedi.

Seneler sonra genç ve gürbüz bir delikanlı, olan VeliahtınKurbağalıdere’de köşkü, arabaları, kayıkları ve bir de vapuru vardı.Abdülâziz efendi halk arasında dolaşmaktan hoşlanıyor ve butenezzuhlerindepehlivanyapısı,mahir süvariliğive sevimli tavırları iledikkatiçekiyordu.Genç şehzade ağabeyinin devrinde tahsiline devam etti, resmen

musikiye istidadı olduğu görülüyordu. Bilhassa Abdülmecit devrindeİstanbul’dabaşlayanalafrangahayatarağmenefendininan’anelerebağlıkalan,hayattarzıeskiusulleritercihedenbirtarafıvardı.Alaturkamusikiyi,Türkâdetlerini,pehlivangüreşleriniseviyor,veliaht

dairesinde, Kurbağalıdere köşkünde cins hayvanlar yetiştirmektenbüyükbirzevkalıyordu.Abdülmecit, küçük biraderinin serbest hayatına müdahale etmedi.

HattaAbdülâzizefendiyi,İstanbul’uziyaretegelenGrandükNikolailedegörüştürmüştü.Busuretleveliahtınıbir yabancımisafire ilk çıkaran vetanıştıranhükümdarkendisioluyordu.Abdülâziz efendinin Grandük ile yaptığı nıülâkatta tercümanlık

hizmetini Fuat paşa görmüştü. Veliaht, Prense (Efendimizin sayesindesizinle görüştüğüme memnun oldum. Gerek size, gerek efendinizeteşekkürlerimiifadedenacizim),demişti.Bumülâkattansonrapadişah,Fuatpaşayabirkaçdefalar:-Biraderinasılbuldun?diyesormuş,paşada,mütemadiyen:.-Anlaşılacakkadargörüşülmedi,cevabınıvermiştir.

-131-⇧Fuat paşa Veliahtı meth veya zemmetmenin tehlikeli olacağını

hissederekkat’îbirkanaatizharındançekiniyordu.Abdülmecit:-Benbiraderimdenhoşnudum,deyince,Fuatpaşada:-Efendimizi hoşnut etmeyip de ne yapacak. O da bizim gibi bir

bendenizdir. Fakat Tab’â-i âliyeniz defterlerinin en başındadır. İştebizimlefarkodur,demişti.”{13}

İşte Sultan Abdülâziz’in kaderini tayin eden ve feci bir son ilekatledilmek suretiyle ölümüne yol açan hadiseler zinciri buradanbaşlamaktadır. Fakat Sultan Abdülâziz’in öldürülmesinde asıl sebebi

teşkil eden husus, onun an’anelere sadakati, tam bir Türk terbiyesiyleyetişmişolmasıveşeklîgarplılıktannefretedercesinetiksinmesidir.Osmanlıİmparatorluktahtında,Abdülmecit’invefatındansonra,cihan

hâkimiyetine doğru akıl almaz bir cesaretle girişen Türkoğlu Türksoyundangelme, gayyur,müdebbir ve celâdetli bir padişaholanSultanÂbdülâzizoturuyordu.SultanAbdülâziz’indahaşehzadeliğindenitibarenkendisinisıkıbirkontrolaltınaaldığıaçıkçabelliolanİngilizsefiriLordStradford, şehzadenin şahsiyetinde tebellür eden şeklî garplılıkaleyhindekifikirlerindendolayıciddîendişeleredüşmüştü.Bubakımdan,İngiliz İmparatorluğunun Akdeniz ve dünya hâkimiyetine gölgedüşüreceğinden emin bulunduğu genç şehzade için birtakım tedbirleralmaklüzumunuhissetmişti.Butedbirlerinbaşındaisebilvasıta

-132-⇧ve hiç şüphelendirmeden padişahı şehzadesi aleyhine tahrik etmekgeliyordu.Sefir Şarkta geçirdiği 40 yıllık meslek hayatında, bu işlerin nasıl

yapıldığını gayet iyi öğrenmişti. Ve bilhassa şunu öğrenmişti ki,padişahları harekete getirebilecek tek şey, tahtlarının elden gideceğiendişesi idi. İngiliz sefiri, İngilizlerin dünya hâkimiyeti için giriştikleribüyük hamlenin elde ettikleri cidden ehemmiyetli mevkiin tehlikeyegirmesinegözyumamazdı.Buİngilizdünyahâkimiyetininsonudemekti.Zira,dünyanınenstratejikbirmevkiindebulunanvedünyanınenbüyüksu yollarına hâkim olan Osmanlı İmparatorluğunun, Sultan Abdülâzizgibi bir padişahın elinde yeniden eski şevketli ve kudretli tarihinedönmesi,İngilizdünyahâkimiyetininsönmesidemekolduğu,herkestendahaderinşekildeİngilizsefiritarafındanbiliniyordu.BusebepleAbdülâzizdahatahtageçmedenonuifnaetmeninyollarını

aramağa başlamıştı. Bu husustaki ilk ciddî tedbiri, şekli garplılığınaleyhinde olduğunu bildiği şehzadeyi, padişahı yenilik hareketlerinindevamınasıkısıkıyabağlamağamecburedecekbiryolasokarakbertarafetmekşeklindedüşündü.Padişahla her görüşmesinde garplılık hareketinin durdurulmasının

devletin yıkılması demek olduğunu telkinden geri kalmadı ve butelkinlerindeciddenmuvaffakoldu.“Harpten (Kırım harbi) sonraki yıllarda Babıâlinin dolapları,

hükümetininkendiniyalnızbırakışıvetektaraflıyazarlarınhücumlarıveböyle taviz bilmez bir insanın çevresinde yaratması kaçınılmazdüşmanlık halesine rağmen, yine bu yıllarda, yüzyılın başlarında,kimseninaklınabilegelmeyecekbirgelişmeyeşahitoldu.

-133-⇧Garp ile Şarkın şimdiye kadar görülmedik bir derecede birbirine

yanaşmasıMüslüman ileHıristiyan,TÜRK ileFrenkarasındaki SETLERYIKILMAĞA YÜZ TUTMUŞTU. Yıl başında, daha sonraki değişmelerinmüjdecisiolanbirhadiseilekarşılaştı.Abdülmecit,kendisinebiryılbaşıtebriki göndermiş ve ekselans ile Tarabya’da ilk karşılaştıkları günlerihatırlatmıştı. İki yıl önce bir Müslüman paşaya hamam Haç’ı nişanıverilmemişmiydi?1856’daİstanbul’daçok,dahayeniveehemmiyetlibirmerasim daha oldu. Lord Stradford, Kraliçenin (Viktorya) temsilcisiolarak Abdülmecit’e Dizbağı nişanını sundu.{14} Büyükelçi dizbağınişanınıyüksektemsilcisininhuzuruilesultana(DizbağıLordu)payesiniverdi. Boynuna nişan takarken acaba sultan bu heybetli büyükelçininneler dediğini biliyor mu idi? (Taeniam hane gestato, imagine SanctiGeorgiiMartyrisetMilitisChristiinsignitam,cujusaemultioneacceensusperadversossimliprosperoquecasus.)Tercümesiiseşuidi:(Birsultan,İsa yolunda şehit düşen bir askeri örnek tutmağı kabul ettikten sonra,İslâm taassubunun asla ortadan kalkmayacağını iddia, biraz gülünçdüşmüyormuydu?)Büyükelçinin gösterdiği gayretlerin boşuna olmadığı Şark ile Garbın

yakınlaşmasıvedolayısiyleŞarkınGarpeli ile kurtarılması umutlarınıntemelsiz olmadığını gösteren daha başka işaretler de oldu. Meselâ şusahneyi bir düşünün!... Büyükelçi maiyeti ile birlikte, başı açık,Beyoğlundaki büyükelçilik binasının önünde bir akşam bekliyor.Aylardan şubat. Yıl, 1856. Başının üzerinde renkli ampullerle yazılmışVICTORIA

-134-⇧ve ABDÜLMECİT ibareleri duruyor. Derken İngiliz mızraklı atlılarıAbdülmecit Han’ı karşılamak üzere dış kapıya doğru seğirtiyorlar.OrtalarındaSultanınarabasıolduğuhalde,geriyedöndüklerinde,Sultaneşiğebasınca, İngilizdonanmasının bataryalarına, bağlı bir elektrik teliile harekete geçen toplar, kırkpare selâmatışına başlıyor. Öbür yanda

saraybandosu,(godqueen)marşınıçalıyordu.Türkiyetarihindeilkdefabir sultan, birHıristiyan elçisininmisafiri oluyordu. Lady Stradford birkostümlü balo vermektedir ve sultan, huzurları ile bu baloyuşereflendirmektedir. İngiliz, Fransız, Sardunya subaylarının resmiüniformaları. Ermeni, İranlı, Kürt, Yunan, Türk büyüklerinin zenginelbiseleri,pırıl,pırılgiyimleriyanındasönükkalıyor.

BİR YANDA RUM PATRİK'İ, BİR YANDA ERMENİ BAŞPİSKOPOSUVEHAHAMBAŞIAbdülmecit merdivenlerden bin bir gece masallarından bir sahneye

benzeyen ışıl ışıl salona girerken kendini Harun Reşit sansa, haklı idi.Sultan ilk balosundan son derece memnun kaldı ve büyükelçi sultanıelinden tutup İngiliz subaylarının arasından kendisi için hazırlanmışkoltuğa götürürken orada hazır bulunanlar, en büyük Müslümanhükümdarının öteden beri etrafını çeviren çemberlerin kırıldığını veHıristiyan, ile Müslümanın müsavi şartlar altında karşılaştıklarınıgördüler.Bununbiryapıcısıvarsa,oda,büyükelçiLordStradfordidi."{15}

-135-⇧İngiliz, sefirinin böyle bir netice istihsal ettikten, Osmanlı

İmparatorluğunun harsını, içtimaî yapısını allak bullak edecekkanunların tedviri imkânlarını ele geçirdikten sonra elbetteki SultanAbdülâziz’inbunlarıbirçırpıdayoketmesinemüsaadeedemezdi.Zirabuişin ardında İngiliz İmparatorluğunun hayati ehemmiyettekimeseleleriyatıyorduvebuhayatimeselelerüzerindeİngilizdiplomasisiçoktitizdi.NitekimİngilizbüyükelçisiSirStradford4Eylül1858yılındaKüraçao

zırhlısı ile İstanbul’danayrılmadan önce padişah Abdülmecit’i son defaziyaretegittiğivakit,Gülhanehattıhümayunuileonutakipedeninkılâphattıhümayunlarınıntatbikiniısrarlaistemişti.İngilizsefiriSirStradfordRodckliffİstanbul’danayrılmadanevvelonca

zafer ve çektiği çileye sahne olan yerleri gezdi, dolaştı. Pera’daki{16}saraydasondefaolarakoturdu.Sultanilenazırlarınınkendisinihaşmetve debdebe ile karşılayışları, uzun yıllar süren gayretlerin sonundabaskıdan, sıkıdan kurtardığı binlerce kişinin gösterdiği sevgi, hemen,hemen bütün ömrünün geçtiği bu bildik yerleri dolaşma bile bir dahadönmemeküzeregidişinacısınısilemedi.BuacıyıartıransebeplerinbaşındaOsmanlıİmparatorluğunda inkılâp

yapılması için açtığı savaşın sona ermesi geliyordu. Yerine gelecekmeslektaşının,başladığıbütün işleri alt üst edeceğini pek iyi biliyordu.Karşılaştığı, gördüğü itibar, saygı, bu son vazifenin acıklı yanını âdetaartırıyordu.Tophaneden10çiftekayığakurulupHaliç’igeçerkenbunlarıdüşünüyorolmalıydı?

-136-⇧Veziri azam Âli paşa kendisini kapıda karşıladı. Fransız taraftarı

olduğu herkesçe bilinmesine rağmen, büyükelçiye, Osmanlıİmparatorluğuna yaptığı hizmetlerden söz açtı, başarılarını uzun uzunövdü. İhtiyar Lord Stradford henüz toprağı taze mezarında yatmaktaolandostuReşitPaşayıkimbilirnasılhasretleanmıştı?”{17}

Elbette Reşit Paşayı hasretle anacaktı. Onu elbette takdir edecekti.Zira, iblisçe bir planla içtimaî bünyeyi tamamen ters döndürmeğemuvaffak olduğu Osmanlı İmparatorluğunda ondan daha sağlam birmüttefik bulamamıştı. Elbette hasretle anacaktı. Sefir bunu samimîolarak düşünmekte haklı idi. Zira, Mustafa Reşit Paşanın şahsında,Osmanlıİmparatorluğunukundaklayanbirdostdeğil,aynızamandabirMASONbiraderdekaybetmişti.Büyükelçi sultan Abdülmecit ile son yaptığı görüşmede “Padişahın

saltanatına şan veren inkılâplardan söz açarak kendi yokluğundabunların ihmale uğramayacağına inanmak istediğini belirtti. Sultanıncevabıgayetkısaidi.Büyük Britanya ile kendi memleketi arasındaki bağların

sağlamlaşmasında büyük emeği geçmiş olan elçiyi tekrar görmektenduyduğu memnuniyeti belirtmiş, inkılâplara devam edileceğinisöylemişti.”{18}

İngiliz büyükelçisi böylece Mustafa Reşit Paşa ile başladığı hareketidevamettirmişoluyordu.Müsteriholarakmemleketinegitmekteartıkbeisyoktu.Ektiği tohum

yeşermişvemeyvavermeğebaşlamıştı.-137-⇧

Sultan Abdülmecit işte Sir Stradford’un bu telkinleri neticesindedevama karar verdiği inkılâp hareketleri karşısında şehzadesinindurumunu yakından tetkik ve takip etmek lüzumunu duymuştu. Artıkşehzade Abdülâziz sarayın daimî kontrolü altında idi. Bu kontrolerağmenşehzadetutumundanhiçbirşeydeğişmeksizinyaşayışınadevamediyor, halk arasında dolaşıyor, her tabaka halk ile görüşüyordu.Şehzadenin halka yakın durumu, esasen kitle tarafından beğenilmeyeninkılâplar muvacehesinde Abdülâziz efendinin itibarını arttırıyor ve

onunsevilmesindebüyükroloynuyordu.Abdülâziz’in her geçen gün halk nazarında itibarının artması, sultan

Abdülmecit’in endişelerini de arttırıyor, bu endişelere vükelânıntahrikleri de inzimam edince padişah tahtından olmak fikri etrafındadüşüncelerekapılıyordu.Padişahıüzenbirdiğermeselede,şehzadeninşekilci garplılık hareketlerinin karşısında bulunması ve bu hususu heryerderahatçasöyleyebilmesiidi.İtiraf etmek lâzımdır ki şehzade Abdülâziz efendinin, ağabeyinin

gözünden düşürülmesinde gerek İngiliz sefiri Sir Stradford’un, gereksedevletiidareedenBabıâlivükelâsınıntesiribüyükolmuştu.Padişah artık her gün veliaht hakkında muntazaman bilgi alıyor,

veliaht dairesine yerleştirilen adamları vasıtasiyle bu malûmat tevaliedip gidiyordu. Nihayet padişah o hale gelmişti ki, şehzade Abdülâzizefendiyi,şehzadeMuratefendilehineşehzadeliktenuzaklaştırmayıdahidüşünmeğe başlamıştı. İngiliz sefirinin İstanbul’dan ayrılmasından birmüddet evvel kuvveden fiile çıkarılmasına karar verilen bu saltanatsırasıdeğişikliğiüzerine,İngilizsefirininmalûmatına

-138-⇧müracaat edilmiş ve kendisinden şu cevap alındıktan sonra budeğişikliktenvazgeçilmişti.İngiliz sefiri mesele hakkında vakit istimzaca, (Bu suretle hakları

alınacak şehzadeleri artık mahpus tutamazsınız, onlar da serbestgezerler, bu hadise karşısında ise içlerinden saltanat iddiasındabulunacaklarçıkabilirbudoğrudeğildir. Bu devletin büyük bir kuvvetiisekendisinemuarızbirsaltanatiddiasınınolmamasıdır.){19}

İngiliz sefirinin bu sözleridir ki, padişahı da vükelâyı da tahtstatüsünde yapmayı düşündükleri değişiklikten vazgeçmiş ve naçarşehzadeAbdülâzizefendininşehzadeliğinikabulemecburbırakmıştı.“Böyle birmütâlâa alınmış ve bu tasavvurdan vaz geçilmiş olmasına

rağmen sultan Abdülmecit’in endişeleri yatışmamıştı. Bu endişesinivehim ve telâş haline sokan bazı hadiseler de oluyordu. Bir gün AzizefendiBeylerbeyikarakoluönündengeçerkenkarakolaatiyeolarakbirçıkıngöndermiş, karakol zabiti çıkını serasker Rüştü Paşaya götürmüş,seraskerdedoğrucaAbdülmecit’e takdimetmişti. Sultan Abdülmecit’in

buna fena canı sıkıldı ve Veliahta (Askere öyle az vermek yakışmaz,vereceksenböyleziyadeceatiyever)diyebirkesealtıngöndermişti.ArkasındanReşitPaşayıçağırıp,(Nedersin,bizimbiraderaskericelbe

kıyam etmiş) diyerek geçen vak’ayı anlattı ve Abdülâziz efendiyiTarablusgarp valisi tayin etmek istediğini söyleyerek Reşit Paşanınreyini sordu. Hayrette kalan Reşit Paşa (Bu pek nazik bir meseledir,düşüneyimarzederim)diyehuzurdançıktı.

-139-⇧Hayli düşünüp, taşındıktan sonra padişaha (Efendimiz burada sadık

kullarınız var, efendiyi enzarı hümayununuz altında tutmak kulunuzcaevlâ görünüyor) dedi. Padişah da, (Evet ben de düşündüm, onuArabistan'a göndermek iyi olmayacak) cevabı ile evvelki fikrindenvazgeçtiğinibildirdi.Mesele bu suretle kapandıktan ve aradan bir hayli zaman geçtikten

sonra dahi Abdülmecit endişelerinden kurtulamamıştı. Bir gün damatMehmetAliPaşanınsadaretindeonadüşüncesiniaçarak:Paşabenefendidensıkılıroldum,demiş.MehmetAliPaşada:Efendimizbaşmabeyinciçevikveçabukbirbendenizdir,benimdebir

mutemet adamım var, onlara tebdili came ettiririz, gece çiftliktengelirkenvururlar,cevabınıvermişti.Bu cevap, kandan nefret eden Abdülmecit’i hayrete ve korkuya

düşürmüş ve padişah bundan sonra Mehmet Ali Paşadan soğuyarakkendisineemniyetedemezolmuştu.Diğertaraftanveliahthakkındakişüphelerdevamediyorveenufak,en

tabiîhareketlerineçeşitlimanalarveriliyordu.Veliaht İstanbul’da yaptığı atlı gezintilerden başka emrine tahsis

edilmiş Saiki Şadi vapuru ile boğazda, Marmara’da dolaşır, bazenuzaklara doğru gitmesi padişahı telâşlandırırdı. Veliahtı bu denizgezintilerindenvazgeçirmekiçinsultanMecit,SaikiŞadivapurusüvarisiAhmetVesimbeye(sonradanKaptanpaşaolacakveSultanAbdülâziz’inhal’inde Hüseyin Avni Paşaya ben olsaydım bu işi sana yaptırmazdımdiyebilecekkadarAbdülâzizHanabağlıbirvatanperverdir.)

-140-⇧Gemiyi karaya oturtursa birader korkar, bir daha bu seyahatlere

kalkışmazdiyehabergöndermişti.MesleğindepekmahirolanAhmetVesimbeyinacemibirkaptangibi

gemiyi karaya oturtmak izzeti nefsine dokunmuş ve nezaketle buhususunerbabınahavalesiniistirhameylemişti.”{20}

VeliahtAbdülâzizefendiişteböylesinebirşahsiyetti.Onuniçinmeseletektivebirbaşkaşekilkabuletmediğinidetahtacülûsettiğivâkit takipettiği siyasetle ortaya koymuştu. Veliahtın kafasını yorduğu meseleimparatorluğunhergünbirazdahatebellüredeninhitatınamaniolmak.Bu inhitatı durdurmak için de ciddi izamının takip ettiği yolu takipetmekti.Bu yol ise kuvvet ve kudrete dayanıyordu. Veliaht, kuvvet ve kudret

sahibi olmadıkça dünya siyasetinde Osmanlı İmparatorluğunun eskişevketli devirlerine dönmesinin mümkün olmadığını kabul etmişti.AyrıcasultanAbdülâzizdahaşehzadeliğindenitibarenherkesinkafasınasoktuğu, örf ve âdetlerine bağlılık hususundaki titizliği ile de nasıl birpadişaholacağınıçoktanetrafındakilereihsasetmişbulunuyordu.Ne Mustafa Reşit paşanın veliahtı gammazlaması, ne sadrazam

Mehmet Ali Paşanın çiftlikten dönerken beynine sıkılacak bir kurşunlakararının itmamedilmesi için padişahnezdindeyaptıkları çıkışlar, onuTürkkalmakhususundakikararındançevirmemişti.ŞüphesizAbdülâziz,safbirinsandeğildi.Bilâkisfevkalâdezeki,uzakgörüşlü,haysiyetsahibi,gayyur bir insandı ve onun damarlarında dünyanın en asil kanı olanOsmanlıoğullarınınkanıdolaşıyordu.Bukandev-

-141-⇧letluların gammazladıkları gibi, onu bir taht için kardeş katiliyapmayacakkadarasildir.Abdülmecithan,devletlularınısrarı ile İngilizsefiri Sir Stradford’a veliahdını değiştirmek, böylece bir bâdiredenkurtulmak içinmüracaat ettiği vakit, bizzat bu sefir tarafındanda teyitedileceği gibi (Bu devletin büyük bir kuvveti ise kendisine muarız birsaltanat iddiasının olmamasıdır), sözü ile de kaziye-i muhkeme halinegeliyordu.İngilizsefiribusözlerisarfetmişolmasınarağmen,kendilerinebağlıve

sırf bu yüzden dolayı da İngiliz Ali bey diye bilinen, Murat efendinintarafını iltizam eden adamlarından birisi, İngilizlerce tehlike olarakteşhis edilmiş bulunan veliaht Abdülâziz efendi aleyhine taht sırasınıdeğiştirmekmaksadiyleteşebbüsleredevamediyordu.BuhusustaHalûkY. Şehsuvaroğlu Sultan Aziz adlı kitabının 17. sahifesinde şöyledemektedir:“HattabuesnadabaşmabeyinciAhmetbey,hariciyeteşrifatçısıKâmil

bey ile beraber saraybahçesinde gezerlerken İngiliz Ali bey dahi hazırolduğu halde bu maddeyi açtıkça (Saltanat sırasının değiştirilmesimaddesi)Kâmilbeykendisinenasihatyollu:Senböylelâkırdısöyleme,busözşeriatadokunurbirmaddedir,büyük

ihtilâtı davet eder, bu parasızlığa dahi benzemez, ne sen bana bunusöylemişolnedebendinlemişOlayım,diyereklâkırdıyıkesti.”{21}

Bütün şer kuvvetleri âdeta birleşmişler veliaht Aziz efendinin tahtaçıkmasınıönlemek içinelbirliğiyapmışlardı.ZiraBabıâlidevletlûları iledevletinenyüksekmakamlarını işgal eden kumandanlar, devleti âliyyeemrindeçalışmışolmaklabirlikte,yabancısefa-

-142-⇧retlerlemünasebetlerkurmaktançekinmiyorlarvebumünasebetleriiledeâdeta iftiharediyorlardı.Bunlardanbir taneside seraskerRızaPaşaidi.HalkarasındaFransıztaraftarlığıileşöhretyapmışbuseraskerpaşa,Muratefendiyeyakınlığıiletanınmıştı.Buyakınlıkhalkarasındaovakitdolaşanrivayetleregöre,tahtsırasındadeğişiklikyapılması içinFransızsefaretinemüracaatetmesinedeyolaçmıştı.Rıza Paşa bu müracaatini, biraderi Rıfat efendinin, Üsküdar’daki

evinde yapılan gizli birkaç toplantıya katılmış bulunan Fransız sefaretibaştercümanınayaptığı,yinehalkarasındasöylenmekteidi.Bu hususların rivayet olması birçok bakımdanmümkün değildi. Zira

budevletlularınİngiliz,FransızveRuselçilikleriiletemaskurduklarıvesalibin Osmanlı İmparatorluğunu tasfiye etmek için giriştiği teşebbüseyardımcı oldukları husus da artık bir gerçektir. Mithat Paşa danefyedileceğinianladığıvakitFransızsefaretineilticaetmemişmiidi?

RUSSEFİRİNİNENTRİKALARIMustafa Reşit Paşa, sadarete geçmek için büyük bir ihtişamla

İstanbul’a gelen Rus sefiri Prens Mençikof’a, kendisini sadrazamnasbettirdiği takdirde Emanatı mübareke işinin Rusya lehinehalledileceğini temin ederek iktidara gelmemiş mi idi?{22} Sonundadevletipekelimbirharbiniçinesokmamışmı idi?KırımharbisonundaParis konferansında bilhassa 7/8. maddelerin kabulünde onun tesiriolmamışmıidi?Bü-

-143-⇧tün bu hakikatler önünde Rıza Paşanın veliahtlık sırasında değişiklikyapmak için Fransız sefareti baş tercümanı ile bu sefarete müracaatetmesiniçinrivayetolsun?Veliaht Abdülâziz efendi bütün bu hususlara vakıftı. Zira tahta cülûs

ettiktensonrabudevletlulardanhemenhiçbirisineehemmiyetlimevkivermediğivegerihizmetlerdekullandığıdabirvakıadır.VeliahtAbdülâzizefendidevletlularınvepaşalarıngiriştikleribu taht

değişikliği teşebbüslerindenhemengünügününehaberdardı.SadrazamMehmet Ali Paşa da mütemadiyen efendiye haberler göndererek buendişelerini arttırıyor ve siyasetinin, kendisini tahta çıkarmak olduğuhususunda teminat vermekle beraber Rıza Paşa aleyhinde telkinlerdebulunuyordu.MehmetAlîPaşaâdetaveliahthakkındapadişahasöylediğisuikastiunutturmakistiyorgibiidi.VeliahtAzizefendiciddentelâşlanmıştı.BilhassaseraskerRızaPaşanın

Fransızlarla temasını hoş karşılamamış ve işi tahkik etmek lüzumunuduymaklaberaber,birdefadabizzatRızaPaşadansordurmak istemişti.ElaltındanbiradamıileRızaPaşadankeyfiyetisorduruncatelâşadüşenRızaPaşa:“Biraderlerinasılefendizademise,onlardahiöyledir,onanasılhulûs

vesadakatimvarsa,kendilerinehulûsvesadakatimdahiolmertebedir.Bu hatıra gelir şey değildir. Fakat mademki ilkaat ile zihinleri dolmuş,benimsözümüdoğrudiyedinlemesinler,lâkinricaederimoilkaatadahisahih nazarı ile bakmasınlar. İkisi ortası bir itikatta bulunarak bumaddeyitahkikbuyursunlar.”{23}diyehabergöndermişti.

-144-⇧

Veliaht Aziz efendi bu cevaptan da kani olmamış ve şehzadelermuallimi Kemal efendiden durumu sormuş ve Kemal efendi, suretikat'iyede hiç kimsenin taht sırasında herhangi bir değişiklik yapmağamuktedir olmadığını, yakında da tahta calis olacağını şehzadeye teminetmişti.

ABDÜLÂZİZTAHTACÜLUSETTİİngiliz,Fransızsefaretleriningizlidengizliyeyaptıklarıteşebbüslerbir

neticevermemişveSultanAbdülmecitvefatettiktensonra1861yılındaşehzadeAzizefendi,SultanAbdülâzizolaraktahtacülûsetmişti.Osmanlıİmparatorluğununkaderideğişmeğebaşlamıştı.Hertavrı,her

hali ile ceddine benzeyen Sultan Abdülâziz, devleti kuvvetlendirmek,kuvvetli bir ordu yanında, kudretli bir donanma yapmak böylece,devletin etrafında dolaşan tehlikeleri bertaraf ederek Avrupa’nın hastaadamınıiyileştirmekiçinciddîteşebbüsleregirişti.

SULTANABDÜLÂZİZVETEKNİKİHTİLÂLOsmanlıdevletihakikatendeğişti.Kudretlibirdonanmavebüyükbir

ordu meydana getirdi. Sultan Abdülâziz Hanın bu hususta gösterdiğihimmet ve gayretle büyük vatanperverlik her türlümethin dışındadır.Zira Şehit sultanın tahta geçtiği yıllar, Avrupa’da tekniğin büyük birsür’atledeğiştiğivebusahadaihti-

-145-⇧lâl yaratıldığı yıllardır. Avrupa'nın yaptığı ihtilâli dikkatle takip etmişolan Sultan Abdülâziz, bu ihtilâlin meydana getirdiği teknik ilerlemeyiaynen kabul etmekte tereddüt etmemiş ve devletle eski kudret veşevketiniiadeetirmekhususundaherfedakârlığıihtiyaretmişti.SultanAbdülâziz,Kırımharbindekullanılanyelkenliharpgemilerinin

yerlerinibuharlamüteharrikkalınsaçteknelereterkettikleribirdevredesaltanatacülûsetmişti.İngiltere, Fransa, Rusya, Kırım harbininmeydana getirdiği bu teknik

yeniliği imkânlarının azamisi nisbetinde tahakkuk safhasına çıkarmakgayreti içine girmişlerdi. Artık yelkenli gemiler tarihe karışıyordu.Denizcilikte yepyeni bir devir açılıyor ve Kırım harbini takip eden 25sene içerisinde harp gemileri saçtan da vazgeçerek zırhlı teknelereinkılâpediyordu.Bilindiğigibi,yelkenlemüteharrikteknelersondereceağırvemanevra

kabiliyetinden mahrumdu. Bu bir deniz kuvveti için başlı başına birmahzurtelâkkiedilmekteidi.BuharkuvvetininöncenakliyevapurlarınaKırım harbi sırasında da birkaç harp gemisine tatbik edilmesi, müsbetnetice vermiş ve bu harp ve nakliye gemilerinin üstün manevrakabiliyetleri ile sür’atleri, buharla müteharrik donanmalar inşasınadevletleriâdetamecburetmişti.Avrupa ve dünya mücadelesinde başa güreşen İngiltere, Fransa ve

Rusya bu durum karşısında vakit geçirmeden donanmalarını buharlamüteharrik gemilerle yenileştirmeğe başlamışlardı ve bunda da çokileriye gitmişlerdi. Üç kıt’aya yayılmış bulunan OsmanlıİmparatorluğununbaşındabulunansultanAziz,İngil-

-146-⇧tere, Fransa ve Rusya’nın giriştikleri bu hamleyi pek yakından takip

etmişti.Sultan Abdülâziz dünyanın hemen hemen en büyük imparatorluğu

olan Osmanlı İmparatorluğunu muhafaza edebilmek ve devlete eskikudret ve şevketini iade ettirmek için bu mücadeleye girişmeninlüzumunakat’iyen inanmış ve bu vadide çok büyük hamleler yapmıştı.SultanAbdülâzizayrıcabirliğini teminetmişbulunanAlmanya’nınkaraordusubakımındangiriştiğibüyükhamleleridetakipetmekteidi.SultanAbdülâziz, kudretli bir ordu ve donanma kurmağa karar vermişti.Bundan hiç bir suretle feragat etmesi bahis mevzuu olmamıştır. Zira,devrisaltanatıiçindegiriştiğihamlelerlemeydanagetirdiğikudretliorduve donanma ile, dünya hâkimiyetinde Fransa ve Rusya’dan çok ileridebulunan, İngiliz menfaatleri ile çatışmasına, dolayısiyle tahtındanedilmesineveöldürülmesineyolaçanhadiselerlekarşılaşmıştı.Bizim tarihçilerimizin asla nazarı dikkate almak istemedikleri veya

almadıklarınoktaburadadırvebunoktaSultanAbdülâziz’inkatlineyolaçan tek sebeptir. Zira Sultan Abdülâziz Han bu noktada İngiliz cihanhâkimiyeti ile çatışmış, meydana getirdiği donanma ile İngilizdonanmasına denk bir kuvvet elde etmiş, yeniden kurduğu veteşkilâtlandırdığı187binkişilikdünyanınenmodernordusuileRusya’yıda, Fransa’yı da, hatta tahtından indirip öldürülmemiş olsaydı,İngiltere’yidedize getirmesi iştenbileolmayacakbir kuvvet vekudretiktisap etmişti. Ne çare ki, tıpkı ağabeyi Sultan Abdülmecit gibi,kendisinin de karşısına Babıalinin devletluları dikilmiş, devlete deTürklüğede,Müslümanlığadaihanetetmişvekoskocabirimparatorluğuizmihlâlesürüklemişlerdi.

-147-⇧İngilizler,SultanAbdülâziz’inherhareketini, tıpkıkendisionlarınher

hareketini takip ettiği gibi takip ediyorlar ve Sultanın şahsında dünya,hâkimiyetlerininçöküşünügörürgibioluyorlardı.Kudretlibirdonanmaveorduyasahip,dünyanınbütüngeçityollarınıvekilitnoktalarınıelindebulunduran bir Osmanlı İmparatorluğu, elbetteki İngilizlerin cihanhâkimiyetine son verecek ve eski kudret ve kuvvetini elde edecekti.İngiltere ile birlikte bütün Salibiyyun, Sultan Abdülâziz’in şahsındabeliren bu büyük tehlike karşısında Osmanlı İmparatorluğunayüklenmek, onu tasfiye etmek yolunda tekrar birleştiler. Paris Sulhanlaşmasında derpiş edilen ve Osmanlı İmparatorluğunun tamamiyeti

mülkiyesini tekeffül eden maddeyi tatbik etmemelerinin sebebi iştebudur.

DONANMAVEORDUKURULUYORŞimdi Sultan Abdülâziz’in bu kudretli ordu ve donanmayı meydana

getirmek içinsarfettiğigayretlerinnasılbaşladığını izahamecburuz,BuhusustaAhmetMithatefendi“ÜSSÜİNKILÂP”adlıeserindeşöylediyor:“Kırım muharebesinde örselenmiş ve hırpalanmış olan ordu ve

bahriyemizin tamamiyle ıslâhı hususuna Abdülmecit han devrininsonlarındafevkalâdebirehemmiyetverilmişti.Bucihetlebuislâhatınvebilhassa silâh tekniği ve askeri sahada meydana gelen değişikliklerinSultanAbdülâzizhandevrinekaldığınıarzetmiştik.Sultan Abdülâziz Han, askerliği sever ve her türlü harp silâhlarına

ziyadesiylehevesedenşecaatperver-148-⇧

birpadişahtı.Cülûsuhümayunlarınıtakibenenbüyükgayretvehimmetişahanelerini askerlik sahasındaki terakkiyata hasrettiler. Öncememleketinhertarafındangetirttiğiaskerlerlebirhassaalayıkurdular.Mahalli kıyafetleri içindeki bu hassa alayı, görülecek şeydi. Ordununkıyafetini de değiştiren padişah, yeni ordu kıyafeti olarak pantolon,mintan ve festen ibaret bir kıyafeti kabul etmiş ve orduda kıyafetbahsindebirtesanütmeydanagetirmişti.Böyleceordu,ozamanakadardevam edegelen başı bozuk sıfatından kurtarılmıştır. Böylece askeredaha çevik ve çalak olmak bakımından pantolon, mintan, setregiydirilmiştir. Elbise değişikliğine, çevikliği ve çalaklığı elde etmek içingitmenin zaruretine inanmış olan padişah, eski kıyafetlerle askerinhareketkabiliyetinikaybettiğinidebilmekteidi.Cennetmekân sultan Abdülâziz Han, ordudaki bu değişikliği

FransızlarınZuhafalaylarınınkıyafetlerininazarıdikkatealarakyapmışbulunmaktaidi.Sultan Abdülâziz Han en büyük gayretlerini ordunun silâhlarının

değiştirilmesinde gösterdiler. Bilindiği gibi Osmanlı İmparatorluğu da,diğer devletler gibi, ordusunu önce çakmaklı kaval tüfeklerle teçhizetmişti. Avrupa’da tüfeklerde yapılan değişiklik, yağmurlu ve karlıhavalarda yanmayan çakmak ve fitillerden dolayı atıl kalan askerlerinellerine, yağmur kar dinlemeden her havada ateş edebilen tüfeklerinverilişi, zamanın en büyük icadı sayılsa yeridir. Zira bu tüfeklerin hemeskilere göre daha uzun menzilli idi, hem de aldatmak bahsinde

evvelkilerle mukayese edilemeyecek kadar mükemmel idi. İşte yenitüfeklerin keşfi Sultan Abdülâziz Hanın tahta cülûsu sıralarına tesadüfetmişti.SultanAbdülâzizderhalordununsilâhlarınıbu

-149-⇧yenisilâhladeğiştirmişveordununateşgücünüarttırmıştı.Silâhtekniğindekeşfiyatbununladakalmamış,kısabirmüddetsonra

millîveyivlişeşhanelericatedilmişti.Şeşhanelerinicadındanevvelkavaltüfeklerinüçdörtyüzadımgidebilenyuvarlakkurşunları,yenitüfeklerle2000 adıma kadar sürüldüğü görülünce, iki ordu arasındakimuharebelerinenazından1500adımdanyapılacağınoktainazarı,askerîotoritelerinnazarıdikkatinicelbetti.Bu izahatı verdikten sonra anlaşılıyor ki, geçen Kırım harbinde

kullanılan tüfeklerinbüyükekseriyetikapsullükavaldan ibaretti,ayrıcabirmiktarkaval tüfekkullanılmış,bahsedeğmeyecekkadardaşeşhaneistimaledilmişti.İşteasrınenmükemmelharpsilâhlarıbunlardı.SultanAbdülâzizHan

tahtaçıkarçıkarçıkmazderhalşeşhanetüfeklerininkullanılmasınıiradeetmiş, bunun için deAvrupa’dan silâh satınalınmış, eldemevcut kavaltüfeklerin hemen hepsi Tophane-i Amire dairesi emrinde bulunanfabrikalarda şeşhaneli tüfek haline sokulmuştu. Osmanlı ordusu butüfeklerleteçhizedildiğisıralardaidiki,kuyruktantüfeklerdahaevvelceicadedilmişti, fakat bu tüfekleredaha çok tuhaf bir nazarla bakılmışveharpkabiliyetiolacağıhatıragetirilmemişveordulardakullanılmamıştı.Bu tüfeklerin ilk defa olarak ordularda kullanılması 1864 milâdî

yılında yani 1283 yılında Avusturya ile Rusya devletlerinin açtıklarıharptegörülmüştü.Rusyaaskerlerinin“iğneli”tâbiredilenbutüfeklerledakikada 15 ilâ 20 mermi atabilmeleri ve bu sebeple Avusturyalılarabüyük zayiat verdirmeleri, dünyanın bütün askerî ve siyasî rüesasınınaklınıâdetabaşındanalmıştı.Heryeniicattaolduğugibi,Rusyalılarınbu

-150-⇧iğneli tüfeklerinin de işe yarmadığını iddia etmelerine rağmen, askerîmütehassıslarsilâhındeğerinimecburenkabulettiler.Böylece iğnelivedakikada15ilâ20mermiatabilentüfekleriordularınasoktular.İşteAbdülâzizHanhazretlerininenbüyükhimmetibuzamangörüldü.

Zira padişah, askerin teslihatını her şeyin üstünde tuttu. Martini,VinçisterHanrivediğernevilerinetercihederekbeşaltıyüzbinkadarınısiparişederekorduyubumodernsilâhlarlateçhizetti.Harp silâhlarındaki terakki sadece tüfeklere inhisar etmeyeceği pek

tabiiidi.Tabancalarvetoplardaonisbetteıslâhveikmaledilmişti.Önceıslâh ve ikmal edilmiş olan tabancalara, bu silâhın mucidi olanRovelver’inadıverilmişti.SultanAbdülâzizpiyadeaskeri içinmuhtelif silâhyerine süngülü tek

silâhverilmesini,ogünekadarkendileriniyalnızkılıç ilemüdafaaedensubaylara birer tabanca verilmesini ve süvari birliklerine de kuburlukyerinetabancaverilmesiniiradeetmiş,böyleceordununvurucugücünüarttırmıştı,Vinçister tipinde olan ve kısa filintalara benzeyen tüfekler süvari

birlikleri içinpekziyademünasipolduğundanbubirliklereayrıca birerfilinta verilmesini irade etmiş olan Sultan Abdülâziz Han, böyleceordunun vurucu kudretini dünyanın, en üstün kudreti haline getirmişoluyordu.Toplara gelince, bu silâh da tüfekler gibi arkadan dolma şeklinde

birçok modellere sahipti. Fakat Almanyalı Krup’un icadı olan devrinegöre seri ateşli toplar Avrupa devletleri tarafından ordularına alınmış,böylece Osmanlı padişahı da Almanya’ya verdiği büyük bir sipariş ileordununsahrabataryalarınıkâmilenbutoplardanmeydanagetirmişti.

-151-⇧Bundanayrıolarak,Karadeniz,ÇanakkaleboğazlarıileKars,Erzurum

veTuna’dakimüstahkemmevkiler deKrup toplarınınmuhtelif çaptakibüyüktoplarıiledonanmıştı.Saltanat-ı Seniyye-i Osmaniye, kara ordusunda yaptığı bu silâh

değişikliği ile zamanın icaplarına uymakta asla ihmal göstermemişolduğugibi,donanmabahsindedefevkalâdebüyükgayretsarfetmişti.

KUDRETLİDONANMADOĞUYOROsmanlısultanı,harpgemilerindepekyakınbirzamaniçindemeydana

gelen çok büyük ihtiraları da ciddî bir şekilde takip etmişti. Harpgemilerinde görülen bu büyük tebeddülât da sultan Abdülâziz Handevrine isabet etmiş veHakan-ımüşarünileyh donanma bahsinde dahibüyükhizmetleriniesirgememişlerdi.Donanmalarda meydana gelen büyük tebeddülât, harp gemilerinin

ahşap teknelerinden zırhlı teknelere ircaı şeklinde olmuştur. Devrinaskerî mütehassısları, zırhlı harp gemilerinin küçük bir müsademevukuunda tonajlarının fazlalığı hasebiyle yalnız biraz fazla sarsılmakveyahutbirtarafıdelinmeklekalmayarakböylebirmüsademedederhalbatacaklarınıiddiaetmişlerdi.Bumütehassıslarıteyitedenbirdehadisecereyan etmişti. 1866 yılında Avusturya ile Prusya arasında meydanagelenharptePrusya’nınmüttefikiolan İtalyanlarınViktorEmanueladlızırhlı gemileri, Avusturya donanması ile harp ederken büyük birAvusturya kalyonunun hücumuna uğramış, kalyonun mahmuzu ile dederhalbatmıştı.Fakatbuhadisemütehassıslarıngörüşünü tevsik etmişolmasınarağmendevletleri,do-

-152-⇧nanmalarınızırhlıgemilerleyenideninşaetmektenalıkoymamış,bilâkisonlarıdahadasür’atlibirtempoilegemilerinideğiştirmeğesevketmişti.Zırhlı harp gemilerinin en büyük ve tesirli top mermilerine

mukavemet edebilmesi hususunda gözle görülen netice, o devir içinşayanıehemmiyetidi.Fakatsonradanicatedilenveadınatorpildenilendeniz lâğımları,zırhlıgemilerindarboğazlardangeçmelerinevekarayasokulmalarına mani olmuştu. Nitekim 1870/ 1871 Alman -Fransızharbinde, Fransız zırhlı filosu Almanya’nın Baltık limanlarına taarruzetmek istemiş, fakat Almanlar bu limanlara torpil döktükleri içinyanaşamamıştı.Devletiâliyye-iseniyye,donanmalardameydanagelenbutebeddülâtı

değerlendirmişveahşap teknelerden ibaretolanbudonanmayı,siparişverdiği 25 kadar zırhlı gemi ile yeniden ihya etmiş, böylece Osmanlıdonanması, dünyanın sayılı ve birinci derecede harp kudreti olan birkuvvetihalinegelmişti.Buhusustanekadarteşekküredilseazdır.Orduvedonanmanınensonsilâhlarvezırhlıgemilerleteçhizedilerek

ateşkudretininfevkalâdeyükseltilmesi,devletinşanınauygunbirkudretvekuvvethalinegetirilmesinekadarşayanı takdir ise,bununlabirliktegirişilen hamleler, Osmanlı İmparatorluğu için daha da büyük birmuvaffakiyettir. Zira, ateş gücünün yeni silâhlarla arttırılması yolunagiren bütün Avrupa düveli muazzaması, bu silâhları kendimemleketlerinde yapmaktan âciz idiler. Zira bu memleketlerde, busilâhları yapabilecek fabrikalar açılmamıştı. Ancak bunlardan pek azı,yenisilâhlarıimaledebilecekfabrikalaraçmağateşebbüsetmişlerdi.İştebuişeteşebbüsedendevletlerarasındaOsmanlıİmparatorluğudavardı.SultanAbdülâzizHansaltanatıseniyyeyeuygunbir

-153-⇧siyasettakipetmiş,emsalindegörüldüğügibikendişanınaveihtiyacınacevapvereceknisbettenaşağıkalmamaküzeresilâhfabrikalarıkurmağavemevcutlarııslâhamuvaffakolmuştu.BaşlangıcıSultanMahmutdevrinedayananvekemalderecesinisultan

Abdülmecit han devrinde bulan Tophane-i Amiremiz, pirinçtenmamultop ve havan ve diğer silâhların fabrikalarından birisi haline gelmişti.Fakat sultan Abdülâziz Han devrinde silâh tekniğinde meydana gelenbüyük ihtilâl bu fabrikaların şöhretlerini bir müddet için gölgelemişti.LâkinsultanAbdülâzizHanınhimmetiilemezkûrfabrikalaryenideninşaedilmişçesine baştan başa tadil edilmiş ve zamanın fen ve tekniğineuygunolarakinşaedilmişlerdi.Bu fabrikalarıneskihalinibilenlerşayetşimdi gidip görürlerse, mümkün değil bu fabrikalar eski fabrikalardırdiyemezler,hayrettekalırlar.BufabrikalardaeskişeşhaneleriŞnaydertipineuygunolaraktahvilve

yeniden kuyruktan dolma tüfekler imalinden, en mükemmel Krupptoplarına varıncaya kadar her nevi yeni silâh imal etmek için lüzumlumakineveâletlersiparişedilmişvefabrikalarayerleştirilmişti.Bishassatopçulukta eski yuvarlak mermiler yerine şimdiki mermiler gibimermiler de imal edilmiş ve cidden akıllara durgunluk verecek olanmakinelertamamenteminedilmişti.Tophane-i Amireye bağlı bulunan bu fabrikalarda büyük bir

imparatorluğun ihtiyaçlarını tamamen karşılayabilecek imalâtı hem defazlasıylekuvvedenfiileçıkarılmıştı.Bu fabrikaların kuruluşunda Tophane-i AmireMüşiri (Mareşal) Halil

Paşamerhumunhizmetihiçbirzamanunutulmayacaktır.-154-⇧

Bilhassa zırhlı gemi inşası için kurulmuş olan tezgâhlar ve butezgâhlarda inşa edilen gemilerin bütün ihtiyaçlarını karşılayacak olanfabrikalar, tüfek ve top imal eden fabrikalarla mukayese edilmeyecekkadar mükemmel ve kudretli idi. Bu fabrikalar ve gemi tezgâhlarıAvrupa’dabilekaçdevleteveyahutehemmiyetvecesametçebirerdevletdemekolanbüyükkampanyalara (Tröstleri veyakartelleri; kastediyor)mahsus olabildiği halde, saltanat-ı seniyye-i Osmaniye, devletin tealisiiçinbuhusustadagerikalmamışveherfedakârlığıihtiyaretmişti.Binaenaleyh, Tophane-i Amiremiz gibi, Tersane-i Amirelerimiz de

hâlen dünyada bahri sanayide en ileri bulunan devletler tersaneleri ileboy ölçüşecek kadar mükemmeldir. Bu tersanelerde en küçükgemilerden,encesimzırhlılarakadarhertürlüsefaininşaedilmekteidi.Tersanelerde mütehassıs olarak çalışanlar İngiltere ve Belçika’dangetirilmişler,fakatkısabirmüddetsonratersane-iamiretamamenTürkişçi ve mütehassısların ellerine terkedilmiştir. Böylece bu işteAvrupa’danaslagerikalmadığımızıdaortayakoymuştuk.Tersane-i Amirenin gerek inşasında ve gerek tersanenin gemi inşası

işinde sebkat etmiş hizmetleri ile bir aralık bahriye nezaretindebulunmuşolanmerhumHalil paşa fevkalâde temayüzetmiş gayyurbirvezirdi.”İşte Osmanlı İmparatorluğu Sultan Abdülâziz devrinde bu derece

kudretlibirdevletolmuş, imparatorluğukorumakvebu imparatorluğueski kudret ve şevketini iade etmek için Abdülâziz Han merhum, buderecebüyükbirgayretsarfetmişti.Fakatbugayreti,

-155-⇧milletçetakdiredildiğihalde,birtakımciddîihanetlereuğramışbulunandevlet, maalesef, sultan Abdülâziz Hanın bu dirayetli ve vatanperverhareketlerinin şahsında idama mahkûm edilmişti. Şimdi Beynelmilelsiyaset canbazları Osmanlı İmparatorluğunun boynuna geçireceklerikemendiyağlamağabaşlamışlardı.Bukementyakınbirgelecektedebumuhteşem imparatorluğun boynuna geçirilecek ve yağlı ip haindevletlularaçektirilecekti.

Osmanlı İmparatorluğunun yağlı kemendini çekecek olan budevletlular ise, daha evvelce tesbit edilmiş planlı bir şekilde ihanetleriüzerindeçalışılmağabaşlamıştı.Budevletlulariçindemilletinvedevletinekmeği ile perverde olanlar, ikbal sahibi bulunanlar, paşalar, valiler,sadrazamlar, harbiye nazırları, bahriye nazırları, mektep müdürleri,siyasilervedahanicelerivardır.SultanAbdülâzizhandevletikuvvetlendirmekveyükseltmek,böylece

eskikuvvetveşevketiniiadeetmekiçingiriştiğiniyukarıdaizahettiğimizmüesseselerin en modern şekilde ihyasından sonra, bu eserlerdenmeyvalarderlemeğebaşlamıştı.Tersanelerimizharılharılharpgemisivevapurlarinşaederlerkentop

ve tüfek fabrikaları da durmadan harp imalâtı yaparak ordunun harpgücünüarttırıyorlar,orduyuenmodernsilâhlarlateçhizediyorlardı.SultanAbdülâziz tahtaçıktığı1861yılında, tamamenahşapvebirkaç

tanesibuharlamüteharrikkırıkdökükbirdonanmadevralmışvederhaldonanmayı yenilemek ve kudretli bir armada, meydana getirmek içinsarfettiği gayretler sonunda cidden düveli muazzama için korkulu birharpgücümeydanagetirmişti.

-156-⇧1864 ilâ 1875 yılları arasında yeniden bir donanma meydana

getirilmişti.Budonanmanınkuvvetvekudretihakkında,FevziKurdoğlu,1877 - 1878 Türk - Rus harbinde deniz hareketleri, adlı kitabında şumalûmatıvermektedir:“Aziziyefirkateyni4221tonve900beygirgücündemakinelerleteçhiz

edilmiş küçüklü büyüklü toplu, İngiltere’de 1281 -1864 yılında inşaedilmiştir.Mes’udiye,5349tonluk1292-1875yılındaİngiltere’de inşaedilmiş, 14 toplu. Mahmudiye, bu gemi İngiltere’de inşa edilirken Rusharbi başlamış ve harpten sonra gemi alınmaktan sarfınazar edilmişti.Osmaniye, 1864 yılında İngiltere’de inşa edilmiş 4221 tonluk ve 900beygir gücünde makinelerle teçhiz edilmiştir, 16 topludur. Orhaniyeİngiltere’de1864yılında inşa edilmiş; 4221 tonluk ve 900 beygir gücümakinelerle teçhiz edilmiştir, 16 topludur. Mahmudiye, 1864 yılındaİngiltere’de inşa edilmiş, 4221 tonluk 900 beygir gücündemakinelerleteçhizedilmiş,16topludur.Nusretiye (Sonraki adıHamidiye) İstanbul tersanesinde1868 yılında

inşaedilmiş, 4167 tonluk 12 toplu ve 800 beygir gücündemakinelerleteçhizedilmiştir.AsarıTevfik,Fransa’da1868yılında inşaedilmiş3143tonluk 8 toplu ve 750 beygir gücünde makinelerle teçhiz edilmiştir.Fevziye korveti, İstanbul tersanesinde inşa edilmiştir. Mukaddemei -Hayr, İstanbul tersanesinde 1872 yılında inşa edilmiş 1601 tonluk 4topluve500beygir gücündemakinelerle teçhizedilmiştir. Fethibülent,İngiltere’de1869yılındainşaedilmiş1601tonluk4topluve500beygirgücünde makinelerle teçhiz edilmiştir. Avnullah, İngiltere’de 1868yılında inşa edilmiş 1399 tonluk 4 toplu ve 400 beygir gücündemakinelerleteçhizedilmiştir.Muinizafer,İngiltere’de1868

-157-⇧yılında inşa edilmiştir ve Avnullah ile aynı sınıftandır. İclâliye,Triyeste’de1870yılındainşaedilmiş1650tonluk5topluve300beygirgücünde makinelerle teçhiz edilmiştir. Necmişevket, aynı tarihteFransa’da inşa edilmiştir ve İclâliye sınıfının aynıdır. Asarışevket 1864yılında Fransa’da inşa edilmiştir. İclâliye sınıfına mensuptur.Hıfzırrahman sınıfına mensuptur. Pertev Piyale maiyet vapuru 1865yılında İngiltere’de inşa edilmiştir. Rodos maiyet vapuru 1874 yılındaTersanedeinşaedilmiştir.Yukarıda adları geçen Pertev Piyale ile Rodos vapurlarından gayrisi

korvetsınıfıharpgemileridir.

OSMANLITUNAZIRHLIFİLOSUSeyfi veHizberdubaları 1875 yılında tersanede inşa edilmişlerdir, 2

toplu,512tonluk100beygirgücümakinelerleteçhizedilmişlerdir.Fethülislâm - Semender - İşkodra - Böğürtlen ve Prodgoriça 1864

yılında, Fransa’da inşa edilmişlerdir, aynı sınıfa mensupturlar, ikişertoplu408tonlukve80beygirgücündemakinelerleteçhizedilmişlerdir.Gerek Tuna filosu gerekse yukarıda ilk fasılda adları geçen harp

gemilerizırhlıteknelerdir.Buharla müteharrik Osmanlı filosu, Kosova 1858 yılında tersanede

inşaedilmiş3538tonlukve62librelik34ve45librelik32’likceman66topluve700beygirgücündemakinelerlemücehhezolup66topludurveahşapteknedir. İkincisi İzmit tersanesinde1857 yılında inşa edilmiştir.3380tonluk600beygirgücünde

-158-⇧makinelerle müteharrik ahşap ve 62 topludur. Peykizafer, Sinoptersanesinde1865yılındainşaedilmiştir,3125tonlukahşap600beygirgücümakinelerlemücehhez ve 62 topludur. Bu gemiler aynı zamandayelkenledeteçhizedilmişlerdir.Ahşap firkateyn uskurlu gemiler, Selimiye 1865 yılında İstanbul

tersanesinde inşa edilmiştir, 4717 tonluk 600 beygir gücündemakinelerlemücehhez54topludur.Ertuğrulİstanbultersanesinde1863yılında inşa edilmiştir, 2344 tonluk 600 beygir gücünde makinelerlemücehhez40topludur.NasrülâzizGemliktersanesinde1861yılındainşaedilmiştir, 2344 tonluk 600 beygir gücünde makinelerle mücehhez 40topludur. Nasrülâziz Gemlik tersanesinde 1861 yılında inşa edilmiştir,2897 tonluk, 600 beygir gücünde makinelerle mücehhezdir ve 40topludur.Hüdavendigâr,İzmittersanesinde1860yılındainşaedilmiştir.2897 tonluk 600 beygir gücünde makinelerle teçhiz edilmiştir, 40topludur. Muhbiri Sürur İskenderiye tersanesinde 1850 yılında inşaedilmiştir,1477tonluk450beygirgücündemakinelerleteçhizedilmiştir,22topludur.Uskurluahşapkorvetler:Lübnan,Mensure,Muzaffer,Sinopaynısınıfa

mensup gemilerdir. Lübnan 1864’te İstanbul, Mensure ve Muzaffer1863’te İzmit tersanesinde ve Sinop 1858 tarihinde İngiltere’de inşa

edilmişlerdir, 800 tonlulukturlar. Hepsinin makine gücü 150 beygirgücüdür, 37 librelik 12 adet top taşırlar. Bunlardan başka yineİngiltere’de 1858 yılında inşa edilmiş 800 tonluk 150 beygir gücündemakinelerle mücehhez 37 librelik 12 toplu Edirne, İzmir ve Bursauskurlukorvetleri.Uskurlu Navi sınıfı gemiler, İskenderiye ile Zühal İstanbul, Merih,

UtaritGemliktersanelerindeBirutve-159-⇧

Seddülbahir İngiltere’de1862yılında inşaedilmişlerdir. Bunların hepsi600tonluk160beygirgücündemakinelerlemücehhezve11/45librelik8toplamücehhezdirler.UskunaveDubalar,SeyyahveMusulGemliktersanesinde1865yılında

inşaedilmişlerdir.220tonlukve45beygirgücümakinelerleteçhizedilmiştir.18librelik

4 topu vardır. İstanköy dubası 1874 yılında İstanbul tersanesinde inşaedilmiştir, 203 tonluk 50 beygir gücünde makinelerle müteharriktir,topsuzdur.Yalıköşkü, Aynalıkavak dubaları İstanbul tersanesinde 1869yılındainşaedilmişlerdir,195tonlukve50beygirgücündemakinelerlemücehhezdir iki adet 8/4 librelik güverte topları vardır. Şevketnüma,Sünne,Varna,Akkâdubaları,1859yılındaİngiltere’deinşaedilmişlerdir,200 tonluk 60 beygir gücünde makinelerle mücehhez olup 4 librelikdördertoplarıvardır.VAPURLAR, Şiarınusrat 1869 yılında İngiltere’de inşa edilmiş olup

3029 tonluk, 1000 beygir gücünde makinelerle mücehhezdir.Müverridinusrataynıtarihteİngiltere’deinşaedilmiş3029tonlukvebinbeygir gücünde makinelerle mücehhezdir. Sultaniye 1869, İngiltere’de2902tonve800beygirmakine-Babilaynı tarih, İngiltere1733tonluk450 beygir gücünde makine - Medarızafer, aynı tarih, İngiltere; 1385tonluk314beygirgücümakine-Eserinusrat1869,İngiltere,1385tonluk314 beygir gücü makine - İzzeddin 1865, İngiltere, 1075 tonluk 300beygirgücümakine-İsmail,Talia,Fevait,Kandiye1869,İngiltere,1075şertonluk,3000beygirgücümakinelerlemücehhez-Taif,1871yılındaİstanbul tersanesinde, Âsir aynı yılda Gemlik tersanesinde inşaedilmişlerdir. 1609 tonluk ve 450 beygir gücü makinelerlemücehhezdirler-Hanya,1871İngiltere829

-160-⇧tonluk180beygirgücümakine-Resmo,1869İngiltere,778tonluk270beygir gücü makine - Arkadi, 1869 İstanbul tersanesi 767 tonluk 250beygir gücümakine-Mukaddemei-nusrat, 1875Gemlik tersanesi, 2132tonluk 200 beygir gücü makine - Mukaddemeişeref, 1875 Gemliktersanesi aynı tonaj ve makine gücü - Peykimeserret, aynı tarih Sinoptersanesiaynımakinegücü-Rehberitevfik,aynıtarihGirittersanesiaynıtonaj ve makine gücü - Mecidiye, İstanbul tersanesi, 1495 tonluk 450beygir gücü makine - Feyzibahri, Esericedit, Tairibahri, Peykişevket,Sür’at İstanbul tersanesinde inşa edilmişlerdir. Bunlardan başka 40 ilâ112 ton arasında değişen küçük gemiler vardır ki, Marmara, Ereğliİslâhat, Rusçuk dışarıya mübayaa edilmişler, Çatalca, İngiltere’de inşaedilmiş, Yenikapı, Cibali, Kabataş, Tophane İstanbul’da, FındıklıKasımpaşa Gemlik tersanesinde Rehber, Oltanıca İstanbul tersanesindeinşaedilmişlerdir.Yukarıdasaydığımızharpgemilerivevapurlardanayrı olarak İdare-i

Aziziyeadlışirketinelindedebirhayliticaretgemisibulunmaktaidi.Buticaret filosu şu gemilerden ibaretti, 347 ton ilâ 1134 ton arasındadeğişentonajdakigemilerşunlardır:Trabzon,Kayseriye,MedarıTevfik,Şerefiresan,Selânik,Canik,Batum,

Malakof, Vasıta-i Ticaret, Nüzhetiye, Süreyya, Tahir, Mudanya, Pürsüt,Lütfiye,İzmit,Kılıçali,Hayreddin,Heybeli,Hereke,MedarıFuat,Kadıköy,Maltepe,Nümayiş,Kartal,Musul,Kandilli,Pusendide,Gemlik,Büyükada,Pendik,Mirgün.”İşte Sultan Abdülâziz Han tahta çıktıktan sonra pek azını devraldığı

fakat hemen hepsini yeniden inşa ettirdiği Türk harp filosu ile ticaretibahriyefilosubugemilerdenterekküpetmekteidi.

-161-⇧Devrine göre fevkalâde ehemmiyetli bir harp filosu demek olan

Osmanlı donanması, nereden gelirse gelsin her tecâvüzü defedecekkudretteidi.OsmanlıdonanmasıSultanAbdülâzizHantarafındanböylece islâhve

yenibaştan inşa edilirken Avrupa’nın büyük devletleri de aynı sür'atledonanmalarını zırhlı gemilere çevirmek maksadiyle büyük çalışmalaragirmişlerdi. Bilhassa, dünya hâkimiyeti siyasetine girmiş ve bunda

hemen hemen tamamen muvaffak olmuş olan İngiltere’de dahidonanmalarahşapgemilerdenzırhlıgemilereinkılâpettiğizaman(1860ilâ1868)budonanmalardavehizmette40-50ahşapkalyonveçektirmemevcutidi.Donanmalardakibuacaipdurumumeydanagetirengemiinşaiyeciliği

vezırhilâvesimeselesihakkındaFevziKurdoğlu1877/1878Türk-Rusharbindedenizhareketleriadlıeserindeşumalûmatıvermektedir:“Rustaretligemilerikabulettiler. İki taretliAmiralÇihaçof ileAmiral

Greiginşaedildi(Eylül1866).Diğerikigeminindahatersanedeinşasınabaşlandı. Amiral Lazarof ve Amiral Spiridof. Fakat hükümet, taretleriicâdedenmucit ilebirlikte7eylül1870 tarihindeDinyesteraçıklarındabatanMonark’ınakıbetiüzerinebugemilerininşasındanvazgeçti.Zatenbudevirbirihtiravetecrübedevriidi.Yeniicatlarbirbirinitakip

ediyordu.Biri ikmal edilmeden daha mükemmel bir nümune meydana

getiriliyordu. İngiliz donanması bile bir nümune levhasına benziyordu.İlk zırhlı gemilerden beri her nevi zırhlı gemilerden birer tanesi filodabulunuyordu.Birİngilizbahriyezabitiİngilizfilosuiçin(De-

-162-⇧veler,katırlar,atlarvefillerdenmürekkepbirsüvarikıtasıgibi)diyordu.”İhtiradevrininharpgemilerindekideğişmesür’ati,çokbüyükparalar

sarfına mecbur kalan devletlerce, büyük fedakârlıklar mukabiliönlenebildi. Meselâ Rusya zırhlı donanmasını inşaya başladığı tarihtenberi (kibu tarihnormalolarakhemenKırımharbininakabindedir)hersene23milyonFranksarfediyordu.Demekoluyorduki,Rusya1858ilâ1868 yılları arasında 230 milyon frank harcamıştı. Bu para devrininbüyükparasıidi.Rusyabuparaileşudonanmayımeydanagetirebilmişti.Şimdi burada Rus donanmasını verirken, Osmanlı İmparatorluğudonanmasıilemukayeseetmekfaydalıolacaktır.Osmanlı devletinin elinde mevcut 1. sınıf 3075 ton ilâ 5349 ton

arasındadeğişen7zırhlıyamukabilRusya’nın6adetbirincisınıfzırhlısı,Osmanlıİmparatorluğunun1600ile-2000tonarasındadeğişen10adetikincisınıfzırhlıharpgemisinemukabilRusya’daherhangibirikincisınıfzırhlı kurvazör mevcut değildi. Osmanlı donanmasında ayrıca 5 adet

firkateyn mevcut olmasına karşılık Rus donanması bu gemilerden demahrumdu. Osmanlı İmparatorluğu ayrıca Tuna nehrinde 7 parçadanibaret bir zırhlı filoya daha sahipti. Buna mukabil Rusya daha çoksahillerini muhafaza kaygusu ile iki sahil muhafaza zırhlısı ile 12Monitöresahipti.BunlarındışındaRusdonanması8 adet sahil tarassutgambotu ile Popofka tabir edilen daire şeklinde iki zırhlıya sahipti.Osmanlı donanmasında 4 adet ahşap kalyon hali hizmette idi. Rusdonanmasında ise bu ahşap gemilerden 5 tane mevcuttu. Rusdonanmasındabuharlamüteharrik22küçüktonajdakikorvetemukabil,Osmanlıdonanmasındahepsitoplamücehhez7korvet,6navive9adetNaviUskunamevcutidi.

-163-⇧Donanmaya yardımcı gemiler bakımından Rus donanmasında 50 ilâ

160 ton arasında değişen 100 gambot ve 14 adet nakliye vapurumevcuttu. Bunamukabil Osmanlı donanmasında hepsi yeni ve devrinegöresür’atli43vapurmevcuttu,bundanayrı,olarakbirharptakdirindederhal donanma emrine verilebilecek olan İdare-i Aziziyenin elindebulunan32vapurudahesabakatmaklâzımdır.Görülüyor ki, Sultan Abdülâziz çok kısa bir zaman zarfında Türk

donanmasınavesilâhlıkuvvetlerine fevkalâdebirhimmetgöstermişvebu kuvvetleri yeni baştan inşa ederek dünyanın sayılı kuvveti halinegetirmişti.

OSMANLIKARAORDUSUSultan Abdülâziz Hanın donanma ile birlikte devletin esas kuvvetini

teşkil eden kara ordusuna gösterdiği alâka hususunda Ahmet MithatefendiÜssiİnkılâpadlıeserindeşumalûmatıvermektedir:“Terakkiyat ve Kemalât-ı askeriye hususunda dakika fevt etmeyen

AbdülâzizHanhazretleriNizamiye,Redif,ihtiyatveMustahfazsınıflarınaayrılanaskerîşahaneninmevcudubeşyüzbinderecesinevardırıldı.”Beşyüzbinkişilikbirorduvekudretlibirdonanma.İngilizİmparatorluğununda,RusÇarınında,Fransaİmparatorluğunun

dauykularınıkaçıraniştebuoldu.İngiltere,SultanAbdülâziz’inşahsındaçok,hemdepekçoktehlikelibir

düşmangörüyordu.Budüşmanı-164-⇧

bertaraf etmek lâzımdı. Fakat bu öyle kolay olmayacaktı. Zira SultanAbdülâzizHan, harpçi ve asker birmillet olan Türkün kalbinde tahtınıkurmuş bulunuyordu. Onu hiç bir kuvvet yerinden edemezdi. Hele birharp, ne İngiltere’nin, ne Rusya’nın o sıralarda, daha doğru tabir ileSultan Abdülâziz Han tahtta iken düşünecekleri bir husus değildi. Şuhalde eski yola, Salip veMasonikhareketlere tekrar avdet etmek, şekligarplılığı terkeden Hakanın giriştiği yenilik ve ilmî terakkinin Osmanlıİmparatorluğunu daha çok kuvvetlendirmesine meydan vermedenhareketegeçmek.İngilterebukararıverdiktensonraderhal tatbikatınageçmişti. 40yıl

OsmanlıİmparatorluğundavazifegörenLordStradford’unaçtığıyoldanve bıraktığı İngiliz dostlarından faydalanmak İngiltere için artıkkaçınılmazbirvakıahalinegelmişti.İngiltere bu müttefikleri bulmakta asla müşkilât çekmemişti. Zira

İngilterekurmayıbaşardığıdünyahâkimiyetivehammaddelersiyasetiile yücelttiği büyük imparatorluğunu devam ettirmeğe azimli idi.Dolayısiyle bu imparatorluğu kurarken de birtakım büyük menfaatlerdağıtmak, ticarîmünasebetler adı altında tavizler vermek politikası ileher memlekette kendisine hasbi yardımcılar, yani her memleket içinVatanhainidamgasınamüstahakyardımcılarbulmuştu.Osmanlıtarihi içindebugünhâlâbilinmesimutlakşartolanbir takım

ciddî meseleler vardır. Bu meselelerin başında, vatanperver ile vatanhainlerini ayırt etmek gelmektedir. Maalesef nesillere yanlış tedrisettirilen bir Türk tarihi ile karşı karşıyayız. Rahatça iddia edebiliriz ki,Türk Osmanlı tarihi henüz yazılmamıştır. Zira gerek memleketimizde,gereksedünyadaokutulanvebelletilenOsmanlıTürktarihi,Türke,İs-

-165-⇧lâmiyete düşman salip fikrinin körü körüne müntesipleri AvrupalıHıristiyan müverrihlerce yazılmıştır. Türk müverrihleri, hele çağımızakadar gelen son 150 yılın müverrihleri, mehaz olarak daima garpkaynaklarını almışlar ve bu kaynakların Türke düşman görüşlerini birhakikat imiş gibi Türk nesillerinin kafalarına nakletmişlerdir. Türkmüverrihlerinden kaç tanesini, gösterebiliriz ki, Hammer’den,Kritovolos’dan,Yorga’dan,Babinger’den,AlberSorel’denvedahabilmemkimlerden istifade etmeden bir Türk tarihi yazabilmiştir. Hiç birisi buzahmetiihtiyaretmemişveTürkmilletininbekasıbakımındanşartolanbu yola girmeyi düşünmemiştir. İşte bu sebeple Milletimizi birinciderecede alâkadar eden, kimin bumillet ve devlete hizmet ettiği veyakimin bu devlet ve Millete ihanet ettiği noktasında tereddütlergeçirmekteyiz. Parça pürçük ele geçen vesikalar, aklın, idrakin dışındakalmamakla beraber Millî varlığımız hususunda titizlik gösteren birtakım mücahit adını verebileceğimiz vatanperverin bu vesikalarıdeğerlendirmeleri sonunda artık meseleler yavaş, yavaş gün yüzüneçıkmaktadır. Böylece yeni nesiller de hakikî vatanperver ile vatansızdiyebileceğimiz insanları ayırdetmek imkânlarını ele geçirmişolmaktadırlar.

MÜLKİİSLÂHATSultan Abdülâziz Han, imparatorluğu eski kudret ve şevketine

yükseltmek için çalışırken bir yandan da memleketin şiddetle muhtaçolduğu diğer meselelere de eğilmişti. Bu meselelerin başında mülkîislâhatgelmekteidi.SultanAbdülâzizHan,1279/1862yılındailkolarakjandarmateşkilâtınıkurdurmuşvebuişiçin

-166-⇧Fransa’danmütehassıslarcelbetmişti.Gerekorduvedonanmanıntensikvekuvvetlendirilmesivedünyadabirinciderecedebirorduvedonanmameydana getirilmesi, gerekse jandarma sınıfının teşkilinden sonra,1280/1863 yılında mülkî sahada ilk islâhat yapılmıştı. Bu islâhathakkında Ahmet Mithat efendi Üss-i İnkılâp adlı eserinde şöyledemektedir:“Sene-i mezkûreye gelinceye kadar payitahttan (Hükümet merkezi)

eyaletlere yalnız Vali, Mutasarrıf, hâkim, Defterdar vemuhasebeci gibirüesa gönderilmekte idi. Vakıa Defterdar ve Muhasebecilerin maiyetimemurları dahi yine daimi ve resmî memur olması, malî islâhatiktizasından idiyse de, Vali,Mutasarrıf ve hâkimlerin istihdam ettikleriküçükmemurlarınhiçbirisidevlettenresmentayinedilmişdeğillerdivebuinsanlaravali,DefterdarveHâkimlerinbirneviuşağıdenilmekte idi.İşte maiyet memurluklarına bu adamlar tayin ediliyorlardı. MeselâşimdikiValimuavinleriveyamüsteşarlaryerinevalilerinkethüdasıtayinedilirveişlerionlartedvirederlerdi.Buusulünisemuhtelifmazarratlarıaşikârdı. İşte Sultan Abdülâziz Han, bu usulü kaldırmış ve devletivilâyetleretaksimetmeksuretiyleeyaletlerikaldırmışvegerekvalilerin,gerek ise memurların devlet tarafından, resmî memur olarak tayinlericihetinegidilmiştir.”Yukarıdakiizahattandaanlaşıldığınagöre,OsmanlıTürkiyesinde1863

yılındakabul edilenMülkî islâhathareketi ile eski idareye sonverilmişoluyordu. Bugün memleketimizde tatbik edilen mülkî taksimat vevilâyetlerinidareşeklidesultanAbdülâzizHandevriningetirdiğiislâhatprogramınadahilmevaddandır.AhmetMithatEfendieserinin102ve103üncüsa-

-167-⇧

hifelerindevilâyetlerteşkilihususundaayrıcaşunlarıyazmaktadır:“İşte1280/1863senesiiçindemülkîhususatdahinazarıehemmiyete

alındığı zaman,mevcutmülkî idareninmemleketimize faydalı olmadığıhususu tesbit ve teslim edilmişti. İşte bu sıralarda, eyalâtı şahanehudutları içinde şoseler yapmak ve fakir fukarayı barındırmak içineytamhaneler inşasına geçmek, tahsili emval kanununu islâh etmek veyeni bir istikamet vermek ve hükümetçe her nevi işlerinmercii olmaküzere (Merkezi hükümet) namı ile bir hususî encümen teşkil eylemekyolunagidilmişvebuhususlar ilkdefaNİŞvilâyetindetatbikedilmiştir.Niş vilâyetinin başında bulunan Mithat Paşa, bu sebeple Dersaadet’e(İstanbul) celbedilmiş kabinede girişilen islâhat hareketlerimuvacehesinde Niş’teki islâhat görüşülmüş, bu arada eyaletlerinadlarının vilâyet olarak değiştirilmesine karar verilmiştir. Böylece buyenivilâyetşeklininmuvaffakolupolmamasıkeyfiyeti,TUNAvilâyetinekalbedilmiş olan NİŞ eyaletinin hudutları içerisinde tecrübeye kararverilmiş ve bu karar tatbik edilmiştir. Böylece yeni idare şeklininmuvaffakiyeti takdirinde aynı idare şeklinin diğer eyaletlerde dahitatbiki cihetine gidilmesine karar verilmiştir. Bumaksatla eski Silistre,Vidin, Niş ve Sofya eyaletleri birleştirilerek 1281/1864 yılında Tunavilâyeticelilesiteşkiledilmiştir.”Görülüyorki,padişahsultanAbdülâzizdevletieskiidareşeklindende

kurtarmak ve muasır devlet teşkilât ve nizamını Osmanlıİmparatorluğundada tatbiketmekkararınıveriyorve ilk tatbikatınıdayeniteşkiledilenTunavilâyetindeyapıyordu.Sultan Abdülâziz Han, Osmanlı İmparatorluğundaki islâhat

hareketlerinisadecebirveyaikinoktada-168-⇧

bırakmamıştı. Sultan, vilâyetler teşkili yoluna giderken polis teşkilâtınıdakurdurmuştu.DevletinveMilletinher türlü inzibati işleri ilemeşgulolacak bu teşkilâtı da gayet muntazam bir teşkilât olarak kurmuş veadına“Müfettiş”denilmiştir.BuMüfettişlereyardımcıolmakmaksadiyleeski usul terkedilmiş ve rey ile seçilen halk temsilcileri vazifeyebaşlamıştı.SultanAbdülâzizbusuretleilkdefaolarakREYmüessesesinidekurmuşvehalkınidareyeiştirakiniteminyolundailkveciddîadımınıatmıştı.Bütünbuislâhathareketleriyapılırken,islâhatkelimesininifade

ettiğimana bütün şümulü ile gözönüne getirilmiş, bu cümleden olarakyeniden teşkil edilen her vilâyette, valilikler emrinde birer de matbaakurulmasına karar verilmişti. Matbaaların kurulması bahsinde AhmetMithatefendi,eserinin104üncüsayfasındaşunlarıyazmaktadır.

FİKRÎHAREKETVEVİLAYETMATBAALARI“Halifeceterekkiyatı fikriyeyedahi yardım etmeküzere her vilâyette

birermatbaaaçmakgibiherbirihususînizamnamelerletesbitedilmişveburada tafsilâtına girişilmesi tarihçemizin haricinde bulunan islâhatbirdenbiremeydanagelmiştir.”SultanAbdülâzizHanOsmanlıİmparatorluğununâdetafikrî,askerîve

içtimaî mihrakı olmuş, bütün bu sahalarda en radikal usullerlememleketi ileriye götürecek, muasır Avrupa seviyesine yükseltecektedbirlerialmıştı.Zamanımızda pek küçümsenebilen, fakat kendi devrinde her birisi

başlı başına birer inkılâp hareketi olmayan Batılı devletleri, bu aradabilhassaİngiltere’yişiddetlealâkadaretmekteidi.Osmanlıİmparatorlu-

-169-⇧ğuna verilen “Hasta adam” sıfatının her geçen gün geride kaldığınımüşahede eden ve bu müşahededen dolayı tevahhuş eden İngiltere,tesisine ve idamesine muvaffak olduğu dünya hâkimiyeti siyasetinintehlikelibirşekildesarsılmağa,başladığınıgörüyordu.Büyükfedakârlıklarbahasınateessüsettirilenbudünyahâkimiyetinin,

her geçen gün biraz daha kuvvetlenen ve her sahada en üst noktayaçıkmağa kararlı olan Sultan Abdülâziz’in idare ettiği Osmanlıİmparatorluğu tarafından tehdit edildiğini görmek, İngiltere’yi pektedirginediyor,eğermüdahaledebulunmazsanihayet10yılgibikısabirmüddet sonunda kurduğu dünya hâkimiyetinin elinden gideceğinigörüyordu. Küçücük bir adaya sığınmış, fakat dev adamlar ve siyasileryetiştiren bu memleket, bu dev siyasilerinin elde ettikleri neticeleritesadüfe bırakmak gibi bir akılsızlığı ihtiyar etmeyeceklerdi. İşte busebeple, İngiltere’nin bu dev siyasileri ve iktisatçıları, kafa kafayaverdilervedevletiâliyeyinasıl çökerteceklerininmüzakeresiniyaparakbirplantesbitettiler.İngilizlerin yaptıkları plan, ileride de görüleceği gibi, gayet basitti.

Asrın daha ilk çeyreğinde Osmanlı İmparatorluğu içinde kuvvetli birkadroilefaaliyetegeçenİngilizler,1860yılınakadar40yılgibiuzunbirmüddet İstanbul'da İngiltere’yi temsil eden Sir Stradford Rodckliff’intemelini attığı ihanet şebekesini faaliyete geçirecekler ve SultanAbdülâzizHanıkatlettirip,bütünendişelerindenkurtulacaklardı.

İNGİLTERE,MUSTAFAFAZILPAŞAVEJÖNTÜRKLERİngilizler için bütün kozlar açıktı.Mısır’da hidiv olan İsmail paşanın

kardeşiPrensMustafaFazılPaşa-170-⇧

gözü Hidivlikte olan bir zattı. Hidiv olabilmek için her çareye tevessületmekten asla çekinmeyen bu zat, Sultan Abdülâziz’e birkaç defa buhususu ihsas etmiş, fakat Sultan Abdülâziz Han tarafından bir tarafaitilivermişti.Sultan Abdülâziz Han tarafından bir tarafa itiliverilen bu adam

imparatorluğaihanetedenşebekeninbaşıdurumundaolmasınarağmen,kendisi de Rotchildllerin, daha doğru tabiriyle İngilizlere ve İngilizmenfaatlerinebağlıRotchildlerinbirajanıidi.Buadamsuretihaktangörünerek,güyaHürriyettaraftarıimişpozuna

bürünerekParis'ekaçanveoradabirerhürriyethavarisirolünegirenJönTürkler,vekilharcı Ermeni Sakakini efendimarifetiyle beslerken, kendiparasını değil, İngilizlerin parasını harcıyordu. Tabiî bu paranın büyükbirkısmınıdakendicebinerahatçaindiriyordu.Şimdi bu hürriyet havarilerini teker teker tetkik edelim ve devleti

âliyeninnasılbirihanetzinciriiçindevekimlerin,hangivatanperverlerin(!) elleri ile yokedildiğini ve bu zevatın devlete nasıl ihanet ettiklerinianlatalım.TabiîbuaradaMısırlıPrensMustafaFazılPaşayatekrartemasedecekvebuadamınhabasetleriveihanetlerihakkında,genişmalûmatvereceğiz.Ancak bu zevatın fiilleri hakkında herhangi bir fikir ileri sürmeden

evvelşuhususutebarüzettirelimki:TürkmilletininVatanperverolaraktanıdığıdahadoğrusuöyletanıtılanMithatPaşa,seraskerHüseyinAvniPaşa, Mekâtibi askeriye nazırı Süleyman Paşa, Bahriye Nazırı KayseriliAhmetPaşa,ŞairZiya(ZiyaPaşa),VatanşairiNamıkKemalbey,AliSuavi,Agâhefendi,AyanreisiAhmetRızabeyveemsalibumem-

-171-⇧leketinkurtuluşunadeğil,bilerek,isteyerekbatışınayardımetmişlerdir.MustafaReşitPaşanınaçtığıyoldanyürüyenbuzevat,büyükekseriyeti

ile İngilizlerdenyardımgörmüş İngilizlerin verdikleri paralarla Paris’tegazetelerçıkartmışlarverahatbirömürsürmüşler,sonradamemlekete

birerkahramanvekurtarıcıvatanperveredasıiledönmüşlerdir.Devletin başında bulunan devletlular ile paşalar, âdeta Hıristiyan

Avrupa’yı kendi aralarında menfaat esasına göre taksim etmişlerdi.MeselâMustafaReşitPaşaİngiliztaraftarıvekörükörüneonunemrindeidi.AliPaşakeskinbirFransıztaraftarıidi.FuatPaşaiseİngiliztaraftarı.MithatPaşahakkındasöyleyeceksözyok.Zirabuzatkendisinitamamenİngilizereveİstanbul’dakielçisiSirHenryElliot’ateslimetmişti.HüseyinAvniPaşaiseçifteoynuyordu.O,hemFransız,hemdeİngiliztaraftarıidi.Ve bu zevatın eline kudret geçtiği zaman da şahsî görüşlerine vebağlantılarınagöredevletiidareetmektenhazeretmiyorlardı.Herneise,sırası geldikçe bunlar hakkındaki hükmümüzü açıklayacak ve devletinnasılperişanvezelildurumadüşürüldüğünüizahedeceğiz.ŞimdidevletinbatışındaMustafa Reşit Paşadan sonra en büyük rolü

oynayan Mithat Paşanın hayatının (ileride tekrar temas edeceğiz) birkısmınıtetkikedelim.

MİTHATPAŞA(AHMETŞEFİK)KİMDİR?Mithat Paşa 1824 Türk - Rus harbinden iki yıl evvel 1822 yılında

İstanbul’dadoğmuştur.Kendisikadı--172-⇧

lıklardabulunmuşRusçukluHacıAliefendizadeHacıHafızMehmetEşrefefendininoğludur.Asıladı,kulağınaezanıMuhammediileduyurulanadıAhmetŞefik’tir.MithatPaşanınhayatıhakkındaMehmetZekiPakalın,aynıisimdeyani

“Mithat Paşa” adlı eserinin 3 ve 4 üncü sahifelerinde bu hususta şumalûmatıvermektedir:“MithatPaşaküçükyaştaKur’an’ıezberlediğiiçinismineHAFIZlâkabı

da inzimam etmiş (Hafız Ahmet Şefik) olmuştu. Mithat Mahlası ozamanın âdeti veçhile 1836’da çırağ edildiği Divan-ı HümayunkalemindekiamiritarafındanverildivezamanlaismiunutularakMahlasıileşöhretbuldu.İlk tahsilini yaptıktan sonra, girdiği kalemde bir taraftan yazıya

çalışmakla beraber, diğer taraftan da “Fatih camiindeki,” “Camiderslerine” devam ederek, Arapça tahsiline başladı. Kethüda zade Arifefendi ile Murat Molla şeyhi (Hafız Mehmet Murat efendi) den Farisiokudu. Acem edebiyatı ile tevekkül eden arkadaşlarından bazıları ilemeşhur(MirzaSafa)danda“MahmutPaşacamii”ndeörfîkasaidiokudu.HattaMirzaSafagittiğiHicazdantilmizlerinegönderdiğimektuptaonundaadıyazılıdır.Manzumede isimleri geçenlerden Celâl, “Rical-i Mühimme-i siyasiye”

müellifi Mabeyn başkâtibi Âli Fuat beyin babası Celâl beydir. Şeref;KanlıcalıŞerefefendidir.Mithat,MithatPaşadır.ÂlideCeride-iHavadismuharririşairÂli’dir.(ÂliPaşa).BüyükReşit Paşanın tavsiyesi, ile, 35 yaşından sonra Fransızcaya da

çalıştı.”MithatPaşaTabsıra-iİbretadlıhatıratının12ve

-173-⇧13. sahifelerindeMustafa,ReşitPaşanın ısrarı ve teşviki ile öğrenmeğebaşladığıFransızcasıhakkındaşumalûmatıvermektedir.

“Devletimizin bulunduğu mevki ve maslahat iktizasınca umurudevlette bulunanların Fransız lisanını bilmeleri elzem ve hususiyleBabıâlidevepolitika işlerindebulunanlaragöre şart-ı a’zamolup, fakatMithat efendinin sinni tahsilde (tahsil çağında) bulunduğu zamanlardabu lüzumumumunmusaddıkı (tasdik ettiği) olmadığından ve tahsil vetederrüs (öğrenmek) dahi müşkül bulunduğundan bizzarur FransızcatahsilinemuvaffakolamayarakkendisiotuzbeşyaşınagelinceyekadarolisandanbirkelimebilmediğihaldeKırımmeselesindensonramuamelâtıdevlettegörülenvegündengüne tezayüt (artan)eden tecrübeleregörememurini devlet için mutlaka Fransız lisanına vukuf ve malûmatınşiddeti lüzum taayyün etmiş olması ile, Mithat efendi bunun üzerinecebrinefsederek,MeclisiVâlâcamemurolduğuumurutahririyevesairmevaddıtahkikiyemeşagiliarasındabulisanıdahimümkünmertebeelegetirmiş (öğrenmeğe çalışmış) ve bu cihetle Avrupa seyahati butahsilininterakkisinedahiyardımetmiştir.”Mithat PaşaDivanı hümayun kalemindeki vazifesinden sonra (1836)

daha da temayüz ederek 1044 yılında 2500 kuruş aylıkla Şam’a tayinedildi. Buradaki vazifesi tahrirat kâtipliği muavinliği idi. Bu vazifeyitakibenDivankâtipliğiileKonya’yatayinedilenMithat,kısabirmüddetsonra Kastamonu’ya nakledildi. Beş yıl süren Anadolu’dakimemuriyetinden sonra 1849 yılında İstanbul’da sadâret mektubîkaleminde vazifeye başladı. Kısa birmüddet sonra daMazbata halifesioldu.

-174-⇧MithatPaşaMeclisiVâlâmazbataodasıbaşhalifesiikenŞam,Halepve

mülhakatındacereyanedenbirGümrükyolsuzluğuiçintahkikatyapmaküzere oralara gönderildi. Sonradan sadrazam olan Kıbrıslı MehmetPaşanın da ihmali görülen gümrük yolsuzluğu dolayısiyle hazırladığıraporyüzündenMithatPaşaileKıbrıslıMehmetPaşanınarasıaçılmışveArabistan Müşirliğinden sonra Sadrazam olan Paşanın hışmınauğramıştı.Tabii Mithat Paşanın bu muvaffakiyeti, Kıbrıslı Mehmet Paşa ile

geçinemeyenMustafaReşitPaşanınziyadesiylehoşunagitmişti.Kıbrıslı Mehmet Paşa Arabistan müşirliğinden sonra Bahriye

Nazırlığına getirilmiş ve bunu takiben de 1853 yılında Sadrazamlığa

tayin edilmişti. Mustafa Reşit Paşanın himayesinden mahrum kalanMithatPaşadaböyleceKıbrıslınınhışmınauğrayarakBalkanlaraeşkiyatakibinememuredilmişti.MithatPaşanınBalkandağlarındakieşkiyatakibibirkaçaydevametti.

KıbrıslıMehmetPaşaSadrazamlıktanazledildiveyerinetekrarMustafaReşitpaşaSadrazam,AliPaşadaHariciyeNazırıoldular.MithatPaşanınhamisiolanbu ikidevletlu, ilk işolarakMithatPaşayı tekrar İstanbul’agetirdiler. Mustafa Reşit Paşa, hayatının son demlerini yaşıyordu. Buaradayerinekendipolitikasınıhazmetmişbirhalefbırakmak istiyorveMithatPaşaüzerindeısrarladuruyordu.Busebeplekendisiniherfırsattamethediyor, en mühim devlet işlerini ona havale ediyor, hususîsohbetlerindebulunduruyordu.Buarada,İngilizsultanunvanını iktisapetmiş olan İngiltere’nin İstanbul sefiri Sir Stradford Rodckliff ile detanıştırmıştı. İşte Mustafa Reşit Paşa, İngilizlerin kucağına düşmüş veonlarıntelkinatıiledevletinbaşınasayısızmazarratlargetirmiştir.İleri-

-175-⇧dedegörüleceğigibi,kendisininİngilizsefiri ilekurduğudostlukbirçokİngiliz devlet adamı ile münasebet kurmasında büyük bir köprübaşıolmuş ve Mithat Paşa İngiliz siyasetinin Türkiye’deki âdeta hakikîmümessiliolmuştu.Mithat Paşa, Mustafa Reşit ve Ali Paşalar tarafından İstanbul’a

getirildikten kısa birmüddet sonra Sadrazam Reşit Paşa azledilmiş veMısır’a gitmişti. Bu sıralarda idi ki, Kırım harbi de nihayetlenmiş veHariciyeNazırı Âli Paşa Sadrazamlığa getirilmiş, sulh müzakerelerindebulunmak üzere de Paris’e gitmişti. Mustafa Reşit Paşadan boşalansadarete tekrar Kıbrıslı Mehmet Paşa, Sadrazam Kaymakamı “Vekili -Naibi” olmuştu. Kindar bir adam olan Kıbrıslı Mehmet Paşa, yeniSadrazamÂliPaşanınParis’egitmesindenbilistifadeMithatPaşayı tahtımuhakemeye almıştı.Mithat Paşa hatıratının 8 ve 11. sahifelerinde buhususta şöyle yazmaktadır: “Reşit Paşa sadaretten infisalinden birazsonradaseyahatmaksadiyleMısır’agitmişveyerineSadrazamolanÂliPaşa dahi,Mesele-i harbiye (Kırım harbi)müsalâhası işi için Avrupayagidip sadaret kaymakamlığı ile o makama yine Kıbrıslı Mehmet Paşagelmiş olduğundan,müşarünileyh bu defaki memuriyetinde Reşit Paşave Âli Paşa ve Kâmil Paşanın gaybubetinden ve Mithat efendininaleyhindebulunanbazıhusemasının (hasımlarının) ilkaatından istifade

ederek efendi müşarünileyhi Babıâliden teb’it etmek için fırsatınıkollamağabaşlamışvekanunvenizamhilâfınabirtakımahvalveharekâtisnadıileresmimeclislerdebileteşhiryolunagitmişti.”KıbrıslıMehmetPaşabirtakımiltizamyolsuzluklarınakarıştığınıiddia

ettikleri Mithat Paşayı azlettiği gibi, mahkemeye de vermişti. AncakMithatPaşaya

-176-⇧isnat edilen hususat tahakkuk etmediği için kendisi beraet etmiş vetekrareskimemuriyetineiadeedilmişti.Mithat Paşa, eski vazifesi olan Meclisi vâlâ kâtipliğinde bulunurken

Kulelivak’ası zuhuretmişti.GençTürkhareketi olarak tarihe geçenbuvak’adaMithat Paşamahkemenin sorgu hâkimliğini yapmış ve istintaksırasındabirhaylicebirkullanmıştı.BuhusustaAbdurrahmanÂdilbey,“Kuleli vak’ası” hakkında (Hadisat-ı Hukukiyye, cilt 1, sahife 208) deMithatPaşânınbucebirvetazyikhareketlerinişöyleanlatmaktadır:“Erkânı cemiyet birer ikişer tevkif olunup, Kuleliye sevkolundular,

orada istintik ve muhakemeleri icra kılındı. Sonra Babıâli’de bir divanteşkil edildi. Bu divan cezaları tertip eyledi. Bu sebepledir ki, vakaya“Kulelivak’ası”ıtlakolunur.MüstantiklerdenbiriMeclis-ivâlâbaşkâtibiMithatEfendi(MithatPaşa)idiveMithatPaşaerbabıcürmüistintakveisticvap ederken oldukça tazyik etti. Asabi Çerkes Hüseyin Daim Paşa,MithatPaşayahitaben:Sarı sakallı efendi, Sarı sakallı efendi... İşi uzatma, biz yaptık! deyu

haykırdığıEbuzziyaTevfikbey’denmenkuldür.AnlaşılanHüseyin Paşa ırkına has olan cür’et ve asabiyeti muhafaza

etmişbiradamimiş...”Burada bir nebze durmak ve Kuleli vak'asında Mithat efendinin

yüklendiği vazifeyi tahlil etmek icap etmektedir. Zira devletin buncabüyükmemuru,müstantikidururken,meclisivâlâbaşkâtibiolanMithatefendiye, padişahı alaşağı etmek, garplılığı zorla memlekete sokmakisteyenkadroyukatletmekisteyenbirgizliteşkilâtınsorgusunuyapmakvazifesininverilmesicalibidikkattir.Mithatpaşanınherhangibirhukukî

-177-⇧bilgisiolmadığınazarıdikkatealınırsa,kendisininbuvazifeyeniçintayin

edildiği,sonrakief’alindendeanlaşılabilir.MithatPaşabirtakımtedbirlerlezamanındanverütbesindençokevvel

yükseltilmek istenmiş, böylece kendisine istikbalde hazırlanan yerineoturmakfırsatıverilmiştir.MithatefendibuhadisedensonravazifesinedevametmişveMustafa

ReşitPaşanınölümündenhemen sonra1858yılında tedavimaksadiyleAvrupa’ya gitmiş ve 1861 yılına kadar orada kalmıştır. OsmanlıDevletinde, Sultan Abdülmecit Hanın son yılları ile Sultan Abdülâzizdevrindetedavimaksadınınihtivaettiğimanagayetsarihti.Güyatedavimaksadiyle Avrupa’ya giden bu zevat, sonradan, devleti yıkacak olanfesat hareketinin tohumlarını atmışlar ve bilhassa Fransa’da Paris’tediledikleri gibi devlet aleyhinde at oynatmışlardı. Mithat Paşanın buseyahatidir ki, kendisiyle Mısırlı Prens Mustafa Fazıl Paşa arasındasağlam bir bağlantıya yol açmıştı. Çünkü kısa bir müddet sonraİstanbul’dan ayrılacak olan zevatı kiram, gidecekler; Paris, Londra veBrüksel'deyerleşecekler,gazetelerçıkaracaklar,İngilizveFransızdevletadamlariyle sağlam dostluklar kuracaklar ve ferah fahur bir, hayatsüreceklervedevletidışarıdakifaaliyetleriileyıkmağaçalışacaklardı.Mithat Paşa Paris’teki tedavisini (!) ikmal ettikten sonra Sultan

Abdülâziz’in tahta çıkışı üzerine İstanbul’a avdet etmişti. İstanbul’ageldikten sonra sadrazam bulunan Kıbrıslı Mehmet Paşa kendisini Nişvalisitayinetmişvevakitgeçirmedenmahallimemuriyetinegitmişti.Mithat Paşanın Niş vilâyetinde geçen memuriyet devresi pek nazarı

dikkaticelbedecekgibideğildi.An--178-⇧

cak kendisinin en yakınları olan Âli ve Fuat Paşalar, Mithat Paşayaziyadesiylerağbet ediyorlar, onunmükemmelbir insan ve idare adamıolduğundaâdetaittifakediyorlardı.Bu sebeple, kendisinden istifade etmek maksadiyle her vesile ile

bahanelericadediyorlarvekendisindenbahsettirmekimkânlarınıdaimaaraştırıyorlardı. Fakat hakikatte Fuat Paşa kendisini tutmuş olmasınarağmenÂliPaşaaslatutmamışveMithatPaşadandaimanefretetmiştir.Bu nefretinmeydana gelmesinde de, Âli Paşa ileMithat Paşa arasındaayrıdevletleregösterilensempatihâkimdi.ZiraÂliPaşaciddenderinbirFransız muhibbi, Mithat Paşa ise, tamamen İngilizlerin adamı idi. Bu

husustaBabıâliN.Şimşir,FransızBelgelerineGöreMithatPaşanınSonuadlıeserinin32/33.sahifesindeşunlarıyazmaktadır:“Lavard’ın{24} Suriye ziyareti de, Araplık hareketini doğrudan

kışkırtamamışsabile,(Bumemleketteİngiliznüfuzunuarttırmayolundabirizbırakmıştır.)Ziyaretinarkasından,Fransızajanları,Suriye’deki İngiliz faaliyetlerini

adım adım takip etmeğe, koyulmuşlardı. İngiliz, sefiri İstanbul’adöndükten sonra, Beyrut’taki Fransız başkonsolosunun hükümetinesunduğu ilk uzun siyasî rapor “İngiltere’nin Suriye’deki siyasifaaliyetleri”başlığınıtaşımaktadır.BirörneğiFransa’nınİstanbulbüyükelçiliğinden de sunulan raporda,

İngiliz ajanlarının Suriye’deki faaliyetlerini anlattıktan ve İngiltere’ninbilhassa çeşitli imtiyazlar koparmak yolu ile buraya sızmağa, buradanüfuzkurmağaçalıştığıbelirtildiktensonra,Mithat

-179-⇧Paşanıntutumukonusunageçirilerekşöyledenilmektedir:(Az veya çok uzak bir gelecekte Babıâliyi tehdit edecek bu ihtimal -

İngiliz sızması- karşısında Mithat Paşa, bahis konusu imtiyazteşebbüslerinin İngilizlerin eline geçmesinin doğuracağı tehlikeyigizlemekte ve daha şimdiden, karşılarına Fransız unsurunu çıkararakbunlarıönlemekistemektedir.)Raporun bu kısmının karşısına Fransa dışişleri bakanı da Freycinet,

servislerinetalimatverirşekilde,kurşunkalemleşunotudüşürmüştür.(Bu niyetler teşvik edilsin ve fiiliyatta kendilerini göstermeleri içingayretsarfedilsin).Başkonsolosraporunaşöyledevametmektedir:(Şu hâlde, kendisiyle karşılıklı dostluk ve emniyet münasebetleri

devamettirdiğimbuvali,zannedildiğikadardaİngilizdeğildir!Böylebiritham,yalandeğilsebileçokaşırıdır.MithatPaşa,banaaçıkçaitirafettiğigibi İngiltere’ye dayanmış ise, bunun için de bir saik vardı ve bu saik,memleketinin iyiliğindenbaşkabirşeydeğildi.Bugünbizimleolacaktır,çünkü, çok iyi anlamaktadır ki, bizim doğudaki politikamızın gizlidüşüncesiyoktur.)Fransız konsolosluğunun Mithat, Paşa hakkındaki bu görüşüne,

FransızHariciye vekâleti iştirak etmektedir.Nitekim, aynı eserin37 ve38.sahifelerindeFransızresmîgörüşününşumerkezdeolduğuyazılıdır:“Beyrut’takiikiFransızkonsolosu,PeretieveDelaport,MithatPaşaya

emniyet ve takdir duyguları beslemiş olan kimselerdir. Bu ikisi de buduygularını, muhtelif vesilelerle hükümetlerine iletmişlerdir. Fakat,Fransız Dışişleri Bakanlığının ve İstanbul’daki Fransız büyükelçiliğinin,konsoloslarınbuduygularınıpaylaş-

-180-⇧tıkları söylenemez. Tersine, Fransa Dışişleri Bakanlığı Mithat Paşaya,(İNGİLİZLERİNADAMI)gözüilebakmağadevametmiştir.”Yukarıdaki resmi Fransız belgelerine göre de anlaşılmaktadır ki,

MithatPaşauzunzamandırİngilizlerinadamıolarakhareketetmekteidi.Zira bahsi geçen vesikaların tarihi 1880 yılıdır. Halbuki Mithat Paşa,SultanAbdülâzizHanın iradesiyle tecrübe edilmek vemuvaffak olduğutakdirdediğervilâyetlerdendetatbikedilmeküzere,Vidin,SilistreveNişeyaletinibirarayagetirmişveTunavilâyeti adıaltında yeni bir vilâyetkurdurmuştu.Bu vilâyetin kurulduğu tarih ise 1281 - 1864’tür.Demekoluyor ki, Mithat Paşa devlet kadrosu içindeki yükselişini ve gözegirmesini bir takım gizli kuvvetlere medyundu. Bu kuvvetler ise,İngiltere’denidareedilmekteidi.Tarihçilerimiz, gerek Tuna gerekse Şam vilâyetlerindeki birçok

yenilikleri ısrarla Mithat Paşaya izafe etmektedir. Bunun sebebinianlamak çok güçtür. Zira, Mithat Paşa, Celâllî ve itiraz kabul etmeyen,kendisinden çok dahamühim iki insan olan Âli ve Fuat Paşaların dahiönünde söz söylemeğe cesaret edemedikleri, ağzından çıkan her sözükanun mertebesinde bulunan bir sultan Abdülâziz Han emretmedikçeherhangi bir şeyi yapmak cesaret ve cür’etini gösterebilir miydi? Bizbununmümkünolmadığını tarihtekibirçokmisalleri ilebilmekteyiz.Şuhalde,MithatPaşaetrafında,sultanAbdülâzizHanarağmenkopartılmakistenen yaygara nedir? Mithat Paşa, tarihçilerimizin düşünmedenyazdıkları gibi, müdebbir ve büyük bir devlet adamı olmaktan çokuzaktır. Bu zat ancak bir vilâyet valisi olabilirdi ve bu işte de pek öylebüyükişleryapabilecekbirvalidurumunadayükselemezdi.

-181-⇧Nitekimvezirlikpayesineulaştığı,sadrazamolduğuhaldebuyerlerde

tutunamamış ve çok kısa bir müddet sonra sadrazamlıktan iskatedilmiştir. Bu hususta hal’ler ve iclâslar, sahife 163’te şöyledenilmektedir: “Abdülâziz Han onu sadaretle taltif eyledi. Huzuruşahanede nasıl vaziyet alacağını bilmediği için bu tavrı hareketi hoşagitmediğiiçinikibuçukayiçindesadarettenazledilmiştir.Müşarünileyh valiliklerde faal ve muktedir, vükelâlıkta görgüsü kısa

olduğubirçokdefalarikbaleulaşıpazliilebelliolmaktadır.”Burada da görülmektedir ki, Mithat Paşa hakkında zamanımızın

tarihçilerinin kendisinden ısrarla büyük devlet adamı, büyük inkılâpçıdiye bahsetmeleri, hadiselerin tekevvün şekline asla uymamaktadır. Şuhusus rahatça iddia edilebilir ki;Mithat Paşa,Devleti âliyeye sadrazamolmak kabiliyet ve kiyasetindenmahrum sıradan bir vali mesabesindeidi.Buhusustaki noktai nazarameşhur Vak’anüvis Abdurrahman Şerefefendideayneniştiraketmektevetarihmusahabeleriadlıeserinin191.sayfasındaşöyledemektedir:“Ehemini mühimme tercih etmeği ve hangilerinin kolaylıkla

halledilebileceğini düşünemezdi. Nabız yoklamak ve uzak görüşlülükgibi, Osmanlı Devleti ricalinin muvaffakiyetlerine esas teşkil edenhassalardan tamamen mahrumdu. Uğradığı müşkülât ve ukubelerinsebebikendisininbudurumudur.”Buteşhisdegöstermektedirki,MithatPaşa,dahaçoksiyasîbirtakım

menfaatlerin, adı etrafında kopmağa gayret ettikleri bir fırtınadanistifade ile büyük adamlık, büyük mücedditlik sıfatlarını almış birdevletludur.)Kendiadındanistifadeetmekisteyenlerdeİngiliz-

-182-⇧lerdi. Bu zatın adı âdeta efsaneleştirilmiş ve devletin bütün ilerilikhamleleri çok haksız bir iktisap olarak kendisine maledilmiştir. Buhusustan böyle olması dahi Mithat Paşayı bir takım şaibelerdenkurtaramamaktadır. Çünkü, bilinmektedir ki, Osmanlı sultanlarınınhepsi, dedikleri dedik ve sözleri birer kanundu. Hiç bir vezirin, hiç birsadrazamın hiç bir ordu kumandanının veya devletin en mutenamevkiini işgal eden şeyhülislâmın dahi padişah idaresine karşı gelmesimümkün olamazdı. Kaldı ki, Mithat, Paşa, memlekette girişilen ilerilikhareketlerinde, tek başına hareket serbestisini muhafaza edecek ve

Sultan Abdülâziz gibi bir padişah da buna göz yumacaktı. Hayır, böyleşeyin husulüne imkân yoktur. Mithat Paşanın diğer vezir vüzeradanüstünlüğü yoktur. Bilâkis nakıs tarafları çoktu. Bu nakıs taraflarınarağmen padişah ferman etmeden mektepler açacak, padişah fermanetmeden kız talebeleri san’at mekteplerine gönderecek, teavünsandıklarınıkuracaköylemi?Böyleşeyolmaz.Böyleşeyolmadığıiçindezaten sultan Abdülâziz Han katledilmiş, devletin batırılmasına ramakkalmışkensultanÂbdülhamitHanimdadayetişmişvekorkunçbirihanetşebekesinin elinden devleti kurtararak 1876’dan 1908 yılma kadaryaşamasınıteminetmiştir.Bütün bunlardan ayrı olarak Mithat Paşa içkiye müptelâ ve ağzına

gevşek bir insandı da. Bu hususu, sultan Abdülâziz’i tahtından indiripbirlikte katlettiren sonra kendisi de yüzbaşı Çerkes Hasan efenditarafından öldürülen Serasker Hüseyin Avni Paşa anlatmakta ve şöyledemektedir:“LaTurki gazetesimüdürü sıfatiyle Fransa’dan getirilen ŞarlMismer

mukavelesinin hitamı ve Sadrazam Ali Paşanın da ölümü dolayısiyleParis’eavdetin-

-183-⇧den bir müddet sonra tedavi için Vişi’ye gitmiş ve bilâhare Paris’euğrayarak, ikametgâhında kendisiyle görüşmüş olan Hüseyin AyniPaşanın Sultan Abdülâziz’in hal'i tasavvurundan bahsederken (HatıratSahife225)MithatPaşaiçinşusözlerisöylediğinikaydeder:(Maahaza Mithat Paşa işaret ettiği ve hal'i sikrinde muhafazai

ketumiyetedemediğiiçin,müşarünileyhetamamiyleitimatedemiyordu.)İşteMithatPaşabuidi.Yaniiçkiyefazlasiylemüptelâveiçtiğivakitler

deağzınapekgevşekbirinsandı.Diplomasininaffedemediği tekhusus ise, herkesinbildiği gibi gevşek

ağızlılıktır. Zira içkiye müptelâ ve ağzı gevşek bir insanın diplomat vebüyük devlet adamı olması asla tasavvur edilemez. Çünkü böyle birinsana devlet sırrı teslim edilemez, teslim edildiği vakit de ihanetinebilerekveyabilmeyerekintizaretmekicabeder.İşte böylesine bir devlet adamı durumunda olan Mithat Paşanın

büyüklük vasfının nereden geldiğini anlamak cidden güçtür, öyle

anlaşılıyorki,OsmanlıDevletininmutlakadağıtılmasıesas siyasetiolanİngiliz diplomasisi, gizli servislerini durumundanMithatPaşa etrafındabirmüsbethavanınesmesinegayretsarfetmeküzerehareketegeçirmişvebuservisleringayretlerisonundadatamamenbirİngiliztaraftarıolanMithatPaşahâlâdevamedenbirbüyüklüksıfatınıniçinesokulmuştur.Bilinmektedir ki,Mithat Paşanın yeniden ihdas edilen ve bir tecrübe

vilâyeti haline getirilen Tuna vilâyetine vali nasbi, sadece Âli Paşanınkendisini zararlı fikirlerinden caydırmak ve teşkilâtlanmış bulunanAnayasacıları başsız bırakmak istediğinden ileri gelmiştir. Bu hususta(Ayhan) imzasiyle SULTAN ABDÜLÂZİZ adlı bir eser yazmış olan ArifOruçbey,ese-

-184-⇧rinin 139 ve müteakip sahifelerinde Âli ve Fuat Paşalar arasında,huzurdançıktıktansonrageçenbirgörüşmeyişöyleanlatmaktadır:“Sultan Mecit müstebit ve fakat, nazik, hatırşinas bir padişahtı.

Abdülâziz, mütekebbir ve hodpesent hoyrat bir zattı. Memleketilüzumsuzgururuvekadınsözüileuçurumasürüklüyordu!Gerçiorduyave donanmaya himmet ve hizmetleri vardı. Osmanlı donanmasınıdünyanınikinciderecebahrîbirkuvvetihalineçıkarmıştı.BahisşairZiya{25}veNamıkKemalileŞinasi’yeintikaletmişti.ÂliPaşa

gibi,FuatPaşadaŞinasiileZiya’danhoşlanmıyordu.İkisidebirvakitlerkendilerinin rağmına, Reşit Paşanın yetiştirmek istediği adamlar idi.NamıkKemal,nisbetentoysayılabilirdi.ÂliPaşadediki:KemalileZiya’nınAvrupa’yafirarlarıfenaolmadı.FuatPaşayerindendoğrularak:-Gerçekmi?Fenaoldu...diyebaşınıikitarafasalladı.Halbukibuikizatidareedilmişolsaydı,hiçolmazsabirermemuriyetle

göz önünde tutulabilirlerdi. Âli Paşanın tazyikleri buna sebep vermişti.Lâkin Âli Paşayı muaheze etmek te istemiyordu. Paris’teki sefarettenaldığıraporlar,pekdehoşmealdedeğillerdi.ÂliPaşagülerekdediki:-Beyhude endişe ediyorsunuz. Bunlara ne yapabilirdik? Kanunuesasi

isterler,Bütünzorlarıbizimleidi.Biziiktidardanuzaklaştırmaktangayriemellerivoktur.Noksanlarınıdaitirafetmezler.

-185-⇧-HeleMithatPaşayışurayıdevletreisiyaptık.Müfrit zümreyi istifade

emeliyleetrafınatopladı,budadoğrumuidi?-Şüphesiz değildi. Onu inkârâ hacet yok. Mithat Paşadan az istifade

edilmedi. Mithat Paşa bir defa prensip sahibidir. O cihetten takdiredilmekgerektir.Amagayesimakulmudur?MemalikiOsmaniyedetakibive tatbiki mümkün müdür? İşte bu nokta münakaşaya değer. BenceMithatPaşamakulbirhattıharekettakipetmektedir.ÂliPaşagülmüştü.Cevapverdi:-Şimdilikmuhaldir.Evvelâesaslıislâhatileefkârıaraştırmakmünasip

olurdu. Bir de kanunuesasi ilânı, meclisi mebusan teşkili anasır içindekargaşatevlitederzannındayım.Halkcahildir.GayriMüslimunsurlarınhâkimiyeteldeetmesimahzurdansalimdeğildir.-Bu fer’i ve binaenaleyh talî meseledir. Esas, inkılâp lüzumuna kani

olmaktır.-Müsaadebuyurbirader-iazizim.EğerMithatPaşayıpadişahamethve

sena ederek memuren Tuna’ya göndermeseydim, şu Balkan milletleriarasındadevamlıihtilâlhareketleribelirdiğiesnada,merkezihükümetteinkılâphareketlerindebulunmasınazarıdikkaticelbetmezmiydi?-Belkidemüfitolurdu.-Fransagözönündedir.Kaçkanlıinkılâpgeçirdi.-Akıbet neye müncer oldu? Elyevm Üçüncü Napoleon hazretleri üç

kanlıcumhuriyetinkılâbıüzerinetahtkurmuştur.-Mithat Paşa, Tuna’ya memuren gönderilmesinin padişah üzerindeki

tesirinizleolduğunubiliyorlarmı?-186-⇧

-Asla...OnuAbdülâzizHansuretihususiyedehuzurunakabulbuyurduve(Buişinhakkındansengelebilirsin.BirazsonradahiŞurayıdevlettekivazifene dönersin) dedi. Paşa dahi İstanbul’dan memnuniyetle ayrılıpgitti.”Yukarıdaki izahat arasında gerek Âli, gerek Fuat Paşaların Düveli

muazzamadan ikisineolanyakınlıklarıaçıkçabelli olmaktadır.ÂliPaşa,Fransız politikasının Babıâli nezdinde giriştiği, kanunuesasi aleyhtarı

siyasetinin âdeta tatbikçisi durumundadır. Fuat Paşa ise, Osmanlıİmparatorluğunu parçalamak maksadiyle İngiltere’nin giriştiği vereayaya geniş haklar verilmesini derpiş eden Meşrutiyet fikrininmürevvici durumundadır. Mithat Paşayı tutmasının esas sebebi debudur.YaniFuatPaşanınmeşrutiyetçiolduğubirgerçektir.MithatPaşanınİngilizsiyasetininâdetaesiridurumunagetirilmesinde

gerçiMustafaReşitPaşaenbüyükrolüoynamış, onda İngilizmuhipliğifikrinin uyanmasında büyük destek olmuştur. Fakat, kuvvetle tahminedilebilir ki, Mithat Paşa, İngilizlere tamamen bağlanma yoluna, Tunavilâyetindebulunduğusıralardagirmiştir.MithatPaşanınTunavilâyetindebulunduğuyıl olan1864 yılı veonu

takip eden yıl, İngiliz siyasilerinin, Balkanlara, nüfuz etmek isteyen veBulgaristan üzerinde çok yıkıcı tahriklere girişmiş bulunan Rus nüfuzsiyasetlerine karşı en şiddetli bir mücadeleye girdikleri tarihtir. Butarihte,Balkanlardamüteadditİngilizkonsolosluklarıaçılmış,âdetahervilâyetvesancaktabirerkonsolosveyamuavinindenbaşka,yerlihalktançoksayıdaajankullanmışvesugibiİngilizlirasıakıtmıştır.

-187-⇧İngiltere’nin kurduğu bu iptidai teşkilat çok kısa bir müddet sonra,

yani 1870 yılından sonra, Balkan komitacılığının türemesine veteşkilâtlanmasına yol açmıştır. İngilizler kendilerinin kurdukları buteşkilâtı, fevkalâde bir şekilde ve hiç kimseye sezdirmedenkullanmışlardı.Buteşkilâtıntambirorganizasyon,ileortayaçıkmasındaise,Türktarihindekimeş’umrolleriileBalkanTürklüğükasabıunvanınarahatça hak kazanmış olan İngiliz NOEL BUKSTON kardeşler veLondra’daki(Balkankomitesi)merkezibüyükrolalmışlardı.

RUSLARIN,MİTHATPAŞA’YASUİKASTTEŞEBBÜSLERİMithat Paşanın, Tuna vilâyetindeki valiliği sırasında İngilizlere olan

yakınlığı, Rusların dikkatini çekmiş ve kendisini bertaraf etmekmaksadiyle iki defa suikast tertip edilmiş, fakat her ikisi de muvaffakolamamıştı. Mithat Paşa bu suikastlar hakkında “Tabsıra-i İbret” adlıeserinin58ve59.sahifelerindeşunlarıyazmaktadır:“Rusların ve muhtemelen Sırplıların asıl arzuları Mithat Paşanın

Tuna’dan kaldırılması olduğu halde bu husus gerçekleşmemiştir.Bükreş’te faaliyetgösterenİslavkomitesi tarafındanve ayrıcaSırbistanPrensi Mihal’in de arzusu ile Mithat Paşanın ortadan kaldırılmasınateşebbüsedilmişti.BuişiçinBükreş’tengönderilmişikişahısbusuikastıbizzat icraya cesaret edememişlerdi. Mithat Paşa her gün islahhaneyegittiği için, bunlar İslahhanedeNemçeli (Avusturyalı) diye anılan fakatismi hatırda kalmayan bir şahsı suikast için kiralamışlardı. Bir günMithatPaşaislâhhaneye

-188-⇧giderken bir çalılığın arkasına saklanmış bulunan bu Nemçeli, MithatPaşa önüne geldiği vakit tabancası ile ateş etmek için ayağa fırlamış,fakat heyecandan tabancası yere düşmüş, suikast de böylece akameteuğramıştı. Suikastçı yakalanamamış ve doğruca Avusturyakonsolosluğuna giderek sığınmış ve tabancayı da konsolos efendiyeteslimetmişti. Suikast ilealâkalı olarak konsolos efendi uzunbir raportanzimetmiş veMithat Paşaya vermişti. Bu hadiseden sonra tahminenotuz beş yaşlarında Yuvan adında bir Sırplı,Mithat Paşanın seyisliğinetalipolmuş ise de bu işe alınmamış, kendisi işe alınmayışını HıristiyanoluşunahamlettiğindenMüslümanolmuş, tekrarmüracaat etmiş ve buişegirmekhususundaısraretmişti.Yeniadı ileÖmer’inbuısrarınazaridikkaticelbetmişvepeşinehafiyelertakılarakdurumutetkikettirilmişti.Bu işe memur hafiyeden birisi bir gün kendisinin kaldığı bir Bulgarevinde Sırpça bir mektup yazdığını ve üzerine Yuvan, namı diğeriÖmer’inçobansopasınıverdiğiadamyoldaPlevnecivarındayakalanmış,sopasıalınmışve içinden iki sahifelikbirmektupçıkmıştır.Bumektup,Sırp Prensi Mihal beye yazılmıştı. Mektupta, Mithat Paşanın yanınagiremediğini, Müslüman olduğu halde işe kabul edilmediğini bildirenYuvan, Mithat Paşayı tabanca ile öldürmekten başka bir çaresikalmadığını bildirmekte idi. Ancak suikastçı, Mithat Paşanın yanında

bulunanArnavutmuhafızlardançekindiğinidemektubundabelirtmiştir.MahkemeyeverilenbuşahsınSırpprensiadınaMithatPaşayıkatletmeğeazmettiği tebeyyün ettiği için idam cezasına çarptırılmış, fakat MithatPaşa bu cezasını müebbet kürek cezasına tahvil ile İstanbul’agönderilmiştir. Bu şahsın kurtarılması için Rusya’nın İstanbul sefirigeneralİgnatiyefçokçalışmışisede,bumesaisineticevermemişvesui-

-189-⇧kastçıkürekcezasınıçekmeküzereDiyarbakır’agönderilmiştir.MithatPaşayaTunavalisiikengösterilenbualâkanınsebebiüzerinde

durmak istemiyoruz. Zira,Mithat Paşanın Tuna vilâyetindeki hususi veresmî,hayatıhakkındakaydadeğervesikalarhenüzneşredilmişdeğildir.Daha doğrusu arşiv tetkik edilip, bu hususta, bir fikre varmakmümkündür.Ancakbiz,MithatPaşanın,Osmanlıİmparatorluğundakimeşrutiyetve

kanunuesasifikrininşiddetletaraftarıolduğunu,hattabundandaileriyegittiğinivebirdevletkurmakfikrietrafındakendisinihazırlayanİngilizsiyasetine de bu yüzden bağlandığını söylemek isteriz. Nitekim,vereceğimizbirkaçvesika ilekendisininAbdülhamitdevrinde,birArapdevletikurmaküzerebazıtedbirleraldığınıanlatmağaçalışacağız.MithatPaşaöylesöylendiğive iddiaedildiği gibi bir büyük adamda

değildir.Devletidaresinden,helesadrazamlığınicapettirdiğigenişgörüşvemüsamahadan,uzakgörüştendemahrum,hattabirtakımhareketleriileâdetazorlakendisineihanetdamgasınıvurmakisteyenbirinsandır.

TÜRK-RUSHARBİNİNMESULÜMİTHATPAŞADIROsmanlı İmparatorluğunun başına büyük gaileler açmış bulunan

1877/78Türk -Rusharbinin tekmüsebbibi vemesulüMithatPaşadır.Zira,İngiltere,birtaraftanOsmanlıİmparatorluğunuçökertmekisterkendiğertaraftanOsmanlıİmparatorluğununyerinegeçe-

-190-⇧cek bir Rusya'ya asla tahammül edemiyordu. Bu bakımdantarihlerimizde tersane konferansı diye anılan bu konferansta, MithatPaşanın tutumu cidden çok tuhaftır. Hatta tuhaf da değil, tamamendevletinaleyhindedir.MithatPaşanıntersanekonferansındakidavranışıiledevletinbaşınaaçılanbeliyyenintekmesulüvemüsebbibiolduğunuşuvesikaortayakoymaktadır.AliKemalbeyin,Sabahgazetesinin3mart1338/1922tarihlive11596

sayılınüshasındayazdığıveMİTHATPAŞAİÇİNbaşlığını taşıyanyazıdaşöyledenmektedir:“Salisen (Üçüncüsü), mamafih bitarafane muhakeme edecek olursak,

MithatPaşamerhumunharicîsiyasetindebarizbirkusurunubuluruzki,o da, 93 seferinin (1877/1878) zuhurundan evvel cereyan edenmüzakerelerde,bilhassaTERSANEkonferansınıniçtimaısırasındaittihâzettiği hattı harekettir. O zaman bu büyüklükte bir hükümet adamıtedbirlivedüşünceliolmak,AvrupadevletlerisiyasetiileBosna-Hersekve Bulgaristan gibimuhtelifmeselelere dair bir hal çaresi bulmak, herhalde Rusya ile muharebenin önünü alarak, Moskof sefiri generalİgnatiyef’in tuzağına tutulmamak hasılı, Osmanlı devletini bu hatayıirtikâptan menetmek için gelen İngiltere murahhası Lord Salisböri ileanlaşmak ve ona göre hareket etmek lâzımdı. O büyük sadrazamlıkkudretinerağmenbukiyasetigösteremedi.HaricîvedahilîfelâketimizinbaşlangıcıdabuyüzdenmeydanagelenomeşumRusyaseferioldu.”Ali Kemal bey bumütalâada bulunduktan sonra Mithat Paşa için şu

hükmevarmaktadır:“İşteböylebirbüyüklüğü(!)okocaveziribraz

-191-⇧edemedi (gösteremedi). Daima olduğu gibi sözü yine ayağa düşürdü.Tersane konferansı lehimizde toplanmıştı, aleyhimizde neticelendi.

Avrupadevletleriortadansıyrıldı,Rusyailebaşbaşakaldık.Oseyyie iledebaşımızagelmedikmusibetlerkalmadı.”MithatPaşanınbüyükadamlıkvasfıvebüyükvezirlikpayelerininnasıl

bir şişirme vasıf olduğu hususunda da Vak’anüvis Abdurrahman ŞerefefendidennaklenMehmetZekiPakalın,MithatPaşaadlıeserinin77ncisahifesindeşöyleyazmaktadır:“Amma Avrupa’yı ve Avrupa nazarında Devlet-i âliyyenin vaziyetini

bilmediği gibi ve esaslı bir inkılâbın başına geçip de onu selâmetnoktasına götürmek için lâzım gelen mümtaz evsafa tamamiyle malikdeğildi.”İşteMithatPaşanındevletadamlığıbukadardı vebundanbir santim

ileriyegeçecekkabiliyetideyoktu.Kaldıki,MithatPaşanındevletadamlığıvasfınıuzunyıllarboyutarih

kitabına tahrif ederek geçirenler, gerçekleri bu milletin çocuklarınanedenöğretmediklerininherhaldemuhasebesinibirgünvicdanlarındayapmakmecburiyetindekalacaklardır.Buyüksek(-)veulu(!)devletadamınınyaptığıbüyükveşanınalâyık

işlerden bir tanesi de, devleti büyük borçlar altına atmak olmuştu.Osmanlı İmparatorlarına yüklenmek istenen ve bunda da büyükmikyasta muvaffak olan müverrih ve münevverlerimizin yazdıkları,devletiborçlandırdıklarıvebuyüzdendeAvrupadevletlerininsadecebusebepledevleti yıktıkları, devletin beş parasız kaldığı yolundaki söz veyazılarının hakikatle hiç bir alâkası yoktur. Osmanoğulları bu devletehakikatenbüyükbirvicdanhuzuruilehizmet

-192-⇧etmişler, Türk milletini tarihin, en büyük imparatorluğu halinegetirmişler, dünyanın bilinen üç kıtasında ferman ferma olmuşlar vedevletinnehaysiyetine,neşerefine,nedemalınaeluzatmışlardır.Ancak,neredenidareedildiğiniyukarıdanberiizahetmeğeçalıştığımızbumenfîve sadece devleti değil, Türk milletini de yıkmayı hedef ittihaz edensiyasetindevamıolarak,Osmanoğullarımüstahakolmadıklarıbirsıfatlamuttasıfedilmişlervedevleteasılihanetedenlerdebaştacıedilmişlerdi.MithatPaşa işteböyleyanlış tanıtılanvehâlâbunda ısraredilenvebaştacıyapılanbirdevletlûdur.Şimdibuzat ile,SultanAbdülâziz’inhal’vekatlindemethaldarbulunandevletlûlarındevletinasılbirborcunaltına

soktuğunadairolanbirvesikayıtetkikedelim.

DEVLETİBORÇLANDIRANLARDEVLETLÜPAŞALARDIRAliFuatbey,Servet-iFünunmecmuasının1547/73sayılı nüshasında

buhusustaşunlarıyazmaktadır:“Yekdiğerini takiben sadaret mevkiine gelmiş ve her biri ayrı ayrı

meslekten yetişmiş Mahmut Nedim, Mithat, Şirvanîzade Rüştü veHüseyinAvnipaşalar,başlarındaÂliveFuatpaşalargibisiyasetidevletiidareye kadir zevat bulundukça istihdam oldukları hizmetlerdemuvaffakiyet göstermişlerse de, doğrudan doğruya mevkii iktidarageçinceonlarınyerlerinitutamadılar.Devletinharicîvedahilîsiyasetinilâyıkiyleidareedemediler.Devletin malî idaresini de fena bir halde idare ettiler. Zamanı

sadaretlerinde akdolunan istikrazlar, Galata taraflarından (yanisarraflardan)müteferriksu-

-193-⇧retteyapılaniçistikrazlariledevletiYÜZMİLYONlirayayakınborçaltınasoktular. Bahusus birbirleri ile uğraşmaktan devlet menfaatinidüşünmeğevakitbulamadılar.İştedevlet,bukabiliyetsizveuzağıgörmektenmahrum,adlarınasiyasî

deha vasfı da eklenerek, tanıtılan insanlar tarafından idare edilmeğemahkûm edilmiş ve İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu siyasetimuvaffakolmuştur.Ancakİngiltere içinhedef sadecedevleti fena idareettirmek değil, fakat devlete hizmet edecek bütün Osmanoğullarınıbertaraf etmekti. Zirabilinmektedir ki, İngilizpolitikasının Türkler içintayinvetesbitettiğisiyasetbudur.Nitekim1914/1918harbindensonra,1839 yılından beri devam eden bu siyaset son noktasına gelmiş veOsmanlı hanedanı tasfiye edilmiştir. İngiltere ancak bu saltanatıntasfiyesinden sonradır ki, rahat bir nefes aldığını zannetmiş fakathadiseler İngiltere’nin bu siyasetinde yanıldığını çok geçmeden daha1936yılındaFilistinhadiselerimuvacehesindegöstermiştir.Hernehalise,bizyakıntarihedeğil,kendimevzuumuzageçelim.Evet

İngiliz siyasetiOsmanoğullarınınherne suretleolursaolsun tasfiyesiniâmirdi. Bu siyaset yavaş, fakat emin adımlarla ilerliyor veOsmanoğlundan geliyor ve İngiliz siyasetinin muvaffakiyetine setçekiyordu.BuOsmanoğluyukarıdanberiizahetmeğeçalıştığımızsultanAbdülâzizHanidi.Onunmevcudiyetiİngilizlerisinirlendiriyorvehukuk

veinsanlıkdışıtedbirleralmağasevkediyordu.Butedbirlerinneolduğuise,SultanAbdülâziz’inhal’ivedörtgünsonradaFeriyekasrındakatliileortayaçıkmaktadır.

-194-⇧

SULTAN ABDÜLÂZİZİN HAL'İNE VE KATLİNE TEKADDÜM EDENHADİSELERZİNCİRİ1868 yılında başlayan Sultan Abdülâziz aleyhtarı faaliyetin siklet

merkezini Mithat paşa ile sonradan Avrupa’ya kaçarak, Mısırlı PrensMustafa Fazıl paşa ile temas kuran ve paşanın cebinde bulunan İngilizpolitikasının gizli adamı Baron Rodchilld’in Altınları ile bir devleti yokeden zevat arasındaki müzakereler Topkapı dışında bulunan Mithatpaşanınyeniyaptığıevi teşkilediyordu.Buzevatın (sonradan JönTürkolacak zevat) Avrupa’ya firar fikri bu evde münakaşa edilmiş, tatbikmevkiinekonmuşveböylecebir imparatorluğunkaderi ahşapbir evdekararlaştırılmıştır.Bu hususta Ayhan imzasiyle tarihî eserler neşreden Arif Oruç beyin

SultanAbdülâzizadlıeserinin99.sahifesindekimalûmatıaynenaşağıyaalıyorum:“Topkapı haricindeki bu ev, bir seneden beri şurayı devlet reisi olan

sabık Tuna valisi Mithat paşanın yeni yaptırdığı bina idi. Kapıyı açan,MithatpaşanınsadıkadamıArifağaidi.Briçkailegelende,SadrazamÂlipaşanın birkaç zaman evvel Erzurum vali muavinliğine tayin ettirdiğişairNamıkKemalbeydenbaşkasıdeğildi.NamıkKemalbeyyavaşça:-Kimlervariçeride?-Hementeşrifbuyurun,efendilerimizincümlesiiçerdeler.-Şinasiefendihazretleriteşrifbuyurdularmı?-Efendihazretleriakşamdangelmişlerdi.Paşamızlataamettiler.Ba’de

(sonradan)Ziyabeygeldiler.Paşa,müstacelenmabeyn’egittiler,üçsaatkadarvardır.

-195-⇧-Çokşey,acabaesbabıhakkındamalûmatalmakkabiloldumu?-Ne mümkün. Hünkârın tezkeresi üzerine durmayıp araba ile azim

oldular.-Çokşey,fenahaber,falihayırdırinşallah...veodadaniçerigirdi...”Ayhan’ın kitabında uzunca bir yer işgal eden bu bahsi burada

kısaltarakhattakısaltarakdadeğil,aynımanayasadıkkalarakvermeğeçalışacağım.

“NamıkKemalodayagirdiğivakit içeridemarizyüzüileTasviriEfkârgazetesinin kurucusu Şinasi efendi, Mustafa Reşit paşanın çok takdirettiği ve kendisini Mabeyn-i Hümayuna yerleştirdiği, Ziya (Ziya paşa),SuaviveTasviriEfkârsahibiEbüzziyazadeTevfikefendilervardı.NamıkKemal’incebindeiseFransızpostasıilegelenyabancıbasınaait

gazeteler vardı. Namık Kemal bey bu gazeteleri, arkadaşları ilekanunuesasiyi görüşmek için getirmişti. Zira gazetelerde Sardunyadevletininyenianayasasıvardı.”İştesonradandevletinbaşına JönTürkbeliyyesini ikameedecekolan

zevatın toplantıları böyle başlamıştı. Bu zevat Mithat paşanın Topkapıdışındaki bu yeni evinde devletin dibine koyacakları ilk dinamitihazırlamışlar, sonra da firar ettikleri Avrupa’da yabancı devletlerinparasiyleOsmanlı İmparatorluğununmahvına sebep olan çalışmalarınagirişmişlerdi.Bu zevat o gün aralarında devletin birçok meselelerini müzakere

etmişlerdi. Müzakerelerinin merkezi sikleti ise, devletin idare şekli vedevleteverilecekyenişekildi.Hemenhepsininkafasındainkılâplargeçi-

-196-⇧ren Avrupa’nın yeni statüsü vardı. Meselâ Suavi, bu toplantıda, aynıkitabagöre,şöylekonuşuyordu:“Memleketimizdebirinkılâpelzemdir.Memleketgidiyor.Padişahasöz

geçirmeknemümkün.Saraykadınlarınelindedir.Halkbiilâçtır.Hâzinedeakça yoktur. Şevketlûya söz dinletmek müşkül. Dünya inkılâplargeçiriyor.Milletlerintibah’ageldi.DünmemalikiOsmaniyeninbirparçasıolanYunanistan’ın,birayevvelâmmehâkimiyetiidaresinitatbikettiğinigözönünde tutalım. Yunanlılar alelâde bir meşrutiyetle bile iktifaetmediler.Biz,bunadahirazıyız.SarayıbirazsıkıştıralımbirOsmanlıâlimeclisiteşekkületsin.FakatÂlipaşabunubileçokgörüyor.(Bizeislâhatkâfidir)diyor.Şinasiefendiise,dahadaileriyegitmişve:“Âli, Fuat’a nisbetle daha müstebittir. Fuat muktedir bir zattır. Bu

hususu bizzat tecrübe ettim. Ceride-i askeriyenin tesisinde, bana nasıltevazu ile müracaat ettiğini hepiniz bilirsiniz. Fuat paşa ilericiliktaraftarı. Âli paşamütereddit. Daha doğrusu sarayın nüfuzunu kırarak

elinealmakistemektedir.”Fakatbunlarınhepsindenbaskın olan damuhakkak ki Namık Kemal

beydir.NamıkKemalbey:“İslâhat,tanzimat,bütünbunlarAbdülâziz’inkavlindekalanmaddeler.

Şu devlete bundan sonra kimsenin emniyet ve itimadı kalmadı. Nasılkalsın ki, her gün bir türlü hareket-i müstebidane ile vatan telvisedilmektedir. Sultan, güllük gülistanlık olan bu vatanı bir mezarlığaçevirdi. Binlerce şehidin kanı saçılan vatanın her köşesi, önüne gelenesatılıyor,buvatanasahipolanmilletmidir?Yoksaşahısmıdır?”{26}

-197-⇧Dikkatedilirse,NamıkKemâl’inağzındançıkanbusözler,butarihten

yarım asır evvel başlamış olan ve bu tarihten sonra da devletinmahvedileceğigünekadarsöylenegelensözlerdenaslafarklıdeğildir.VebusözleremesnetolanfikirlerinmaalesefmerkezideAvrupaolmuştur.Avrupa devletleri, önce kendilerinin ortaya attığı fakat sonraları malbulmuşmağribi gibi, bizim ihtilâlcilerin sarıldıkları bu tezi, bu tarihtensonra rahatça kullanacaklar ve islâhat, meşrutiyet, hürriyet fikirlerietrafında devlete yaptıkları baskılarla koskoca Âl-i Osmanİmparatorluğunuparamparçaedeceklerdi.NamıkKemal’inağırbirdilleithamettiğiSultanAbdülâzizHanaslave

kat’abusözleremuhatapolacakinsandeğildir.SultanAbdülâziz’intahtaçıktığı bir sırada sarfedilen bu sözler, İngiliz siyasetinin Türkiye’deyeşeren ve filiz veren dünya politikasının ilk meyvelerinden başka birşey değildi. Zira bu sözlerin sarfedildiği sıralarda Devleti Âliyye,dünyanın en kudretli iki üç devletinden bir tanesi idi. Donanması ile,askerikudretiilevehiçbirAvrupadevletindenaslaaşağıolmamaküzeremeydana getirdiği sınaî tesisleri ve fabrikaları ile bu devlet dünyasiyasetineyenidenistikametverecekbirkudretiktisapetmişti.Vatanı satanlar, Osmanoğulları değil, bizzat bu sözleri ile milletin

tamamını tezyif ve hakaretlere boğan, Osmanoğullarına düşman dünyasiyasilerinin paraları ile sonradan Avrupa’da devlet ve Türk milletialeyhinegazete,risaleveemsalimuzırfaaliyetlerdebulunanlarolmuştur.Onların bu faaliyetleridir ki, koskoca bir imparatorluğun batışında tekâmil olmuş, muhtelif milletlerden meydana gelmiş olan Osmanlıİmparatorluğu, meşrutiyet fikri etrafında kopartılan yaygaralarla

batırılmıştır.-198-⇧

Âli paşa yaslandığı Fransız siyaseti ile, İngilizlerin Osmanlıİmparatorluğundaoynamakistediklerioyunlarıbozmağaçalışıyor, fakatkendisidebir taraftanFransız siyasetine tavizveriyordu.Bubakımdaneline kudret geçtiği her anda Ali paşa daima bu ihtilâlcilerle yakındanmeşgul olmuş ve zararlı faaliyetlere imkân nisbetinde mani olmakistemiştir.Âli paşanın sadrazam bulunduğu sıralarda titizlikle takibine gayret

gösterdiğiiç,siyaseti,hepvedaimaMustafaReşitpaşanınyetiştirdiğivememleketezararlıolduklarınıbildiğibuinsanlarlameşgulolmak,onlarafırsatvermemekesasınadayanıyordu.Bu bakımdan Âli paşa, Mustafa Reşit paşanın yetiştirmeleri olan

Şinasi’yede,Ziyapaşayadaamanvermiyor,onlarıkinvegarezle takipediyordu.Bu sıralarda, yani 1868 yılında ise, Mithat paşa “Genç Türkiye” gizli

cemiyetininreisibulunuyordu;MithatpaşaTürkiye’deki“GençTürkiye”cemiyetininreisliğine,biryılkadarevvelveFuatpaşanınazlindensonraMısırvalisiİsmailpaşanınpadişahnezdindeyaptığıteşebbüslersonundaOsmanlı İmparatorluğu hudutları dışına sürdürdüğü ve Paris’teyerleşmişolanMısırlıPrensMustafaFazılPaşatarafındangetirilmişti.İşte Prens Mustafa Fazıl paşa Paris’e gidip yerleşince orada “Genç

Türkiye”,cemiyetinitesisetmişvedevletaleyhinefaaliyetleregeçmişti.Mithat paşa ise Merkezi Paris’te bulunan bu cemiyetin Osmanlı

İmparatorluğu içindeki teşkilâtının başı idi ve cemiyetin en mümtazelemanlarıdaNamıkKemal,Ziyapaşa,Şinasi, EbüzziyaTevfik veAgâhefendilerdi.MithatpaşabundanonyılevvelMustafaReşitpaşanıntavsiyesiyleve

hastalıkbahaneederekgittiğiAv--199-⇧

rupa’da çok şeyler öğrenmişti. 1857 tarihinde yaptığı bu seyahatindeMithatpaşa,hem lisanöğrenmiş,hemdeFransa,Belçika,AvusturyaveAlmanya’yı gezmiş, siyaset âleminden dostlar edinmişti. Bu bakımdancemiyetin faaliyetlerinde cidden iyi bir rol almış ve istediği neticeyi de

eldeetmişti.Mithat paşa, islâhat taraftarı da değildi. O kat’i bir inkılâp istiyordu.

Aklı sıra ilân ettireceği kanunu esasi ile memleketin, kendisine, kendifikrinegöre,dahaileriyegideceğinidüşünüyordu.Fakat,memleketidahaileriye götüreceğine dair İngiliz ajanlarının ve siyasilerinin kulağınadoldurduklarısözlergerçeğeuygundeğildi.Ziradevlet,dünyadevletleriarasındakuvvetvekudretiilehergünbirazdahasiyasîhadiseleretesirediyor ve sözünü geçiriyordu. Bu durumda bir devletiMithat paşa, birvali kafasiylenasıldahada ileriyegötürebilecekti?Yukarıda kendisininancak bir vilâyeti idareye yetecek kadar zekâ sahibi olduğuna dairverdiğimizvesikalardansonra,Mithatpaşanınbirdevletiidareyekifayetetmeyeceğigerçeğideortayaçıkmaktadır.Burada düşünülmesi mutlak lâzım gelen mesele şudur. Mithat paşa,

İngilizlerin dünya hâkimiyeti siyasetinde bir satranç taşı idi veİngilizlerin kendisine vaadettikleri şeyler inkılâplardan, islâhatlardandahamühimşeylerdi.İngilizlerinMithatpaşayatelkinettiklerişey,devletfikriidiveMithat

paşa bu devlet fikri etrafında kendisini adamakıllı hazırlamışbulunuyordu.Buhusustabirazileridevesikalarıiledahagenişmalûmatvereceğiz.Türkiye’dealttanaltabaşlayanjönTürkhareketininelebaşlarıdevlet,

millet, hürriyet, teşkilâtı esasiye diye avaz avaz bağırmakla da iktifaetmedilerve

-200-⇧planlandığı şekilde harekete geçtiler. Bu teşebbüslerden birisi MısırlıPrensMustafaFazılpaşanınmemleketinistikbaliilealâkalıolarakSultanAbdiilâziz’e yazdığı mektuptu. İşte bu mektubu elli bin nüsha olaraktabettilervegizlicehalkadağıttılar.Bunutakiben,tahtsırasındaMahmutNedimpaşanın yapmak istediği değişiklikle alâkalı olarak Ziya paşanınyazdığı (Veraseti Saltanatı Seniyye) adlı risale basıldı ve gerekİstanbul’dagerekseecnebipostalarbulunanvilâyetlerdebüyükmikyastadağıtıldı. Ziya paşa bu risalesinde, Saltanatı Seniyye üzerinde herhangibir değişiklik yapılmamasına karşı çıkıyor ve Yusuf İzzeddin efendilehine vaki olacak bir taht değişikliğinin memleketi sonu meçhul birbadireye sevkedeceğini ileriye sürerek tahtın Murat efendide olması

lâzımgeldiğinikaydediyorvesıradanağırithamlardabulunuyordu.

JÖNTÜRKLERVEFAALİYETLERİJön Türkler ciddî olarak faaliyete geçmiş bulunuyorlardı. Bu hususta

HalûkY.Şehsuvaroğlu,SultanAzizHususî,SiyasîHayatı,DevriveÖlümü,adlıeserinin47vemüteakipsahifelerindeşöyledemektedir:“Devlet idaresi hakkında Sultan Mecit’in son zamanlarında bazı

münevverlerinarasındabaş gösteren hoşnutsuzluk Abdülâziz devrindededevametti.İşlerinkötügidişikarşısındaJönTürkismialanmuhalifvegizli bir parti Babıâlinin dahilî ve haricî siyaseti aleyhine çalışmağabaşladı.”ŞemsipaşazadeHasan beye göre, (YeniOsmanlılar) denilen cemiyet,

nizamnameyebağlıvebirteşki--201-⇧

lâta müstenit değildi; Şinasi’den başlayarak bazı gençler, Babıâlinin ozamanki siyasetine, daha doğrusu devletin haricî siyaset namı ilegösterdiğiâcizvemeskenetemuarızdılar.BugençlerŞinasi’ninkurduğuvesonradantilmiziNamıkKemalbeye

devrettiği Tasviriefkâr matbaasında toplanırlar, hükümeti tenkit yollufikirteatisindebulunurlardı.ŞemsipaşazadeHasanbeyinyukarıdatemasettiğiveJönTürklerinbir

nizamnameye ve teşkilâta sahip olmadıkları hususundaki sözleriüzerinde durmak isteriz. Zira, nizamnamesiz ve teşkilâtsız çalışmanınmümkünolmayacağıherkestarafındanteslimedilecekbirhakikattir.Buhale göre, Jön Türkler teşkilâtsız, başsız nasıl çalışmışlar ve kısa birmüddet sonra nasıl muvaffak olarak Sultan Abdülâziz Hanı tahtındanindirterek katline sebep olmuşlardı. Teşkilâtsız bir insan kalabalığınınböylebirşeyyapmasımümkündeğildir.Şuhaldebuzevat,mutlakabirbaşkateşkilâta, birbaşkayerebağlı idiler.Buyerneresi idi? ileridedegöstereceğimiz gibi bu teşkilât, İstanbul’daki İngiliz sefareti Avrupa’daise, Rodchild ailesinin altınlarını cebine indiren Mısırlı Prens MustafaFazılpaşanınikametgâhıidi.Çünkü, bu zevatı kiram, devlet aleyhine işledikleri habasetten sonra

kanununpençesinden kurtulmak için her vakitAvrupa’ya kaçmışlar veorada bu hain Mustafa Fazıl paşadan yardım ve himaye görmüşlerdir.MustafaFazılpaşa isebirgünbelkikardeşi İsmailpaşanınyerineMısır

Hidivliğine gelirim düşüncesi içinde bocalarken, İngilizlerin ağzınaçaldıklarıbirparmakbalsonundavebuhülyayadalarakMısırvaliliğinitahayyületmeksuretiylebağlandığıİngilizcihan

-202-⇧hâkimiyetiuşaklığınadevamediyorvemetbuudevleteihanetediyordu.Evet,MısırlıPrensMustafaFazılpaşaİngilizlerinbirajanındanbaşkahiçbir şey değildi ve kendisi bu ajanlıkta devam ederken, birtakım gafilinsanları da, süslü kelimelerle kandırabiliyor ve devlete ihanetesevkedebiliyordu.

ABDÜLÂZİZHAN'INİLERİLİKHAMLESİBütün bu hareketlere rağmen sultan Abdülâziz devleti

kuvvetlendirmek gayretlerinden kat’iyen bıkmıyor ve her geçen gündevlete birtakım yenilikler getiriyordu. Bu yenilikler arasında hayvanislâhıiçinnümuneçiftlikler,Şurayıdevletteşkiligibimüesseselerdeyeralıyordu. Ahmet Mithat efendi Üssi inkılâp adlı eserinin 105 ve 107.sahifelerindebuhusustaşumalûmatıvermektedir.“Ve heyeti nafianın semereli çalışması ile memleketin her tarafına

şoseleraçılıyor,ahalidentoplananparalarla,yineziraaterbabınınişlerinikolaylaştırmak ve kendilerini birtakım murabahacı ve tefecilerinellerinden kurtararak lâzım olduğu vakit bir banka gibi paraalabilecekleri (menafii umumiye sandıkları) açılıyor, ziraatin modernhale getirilmesi için nümune çiftlikleri kuruluyordu. Bu çiftliklerdehalkın istifadesine sunulan ve üzerinde halkın rahatça çalışıpöğrenmeleri için de ziraat makineleri alınıyor ve devlet çiftliklerindehalkınistifadesinearzediliyordu.Bundan ayrı olarak Sofya’da beşer yüz yetimi istiap edecek büyük

islâhhaneleraçılmıştı.Bunlardabuyetimlerehertürlüsanayimakineleriüzerindederslerveriliyor,böylecedevletinyenidenihyaedilensanayiinedehizmetediliyordu.

-203-⇧Velhasıl, devrin terakkisi neyi icap ettirmiş ise hepsi yapılmış ve

Sofya’daki vediğer yerlerdeki tecrübeler üzerine SultanAbdülâzizHantarafındanmemalikiOsmaniyeninhertarafındabuemsalmüesseselerinaçılmasıiçinfermanlarçıkarılmıştı.”Ahmet Mithat efendi yine aynı eserin 107. sahifesinde şurayı devlet

içindeşunlarıyazıyor:“Maahaza vilâyeti şahanenin yenilikler karşısında gösterdiği intizam

ve terakkiye mukabil Saltanatı Seniyyenin paytahtında dahi bütünvilâyetleremerkezolabilecekbiryeniintizamihtiyacımeydanagelmişti.Bab-ı vâlâ-ı meşihat, Maliye, defterhane-i hakanî gibi, vilâyetlerde

doğrudandoğruyabağlıvealâkalıolandairelerinmuamelâtıarasındabirahenk meydana getirmek ve devletin işlerini aksatmamak maksadiyleyeninizamlarkonmuşvedevletin işlerininmükemmel surette işlemesi

temin edilmişti. Babıâli, bilhassa böyle bir islâhattan sonra devletinbütünmühimişleriningörülüpkararavarılacağıbirteşkilâtınkurulmasılüzumuna inanmışvebirŞurayıdevlet tesisicihetinegidilmiştir.Şurayıdevlette işlerin mükemmel şekilde yürütülmesi için Osmanlıİmparatorluğu dahilinde bulunan bütün vilâyetlerden,mahalli iyi bilenmurahhasların celbi ve şurayı devlete aza tayinleri kararlaştırılmıştır.Şurayı devlette, Mülkiye, Nafia, Tanzimat ve Muhakemat şubelerimevcuttu. Bu şubeler, kendi vazifeleri dahilinde meseleleri kararabağlıyorlar,eğermühimmesailçıkarsa,bumühimmeselelerindehallineve bir karara bağlanmasına umumî heyetçe karar veriyorlardı. İşte buteşkilâtın adına Şurayı devlet denmiş ve bu heyetin içinde bulunanMithatpaşaya,daŞurayıdevletinriyasetiihsanbuyurulmuştu.

-204-⇧Böylece eskiden beri faaliyette bulunan Meclisi Vâlâya lüzum

kalmamışvebuteşkilâtlâğvedilmişti.”İşte Mithat paşa ve diğerlerinin yıkmağa çalıştıkları ve dolayısıyle

kendişahsındadevletiyıkmak içinherçareyetevessülettikleripadişahSultan Abdülaziz Han bu idi ve devleti eski kudret ve kuvvetine ircaetmekiçinböylesinebirçalışmadevresiiçindeidi.Sultan Abdülâziz Han, saltanatta bulunduğu devre içinde memleket

hayrına yalnız bu ve buna benzer işlerle de meşgul olmamış, o,memleketi bir baştan bir başa demiryolları ile de tezyin etmeğe kararvermişvebukararınıdatatbiksahasınaçıkarmıştı.Düşünmek, lâzımdırki, Avrupa’da bugün büyük devletler arasında bulunan dünün birçokdevletininhudutlarıiçerisindedemiryoluhenüzmevcut,değilken,sultanAbdülâziz Han Osmanlı İmparatorluğunda demiryolları inşâsınabaşlamıştır. Jön Türkler heyetinin devirmek istedikleri padişah işte bugayyur,ileriyigören,sultanAbdülâzizhanidi.Fakat kader ağlarını örmüştü. Osmanlı İmparatorluğu mutlaka

yıkılacak İngilizlerin dünyâ hâkimiyetine set çekmesi artık bir günmeselesi haline gelen kudretine, Akdeniz, ve Ortadoğu ile Afrika’nıniçlerinekadaryayılmışolanOsmanlıİmparatorluğugerekİngilizler için,gerekse Hıristiyan âlemi için korkulu bir devlet durumundançıkarılacaktı.Eğer kısa bir devre içinde sultan Abdülâziz tahtından indirilemezse,

Türklerinönünehiçbirkuvvetgeçemezdi.ZiraTürkordusunudonatansilâhlar bizzat devlet tarafından yapılıyordu. Donanma İstanbul, İzmit,Gemlik, Sinop tersanelerinde inşa ediliyor, dünyanın en büyük şayakfabrikasıolanİzmitÇuhahanefabrikası,ordununihtiyacınıkarşıladıktanbaşka,hal-

-205-⇧kınihtiyaçlarınadacevapveriyordu.Diğerfabrikalarveatelyelerdehertürlü ihtiyacı karşılayacak duruma girmiş bulunuyorlardı. Devletindışarıdanaldığı hemenhiç bir şeykalmamıştı. Her şeyOsmanlı devletiiçindeyapılıyorvedevletinvehalkınistifadesinearzediliyordu.Bu gidişe bir dur demek lâzım gelmişti. İngilizler buna karar

vermişlerdi ve Jön Türkleri Mithat paşa veMısırlı Prens Mustafa Fazılpaşamarifetiylerahatçakullanmışlardı.Sultan Abdülâziz Han mahkemelerin istiklâli üzerinde de ısrarla

durmuş ve bunların da islâhı cihetine gitmişti. Ahmet Mithat Efendimerhum, Üssi İnkılâp adlı eserinin 108. sahifesinde bu hususta şöyledemektedir:“Umuru adliyede aslî maksadın tamamen hasıl olması için

mahkemelerin tam bir istiklâl içinde olmalarına karar verilmiş ve birirade-iseniyyeilebuhususdateminedilmiştir.”

DEVLETİNDEMİRYOLUSİYASETİAhmetMithat efendi bir sahife sonra damemlekette demiryolları ve

Tunaişletmesihakkındaşumalûmatıvermektedir:“Rumelinde daha devri Abdülmecit Han zamanında verilen karar

üzerine Köstence’den Boğaz köyüne kadar şimendifer hattı temditolunduğu gibi Rusçuk’a bir şimendifer temdidini deruhte etmiş olankumpanya dahi işini ikmal etmiş ve sonradan İstanbul’dan veDedeağaç’tan Edirne tarikiyle Sofya’ya ve Selânik’ten Metroviç’e veYenipazar’adoğrubirşimen-

-206-⇧diferkoluuzatılmasıHirş(OsmanlıdemiryollarınıyapanAlmanbankeri-Yahudidir) namlı bir müteahhidin teşkil ettiği kumpanya ilekararlaştırılmıştır.Bu kumpanya ile yapılan anlaşma ileride seyyiat fıkrasında izah

edileceğiveçhiledevletibirçokzararlarasokmasıüzerine,Anadolutarafıiçin arzu edilen şimendiferler bahismevzuu kumpanyaya ihale edilmişve İzmir demiryollarından maada İstanbul’da, Haydarpaşa’danAnadolu'ya doğru temdidine karar verilen hat, İzmit’e kadar doğrudandoğruyaDevlethesabınainşaolunmuştur.Nafia umuruna verilen ehemmiyet yalnız bu şimendiferlerden ibaret

olmayıpTunanehrindevapurişlettirilmeküzereteşkilolunanidarekısazamanda inkişaf etmiş ve Bağdat vilâyeti celilesinde teşkil edilen biridaredahiFıratnehrindeveUmmandenizinde(Hintdenizi)seyrüsefereepeycehimmetgöstermiştir.Memalikişahanedenafiaumurundanmadutolarakenmuntazambir

kumpanya varsa, o da devr-i Abdülmecit’ten kalma Şirketi Hayriyekumpanyasıolur.SultanAbdülâzizHandevrindeimtiyazıtemditedilmişve Boğaziçi’ninmüraselatını (gidip gelme hususunu) temin edecek birhalegetirilmiştir.”Mithat paşa ve rüfekasının tahtından indirip katlettirdikleri Sultan

Abdülâziz Han ise bu insandı. Sultan Abdülâziz’in devleti yükseltmek,muasır Avrupa devletlerinin birçoğundan çok daha ileride kudretli birdevlet haline getirmek için giriştiği bu faaliyetler serisine dahabirçoklarını ilâve edeceğiz. Zira, büyük devlet adamı pozisyonuna

sokulan Mithat paşa ve emsalinin devlete karşı işledikleri ihanetinderecesiniancak

-207-⇧bu suretle ortaya koymak ve büyük vatanperver, hürriyet kahramanıpalavraları arkasına sığındırılan vemaalesef hâlâ, bu propaganda zırhıarkasındamüdafaavemuhafazaedilenbuinsanilerüfekasınıniçyüzünüTürkmilletineanlatmakmümkünolacaktır.

DEVLETÎALİYYEDETELGRAFŞEBEKESİAhmet Mithat efendi merhum, aynı eserin III. sahifesinde sultan

Abdülâziz’inmemleketeyaptığı işlerdenbahsedenkısımdaşumalûmatıvermektedir:“Umurunafiadanolarakenziyadeterakkiedenbir idaredahiTelgraf

idaresi olup bu mucizevî keşfe olan şiddetli ihtiyaç dünyanın hertarafındakendisinihissettirmişti.DünyanındiğerdevletlerigibiOsmanlıİmparatorluğunda da telgrafın değeri derhal idrak edilmiş ve lâyıkolduğu ehemmiyet verilmiştir. Sultan Abdülmecit merhumun sondevirlerinde bazı eyaleti şahaneye telgraf hatları çekilmiş olduğu gibi,Abdülâziz Han devrinde dememalik-i mahrusanın hemen her tarafınatelgrafhatlarıçekilmişvetelgrafhanelerinşaedilmiştir.”AhmetMithatefendibundansonraeserindeOrmanmeselesinetemas

ederekşöyledemektedir:“Ormanlar Sultan Abdülâziz Han devrinde rastgelenlerin baltasına

hedef olduğu için, bu tahribatın önüne geçmek ve Ormanları korumakmaksadiyle yeni bir kânun çıkarılmış. Bu kanuna göre koruyucular vemüfettiş tâbir edilen memurlar istihdam edilmiş ve ormanlar böylecekorunmuşveağaçkesimidevletinkat’îkontrolualtınagirmiştir.”

-208-⇧Ahmet Mithat efendi, kurulmuş bulunan Bankacılık ve verilen bazı

imtiyazlarınkötüyekullanılmasıhususundaiseşöyleyazmaktadır:“Memlekette ziraati, ticareti ve san’atı korumak ve geliştirmek

maksadiylebirtakımbankalaraimtiyazlarverilmişisede,memleketimizhenüz bu gibi işlerin acemisi olduğundan bunlar hep ecnebilerin elinegeçerek kendi menafii mahsusları uğrunda, kendilerine müracaatedenleri dahi batırabilecek bir muamele tatbik ettikleri görülmüştür.Ayrıcanafiaumurundanolmaküzere İstanbul’daTramvay veGalata’daTünelinşasıgibiişlerdeyapılmıştır.”Bütün bu hamleler niçindi? Sultan Abdülâziz Han niçin didiniyor ve

devleti yükseltmek, eski kudretine irca etmek istiyordu. O Fransa’yı veİngiltere’yi görmüş, devletin bir himmet ile sür’atle aynı seviyeyeçıkabileceğinianlamışvebuseviyeyeçıkmakiçindehiçbirfedakârlıktançekinmemiştir.Fakatnegaripveelimbirtecellidirki,kimoldukları,nasıl

yetiştikleri, hatta hangi ırka mensup oldukları dahi gerçek olarakbilinmeyenbirsürüdüzenbazbiralayihtilâlcivebabasınıntâbiriyle“Biranıracakeşek”olarakvasıflandırılanHüseyinAvniPaşagibibirkadınveırzdüşmanı, haris, kindarbir seraskerindedahil bulunduğubir ihanetşebekesi Sultan Abdülâziz’i tahtından indirecek ve katledeceklerdi.Aslında işlenenbüyük günah, ne SultanAbdülâziz’e nede ondan sonragelen Sultan Abdülhamit Han’a karşı değildi. Bu günah millete karşıişlenmiş,milletinterakkiveyükselmesinesetçekmişti.

-209-⇧

AHMETMİTHATEFENDİVEİHTİLÂLCİLERSultan Abdülâziz Hanın büyük bir gayret ile memleketi ileriye

götürmek için arka arkaya irade-i seniyyeler isdar ettiği bir sıradaOsmanlıİmparatorluğunuparçalamakiçingirişilenfaaliyetlerciddenfeciidi. Bu hususta Ahmet Mithat efendi merhumun aynı eserinin 123.sahifesindeMithatPaşa,ZiyaPaşa,NamıkKemal,Agâhefendi, Suaviveemsaliiçinkoyduğuhükümşudur:“Mevki alamamış binâenaleyh talihine küskün olan ve her zaman

sakimkanaatleriilezihinleribulandıranzevzeklerinzevzekleri(butâbirkitapta aynen yazılıdır) dahi karışarak, hele hukuk ve hürriyetlâfızlarının, lâfızca iştikak ve manaca mahiyetlerinden bile haberdarolmadıkları halde bazı kimselerin nice yanlış konuşmalar ile zihinleribulandırmağakalkmalarıvakiolmuştur.”Evet, kendi devirlerinde yaşamış, sultan Abdülâziz’i sevmediği de

herkesçebilinenAhmetMithatefendinin,buzevathakkındakihükmü,buzevatın nasıl insanlar olduğunu göstermeğe kifayet edecek birehemmiyet taşıması bakımından dikkate değer bir vesikamahiyetindedir.Kaldıki,MithatPaşanınTunavilâyetindekiicraatını,kendisinindirayet

ve kabiliyetine bağlayanlar, Sultan Abdülâziz Hanın Tuna vilâyetindekigelişmeler için isdar ettiği irade-i seniyyeleri bilmezlikten gelmişlerdir.Halbuki, Tuna vilâyetindeki bütün gelişmeler sultan Abdülâziz Hantarafından dikkatle takip edilmiştir. Bu hususta Ahmet Mithat efendimerhumaynıeserinin142.sahifesindeşumalûmatıvermektedir:

-210-⇧“Memaliki Mahrusanın (Osmanlı İmparatorluğunun) giriştiği islâhat

hareketlerini dikkatle ve nefretle takip eden Rusya devletinikahredercesineüzmekte,bulunmasiyleMithatPaşanınTuna’danazilvetebid için dersaadetteki sefiri general İgnatiyef vasıtasiyle ve olancaağırlığı ile teşebbüsegeçmiş isede, o zamanlar tahakkümveAbdülâzizHanhazretleri iseTunavilâyeticelilesi icraatınıehemmiyetlevehususîbir itina ile takip ettiğinden vali-i müşarünileyhi oradanazlettirememiştir.”Görülüyor ki, Sultan Abdülâziz Han, Tuna vilâyetindeki hamleleri en

dikkatlibirşekildetakipetmekteidi.Yapılacak işlerhakkındaenhurda

teferruatakadarirade-iseniyyelerleveemirlerlemüdahaleetmekteidi.Bundandaanlaşılıyorki,MithatPaşabirkerametinmümessilideğildi.

Bütün bu hadiseler de gösteriyor ki, Mithat Paşanın adı etrafındakoparılan yaygara, muayyen maksatlar taşımaktadır. Meselâ buyaygaralardan bir tanesi de Mithat Paşanın Bağdat valiliğine tayinedilmesiylealâkalıdır.BağdatvilâyetindeislâhathareketlerinegirişmeğekararvermişbulunanSultanAbdülâzizHan,SadrazamÂliPaşaya,MithatPaşayıorayatayinetmeninfaydalıolupolmayacağınısormuşvemüspetcevapalıncabutayinigerçekleştirmiştir. İddiaedildiğigibi,MithatPaşaBağdat vilâyetine sürgün gitmemiştir. Bu hususta Nizamettin NazifTepedelenlioğlu (Sultan İkinci Abdülhamit Han ve Osmanlıİmparatorluğunda Komiteciler) adlı eserinin 286. sahifesinde şunlarıyazmaktadır:“Bir kere Mithat Paşa, Ali Paşa tarafından Bağdat’a sürülmemiştir.

Bağdat’avalitayinedilmiştir.Ve-211-⇧

gayet geniş yetkilerle tayin edilmiştir. Tıpkı Tuna’ya gönderildiği gibigönderilmiştir.YaniKemal-iŞanveşerefle...”“Çünkü, Âli Paşa bu zatta siyasî devlet adamı meziyetlerini

bulmuyorduamaondagayetiyibiridareadamıhüviyetigörüyordu.Zâten bugün hadiselerin ışığında herkesin ulaştığı şaşmaz gerçek de

budur.MithatPaşatamodevrinaradığıvalitipiidi.”İşte Mithat Paşa budur. Ne bir fazla ne bir eksik. Nizamettin Nazif

eserinin aynı ve müteakip sahifelerinde Paşa hakkında şu hükmevarmaktadır:“Dedikya...MithatPaşadevletinidaremekanizmasındaciddenhayırlı

hizmetler görmüş olan ve görebilen değerde bir insandı. Fakat dünyaölçüsünde bir siyasî, bir diplomat olan büyük Âli Paşa onun notunuvermişti.Mithat Paşa hazretleri politika için yaratılmamışlardı. Bu yüzden

daimasiyasî işlerdeyayakaldılarve istidatlıoldukları sahalardagayretgösterdikleri zaman ne derece başarılı oldularsa, istidatlı olmadıklarıpolitikavediplomasisahalarındadaodereceyayakaldılarMithatPaşa,biryenidevletkuracakadamdeğildi.”

Büyük devlet adamının hakikî hüviyeti bu idi. Fakat devletin başınaAvrupa devletleri tarafından örülmek istenen çorap, devleti âliyyeninparçalanmasınıistiyorlardı.ÂliPaşanın,Osmanlıİmparatorluğununsonradanbaşınabelâkesilecek

olan bu takımın Mason olduğunu tesbit etmesi cidden pek büyük birmuvaffakiyetti. Bu zevatı kiramın, hangi kanallarla Osmanlıİmparatorluğunuçöküntüyevemahvasürüklediklerinianlatmak

-212-⇧bakımındançokmühimbirmasonikvesikayıburadavermekisterim.Buvesika,AvrupadevletleriniSaltanat-ıseniyyeyinasılherimkândan

faydalanarakveherşeyleriniseferberederekmahvamahkûmettiklerinigöstermekbakımındanmühimdir.Vesikanıntercümesiaynenşöyledir.“A.L.G.D.A.D.L.U.Kardeşlik-Müsavat-AdaletFransa ve Müstemlekelerine ait (MECLÎSİ ÂLÎ) ile Fransa’nın büyük

Şartkuruluadınaveonunhimayevemüzaheretiile.......Atina’dakâin

17-29Nisan1890E.V.Ven.delaR.L.S.S.S.

OrdeParisT.C.Fr.Türkler tarafından kendilerine reva görülen şiddetli ve sert

muameleden dolayı Girit’teki bedbaht kardeşlerimizin, istimdat içinyükselensesleri,yineTürktazyikialtındamaruzkaldıklarıcebrüşiddet,hunharlık, denaet ve alçaklık insanın bu topraklar üzerindeki enmukaddes haklarını pervasızca çiğnemesi, bütün dünya masonlarınınkalplerinimahzunvemerhametduygularınıpekderinbirsurettetahriketmişbulunmaktadır.BunamukabilbizimBiraderlerTürkler tarafındanbedbahtGiritlilere

her an icra edilen zulüm itisafa daha uzun müddet alâkasızkalmayacaklarından,âlenen

-213-⇧toplantıyadavetedilerekilişkikararıalmışbulunmaktadırlar.YunanistanMasonları tarafından ittihazolunanbukararı localarınıza

ait mahfellerde ve Biraderlerle beraber ciddi olarak nazarı itibaraalmanızıvebütünnüfuzunuzukullanarakbiçareGiritlilererevagörülenzulümveesaretboyunduruğununbertarafedilmesicihetinegidilmesiniricaederiz.Bütün dünya Masonları adına giriştiğimiz bu insaniyetperverane

teşebbüsümüzehiçbirMasonunbigânekalmayacağındanpeşineneminbulunmaktayız.Gayeyevasılolmakiçin,buteklifimizeait tevessüledilecekçareyi,bu

husustaki tecrübelerinizemüstenit tenvirve telkinatınızınbir an evvel,lütfentarafımızatebliğbuyurulmasınıricaederiz.Meselâ,halkınbize sondereceyardımı olacak veMason teşkilâtınıza

bağlı gazeteler tarafından,menfur ve vahşiyane cinayetlere sahne olanbahtsız Girit Adası ile, bu zulüm ve işkencelere düçar olmuş, her ankendilerine ika edilen bu caniyane zulümler hakkında geniş malûmatvermeğe amade zavallı Giritliler lehine neşriyat yapılarak dünya efkârıumumiyesinitenviretmelerinibilhassaricaederiz.Bu davetimizin mağdurların kurtarılması için müsmir neticeler

vereceğine ve bütün Masonik kuvvetlerinin bu asilâne dâvaya iştirakederek,kendilerinedüşenvecaibiifaedeceklerineemniyetveitimadımızvardır.”

“Takdimi,vesaire,vesaire.”

Fransız Masonlarının bu vesikasına diyecek her hangi bir sözümüzyok.Sadecebuvesikayımazlum

-214-⇧Türk milletini hunhar, canavar olarak gösteren ve mason teşkilâtınadahilolarakdevletide,Türklüğüde,dinideperişanedenbuvatanhainiinsanların,nasıl bir ihanet çukurunadüştüklerini anlatmak için burayakoymuşbulunmaktayız.VemaalesefgönümüzdehâlâfaaliyettebulunanMasonikteşekküllerin,

hepsi birer Mason olan Genç Osmanlılar ve sonraki adları ile JönTürklerin büyük vatanperverler olduklarını iddia etmeleri karşısında,kendilerine de aynı vatan ihanetini çok görmeyeceğimizi söylemekisteriz.İşte Mithat Paşa da, diğerleri de bu insanlardı ve Türk

İmparatorluğunu yıkmak için böylesine beynelmilel teşkilâtların azafişlerindeisimleriyazılmaktanhususîbirzevkduyuyorlardı.İstihfaf eden siyasî niyetleri, Osmanlı İmparatorluğundaMithat Paşa

dahil birçok yardımcı bulmuş ve devletin parçalanması ancak buiştiraktensonramümkünolmuştu.MithatPaşanınbaşındabulunduğuveesas merkezi Paris’te bulunan “Genç Türk” veya “Yeni Osmanlılar”hareketinekarışmışolanların,hepsibuiştirakmaddesiylemalumdurlar.Bu zevatın hepsi, devleti parçalamak için âdeta yarış etmişlerdir. Buhususta cidden çok kıymetli bir tetkik mahsulü olan Nizamettin NazifTepedelenlioğlu’nun yukarıda adı geçen kitabındaki şu malûmatıvermekleiktifaedeceğiz:“Önceşunoktayıbelirtelim.Buhareket,hiçdesanıldığıkadarönemli

bir siyasîmana ifade etmez. (Yeni Osmanlılar) denen kurul, ismi cismiyokbir(Zümrüd-üAnka)idi.Birbaşkatâbirledenedeveidi,nekuş."Birrivayetebakılırsa,(GençOsmanlılar)’ınkökünüBirinciAbdülmecit

Hanın songünlerinekadar gerilemek icabediyor. Fakatbudevredeherhaldebirsi-

-215-⇧yasîgizlikuruldenemeyecekkadarbasitvehattaçocukçabirözentiolsagerektir. (Genç Osmanlılar) daha ziyade Abdülâziz’in ilk saltanatıyıllarındabirparçaderlitopluaramakdoğruolur.DevletinkulağınadaancakÂliPaşanın İstanbul’da RumMason localarına karşı cephe aldığısıradaçarpar.1860Girit ihtilâlinindedüpedüzEtnikiEteryakomplosuolduğunu keşfeden Âli Paşa bir taraftan Fener kilisesine dikkatli birsürekavıaçmıştı.İştebusıradabazıTürkgençlerinindeRummasonlarladüşüpkalktıklarınıhaberalmıştı.Bununüzerinefenahaldekuşkulanmışvehaykırmıştı:-Biz Girit’te ve Yemen’de ihtilâl bastırmağa çalışırken gençlerimiz

İstanbul’daihtilâlmihazırlıyorlar?

Veyatıştırılanoihtilâldensonra1867Giritbelâsıbirdahanüksedinceşiir hevesi, edebiyat merakı, güzel san’at heyecanı, falan dinlememişti.Rum masonlarla temas eden gençlere ve artık adı sık sık duyulmaktaolan(GençOsmanlılar)akarşıpeksertbirtavıralmıştı.”ÂliPaşanınGençOsmanlılarteşkilâtınakarşışiddetlecephealmasının

sebebi gayet açıktır. Bu cephe alışın gerçek manası, İngiliz, Fransızrekabetidir. Bilindiği gibi, Mason üstad-ı âzamlarından KemaleddinApak’ınneşrettiğiveyalnızMasonlarasatılmışolan(MasonTarihi)adlıkitabındabelirttiğigibi,Osmanlı İmparatorluğunun ilkmasonuMustafaReşit Paşa idi ve kendisi masonluğa hem sefir, hem de hariciye vekiliolarak Londra’da bulunduğu iki senelik müddet içinde intisap etmişti.Londra’danmemleketeavdetedipteSadrazamolunca,gerekMithatPaşagerekse Ziya Paşa ile hususî surette meşgul olmuş, onları da masonlocasına almıştı. GençOsmanlılarınMasonRumlarla temasları buradanbaşlamaktadır.Masonlocalarıise,İs-

-216-⇧koç Mason büyük locasına bağlıdırlar. Böylece İngiliz siyasileri dünyamason localarını istedikleri gibi idare etmekte ve siyasetlerini hermemlekette, bu localar vasıtasiyle yürütmektedir. Bu hususu gayet iyibildiğianlaşılanÂliPaşada,Fransızdostuvetaraftarıolarakbirerİngilizajanıdurumundagördüğü“GençOsmanlılar”teşkilâtınakarşıamansızcabirmücadele açmış ve dolayısiyle İngiliz siyasetinin karşısına OsmanlıimparatorluğundaFransızsiyasetinidikmiştir.

İHTİLÂLCİLERVEMASONLOCALARIMason localarınınOsmanlı İmparatorluğunun batışında nasıl bir hırs

vekinleroloynadıklarıisehertürlüizahtanvarestedir.Osmanlı İmparatorluğunda İngiliz, Fransız siyaseti böylece çetin bir

mücadelenin içine girmişti. Fakat sonraki hâdiseler, İngiliz dünyahâkimiyeti siyasetinin, Osmanlı İmparatorluğunda ağır bastığınıgöstermişveFransızlar da, Ruslar da bu siyasetin önünde dize gelmiş,Osmanlı İmparatorluğu da parçalanmıştı. İngiliz siyaseti istikametindebüyükbir gaflet içinde çalışan ve günümüzde büyük vatanperverler (!)sıfatına, lâyık görülen bu zevat hakkında N. N. Tepedelenlioğlu bahsigeçenkitabının288.sahifesindedeşunlarıkaydetmektedir.“İştebumerhaledekalburüstügençlerden,dördünüelealalım.NamıkKemal,Suavi,ZiyaPaşaveAgâhefendi.Abdülâziz’in kanlı macerası esnasında artık genç denilecek tarafları

kalmamışolduğunuevvelcebildir--217-⇧

mişolduğumbudört tarihî çehrenin, kültür bakımından bir hayli yayaolduklarınıdasöylemiştim.Evet... Güzel san’at ve fikir tarihimizin, pek üstün değerde birer

şahsiyeti olduklarını bugün artık klasik bir bilgi haline sokmuşbulunduğumuz bu dört (Genç Osmanlı) lideri hiç de büyük kültüradamları değillerdi. Hatta Abdülâziz’i devirmiş olan serasker çetesinindörtpaşasındandahasağlambilgilerebilesahipdeğillerdir.Elbette (hiçbirdeğeriyoktu)demek istediğimNamıkKemal bey, bir

ilkokuldan dahi diploma almış değildi. Bütün, öğrendiklerini dedesininmemurlukla ömrünün geçtiği yerlerde hususî hocalardan öğrenmişti.1867yılımayısında,RummasonlarlatemasedenlerinÂliPaşatarafındanşiddetletakipedildiklerisıradaAvrupa’yakaçıncayakadarbirazArapçaveFarsçabiliyordu.FakathiçbirAvrupadilindebehresiyoktu.NamıkKemalyirmiyedinciyaşındaParis’egitmişveAvrupa’daüçyıl

kalmıştır. Bu üç yılın bir kısmı Londra’da geçmiş, bir müddet deİsviçre’de oturmuştur. Bu zaman zarfında çok fasılalı olarak neşrettiği(Hürriyet)gazetesininOsmanlı İmparatorluğundabüyükbir siyasî tesiryapmış olduğu iddia edilemez. Çünkü böyle olsaydı, Namık Kemal’in

tekrar memlekete dönmesine Abdülâziz asla müsaade etmezdi, NamıkKemal bey, Viyana’daki Osmanlı büyükelçisinin delâletiyle padişahınşefaatinieldeetmiş,ve(lütfedilen)bir(Af)tanistifadeetmektetereddütetmemiştir.Bunebiçimihtilâlciliktir?İstanbul’a döndükten sonra Namık Kemal bazı gazetelere bu arada

İbretgazetesineyazılaryazar.Şüp--218-⇧

he yok ki, eli kalem tutan bir gençtir. Fakat kalem onu geçindirmez.Namık Kemal devletten hizmet arar ve yekten Gelibolu’ya mutasarrıftayinedilir.Fakatbaşaramaz.Vazifesinibırakıpİstanbul’adöner.Çokiyi,şöhretlibirailedengelişi,helebabasınınmerhummüneccimbaşıMustafaAsım bey olması ve ana tarafından dedesi Abdüllâtif Paşanın çok iyihâtıralarbırakmışbiryüksekidarememuruoluşu,butayindebüyükroloynamıştır.Otuzkırkyıl sonra bir başka siyasî çetecilik harekete geçinceNâmık

Kemal’eyapılanlütufunutulacak.-BüyükvatanseverGelibolu’yasürülmüştü,vevâzifesinibaşaramadığı

içinİstanbul’adönüşüdebirbaşkatürlüşişirilecektir.“ZiyaPaşadakendikendiniyetiştirmişbirvatandaşımızdı.Nehayata

atıldığı vakit, ne de bir hayli maceralarla yoğrulmuş olan ömrününolgunluksayılabileceksondevribirmilleteyeniistikametgösterecekbirkudret ifadeetmiştir...Nebirsiyasî liderolmuştur,nedebirönder,birmübeşşir!.Buda görgüsükıt birmuhitten geliyor. Peder efendi, Galata gümrük

kâtibidir. Göbek adı Abdülhamit olan Mahdum bey de nihayet Beyazıtrüşdiyesinde(Ortaokul)okutulmuştur.MithatPaşadanüçyaşküçüktür.O1822’dedoğmuştur.Bu1825’teve1842yılında7yaşında ikengeçimkaygusuonudatıpkıMithatPaşagibibirBabıâlikaleminebağlamıştırveelineüçbeşkuruşgeçinceiçkiyevehovardalığabaşlamıştır.Yaniyaşayışbakımından genç Mithat’ın tam zıddıdır. (Burada üstad zuhuledüşmüştür.ZiraMithatPaşasayılıayyaşlardanbirisidirveHüseyinAvniPaşabuyüzdenkendisineemniyetedemediğinidehatıratındayazmak-

-219-⇧

tadır.)Fakatbuhalinodevregöredepekayıplanacakbirtarafıyoktur.Genç Ziya,Mithat gibi, kadı olmak sevdasında değildi ki... Onun hedefişair olmaktır ve o devir dünyanın her tarafında şiirin içki ile dudakdudağa yaşadığı devirdir. Şair rind olacak, kalender olacaktır.Meyhanede bitirdiğine tekkede başlayacaktır. Babıâlide, Sadrazamlıközelkalemindeokadarçırakvardıki,bunlardanbirinindevamsızoluşukimsenin dikkatini çekmez... Abdülhamit Ziya efendi zeki bir gençtir.Bunun farkına varmakta gecikmez ve çoğu zaman postu Rummeyhanelerine serer. Rakıyı mürekkebe tercih eder. Rakı içmekdururkenmürekkepyalanırmı?Veokadarsüratlerakıyaalışır,okadarkısa zamanda o kadar içer ki, alkol onu harap eder. Genç yaşta alkolikolacak,sıhhatibozulacaktırvehayatınınbüyükbirkısmınıhastalıklarlageçirdiktensonragününbirindeveremolacakvekankusarakölecektir.On dokuzuncu yüzyılın ortalarında hemen hepsinin patronları da,

garsonları da Rum olan Selâtin meyhaneleri ile sadaret kalemleriarasında gele gide on üç yıl geçirdikten sonra, 1855’te, Ziya efendinintalihiaçılıyorhiçummadığıbirandamüsaitbirrüzgâresiyor,onukaptığıgibi padişah sarayına iletiyor. Otuzuncu yaşında Ziya efendi BirinciAbdülhamit’inüçüncükâtipliğinekayrılıyor.KayırangenebüyükMustafaReşit Paşadır. Tıpkı Mithat gibi onu da elinden tutuyor ve bermutat“Fransızcaöğrenmeğeteşvik”ediyor.Fransızcaöğrenmekgüzelşey...HerhangibirdilgibiFransızdilinide

öğrenmekgüzelşeydir.FakatyalnızFransızcaöğrenmektenneçıkar?Hiçbir kültürü olmadan sadece dil öğrenmiş bir insanın, faytonlardaarabacıların yanına ilişip frenklere İstanbul’u dolaştıran eski seyyahrehberindennefarkıolur?Olmaması

-220-⇧icabederdi. Fakat tanzimatçıların giriştikleri “Geniş islâhat” işlerindekullanılabilecek insan o kadar azdı ki, birazmürekkep yalamış olanlar,eğerçatpatFransızcadakonuşabiliyorlarsaherşeyolabiliyorlardı.”Tanzimatın büyük başlarından birisi de işte bu Ziya efendi idi. Yani

devletintemelineilkfrenkdinamitinikoyanveateşleyenBüyükMustafaReşit Paşanın, tıpkı Mithat Paşa gibi yetiştirdiği adam, Yani İngilizleresempatisi olan, İngilizlere kendilerini teslim edebilecek insanlar olaraktesciledilenbüyük(!)devletlûlarserisindenbirisideiştebuadamdı.Ve

bu adamlar İngiliz patentli bir ihanet çemberinin içine sokulacaklar vedevleti âliyyeyi mahv ve perişan etmekle de kalmayacaklar, Türkmilletini de içtimaimüesseselerinin dibine yerleştirdikleri dinamitlerleşirazesindençıkaracaklardı.Türkmilletininbugünçektiğiistıraplarınmesnediveköküiştebudur.

Yanibuadamlarınbilerekgiriştikleriihanetzincirindenbizekadargelen“Alafrangalık,Frenklik”âdetlerivekilisekültürüdür.ŞimdiüstadNizamettinNazifTepedelenlioğlu’natekrardönelim:“MustafaReşitPaşaveonunekolündenyetişmişolanKeçecizadeFuat

Paşa gibi Tanzimat ileri gelenleri, Müslüman gençleri dil öğrenmeğeteşvik etmekle elbetteki iyi bir harekette bulunmuşlardı. Saray ileBabıâlininAvrupalılarla temasınaasırlardan beri, hep yabancı unsurlarvasıta,olmuştu.Devletinenmahremsırları,devletehiçdesadıkolmayanhıristiyantercümanlarınaservetkaynağıolmuştu.Bunlar,daimayabancıelçiliklere casusluk etmişlerdi. Mustafa Reşit Paşa bu felâketli hale birsonvermekistemişti“

-221-⇧Mustafa Reşit Paşa, gayri müslim anasırın Osmanlıya ihanet ettiğini

tesbit ve buna bir çare aramayı nasıl düşünmüşse, aynı şekilde gayrimüslim unsurlara vermeyi kabul ve ilân ettiği hürriyet ve müsavatsonunda devletin içine düşeceği durumu düşünememiş miydi?Düşünmesi iktiza etmezmiydi? Elbette düşünmesi iktiza ederdi. Fakatbunu yapmamış, Mason localarından ve İngiliz siyasetinden aldığıilhamlarla, daha o devirde imparatorluğu yere sermeyi denemiş, fakatmuvaffak olamamıştı. Onun muvaffakiyeti ölümünden sonra olacak vegünümüzdedahibununıstırabınımilletçeçekecektik.N.N.Tepedelenlioğlukitabının291.sahifesindeZiyaPaşa içinşunları

yazmaktadır:“Abdülhamit Ziya efendi bu teşebbüsten önce hayata atılmış

bulunanlardan olduğu için hem derme çatma dil öğrenmiş, hem deLövantenmuhitlerekarışarak(PekbaşıbozukbirAvrupalı)oluvermişti,(Frenkleşmişti). Selâtin meyhanelerine devam ederek ulaştığı saraykâtipliği yüzünden, Rum ve Lövanten dostları onu (İnsanî Muhit) lerincemiyet hayatına da soktular. Derecesi biraz yüksek salonlardamadamlarla, kulüplerde sarraflarla teması artınca ruhunu korkunç bir

aşağılıkkompleksisardı.AçıkfikirliveasrîbirAvrupalıolmaksevdasiyleeline ne geçtiyse, anlar, anlamaz okudu; bir taraftan da para sıkıntısıçekiyordu. Çabuk, kolay ve çok para kazanmak için politikanın iyi birvasıtaolabileceğinekendisiniinandıranlaroldu.1848’deAvrupa’nınhertarafını bir ihtilâl kasırgasısardığı günlerde Ziya efendi 23 yaşında idi.Amahiçdeokasırganınfarkındaolmamıştı.Zirahenüzgözüaçılmamıştı.Fakat 1860’ta bir başka ihtilâl kasırgası başlayınca gözü açıldı.Garibaldi’ninİtalya’dakima-

-222-⇧ceraları,YunanlıkomitecilerinGirit’tekiayaklanışları,buklasiktahsildenmahrum, (dörtte bir münevver) in alkol ile durmadan kamçılananmuhayyilesinde yeni ufuklar açtı. Zaten İtalyan gemiciler İstanbulmeyhanelerineçoktanKarboranitohumlarınıserpmişbulunuyorlardı.”Dikkat edilirse, Ziya Paşa, bir şairden çok, bir ihtilâlci ve ayyaş bir

adamdı.Bumemleketteyenibir istikametverecekolanlarbunlardı işteve ayrıca Ziya Paşa, çok fazla paraya muhtaç bir insan olarak frenksarrafları ile ve frenk muhitleri ile ziyadesiyle meşgul idi. Yani bununaçıkçası, ZiyaPaşamuhtaç olduğu parayı bumuhitlerden temin ediyordemektir.Nasıl teminederdi, nekarşılığı temin ederdi?Burasımeçhul,fakat İstanbul’daki frenk muhitlerinin birer casusluk merkezi vebunlardayaşayanher gayrimüsliminbirerAvrupadevletinin casuslarıolduğunudüşünürsek,ZiyaPaşanınbumuhitlerdenkendisinelâzımolanparayınasılteminettiğinikolaylıklaanlayabiliriz.Ziya Paşa, hakikaten çok paraya muhtaçtı ve bu parayı bulmak için

çareleraramakzorundaidi.Nizamettin Nazif beyefendi kitabının 296. sahifesinde bu zat için

şunlarıyazmaktadır:“Namık Kemal'i ayartıp (Yeni Osmanlılar) adlı Karbonari (vant)ına

sokandabuZiyaefendidir.HalbukibuZiyaefendidenistifadeetmekiçindevlet ona neler yapmaz? Bütün bilgi mayası Sultan Mahmut devrirüşdiyesinedayananZiyaefendiyiÂliPaşa,Abdülâzizhanıntavsiyesiylezaptiye müsteşarlığına tayin eder. Sonra Atina’ya elçi göndermeyidüşünür. Fakat bunların ikisi de emniyet işleridir. Sadrazam, bir hayligenişleterek açıkladığımız sebeplerden ötürü onu zaptiyelerdenuzaklaştırırvetabiîAtinaelçiliğineaslâgön-

-223-⇧dermez. Kendisini avutmak, gönlünü almak için bir Mirimiran rütbesiverirler;Artıkadının sonundaki bey yerine bir paşalık kondurulacaktırveyenipaşayıKıbrıs’amutasarrıftayinederler.Sonradan bütün bu tayinler, nakiller hep yanlış yorumlanacaktır.

Devletin başında bulunanları saran tereddütlerin nasıl bir sebebedayandığıaraştırılmayacak veya bu sebebin gizlenmesine çalışılacaktır.HeleAbdülhamitZiya’nınAvrupa’yafirarıyaşadığımızgünlerekadarbir(Vatan kahramanlığı) sayılacak, en yaldızlı Hürriyet ambalajlarınasarılaraknesillereyutturulacaktır.Hiçkimseçıkıpdadiyemeyecektirki:ÂliPaşa,köküyabancımemleketlerdeolangizliteşkilâtlarınşerrinden

memleketi korumağa çalışırken (kökü memleket dışında olan ikiteşkilâtınüyesi)ZiyaPaşa,yakalanmaktankorkmuşvekaçmıştır.”Mithatpaşanınmemleketteyapmayı tasarladığı işler için“Genç”veya

“Yeni Osmanlılar” tabir edilen gizli cemiyette teşriki mesai ettiğiinsanlardan sadece bir tanesi olan Ziya Paşa işte bu adamdır. MithatPaşanın bu adamlarla yaptığı ise, artık inkâr edilmeyecek kadar günışığınaçıkmıştır.Mithat Paşanın yaptığı devleti yıkmaktan başka bir şey değildir ve

maalesef bunda damuvaffak olmuştur. Devlet yıkılmış, İslâmiyet zarargörmüş,TürkmilletibikesbırakılmıştırvenihayetTürkdevletiküçücükbirvatanparçasınainhisaretmiş,içtimaîbünyesiiseperişanedilmiştir.Mithat Paşanın etrafındaki kadro anlaşılmadıkça Mithat Paşanın

anlaşılması asla mümkün değildir. Onun için “Genç Osmanlıları”tanıtmaktaciddenfaydavardır.

-224-⇧

ALİSUAVİEFENDİŞimdidetarihimizeÇerağansarayıbaskını ilegirenbirinden,yaniAli

Suavi’den bahsedelim. Mithat Paşa ve etrafındaki yârânının kimlerolduğunu ne işler çevirdiklerini, nasıl yaşadıklarını, Avrupa’ya nasılkaçtıklarınınihayetdevletikaçparayasattıklarınıaçıklayalım. Ali Suavi 1838 yılında doğmuştur. Falih Rıfkı Atay (Baş veren bir

inkılâpçı)adlıkitabındaAliSuavihakkındaşumalûmatıvermektedir:“1878’dekırkyaşındafikrivedavasıuğrunabaşınıverenAliSuavide,

bundan yetmiş beş yıl önceki “Genç Osmanlılar” devrinin adamıdır.Sahife6.”“Ali Suavi Çankırı’nın Çay köyünden İstanbul’a gelerek kâğıt

mühre’ciliği{27}yapanHüseyinefendininoğludur.Aksaray’dadoğmuştur.Sahife7.”“Hicrî 1255/1839’da İstanbul Cerrahpaşa mahallesinde doğmuştur.

CedleriViranşehir toprağındanveulemadan idi.Babasıkâğıtçı Hüseyinağaesnaftandır.İstanbul’daşehirlibirkadınlaevlendi.Okumayıveamal-iarbaayıkarşısındaöğrenmiştir.Sahife13.”AliSuavibey,başvereninkılâpçı,böylecedünyayagelmişvedevletin

başınabelâolmuştur.N. N. Tepedelenlioğlu (Sultan ikinci Abdülhamit ve Osmanlı

İmparatorluğundakomiteciler) adlıkitabının 279. sahifesindeAli Suavihakkındaşöyleyazmaktadır:“AliSuaviNamıkKemal’den ikiyaşbüyükveZiyaPaşadanonüçyaş

küçüktü. Avrupa’ya kaçmasından önce İstanbul’da Muhbir gazetesiniçıkardığıza-

-225-⇧manhenüzyirmisekizyaşında idivebalgibi softa idi.”dediktensonraşöyledevametmektedir:“Çok zeki idiAli... Ve çalışkandıda.Bunaasla şüphe yoktur. Elinene

geçerseokurdu.Kırkanbargibibirçocuktu.Bundanötürüdürki,1856’daRüşdiye mekteplerine öğretmen olmak için maarif nezaretinde birmüsabakaaçılıncaonsekizyaşınayenibasmışolanAliefendiAliyyül’âlâderecedemuvaffakoldu.Veaçıkfikirli,kibarbiradamolanMaarifNazırı

Sami Paşanın dikkatini çekti. Paşa kendisini şahsen tebrik etti,himayesinealdıveBursaRüşdiyesineöğretmenyaptırdı.Herkeslekavgaetti.Mektepte nizam bırakmadı. Halkın şikâyeti üzerine azledildi, SamiPaşa imdadına yetişmeseydi işsiz ve aç kalacaktı. Sami Paşa onakonağındaselâmlıktabiryerverdi.Birmüddetbaktı.GiritvaliliğinetayinedilmeğindenazöncedeFilibeRüşdiyesineöğretmenolarakgönderdiveikiyüzaltınihsanetmeyideunutmadı.Sahife270.”“Filibe'nin”MüslümanahalisiAliSuavi’yikısazamandaçoksevmişve

onadörtellesarılmıştır.ÇünküAliSuavitamKitan-üs-Sûlük’euygunbirtarzda hareket, etmiş, hepsinin nabızlarına göre şerbet vermesinibilmiştir.Genç öğretmen, bu sevgiyi büyük ölçüde paraya tahvil, etmek

sevdasına tutuldu. Ne kozmopolit bir Balkan şehri olduğunu bundanöncekikısımlardauzunuzadıyaizahaçalıştığımızFilibe’deMüslümanlarpek dağınık yaşıyorlardı. Halbuki her Hıristiyan topluluğun böyle birteşkilâta bağlanıp başına geçmek istedi ve Hıristiyan cemaatteşkilâtlarınıincelerken,bunlardanherbirinininnasılbirgizlipolitikainiolduğunukeşfetti veMısır’daFiravunmezarlarınıaraştıran arkeologlarnasıl esrarengiz hastalıklara tutuluyorlarsa o da, bu cemaatlerinesrarengizhastalıklarınatutuldu.BirMüslü-

-226-⇧man cemaati kurmağa çalışırken Bizans terbiyesi almış Rusun, Bulgarkilisesineaşılamışolduğukomitecilikzehirinialdı.Köycamilerindevaazbahanesi ile garip propagandalara kalkıştı ve Filibe'de konferanslarvermeğe başladı. Açıkgöz bir adam olan mutasarrıf Ata beykuşkulanmakta gecikmedi tabiî.. Ali Suavi efendiyi azledip Filibe'denuzaklaştırdı.”İşte Ali Suavi de bu adamdı. Bu adam ihtilâlci “Yeni Osmanlılar”

cemiyetine, Muhbir gazetesi vesilesiyle girmiştir. Ve bu adam, ondansonra Anadolu’yu bir baştan bir başa gezmiş ve padişah aleyhindedurmadandinlenmedençalışmışdurmuştu.BuseyahatleriniFalihRıfkıAtay, (Başverenbir İnkılâpçı) adlı küçük

eserinin18.sahifesindeşöyleanlatmaktadır:“Anadolu dolaşmalarında Ali Suavi ile dostluk eden kaymakamlar,

valiler, mutasarrıflar, azılı düşmanlarından duymadıkları tenkit ve

itirazları onun yumuşak ağzından işitmişlerdi. Yine Ali Suavi'nin açtığıbiraşarmeselesini tahkiketmek içinFilibe’yegelenEdirnevalisiRüştüPaşa,FilibemollasıCelâleddinefendiyedemişki,(FilibekaymakamıAtabeyin Suavi efendi hakkında yazdığı inha cebimdedir. Bunda Suaviefendinin peygamberden küçük, fakat evliyadan büyük tutulduğunugörüyorum.Tuhafşey...Sonraneoldukiaralarınaböylebozuklukgirdi.”AliSuavidiyorki,(Şurasıhoştur,herhangibirmemurilebozuşursam

ne o bana, ne ben ona kin beslemezdik. Eskiden tanışmış olduklarımlahâlâbugünkügündeiçimizdedüşmanlıkolmayıpbirbirimiziseveriz.)Bubüyük lâflarıedenveherkesledostluktanbahsedenadam;sadece

devletinveTürkmilletinindostu-227-⇧

olamamış, İngiliz parası ile beslenmiş, İngilizlerin adamı Mustafa FazılPaşa ile haşır neşir olmuş ve İngiliz siyasetini dumura uğratan sultanAbdülhamit hanı tahtından indirmek ve yerine Mahlu, padişah Muratefendiyi geçirmek için Çerağan sarayını basacak ve Beşiktaş muhafızıHasanPaşanınbastonuilekafasıparçalanıporacıktayığılıpkalacaktır.İşte bu adamın, devlet ve millet dostu olmadığı, devlet ve millete

ihanet ettiği sabit olan Mustafa Fazıl Paşa ile dostluğunun nasılbaşladığınıFalihRıfkıAtayaynıkitabın19.sahifesindevekendiağzındanşöyleanlatmaktadır:“AliSuaviotuzyıliçindeki,hattasonzamanlardakiislâhatyapılarından

çoğunun temeli (kumdan ibaret) olduğu fikrindedir. (Maddî kanunlar)esasıüzerinemaddînizamlarkonmadıkçadevletimiziçinbekatasavvuredemezdim.İşte bu fikirle Rumeli’ye seyahat etmekte iken, ötede beride bir

MustafaFazılPaşaismiduymağabaşladım.Bizzatpadişaha:-Eğer islâhat yapmazsanız Osmanlı padişahlarının sonuncusu

olursunuz,demiş.Bu Fazıl Paşa, (Hakimane davranmak) özrü ile saman altından su

yürütmeğe çalışanlardan olmayıp fedakâr, cesur ve devlet mevkiinemuhtaç olmayan bir zat imiş, diye işittim. Kulak dolgunluğu benikendisineâşıketti.”Yukarıdabahsigeçenmektup,MustafaFazılPaşanınSultanAbdülâziz

Hana gönderdiği bir uzunca mektuptur ki, kendisinin Osmanlıİmparatorluğundan uzaklaştırılmasında bu mektup asla roloynamamıştır. Mustafa Fazıl Paşa kardeşi Mısır Hidivi ile iyi geçinenSultan Abdülâziz Hana, bu dostluktan ve bir gün Mısır hidivi olmakhülyalarınınyıkılmasındandolayıdüş-

-228-⇧man olmuş ve Paris’e yerleşerek, devlet ve millet aleyhindekifaaliyetlerinebaşlamıştı.Ali Suavi efendinin kendi ifadesine göreMustafa Fazıl Paşanın adı o

kadaryaygın imişki,Rumeli’dehemenherkesbundanbahsedermiş.Budagösteriyorki, bir İngilizajanıdurumundaolanMustafaFazıl Paşayı,İngilizlerkesifbirfaaliyetiçindebulunduklarıRumeli’ndedilediklerigibihalkatanıtmışlarveâdetabirefsaneadamıhalinegetirmişlerdi.AliSuaviefendinin kendisine, gıyabında âşık oluşu da her halde bundan ilerigelmiştir. Zira bir Mason ve “Genç Osmanlılarla” aynı fikir yapısındabulunanbuadamınnazarındaSultanAbdülâzizHan,devletinyıkılmasınaçalışmakta ve memlekette hiç bir islâhat teşebbüsündebulunmamaktadır.Negariptirki,devletiasrınınenkudretlidevletleriarasınasokabilen5

yılgibikısabirmüddetiçindeimparatorlukta1500kilometredemiryoluhattını işletmeye açabilen, fabrikaları ile, tersaneleri ile, yolları ile veOsmanlı İmparatorluğunubirbaştanbirbaşadonatantelgrafhatları ileyepyenibirdevletmeydanagetirenSultanAbdülâzizHan,devletiyıkmakiçin çalışacak öylemi? Ve sonra birkaç zıpçıktı çıkacak, bu kudretli vevatanperver sultana hücum edecek ve kendileri birer hürriyet, millet,devlet kahramanı olacak. Böyle şey olmaz. Dünya imparatorluğusiyasetinegirenvebusiyasetikendibakımındanherne şekildeoluırsaolsun tahakkuk ettirmek isteyen bir devletin parası ile yiyecekler,içecekler,hertürlühabasetiişleyeceksonradabuadamlarüstedevletinde yıkılmasını tesri etmek için ne mümkünse yapacaklar ve sonundadevleti yükseltmek isteyen Osmanoğlu hain, bunlar da vatanperverolacak?Geçinefendim,geçin...Böylesafsataolmaz.

-229-⇧Buadamlaravatanperverdiyenler,SultanAbdülâzizdevrininnasılbir

devirolduğunutetkiketmelerinidilemekbizceendoğruharekettir.Zira

budevir,teknik’in,fabrikasyonsisteminin,henüzemeklediğibirdevirdirve Sultan Abdülâziz Han, bu devre bütün gücü ile girmiş ve muvaffakolmuşdevletinitibarınıkurtarmışbirpadişah-ıÂlişandır.İştebuAliSuaviefendideböylesineşişirilmiş,devletvemilletehizmet

bahsinde sultan Abdülâziz Han ile yer değiştirtilmiş ve vatanperverolarak tanıtılmış satılmışlardan birisidir, hem de Osmanlıİmparatorluğunuyeşilmasabaşındaparçalatanİngilizlere.Şimdi Ali Suavi efendinin, Mustafa Fazıl Paşa ile nasıl ve ne şekilde

münasebet kurduğunu, Falih Rıfkı Atay’ın aynı kitabının 19 ve 20.sahifelerindenaldığımızşumalûmatlaanlatalım:“Memleketten kovulan (!) Mustafa Fazıl Paşa, Paris’te iken Ali Suavi

İstanbul’da Şehzade camiinde ders okutmağa başladı. Bir gün Filipisminde bir Ermeni, bildiklerinden biri vasıtasiyle yanına geliyor.(Muhbir)adındabirgazeteçıkaracağındanbahsederek,AliSuavi’nindeyazmasını istiyor. (Ben gazetesine vasıtalık eden Tevfik efendiye(EbüzziyaTevfik)yazdırmasını,aralıktabenimdebazışeylervereceğimisöyledim. Filip gazeteyi çıkardı. Tevfik efendiyi demuharrir tayin etti.Birincinüshasınıtamamiylebenyazdım.Sonralarıdamakalelerverdim.Bu işe parmak sokmaktan maksadım, vatanımız gazetelerinin köhneinanışlarını ve eskimanasızmethiye usullerini bozmaktı. Hem o lisanıbozdum,hemdememleketimizehürriyetisoktum.HattaovakitMeclisivâlâazasındanZiyabeyinyanındabazıbüyükler:-Muhbirgazetesiedepyolundançıkıyor,dediklerinde,Ziyabey:

-230-⇧-MemleketimizdesağırlıkduvarınaTakvim-iVekayibir çivi iliştirdi.

SonraCeride-iHavadisoçiviyebirçekiç,dahasonraTercüman-ı Ahvalbaşkabirçekiç,nihayetTasviriefkârdabirçekiçvurdu.ŞimdibirSuaviçıktı,elinekocabirtokmakalıpçiviyeöylebirvurduki,

sonunakadarduvaragirdi.Buasıroduvarıdelecek,kulaklarıaçacaktır.Bunu mukadder bilmeli. Deliği kapatırız zannetmeyin, hürriyetmemleketegirecektir,demişolduğuozamanişitilmiştir.”Ali Suavi’nin memleket aleyhindeki faaliyetleri de işte böylece

başlamışoldu.AliSuaviİbretgazetesineyazıyazmağabaşladığıvakit26yaşında idi ve bu adam bu 26 yaş, ve geldiği muhit ile devlete yol

gösterecek ve devletin başına vatanperver kesilecekti. Sadecevatanperver olmakla da kalmayacak, ihanetin beratını hareketleri iletasdikedecekti.FalihRıfkıAtayaynıkitabın25.sahifesindeşöyleyazar:“Bir aralıkMuhbir gazetesinin sahibi FilibNord gazetesindeMustafa

Fazıl Paşanın (Kâtib-i Sır) imzası ile çıkmış olan “Jön Türk” reisliğibeyannamesiniTürkçeyetercümeettirerekgazetesinekoymuş.”Evet böyle yapmış ve Osmanlı İmparatorluğu dışında neşredilen bir

ihtilâl beyannamesini ve bu ihtilâl hareketinin reisinimemlekete böylebasın yolu ile sokmuştu. Temaslar artmıştı. Her geçen gün, Ali Suavi’yibirazdahaMustafaFazılPaşayayaklaştırıyorvedevletinbaşınaörmeğidüşündüklerivehareketegeçirdiklerimefsedetveihanetfikrinibirliktepaylaşacaklarıistikameteitiyordu.Tabiî SultanAbdülâzizHan da uyumuyordu. Ali Suavi’nin faaliyetleri

adımadımtakipediliyordu.Bu-231-⇧

faaliyetlerine devam ettiği bir günde tevkif edilmiş ve Kastamonu’yasürgün edilmiştir. Bu hususu bizzat kendisi Falih Rıfkı Atay’ın aynıkitabında26.sahifedeşöyleanlatmaktadır:“Belgrad tarihi ve Millet Meclisi makalesi, sonra Girit cemiyetinin

ehemmiyeti ve gece gündüz birleşmekte olduğum küçük, büyüklerlegeçen siyasî bahislerin gürültüsü Babıâliyi uyandırdı. Ta ki bir akşamezanvaktiEthemefendinamındabirteftişmemurugelip:-SenizaptiyeşubesimuaviniMustafaPaşabekliyor,dedi.Derhalkalktım,benizaptiyekapısınagetirdi,birgüzelodayakoyduiki

teftişmemurudagelipyanımaoturdular.Anladımkitevkifoldum.Ogeceorada yattım. Sabahısı zaptiye müşiri Hekim Ali Paşa yanına çağırıpzaptiyemüsteşarı vemuavinMustafa Paşa hazır oldukları halde sigaraiçtik.Ruhbahsiaçıldı.NihayetMüşirPaşadediki:-Sizi muvakkaten seyahate gönderecekler. Hasbelicap bir şeydir.

Kat’iyyenilişiketmeyiniz.-Kimgönderiyor,nereyegideceğim?sebebinedir?diyesualettimsede

hasbelicaptan başka bir açık cevap vermedi. Müşir kalktı gitti. O geceoradakaldık.Gecemüfettiş(...)beyvasıtasiylebanabirhavadisgeldiki,memurveahalidenyüzellikadarkimsebirikipzaptiyekapısınagelerek

beni,hükümetten isteyecekmiş.Hükümetvermezsezorlaalmağa ittifaketmişler. Haberi getiren zata böyle hareket edilmemesini tembih ettimVakıa tembihede ihtiyaçkalmadı, sabaholuverdi.Benibir alay zaptiyedebdebesiyle İzmir vapuruna getirdiler. Hasbelicap yanımıza takılanmülâzimHüseyinağa ile İzmir’e çıktık. Halbelicap Kastamonu’ya gittik.Vardığımızdamemur,valiHamdiPaşayazaptiye

-232-⇧müşirinin mektubunu verdi. Bu mektup (Ali Suavi efendi bir kerehasbelicapKastamonucanibineizamolundu)danibaretti.Vali Hamdi Paşa Kastamonu’da Ali Suavi’ye dostça davrandı.

İstanbul’dakitanıdıklarıileyazışabildiği içinsürgündepekdesıkılmadı.OradatalebesineMir’atokuttu.Kastamonu’dakaldığıikiayiçinde,devletnizamlarına,servetvekuvvetinedairTürkçebirkitapyazdı.”Onsatıraşağıdave27.sahifedeiseşöylederFalihRıfkı:“Sürgünhatıralarıarasındaderki,(OvaktekadarMısırlıMustafaFazıl

Paşailebirmünasebetimyokken,Kastamonu’yabiriçıkıpgeldi.BuadamFazıl Paşa tarafından 90 Osmanlı lirası getirip paşanın beni Paris’teistediğinitebliğetti.”“YineaynıeserinaynısahifesindevedörtSatıraltındaşunlaryazılıdır:“Bir perşembe günü idi. Mustafa Fazıl Paşanın ikinci bir adamı

çıkageldi. Beni alıp gizlice İstanbul’a götürmeğe memur olduğunu,oradanPaşanınvekilleriParis’eyollayacaklarınıbeyanetti.Elimedebirmektupverdi. İçinde der ki, (Geçende size 90 lirayıMustafaFazıl Paşagönderdi. Paris’te sizin gelmenizi bekler. Maksadı size Avrupa’da birgazete yazdırmaktır. İstanbul’da hurufat da satın aldı. Harfler sizdenevvelParis’evarır.Hakkınızda hürmetle beraber refah ile maişetinizi taahhüt eder.

Avrupagibiserbestbiryerdemezalimaleyhineşiddetleeserleryazmak,millete büyük hizmettir. Zahmetiniz, İstanbul’a Beyoğlu’na kadargelmektir.Oradasizibiradamgörecektir.Onateslimolunuz.”

-233-⇧VeAliSuavidevamediyor;“Mektubuokuyuncagetirene;

Haydi sen bu handa otur, yarın saat dörtte şu hamama gel, soyunkonuşuruz,dedim.Gitsemmi,gitmesemmidüşüncesinedaldım.Gitmeyigönlümhiçistemezdi.Halbukiikisebepbenigitmeğecebrederdi.BirincisebepMustafa Fazıl Paşanın (hünkâramektup) diye neşrettiği risaleyialıpokudukça, âlemekarşı ihtirassızlığını ilânedenbu zatı elden gelenhizmetlekuvvetlendirmekhedefi idi. İkincisebep,Babıâlî,FazılPaşanınbeniParis'ekaçırmaküzereadamgönderdiğinihaberalmış,oadamıveevimdeki evrakımı tutturmak üzere memur gönderecek diyeİstanbul’danmektuplaaldığımhavadisidi.”

ALİSUAVİFİRAREDİYORHeygidikocadevletiâliyye,kimlertarafındanneciğeribirparaetmez

adamlartarafındanparçalandıvemahvedildi.MithatPaşanın dayandığıadamlar işte, bu adamlardı. Aslında ise, mesele çok başka idi. Ziraadamlarınhiçbirisi,nebirdevlet,hattanedebirvilâyetidareedebilecekkabiliyette değillerdi. Onlar, bir büyük politikanın önüne katılmış,kalemlerinivevicdanlarınıbusiyasetesatmışbedbahtlardı.İşteAliSuavidekendiifadesinegöre.İngilizajanıMustafaFazılPaşaya

hizmet,etmek,devletibatırmakiçinçıkaracağıgazeteyiidareetmekiçinParis’e kaçmış ve orada da, diğer yerlerde de bu sefil Mustafâ FazılPaşanınİngilizlerdenalıpverdiğiparailehayatınısürdürmüştü.FalihRıfkıAtayaynıkitabının30.sahifesindeşöyledemektedir:

-234-⇧“1284yılımuharreminin14.cumartesigünügecesiidi.Yoladüştük.Beşiktaş’açıktık.Sürücübeygirleri ileFazılPaşanınvekiliAvusturyalı

mösyö Doç’un evine indik. Paşanın beni Paris’te beklediğini, ne kadarpara istersem vermeğe hazır olduğunu söyledi. Mösyö Doç o günlerdenezaretaltında olduğundan beni bir başkasının evinemisafir verdi. 18Muharrem sabahı bir sandal ile Mesajeri kumpanyasının Marsilyavapurunabindim.” Ali Suavi, anlaşılan hafıza noksanlığına da müptelâdır. Zira,

Kastamonu’da, Mustafa Fazıl Paşanın adamının ve kendisininyakalanacağına dair aldığını söylediği mektubundan sonra, Paşanınadamı olan ve tevkif edilmesi için arandığı iddia edilen Mösyö Doç’unnasılolurdaevineiner.Nezaretaltındaolduğubilinenbirinsanınevineinmek, onunla görüşmek, bizzat zaptiyeleri üzerine çekmekdeğildir denedir?Otakdirdedederhaltevkifedilecekveyayenibirsürgüne,yahuttahapsetıkılacaktı.Ama,o,bütünbunlarıbilmezliktengelmişveMösyöDoç’unevineinmiştir.Niçin?Niçinmi?Gayetbasit.Çünkü,nekendisinin,ne de mösyö Doç’un tevkif edilecekleri veya göz hapsinde olduklarıhaberidoğrudeğildir. Ali Suavi, bal gibi ihanet olan seyahatine çıkmakiçinbirmücbirsebeparamışvetevkifedileceğimazeretinibuihanetinekalkanetmekistemiştir.Meselebundanibarettir.AliSuavi,diğersüfelâ,gibibirandabüyükadamolmak,servetvesâmaniçinde,yüzmek,bolbolşarap içmek ve kadınlı erkekli âlemler yapmak, sözünü koskoca

imparatorluktadinlenenvehürmetedilenbirseshalinegetirmekhırsınakapılmıştır. Onların bu hırslarını da Mustafa Fazıl Paşa daha doğrusuİngilizler,daimatahriketmişlerveparabakımındandabütünbusefilleribeslemişlerdir.Koskocabir

-235-⇧imparatorluğun bu kadar ucuza satıldığı, tarihte ne görülmüş, ne deişitilmiştir.Şimditekrardevamedelim:“Vapur Mesina limanına girdiği vakit, güverteden etrafı seyrederken

Ali Suavi iki fesli görür. (Dikkatle baktım. Birini tanıdım. Meclis-i Vâlâazasından Ziya bey, (Şâir Ziya Paşa), o da beni tanıyıp; karaya doğruişaretetti.Sandaldasahiledoğruldu.VapurdaaradasıradabanaaşinalıkedenbirErmeniçocuğuyanımagelip:-Tanırmısınız?Ziyabeyefendi,dedi.Birikikurcaladım,anlaşıldıkiFazılPaşagazeteyemürettipistemiş.Bu

çocuğubulmuşlar.İsmiAgop.Yolcular Mesina’ya kadar başka vapur ile gelmişler. Ziya beyin

yanındaki fesli zat da tercüme odası hulefasından ve Tasvîr-i efkârgazetesimuhaririKemalbey.(NamıkKemal)Beylerinkaçışlarınınsebebinisordum,İstanbul’dakalmadıklarınaesef

ettim.Ziyabeydediki:-Bilirsinkievimhürriyetvehaktaraflısınaaçıktı.Âlinazarındasuçlu

gibi idim. Fazıl Paşa mektubunun Türkçe tercümesi benden bilindi.Kıbrıs mutasarrıflığına tayin iradesi çıktı. Sadrazam daha ne yaparbilmezdim. Avrupa’ya bir seyahat de istedim. Fazıl Paşa hayli vakittirbeniister.Maişetimitaahhüteder,birkereonugörüpefkârınıanlamakistedim.Eğerhesabagelirsebir serbestmemleketteoturupzalim idarealeyhinepaçalarısıvarız.Kemalbey:-Sen Kastamonu’ya gittikten sonra beni de Tasvire yazmaktan

menettiler.Erzurumvalimuavinliğiverdiler.Paris’teFazılPaşa seninlebirliktegazeteyeyazıyazmaküzerebenide ister.DoğrusuZiyabeyidesavuşmağateşvikettim.Öyledeğilmibeyefendi?

-236-⇧Marsilya’dan trenle 1284 muharreminde perşembe sabahı Paris

şehrinegirdik.DoğrucaMalharbebulvarındaFazıl Paşanın evine indik.Çıktı,memnunoldu.-Benimservetimsizedekâfidir,amançalışalımartıkneolacaksaolsun,

elbettebirşeyyapalım.Bu adamlar sadece vatan haini değil, aynı zamanda korkunç birer

şarlatanveyalancı.Ali Suavi efendiye bakın, Mesina’da Ziya Paşayı gördüğü vakit, güya

memlekettenkaçışınaesefetmiş.Yakendisineyapmıştı?Kaçmamışmıidi? Mesina’da bulunuşunun başka sebebi mi vardı? Paris’e gitmek,oradan Mustafa Fazıl Paşa ile birlikte tesis edecekleri ve sermayesiİngiliz altını olan gazetenin neşriyatını idare etmek değil miydi? Buneşriyat, Mustafa Fazıl Paşanın da söylediği gibi, “artık ne olacaksaolsun”dadediğigibi,memleketaleyhinetecellietmeyecekmiydi?Zavallımemleket,nenankörlerbeslemiş,nehainlereanalıketmişsin?Şu Mustafa Fazıl Paşaya bakınız, ne diyor. Benim servetim size de

yeter. Bu katmerli haine bakınız. Devlete asî bir paşanın sülbündengelmiş,doğuşundanberidevleteasîvehainbuadamabakınız.Servetimsizedeyeter.Hangiservet?Kendiservetimi,yoksaRotchilldlerinservetimi?İştebu servet ileAli Suavi’si de,NamıkKemal’ide,Agâhefendiside,

ZiyaPaşasıda,onlarınbaşındabulunanMithatPaşasıda,HüseyinAvniside, Süleyman Paşası da, Kayserilisi de, hepsi de devletin temeldenyıkılması için çalışacaklar, bu para ile bir başka devletin hizmetindevazifegörecekler,sonradabiruluSultanınkanınagireceklerveadibirerkatilolarakmimleneceklerdi.

-237-⇧YaşuZiyaPaşayanedenir?İstanbul’daLövantenmeclislerinde,Mason

localarında ve sarraflarda kurduğu münasebetler sonunda eline geçenparaya karşılık devlete ihaneti yetmiyormuş gibi, bu defa da MustafaFazılPaşanındavetinebirişbirlikçigibigidiyorvebugidişinibiryalanaistinat ettiriyordu.BirAvrupa seyahati edeyim,dedim,diyor. Sonrada,hesabagelirseburadakollarısıvayalım.Bupaşa,İstanbul'dakihayatı ile

yakınentanıdığımızpaşadır vehayatı selâtinmeyhanelerinde, bol parayemekle geçen bir ayyaştır. Onun kaydettiği hesap, İstanbul'dakindendaha fazla gelir temin edecek bir hayattır. Yani paşa, İstanbul’daLövantenmeclislerinde yaptığı ihanetin bedelini fazlasiyle aldığı halde,sefilhayatınayetiştirememişveihanetinimezadaçıkartmıştı.VeMustafaFazıl Paşa İstanbul’dakinden daha fazlasını verince de kalkmış soluğuParis’tealmıştı.

PRENSMUSTAFAPAŞAKİMDİR?Acaba buMısırlı Mustafa Fazıl Paşa kimdi? Nasıl bir adamdı? “Genç

Osmanlılar” tarihindekaydedildiğinegöre, bu zat İstanbul’da kendisineistediğimevkiivedeğerivermeyensarayaveBabıâliyekızarakhürriyettaraftarıdiyeşöhretyapmışolangençlerietrafınatoplamıştır.Bu hüküm zannımızca tamamen yanlıştır. Zira Mustafa Fazıl Paşa,

hürriyetçi adı altında hâlâ gevelenen isimlerin sahiplerinden çok evvelİngilizlerin Mısır siyasetine yarayacağına inandıkları ve muhafaza vebesledikleri bir adamdır. Binaenaleyh “Genç Osmanlılar” diye anılantakımın,iddiasıaslavaritdeğildir.Birde-

-238-⇧fa Mustafa Fazıl Paşa Mısır Hidivi İsmail Paşanın kardeşidir veİngilizlerintelkinialtındakalarakMısırHidivliğinegeçmekistemektedir.Sebepdegayetbasittir. İsmailPaşaFransız siyasetine kur yapmaktadırveSultanAbdülâziz’iiknaederekistiklâlilânetmek,dahadoğrutâbiriylebir saltanat sülâlesi meydana getirmek istemektedir. Buna imkân mıvardı?Her şeyden evvel bu hususu İngilizler tasvip etmezlerdi. Çünküböyle bir saltanat sülâlesinin meydana çıkması, kendilerinin dünyasiyasetinde oynamak istedikleri rolü baltalardı. Zira, İngilizler, dünyahâkimiyetinegidenyollarınbellibaşlılarındanolanKahirevePortSait’i,ileride birmerkez yapacak ve dünya hâkimiyetine gidecek son ve kat’îyololanOsmanlıİmparatorluğunubusayedeyıkabilecekti.Onun içindirki,Mustafa Fazıl Paşa’ya el atmış onu Paris’e celbetmişti. Orada da enyakındostolarakRodchilldeailesiniyanındabulmuştu.EmşelRodchilld,MustafaFazılPaşanınkarargâhınıkurduğu şehir olan Paris’te en yakındostuidiEmşel Rodchilld ise, Londra'daki Nathan Rodchilld’e bağlı idi. O ne

dese,oolurdu.YaniLondranederseoolurdu.NitekimİsmailPaşa sıkışıp da Süveyş kanalındaki hisselerini satmak

üzereFransa ile anlaştığı günün ertesi günü buNathan Rodchild’dir kiİngiliz devletine borç vermiş ve İngiliz sefiri, İsmail Paşaya biraz dahafark vermek suretiyle Süveyş hisselerinin İsmail Paşadakilerini satınalmıştı. İşte İngilizler,Fransızmuhibbi olduğunu bildikleri Hidiv İsmailPaşayakarşılık,kardeşiMustafaFazılPaşayıtutmaktaidiler.Önceleribuniyetle kullandıkları Mustafa Fazıl Paşa, sonraları, Osmanlı

İmparatorluğunda kullanılmış ve devlete hakikaten öldürücü darbeyivurmuştu.

-239-⇧Bizim büyük vatanperverler işte bu adamın yanına gitmişler ve

kendilerineyeniveihanetlerledolubirhayatseçmişlerdi.Bu zevatın hiç birisi devletin içtimaî bünyesinin farkında değillerdi.

Memlekete getirmek istedikleri hürriyet kelimesinin ardındaki gerçekmanayıanlamaktanâcizidiler.Buadamlaröylesinebir ihanetgayyakuyusunun içinegirmişlerdi ki,

tarihbunuaslaaffetmeyecekvehaklarındakihüküm,hakikîTürktarihiyazıldıktansonrabehemehaldeğişecektir.Bu adamların nasıl birer İngiliz taraftarı olduklarını ve İngiltere’de

nasılçalıştıklarını göstermesibakımından gayet enteresan bir vesikayı,Cemal Kutay’ın (Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi) nindokuzuncu cildinin giriş kısmı 8. sayfasındaki şu mektubu ele alalım.Mektup 4mayıs 1876 tarihinde İngiltere Başvekili Benjamen Disraellitarafındanİstanbul’daki İngiliz sefiri SirHenryLayard’a gönderilmiştir.Mektuptadeniyorki:“İstanbul’da büyük hadiselerin cereyanının bekleneceğini bildiren

raporunuzu dikkatle okudum. Osmanlı Devletinin, tarihî intikalmahiyetinde kararlar arifesinde olduğu mevzuunda sizinle hemfikirim.Butarihiimparatorlukyaâcilvezecritedbirlerle,kaybolanhayatiyetveyaşamaorganlarınatatminkâryaşamaçareleribulacakveya,mukadderinkırazına sürüklenecektir. Bugünkü idareye karşı mücadele edenlerinfikri faaliyetine Londra sahne olduğundan, istediklerini de kısmenöğrenmişbulunuyoruz.”Birazaşağıdamektupşöyledevamediyor:“Türkmeşrutiyetçileriningerekşahsiyet,gerekfi-

-240-⇧kirolarakbendeki intibalarıçokmüsbettir.Fakatmaalesefhemenilâveedeyim ki, Osmanlılarda yerleşmiş olan müfrit ananeperestlik,Hürriyetlerin aşamayacağı mania olarak meydana çıkacak ve bu grup,hanedanarasındanistediğimüstebidikolaylıklabulacaktır.

İngiltere başvekili Disraelli’nin İstanbul'dan gönderdiği mektubunda"tarihî intikâl"den bahseden cümlesi mânidardır. Zira bu tarihî intikalsözünün edildiği sene bu mektupta müstebit olarak vasıflandırılanOsmanlı Sultanı Sultan Abdülâziz Han, tahtından indirilmiş vekatledilmiştir.Mektuptaki “tarihî intikal” sözünün hakikî manası işte budur. İngiliz

başvekili mektubunda bizim birer hürriyet kahramanı olarakalkışladığımız bu insanların fikri faaliyetlerinin; Londra’da cereyanettiğinden bahsetmekte ve bu zevatı kiramın fikirlerinin ne olduğunubildiğinidesöylemektedir.Bununmanasınıanlamakiçinnebirkâhin,nedebirgaiptenhaberalmakudretineihtiyaçyoktur.Mektuptananlaşılanmana açıktır. İngiltere Osmanlı İmparatorluğunun kudretinden, bukudrete ilaveten stratejik ehemmiyetinden ürkmekte idi ve Osmanlıİmparatorluğu İngiltere'nin dünya hakimiyetine sed çekebilecekdevletlerin başında idi. Osmanlı İmparatorluğu, kudretli bir ordununsahibi idi. Bu mektubun yazıldığı yıl, Osmanlı devleti kudretli veİngiltere’yidüşündürenbirdonanmanındasahibibulunuyordu.Osmanlıİmparatorluğuyinebumektubunyazıldığıyıl fabrikaları, tersaneleri vebütüntekniksahadayenilikleriilemodernbirdevletolmuştu.Disraelli'yidüşündüren noktalar bunlardı ve Osmanlı imparatorluğunu, mukaddertelâkki ettiği akibetine sürüklemek için işte bu yarı cahil insanlara,Londra'nın kapılarını da, devletinin kasalarını da açmış ve Londra'nınfikriyatınıbuadamlarınkafasınayerleştirmişti.

-241-⇧Mektuptaki sıfata bakınız. Osmanlı İmparatorları müstebit, diyor.

Hangi istibdat? Devlete baş kaldıran, devleti yıkmak için, devletindüşmanları ile elbirliği yapan meşruiyetçileri, bu ihanetlerine rağmendevletiçindebarındıran,enmümtazvazifeleriverenveonlarısürdükleriyerlerde dahi iaşe ve ibate eden Osmanlı İmparatorları mı müstebit?Eğer istibdat bu ise, bu istibdada kucak açacak birçok insanın mevcutolduğunu kabule mecburuz. Acaba İngiltere başvekili Disraelli, kendimemleketinde, devleti yıkmak, rejimi ortadan kaldırmak içinİngiltere’nindüşmanları ileelbirliğiyapacak insanlarçıksaydı,müstebitsıfatını şuursuzca taktığı Osmanlı Sultanları kadar müsamahagösterebilecek miydi? İngiliz tarihi, bunun aksini ispat eden binlercevesikayayervermektedir.Demekoluyorki,asılistibdat,oradaidi.Fakat

bukelimeDisraelli’nin ağzındasakız olacak veDevleti Âliyyeyi yıkmakiçin, Londra’da karargah kurmuş meşrutiyetçilere şiringa misalizerkedilecekti.İşteZiyaPaşada,hainlerinhainiMustafaFazılPaşasıda,Agâhefendisi

de,NamıkKemal’ide,AliSuavi’sideböyleinsanlardı.YaMithatPaşa?YaHüseyinAvniPaşa?YamekâtibiaskeriyenazırıSüleymanPaşa?Evetbukadrodevleteihanetetmekiçinelbirliğiyapmıştıvebuihanetlerindedemuvaffakolmuşlardı.

HÜSEYİNAVNİPAŞANINİHANETİBilindiğigibi,MithatPaşa,HüseyinAvnipaşa,SüleymanPaşa,Bahriye

Nazırı Kayserili Ahmet Paşa, Siryanizade Rüştü Paşanın Sadrazambulunduğudev-

-242-⇧rede, bu ilk resmi iktidar çetesi, Sultan Abdülâziz Hanı hâl’ ve katleteşebbüs etmişler ve bu teşebbüsleri de muvaffak olmuştu. Şimdi buhususta elde mevcut delillerle hal’ ve suikastın nasıl yapıldığını buişlerdekimlerinrolaldığınıtetkikedelim.SultanAbdülâziz’inhal’vekatlindeenbüyükkuvvetolarakkullanılan

SeraskerHüseyinAvni1842yılındamülâzim (Teğmen)olduktan sonrasür’atle ilerlemiş, Kırım harbine girmiş, Ömer Paşanın maiyetindebulunmuş 1857 yılında Harbiye mektebi nazırlığına tayin edilmiştir.Sonralarıdahadayükselmişvehassamüşiriolmuştu.İşteHüseyinAvniPaşahassamüşiri iken hareme getirilen bir Çerkez kızını görmüş ve oanda aklı başından gitmişti. Kadınlara düşkünlüğü herkesçe bilinen buIspartalıPaşa,adınınŞems-iCihanolduğunusonradanöğrendiğibugençve çok güzel Çerkes kızını ele geçirmek kararı vermişti. Hassa MüşiriHüseyin Avni Paşanın bu niyeti her türlü âdâp, erkân ve terbiyenindışındaidi.Fakatharis,kadınlarafevkalâdedüşkünolanbupaşa,bundanevvel de harem dairesi ile münasebet kurmuş ve Arz-ı Niyaz kalfa ilehaşırneşirolmuştu.SarayiçindehazinedarkalfaolarakbilinenvegerekValide Sultan, gerekse Sultan Abdülâziz Han üzerinde nüfuzu olduğusöylenen bu kadın, bir taraftan Hüseyin Avni Paşa ile münasebetinidevamettirirken,diğertaraftan,SultanAbdülâziz’ihâl’edecekseraskerçetesine de dahil olmuştu. Nitekim Sultan Abdülâziz’in katlinde enmühimrollerdenbirisinibukadınınoynadığınıileridegöreceğiz.RahmetliArifOruçbey,AyhanmüstearadıileyazdığıSultanAbdülâziz

nasıl hal’edildi, nasıl intihar etti? adlı eserinde bu hususta şunlarıyazmaktadır:“HüseyinAvniPaşa”Şems-iCihan'ıelindenkaçır-

-243-⇧dığına çokmüteessirdi. Hassamüşiri olduğu için dilber Çerkes kızınınvalide kapısından saraya girdiğini gözleriyle görmüştü. Hüseyin Avni

Paşanedeolsatazecivankadınlarapekdüşkündü,bayılırdı.Sahife18.”İşte Hüseyin Avni Paşanın Sultan Abdülâziz’e husumetini nefret

derecesine vardıran ikinci sebep bu idi. Arif Oruç kitabının 19.sahifesindeşöyledevameder:“Dinç hassa müşiri bu kadına malik olmak için her fedakârlığa

katlanmayıgözealacakkadarçarpılmıştı.”Fakathassamüşiri ümit ediyordu. Zira SultanAbdülâzizHan iki gün

sonraMısır seyahatine çıkacak, kendisi burada kalacaktı. Nasıl olsa birkolayınıbulurmüstefrişesi,hazinedarkalfavasıtasiyleŞems-i Cihan ilemünasebetkurabilirdi.Saray içindehazinedarkalfanınadınıhiçkimseağzınaalamazdı, Ona

sadece“KadınKalfa”derlerdi.Hazinedar kalfa ikinci Mahmut’un hemşiresi Esma Sultanın

gözdelerindendi. Esma Sultan sarayındançırağ edildikten sonra, SultanMahmut’un ikballerinden Tiryal kadın tarafından Abdülâziz Hanınvalidesine tavsiye edilmiş, veliaht şehzade Abdülâziz efendininDolmabahçesarayındakidairesineyerleşmişti.Hüseyin Avni Paşa ile Hazinedar kalfanın, saray bahçesinde nasıl

karşılaştıklarını Arif Oruç bey merhum, eserinin 21. sahifesinde şöylenakletmektedir:“HüseyinAvniPaşahassamüşirliğinieldeettiktensonrasaraydaeski

aşinasına tesadüf etmiş, memnuniyetinden ne edeceğini şaşırmıştı.AkşamBeşiktaşsarayınınuyuşturucukokuluçiçekleriarasındadolaşanHüseyinAvniPaşa,karşısınaçıkandolgunvücutluhazi-

-244-⇧nedarıgörmüştü.Padişahsarayındabahçededeolsa,gözlerdaimayerebakmağa alışıktı. Hüseyin Avni Paşa sol elinin ayasını iri kılıcınınkabzasına bastırarak, gözlerini aşağıya indirmişti. Yanına gelenhazinedar:-Oarslanım...Heleşükürsizlerigörmekmüyesseroldu,diyelâtifeedip

gülümseyerekkarşısındadurmuştu.HüseyinAvniPaşa,eskidildadesinititreyen sesinden tanımıştı. Ne de olsa, birkaç sene evvel bir gurupvaktinde Silâhtarağada sandalını musırrane takip ederek muvaffakolduğu dilber kadın, hâlâ teravetini muhafaza ediyordu. Sultan

Abdülâziz’in gözde ve sahibi nüfuz hazinedarı değme kızlara tercihedilemeyecekkadargüzeldi.Ah.Onunlaazmıbaşbaşaheyecanlıgecelergeçirmişlerdi. Avni Paşa ilerideki sarayın pencerelerinden görülmekkorkusuile:-Benimahvedersin,dikkatet,diyemırıldandı.OlgunhazinedaryumuşakelleriniPaşanın geniş omuzlarına yaslayıp

bastırarak:-Saraybenimirademetabidir,gülüm,dedi.VeHüseyin Avni Paşa eski aşinası ile böylece bir akşam üzeri tekrar

münasebetini tazelemiş, sonra da güzel hazinedarın tavassutu ilekarinlerdenHafızMehmet,beylesıkıfıkıolmuştu.”Hüseyin Avni Paşa artık serasker kaymakamı olmuştu ve hazinedar

kalfa ile münasebetlerini daha da ilerletmişti. Paşa, metresiyle, Arz-ıNiyaz’ın süt ninesininKaragümrük’teki evinde buluşurlardı. Yine böylebir buluşma gününde kadın, Paşanın serasker kaymakamlığını tebriketmişti.ArifOruçkitabının35.sahifesindebunuşöyleanlatır:“-Sahih serasker kaymakamlığını tebrik ederim. İnşallah serasker

olmakdahimüyesserolur.-245-⇧

Paşadacevapvermişti:-Sendilersen,canım.HazinedarkalfadilemişveHüseyinAvniPaşadaseraskerolmuştu.Hüseyin Avni Paşa, Şems-i Cihan’ı unutamıyordu ve tıpkı, hazinedar

kalfayı kafese koyduğu gibi, harem dairesine giren bu cariyeyi deDolmabahçesarayınınönündekikayıklagezintileryaparakelegeçirmekistemiş,fakatişanlaşılmışveValideSultanınkulağınakadardagitmişti.OandanitibarenValideSultan,HüseyinAvniPaşadannefretetmişve

daimaonunaleyhindebulunmuştur.FakatArz-ıNiyazkalfa,Paşaileolanmünasebetini devam ettirmiş ve yükselmesi için ne yapmak lâzımsayapmış, bu arada Sultan Abdülâziz’in hal’i için en büyükyardımcılarındanbirisiolmuştu.HüseyinAvniPaşanınşansıaçılmıştı.Butalihinaçılması içinde fırsat

zuhuretmişti.

Sultan Abdülâziz Han, Mısır’a yaptığı seyahatinde Mısır askerlerinintalimlerinibeğenmiş veorduya tatbikinekarar vermişti. Bu sebeple deFuat Paşayı huzuruna çağırtmıştı. Bu davete Fuat Paşa seraskerkaymakamıHüseyinAvniPaşayıdabirliktegötürmüştü.Zira iradeöyleçıkmıştı.Serasker Çerkes cariye meselesinden kuşkulu olduğu için, cidden

büyükbirendişeiçerisindeidi.FuatPaşaöndeAvniPaşaarkadahuzuragirmişler, Padişah, Fuat Paşaya oturmasını irade etmişti. Fuat Paşa veSerasker kaymakamı Padişahın tam karşısına gelen pembe ipek yüzlükoltuklaraşöyleceilişivermişlerdi.ArifOruçbeymerhum,SultanAbdülâzizadlı eserinin53. sahifesinde

buhadiseyişöyleanlatmaktadır:-246-⇧

“Sultan Abdülâziz, Fuat, dedi...Mısır’daki askeri talimlermahzuziyetiseniyemizi mucip olmuştur. Akşamdan beri düşünüyorum bunda neSait’invenedahi İsmail’inkerameti vardır. (Saitdediği İsmail Paşadanevvel Mısır valisi olan zattır) Mahza, bu makule işlerin efkârışahanemizin bir tecellisi olduğu şüphe götürmez bir hakikattir.İstanbul’daki teb’a kullarımın dahi, bumisüllü nümayişlerden mahrumkalmalarıniceolur?Sizdegayretvehamiyettenzerreyokmudur?Fuat Paşa telâşla Hüseyin Avni Paşaya bakmıştı. Hüseyin Avni Paşa,

aynı zamanda askerin tensiki işlerinde mütehassıs idi. Padişah,muntazambirresmigeçideözeniyordu.BunudaMısır’dagörmüştakdiretmişti.FuatPaşadediki:-İrade-icihanbanişerefteallûkbuyurulursaHüseyinAvniPaşakulları

buvazifeiletavzifbuyurulsun.İkisaattenberiendişeiçindebunalaraksoğukterlerdökenAvniPaşa,

geniş bir nefes almıştı. Artık, kurtulmuş demekti. Padişaha gammazlıketmemişlerdi.YahutAbdülâzizsöylenenlereehemmiyetvermemişti.Kimbilir belki de hazinedarın parmağı karışmıştı bu işe... Seraskerkaymakamı tamamen ferahlamıştı. Gözleri yerde, padişahın yüzünebakmadankonuşmuştu.-Şevketlipadişahım,iradebuyurulursa,hemenMısırlıaskerinefaikbir

geçitresmitanzimineçalışırım,dedi.

Abdülâziz, memnun olmuştu. Yerinden doğrularak sedir üzerindebağdaşmıştı:-Uhdesinden geleceğine ilmelyakın kaniim. Fuat kulumuz, seni daim

banasenaederdurur.Birgörelimnasıledersin?dedi.-247-⇧

Reşit Paşa, nasıl Âli ve Fuat Paşaları yetiştirmiş ise, Fuat Paşanın daHüseyin Avni Paşaya hüsnü nazarı vardı. Zamanın icabatından olarakvükelâ taraftar yetiştirmek; suretiyle aleyhlerindeki rekabetin önünegeçmeğe çalışıyorlardı. Fuat Paşanın maksadı serasker kaymakamınıyakınzamandaseraskergörmekti.Hatta,AliPaşayıdaHüseyinAvniPaşalehineimaleetmişti.-Mehabetli hünkârım, dedi. Hüseyin Avni Paşa kulunuz, velinimetine

sadâkatle iktidar-ı vukufu askeriyesini ispat sadedindeki teşvik-ihümayunlarından mülhem olmak üzere elbette ki, irade-i cihanbaniyemuntazardır.İşte sonradan Sultan Abdülaziz'in hal’ini ve katlini temin edecek

başlardanbiriolarakHüseyinAvniPaşaböylece,FuatPaşanındelâletvetavsiyesiyleseraskerlikkapısınıaçıyordu.Padişah, FuatPaşaya iltifat etmişti ve istediği her insanımethederek

padişahıngözünesokmakmaharetini,tebriketmişti.HüseyinAvniPaşada fırsatıkaçırmamıştı. İngiltere’yesiparişedilmiş

vememleketeyenigelmişolanyedibinşeşhanedenbahsetmiş,padişahdabusilâhlarıngelişindenmemnunolmuşvederhalaskeredağıtılmasınıiradeetmişti.SultanAbdülâzizHan,memleketintealisiiçinaklınahergelenienkat’î

şekildeiradeediyorvederhaltatbikiniistiyordu.Sultan Abdülâziz Han, yapılacak resmi geçitten faydalanmak ve

ordunun kudretini göstermek için yabancı sefirleri de Veliefendi’deyapılacakgeçitmerasiminedavetetmişti.Buaradabirçokeğlencelerdetertip

-248-⇧edilmiş, horoz, koç dövüşleri ve pehlivan güreşleri de bu eğlencelerdeyer almıştı. Bu hususa temas etmekliğimizin tek sebebi, yapılacak

pehlivan güreşlerinde, sonradan Sultan Abdülâziz’i katleden PehlivanMustafaadlıadamındabumüsabakalardayeraldığınıizahetmekiçindir.Evetbugüreşlerepadişah,veliahtşehzadeMuratefendininköşkbekçisivesadıkadamıMustafapehlivanıdaistemişti.KuvvetliveiyibirpehlivanolanMustafapehlivanıngüreşindenhünkârçokmemnun,oluyordu.Nihayet resmi geçidin yapılacağı gün gelmiş çatmış, Veliefendi çayırı

müstesna günlerinden birisini yaşamıştı. Hüseyin Avni Paşa, kendisineseraskerlikyolunuaçacakbugeçitresminefevkalâdeehemmiyetvermiş,en hurda teferruatına kadar bütün hazırlıklarla bizzat kendisi meşgulolmuştu. Şimdi hünkârın gelmesine intizar ediyor, bindiği beyaz atınüstünde gururla dolaşıyordu. Veliefendi çayırında o gün yapılangüreşlerle alâkalı kısmı, rahmetli Arif Oruç’un kitabından alalım. Üstatkitabının59.sayfasındadiyorki:“FuatPaşanınmabeyn-i hümayundan haber saldığıMustafa pehlivan

vaktinden evvel Veliefendiye gelmişti. Pehlivanın üzeri sırma, dallıişlemeli ipek bohçadaki kisbetini kırmızı yanaklı ayvazı taşıyordu.Mustafapehlivanla,Kızanlıklıdiyeşöhretbulmağabaşlayanbirpehlivangüreşecekti.Ortayavedesteyedüzinelerlepehlivanlarayrılmıştı.Güneşsekizonmızrakboyuyükselmişti.NeemirülmümininAbdülâzizhanvene de vükelâ-i fehamı meydanda görünmüyorlardı. Bu teehhürdenHüseyin Avni Paşa memnun oluyordu. Halk da sabırsızlanıyor, üzerinirüzgârdan savrulan toz bulutu bürüyen Veliefendi yoluna bakanlaryerlerindeduramayarakayaküzeritepiniyorlardı.

-249-⇧Meydanınaltbaşındanbirdenbire:-Padişahım,Şevketinle,Devletinlebinyaşa...Avazeleri işitilmeğe başlamıştı. Sultan Aziz, tekerlekleri yaldızlı

gerdunesinekurulmuştu.KarşısındaFuatPaşaileŞeyhülislâmEfendielbağlamışoturuyorlardı.

Sırmalıapuletligürbüzhassasüvarileri,padişahınarabasınınönündevearkasında ilerliyorlardı.HüseyinAvni Paşa, atınımahmuzlayarak alây-ivâlâilegelenHünkârarabasınadoğruilerlemişti.Herşeyihazırladığıiçinmağrurane tebessüm ediyordu. Arkadan vükelâ arabaları da geliyordu.Askerî muzika nağmeleri, halk tarafından çaldırılan davul zurnagümbürtülerinekarışıyordu.

Aşağıda istirahatta olan asker nizama alınmıştı. Ecnebi sefirlergeldiktensonra,askerîresmigeçidebaşlanacaktı.Padişahınarabasıgözsüzüptebessümedendilberkadınlarınönünden

geçerekilerideatlasetekleriyeşerenotağ-ıhümayunönündedurmuştu.GençenderunefendileriileFuatPaşaveŞeyhülislâmefendiAbdülâziz’inçadırı önünde el bağlamışlar ayak üzeri duruyorlardı. İngiliz - Rus -Fransız ve Nemçe (Avusturya) elçileri de gelmişlerdi. Bir atlas çadıriçinde başbaşa görüşüyorlardı. Celâlli padişah Mabeyinci Cemil bey ilesefirlerin hatırlarını sordurmayı ihmal etmemişti. Serasker kaymakamıHüseyinAvniPaşa,çadırdışındairadebekliyordu,ötedehalksabırsızlıkgösteriyordu. İradenin taallûkundan sonra, aşağıdan yeni İngilizşeşhaneleri ile meydana giren taburlar, padişahın önünden geçmeğebaşlamışlardı.AbdülazizHanınneşesinediyecekyoktu.FuatPaşayadediki:-İsmailolsada(MısırhidiviİsmailPaşa),arslan-

-250-⇧larımıbirgörseonunfellahlarınabenzerlermibirkere?Fuat Paşa bumuvaffakiyetten,memnun olmuştu. Abdülâziz, Hüseyin

Avni Paşaya pek ziyade iltifat ediyordu. Süvarilerle topçular hünkârıntakdirinicelbetmişti.İradeetti:-Bugündenitibarenbahrisefit(Karadeniz)boğazıağırtoplarlatahkim

edilsin.Kal’ayişahanemizintarsininebezl-igayretolunsun.Şeyhülislâmefendi:-Şevket-i İslâm, merâhim-i vâyede{28} teali eylesin diye semaya el

açmıştı.FuatPaşa:-HüseyinAvniPaşa kulunuz, uhdesinden gelirler elbet, diye fırsattan

bilistifadeseraskerkaymakamınıpadişahatekrarhatırlatmıştı.HüseyinAvniPaşaçadırdışındavaziyetalmışbekliyordu.Abdülâziz:-Avni,irademiziişittinmi?diyeseslendi.Serasker kaymakamı tazimle içeriye girmşti. Hünkâr boğazlar

hakkındakifermanınıtekrarte’kidediyordu.”İşte Sultân Abdülâziz Han bu insandı. Fakat etrafındaki vükelâ,

kendisiniöldürmeyikafasınakoymuşbirçeteciyi,gafletiçerisindeolarakdaima kendisine methediyor ve onu yükseltmek için ne mümkünseyapıyorlardı. Bu ihanet çemberi de her geçen, gün biraz daha daralarak Sultan

Abdülâziz’ide,dünyânınen saf vemuhteşemsülâlesinide, koskocabirimparatorluğuda,bu

-251-⇧imparatorluğunşahsındaİslâmıdamahvadoğrusürüklemekistidadındabulunuyordu.Bu ihanet çetesinin devirmeyi kafalarına koydukları ve bir yabancı

devlet hesabına bilerek veya bilmiyerek çalıştıkları artık gün ışığınaçıkmış bulunan bu vükelâ ve askerlerden meydana gelen insanlarınniyetleri hakkında, NizamettinNazif Tepedelenlioğlu’nun “Sultan ikinciAbdülhamitveOsmanlıİmparatorluğundakomiteciler”adlıeserinin304.sayfasındaşumalûmatvardır:“Osmanlıİmparatorluğununbirbakımaotuzikinci,birbakımadaotuz

yedinci sultanı olan Mahmut oğlu Abdülâziz Han, acaba seraskerçetesinin dört elebaşısından ve “Yeni Osmanlılar” Vantının dörtdahisinden çokmu geri, talihsiz ve bilgisiz bir insandı? Serasker çetesigibibirçetekurupbaskınyaparakmıtahtaçıkmıştı?Halkınsevgisindenmimahrumdu?Biliyoruz ki, Abdülâziz, memlekette kurulu nizama uygun olarak ve

sırasıgeldiğizamantahtaçıkmıştı.Tahtaçıkışındanöncehalkınsevgisinikazanmıştır ve tahttan entrika ile düşürülünce halk uzun zaman onuhasretleanmıştır.Saltanat günleri daima hatırlanmış ve millî gurur Abdülâziz’in

zamanındaancakbirdefa, oda serasker çetesinin iktidardabulunduğugünlerde,(SelânikVak’ası)yüzündenincinmiştir.Gene biliyoruz ki, halk geleneği her yerde olduğu gibi bizde de bir

tarihîdevriancaksevilenhükümdarlarınveşeflerinadınamaleder.BirSultanOsman devri, YıldırımHan devri gibi, Yavuz Sultan Selim devri,SultanMahmutdevrigibi,demekteveşöyledevametmektedir:

-252-⇧“Sultan Abdülâziz, Sultan Mahmut’un büyük reform havası içinde

çocukluğu geçmiş ve ağabeyi Sultan Abdülmecit Hanın Avrupalılaşmahavası içinde delikanlılık günlerini yaşamış, yetişmiş, ilk tanzimatşehzadesiidi.Sondereceterbiyelibirzattı.Sonradanaleyhindeyalanainanmayanlar

kötü propagandaların tesirinde kalmayanlar bilirler ki, küçük yaştanFransızca, Arapça, Farsça öğrenmeğe başlamıştı. Vücudunu sporlasağlamlaştırdığıkadarruhunudagüzelsanatlarlainceltmişti.Yalnızbaşagüreşenbir pehlivandeğildi.Mükemmel birmüzisyendi de...Neyüfler,besteleryapar,resimdenanlardı.İyibirhattattı.Zamanınınediplerindendaha temiz bir Türkçe ile ve çok daha berrak bir üslupla yazdığı damuhakkaktı. İnanmayanlar Beyazit’teki resmi kitap saraylarımızda odevrin gazete koleksiyonlarındaki (Yeni Osmanlılar) makalelerini de,Topkapı müzesindeki vitrinlerde bulabilecekleri bir iki Abdülâzizmektubunudagidipgözdengeçirebilirler.EğerbugünMilletlerarasıçaptabirgüreşsanatınasahipbulunuyorsak

bununköküAbdülâziz’dedir.Eğero,pekeskigeleneklerimizebiryenihızvermemiş olsaydı, biz birçok eski milli kıyafetlerimiz gibi güreşi deçoktanunutmuşolacaktık.Abdülâziz Hanı kötülemeğe çalışmış olanlar, cidden dalâlet içine

düşmüş olan bir muhite hitap ettikleri için muvaffak olabilmişlerdir.Abdülâziz’ihorozdövüştürmekle,devegüreştirmekle,boğalara,koçlara,savaşçıhorozlaramadalyalı nişan vermekle itham etmiş olanlar bugünkarşımızaçıkıp:-Bu adam deli değil midir? Bakınız hayvanlara madalya veriyor,

pehlivanlarlagüreşekalkıyor.-253-⇧

Deselerdi,Hiçşüpheyokhepimizelbirliğiederokemdilli,kemgözlüadamları karşımızdan kovardık. Bugün biliyoruz ki, dünyanın hertarafında devlet reislerinin temsili vazifelerinden biri de hayvansergilerini resmen açmak ve jüriler tarafından seçilen en iyi horozlara,tazılara, koçlara, şahinlere ve boğalara şampiyonluk beratları, paraikramiyelerivenişanlarvermektir.Halkıveheleköylüleriiyi,sıhhatlivegüzelhayvanyetiştirmeğeteşvik

etmeknebirsiyasisuçtur,nededeliliktir.

Avrupausulündeiyimeç,sabrekullananveOsmanlıgeleneğineuygunbirtarzdakılıç-kalkanoyunundakamavebıçakkullanmaktamahareteeren, ok ve mızrak atan, güreşen, çeşitli sporlara meraklı, müzisyen,bestekâr, hattat ve eli kalem tutan bir Abdülâziz’i beğenmeyenlerinyaşadıklarıyıllardaacabaAvrupa’dakikrallarve imparatorlarçokdahasağlamayakkabılarmıidi?Değildişüphesiz...Abdülâziz’inAvrupaseyahatindebirçokpotlarkırdığıiddiasıdaancak

gizli hiyanetler açısından mütalâaya değerli adilikler, bayağılıklardır.Güya Türk hükümdarı üniformasını giymeyi, oturmayı, kalkmayıbilmiyormuş.Güyakadınlaraaçgözlübirzamparagibibakıyormuş.GüyaKeçecizadeFuatPaşayıbaşındatakke,sırtındahırka,çedikpabuçlarlaveentari ile kabul etmiş de, müşarünileyh padişaha protokol icaplarınıhatırlatmışmış.Vesaire...Vesaire...BütünbunlarsadeceKarbonaripropagandasınınuydurmalarıdır.”Sultan Abdülâziz Han nazik çelebi bir padişahtı. Fakat etrafındaki

ihanetçemberi,Osmanlıİmparatorlu--254-⇧

ğunubirdefayıkmağakararlı idiNeticeyineSultanAbdülâziz’inbüyükdirayeti, efendiliği ve kültürü, ne de celâdet ve vatanperverliğideğiştiremeyecekti. Zira, Osmanlı İmparatorluğu etrafında dolananihanet çemberi, yabancı bir takım müttefikler bulmuş, devletemütemadiyen yüklenmekte idi. Bu ihanet içinde, yerli devletlularayardımcı teşekkül ve müesseseler ise, Salibin el uzattığı beynelmilelSiyonizmveSiyonizmebağlıMasonlukteşkilâtı idi.Bumüesseseleride,İngiltere pekâlâ ve gayet rahatlıkla eline geçirmiş, dilediği gibikullanmaktaidi.YapılanpropagandanıntemeliniSultanAbdülâziz’inTanzimatıHayriye

adıverilen,aslındaOsmanlı İmparatorluğu içintanzimatışerriyeolarakvasıflandırılması daha doğru olan Avrupalılaşma hareketlerine karşıaçtığı mücadele sonunda, Osmanlı Türkünün örf ve âdetlerinebağlılığının Avrupa için tevlit ettiği tehlike teşkil etmekte idi. İngiltere,Osmanlı İmparatorluğunu Avrupalılaştırmak, Avrupa’nın tatbik ettiğikilise kanunlarını kabul ettirmek ve şeklî Avrupalılığı yaygın halegetirmekiçingayretsarfeder,büyükparalarsarfıilememleketiçindeve

dışında birçok haini beslerken, kendi memleketinde hattaimparatorluğun her tarafında, bugün olduğu gibi dün de, en katımuhafazakârlıkmefküresine sadık kalmış ve ancak bu sayede kudretlibirdevletolabilmişti,işteAbdülâziz’inİmparatorlukhudutlarıiçerisindetatbik ettiği siyaseti bu idi ve padişahın bu siyaseti maalesef İngilteretarafındanbeğenilmiyor,kendimaksatvegayesineaykırıbulunuyordu.İngiltere bir cihan imparatorluğu siyasetinin tatbikçisi olduğu

müddetçeOsmanlı İmparatorluğuna ve Ortadoğuya, bilhassa büyük biralâkagöstermiştir.Bu-

-255-⇧nun için de bu mıntıkada kudretli bir Türk İmparatorluğununmevcudiyetiniarzuetmemişvebuİmparatorluğuyıkmakiçinelindennegelmişseyapmaktangeridurmamıştır.İngilizlerin veya İngiliz taraftarlarının, bugün dahi tarih

kitaplarımızdan söküp atamadığımız, her Allahın günü kendilerine enağır şekilde hücum edilen, tarih kitaplarımızı dolduran iftiraların bellibaşlılarıarasında,sarayın,yeniOsmanlıSultanlarınınisrafları,devletibuisraflarlabatırdıklarıiddialarıçokmühimbiryertutmaktadır.Ancakşukadarınısöylemeliyizki,OsmanlıİmparatorlarıaslamüsrifdeğillerdiveOsmanlıİmparatorlarınınhiçbirisidevlete,milletevetarihineenküçükbir leke sürdürmediği gibi, bu şeref ve haysiyeti milliye ile birliktedevleti, azgın hıristiyanlık ve masonluk tazyikleri önünde müdafaaetmişler,onatozkondurmamışlardır.BirSultanAbdülâzizHanbirSultanAbdülhamitHan,birMehmetReşatHanvenihayetbirVahidüddinHan,daimabuyıkıcı faaliyetlerin, gemi azıya alan bu frenkmüesseseleriningelişmesine ve devleti tahrip etmesine mâni olmak için azami gayretsarfetmişlerdir. Bir Sultan Murat eğer Osmanlı İmparatorları arasındasilikbir isimolarakkalmış ise, bunu, kendisinindoktoruKapoleoneninteşvikveısrarıilegirdiğiBariMasonlocasındakiazalıksıfatınabağlamakendoğruyoldur.Dikkatedilirse,Seraskerçetesininde,MeşrutiyetçilerindeüzerinetozkondurmadıklarıtekpadişahSultanMurat’tır.Fakatbunakarşılıkhakikatibilenlernezdinde,enazsözedilenpadişahise,yineiştebu sultan Beşinci Murat Handır. Nitekim kendisi de hatasını anlamışolmasına rağmen, bu teşkilâttan çıkamamış ve Osmanlı Devletinezdindeki İran sefirinin huzurunda tahlif merasimi yapıldıktan sonraihrazettiği19derecelikMasoniksıfatınıda,herşeyinidefedaede-

-256-⇧cekbirbuhranıniçinedüşmüştür.SultanMuratfaciasınınhakikîcephesibudurve İngiliz lerin adamıMısırlı PrensMustafa Fazıl Paşanın yârânıarasındabulunan“GençOsmanlıların”butalihsizpadişahiçingiriştiklerihareketlerin sebebi de böylece anlaşılmaktadır. Ancak bu yârânın veserasker çetesinin giriştikleri hareket muvaffak olamamış ve kısa birsaltanat devresinden sonra Osmanlı tahtına Sultan Abdülhamit Hangeçmişti.

SULTANABDÜLÂZİZHANMÜSRİFDEĞİLDİİngiliz altınları ile Osmanlı İmparatorlarını en azgınmüsrifler olarak

tarih kitaplarına sokan bu ihtilâl çetesinin ve ihtilâlci devletluların,iddialarına karşı NizameddinNazif Tepedelenlioğlu aynı kitabının 307.sahifesindebakınıznediyor.“AbdülâzizHanmüsrifmiidi?...Tahttanindirilmesindensonrayapılanpropagandalarainanmaklâzım

gelirse,AbdülâzizHanmemleketi,yemiş,bitirmiş,elinenegeçmişiseharvurup harman savunmuştur. Hele, ölümünden sonra Avrupagazetelerindegörülenbazıyazılarainanmaklâzımgelirse,bütünsaltanatdevrinikadınkoleksiyonuyapmaklageçirmiştir.Bü iddiaların kaynaklarının yalanlar olduğunu bugün biliyoruz.

Abdülâziz’intahtaçıktığıgünOsmanlıdevletinindışborçları375milyonfranktı. Yani aşağı yukan 14 milyon Osmanlı altını. On beş yılhükümdarlıktan sonra tahttan indirildiği gün devletin dış borçları isedörtmilyarfrankyaniyüzellimilyonOsmanlı

-257-⇧altınıkadardı.BundanAbdülmecitdevrineaitondörtmilyonuindirdinizmi,geriye136milyonlirakalır.Toplu bir halde göze büyük görünen bu parayı on beş yıla taksim

edersekyılanedüşer?Dokuzmilyonlira.İşte Abdülâziz’den sorulacak on beş yılda yüz otuz altı milyon borç

hesabıbundanibarettirki,Abdülâzizdevrinitarafsızveinsaflıbirsuretteincelediniz mi, israf iddiasını derhal bir kenara bırakır ve hayretlesorarsınız:Bu kadar az para ile nasıl olur da hem devletin açığı kapatılabilmiş,

hemdebukadarbüyükvemasraflıişlerbaşarılabilmiş?Evet... Çünkü talihsiz sultan Abdülâziz’in devrinde hiç de az iş

başarılabilmişdeğildir.1-Ordu,budevirdekuvvetlibirorduhalinialmıştır.SultanMahmut’un

çekirdeğiniattığımodernorduKırımharbi esnasında, yani Abdülmecitdevrinde en geniş kadroya ulaştığı günlerde elli bin kişiden ibaretti.

Abdülâziz’in tahttan indirildiği gün nizamiye kuvveti, yani derhal ateşhattına gidecek genç ve talim görmüş muvazzaf ordu mevcudu, yüzseksen bin kişi idi. Serasker çetesinin Çerkes Hasan hadisesinden artakalanlarıbirmüddetsonramemleketinbaşınadoksanüçmuharebesini(1877/1878) açtıkları zaman, vatanı bu kuvvetler müdafaa edecek veharikalar yaratacaktır. Yaya, atlı ve topçu silâhlarının Rus ordusundandaha iyi olduğu anlaşılacaktır. Nizamiyeden başka redif kuvvetler detıklım, tıklım dolu depolardan kolaylıkla giydirilecek ve yabancıateşemiliterler kış harbi esnasında Türk ordusunun erlerine vesubaylarınaverilmişolankaputlarıraporlarında hepmethedeceklerdir.Aziziyeadı

-258-⇧verilenbukukuletalıaskerîkaputlar,sonra,dünyaordularıtarafındandakabul edilecek ve yaşadığımız günlerde kızların ve delikanlıların çokbeğendikleribirsporpaltosuhalinialacaktır.2-Abdülâziz’inağabeyisindendeviraldığıdonanmaileBeşinciMurat’a

devrettiğidonanmaarasındadağlarkadarfarkvardır.1860 yılında Osmanlı donanmasının saffı harp gemileri altı tane

yelkenli ahşap kalyondan ibaretti. Abdülâziz’in on beş yıl sonra mirasbıraktığı donanmanın ise, son sistem buharlı zırhlılarının sayısı ONBİRidi. Bugün cümle âlem biliyor ki, Abdülâziz devrinde Türk donanmasıdünya ikinciliğine yükselmişti. Bu talihsiz hünkâr, iddia edildiği gibidelice bir lükse kapılarak yabancı tezgâhlara durmadan gemiısmarlamaklakalmamıştı.Haliç’edünyânınenmükemmeltersanesinidekondurmuştu.İngiltere’nin meşhur Armstrong-Wilkers tersanesi ile bir ayarda bir

tersane.Bu işlerde eniştesinin, yani ablası Âdile sultanın zevci Hemşinli

Mehmet Ali Paşanın hizmetleri de görülmemiş değildi. Fakat hiç birdenizcilik tahsil ve tecrübesi olmayan bu amatör Kaptan-ı Deryanınöldüğü1888yılındansonradadonanmayaverilenhızdagösteriyorki,kerametondadeğil,bizzatAbdülâziz’deidi.(DİPNOTU:Butersane,bumuazzamendüstriAbdülhamitdevrindede

kıymetinimuhafazaetmiştir.İttihatveTerakkidevresindetersaneyetekçiviçakılmamışvebirincidünyaharbimütarekesiesnasındaDamatFerit

hükümetleri,tarafındanbiryabancı taciredörtyüzbin liragibisefilbirparayasatılmıştır.Otacir,aldığı tesisleri İtalya’da,Ansaldoyamilyonlaralarakdevret-

-259-⇧miştir. Şimdi İtalyanlar, bizim eski âletlerimizi kullanarak bize gemiyapmaktadırlar.N.N.Tepedelenlioğlu.)3-Demiryolları.Türkiye’deilkdemiryollarıdaAbdülâzizdevrindeyapılmıştır.İstanbul

-Edirne(283kilometre),Dedeağaç -Edirne (150km.),Edirne -Belova(243km.),Tırnova - Yanbolu (105km.), Selânik -Mitroviça (362km.),İzmir -Akça(155km.),Paradiso-Buca(3km.),Gaziemir -Seydikör(2km.), hatları ki, 1300 kilometre tutarındadır. 1870 ile 1875 yıllarıarasındatambeşyıldabaşarılmıştır.Yani demiryolu programına başlanınca ortalama olarak yılda iki yüz

altmışkilometretamamlanmışveişletmeyeaçılmıştır.Bunlardayabancısermayeye verilmiş olan imtiyazların da tesiri olmakla beraber devletteahhütlerininönemimeydandadır.4-Saraylar,Evetbuaradasaraylardayapılmıştır.BeylerbeyiveÇırağanSarayları

Abdülâzizdevrininyadigârlarıdır.Acaba yapılışları isabetli olmamış mı idi? Bugün Boğazın Anadolu

yakasına bakarken hangimiz Beylerbeyi sarayını beğenmiyoruz? VeRumelikıyısındakiÇırağanharabesinigördüğümüzzamanhangimiziniçi(cızz)etmiyor?HiçdebüyükbirsarayolmayanBeylerbeyibugünazmıişimize yarıyor? Abdülâziz Çırağan’ı yaptırmamış olsaydı acabaİttihatçılar, 908 meşrutiyetinin âyan ve mebusan meclislerini hangibinayayerleştireceklerdi?Hoş... Sonradan, şimdi bizim bir orta çap liseyi sıkıştıramadığımız

Fındıklıkonağınabaşlarınısokmağadakatlandılar ama, birmilletin enüstünşereflimües-

-260-⇧sesesiolanmeclisineFındıklımıyaraşırdı,yoksaÇırağanmı?Vebugünuzaktan Çırağan harabesine bakarken onu dünyanın en ihtişamlı kasrı

olarak bina ettirmiş olana mı, yoksa kundaklayıp tutuşturarakyaktıranlara,buhale,sokanlaramılânetokuyalım?..”Osmanlıİmparatorluğununsonihtişamlıdevrini,enadiveihanetlerle

dolu devresini Türk milletinin gözüne yanlış aksettirenlere, kafalarayanlış sokanlara, nesilleri, tarihine küfretmeğe zorlayanlara lânetetmemek elde değil ve bir haşmetli İmparatorluk dünya siyasetitahtındanböylesinebirrezillikiçindeyapılanpropaganda ile indirilmiş.Türk tarihinin haysiyet ve şerefine nakise getirilmek istenmiştir. Bugafiller,buhainlerve İngilizparasıylebeslenenler, bir günhakikatlerinortayaçıkabileceğinidüşünememişler,vebütünbirmilletinkendilerinelânetedeceğinihatırlarınagetirememişlerdir.N.N.Tepedelenlioğluaynıeserinin310.sayfasındaşöyledevameder:“Hakikatşudurki,devlet,isterpadişahdevletiolsun,isterhalkdevleti

olsun mutlaka bir saltanat payı ister. Ne Fransız ihtilâlcileri Parissaraylarınıyadırgamışlardır,nedeRusihtilâlcileriKremlin’i.SultanMahmut’un hayatı bağdadi duvarlı ahşap köşklerde geçmiştir.

AbdülmecitDolmabahçeyiyaptırmağamecburdu.Abdülâziz’inyaptırdığıbinaları da tarih asla kafasına kakamaz. Osmanlı sultanlarının çoğu orutubetli Topkapı sarayına kapandıklarından ötürü hep veremdenölmüşlerdir. Birinci Abdülhamit veremdi. Üçüncü Selim veremdiAbdülmecitdeveremdenölmüştür.5-İmparatorlukta, uzun bir durgunluktan sonra yeniden imar

hareketlerininbaşladığıdevirdebudevir--261-⇧

dir.MithatPaşanınNiş’tebaşlayanilkvilâyettecrübesi,oVidinli,Sofyalı,Silistreli, Nişli koskoca Tuna vilâyetinde girişilen büyük asrileşmetecrübesininyüksekyatırımlarıhepbudevirdeyapılmıştır. İlkrıhtımlarbudevirdenkalmadır.Birçokyerlerdekarakollar,mektepler,hastanelerbu devirde yapılmıştır. Abdülâziz’in tahta çıktığı gün, Osmanlı Türkpadişahlığının yıllık geliri nazarî olarak - on beş milyon altındı. BunaMısır hazînesi denen gelir de dahildi. Girit’te, Bosna’da ve Hersek’te,Karadağ’da, Arap illerinde isyanların birbirini takip ettiği ve devamlısuretteaskerihareketleryapıldığıgünlerdebukadarparaileEgedeniziadaları, Balkanlar, Anadolu, Suriye, Irak, Filistin, Lübnan, Tunus,Trablusgarp, Kıbrıs, Girit... ile Yemen’i, Asîr’i, Hicaz’ı, Necid’i, Kuveyt’i

dahil bütün Ceziret-ül-Arap’ı idare etmeğe imkân var mı idi? Elbetteistikraza başvuracaktı. Ve yatırımlar gayet isabetli yapılmıştır. MeselâTunavilâyetindeyapılan işler kısa zamanda büyük bir iktisadi gelişmemeydanagetirmişti.Bubölgeningeliribeşyıldadörtmisliartmıştı.FakatRusya’nınveAvusturya’nıntahrikleri ilepatlayan ihtilâl,bugelişmedenistifadeyeimkânbırakmamıştı.SonraAbdülâzizbirbakıma,imparatorluğunbazıkısımlarınıdaâdeta

yeniden zaptetmişti. Asîr ve Yemen onun devrinde yeniden birer Türkvilâyetiolmuşlardı.Bütünbunlarhepparailebaşarılabilenpahalıişlerdi.Her bakımdan bomboş olan bir memleketi, her bakımdan cihazlamak,bağlarını çoktan koparmış toprakları tekrar anavatana bağlamak vebütünbunlarıyaparkenmemleketindenizdevekaradakuvvetliolmasınısağlamak, Asya, Afrika ve Avrupa’daki toprakları Avrupa kıtasınınyarısını kaplayacak kadar engin, bugünkü Türkiye’nin sekiz mislibüyüklükteolanotuzmilyonlukbirülkede,kaçmilyonuntoplanabildiğibilinmeyenon

-262-⇧beşmilyonaltınlıknazarîbirbütçeilebuişlerbaşarılabilirmiidi?Elbette istikraz yapılacaktı. Ve kabul etmek icap eder ki, hiç de çok

para istikrazedilmişdeğildir.Faizleridahilyıllıkortalamanihayetotuzmilyonaltın.”Ve aynı eserin 312 nci sahifesinde N. N. Tepedelenlioğlu devletin

batışınışusebebeistinatettirmektedir:“Hayır. Ne Abdülâziz bir müsrifti, ne de devri bir israf sahnesi

olmuştur. Abdülâziz sadece, üçüncü Napoleon’un serseri politikasıyüzündenbozulanbirdünyanizamınınkahrınauğramıştır.Okadar...Ve beşinciMurat’ın hususi bankeri Hristaki ile hususi tabibi İtalyan

Kapoleoneiçinçokkârgetiricibiriktisadî-siyasîspekülasyonolduğunuda asla unutmadan belirteceğimiz serasker çetesi komplosu, OsmanlıdevletiniMondros’akadardüşürenbaşlıcasebeptir.Ve Âli, Mehmet Ali ve Mahmut Nedim Paşaları ile birlikte bir tüm

olarakmütalâaedilmesitarihîbirzaruretolanAbdülâzizHannederecemillî bir politika sembolü ise, üç köylü paşa ile bir Kadıoğlu Paşadan,sarhoşbirbeşinciMuratileharisanasından,Sicilyaordusundankovulma

bir askerî tabip ile bir Volici Beyoğlu sarrafından ve birkaç Karbonariözentisindenmürekkepolankarşıcephe,odereceKozmopolitbirmeyilarzetmektedir.”EvetiştekadrobuidivekadroSultanAbdülâziz'ihalvekatletmekiçin

durmadantertiplerdüşünmekteidi.Ancakşurasınıısrarlatebarüzettirmekisterizki.SultânBeşinciMurat

Han, bu komplonun içine girmemiş, o sadece bir gaflet, belki deimparatorolmakhe-

-263-⇧vesi ile girdiğiMason teşkilâtına kurban olmuş, amcasının katlinde birgüna methaldar bulunmamış, bir Osmanoğlu idi Esasen, Sultan MurattahtaçıktıktansonrabirdenbireseraskerHüseyinAvni,MithatvediğerPaşalaracephealmış,amcasınınkatlinebüyükbirihtimalleşahitolmuş,ondansonradaasabikrizlergeçirmeğebaşlamıştır. Sultan Abdülâziz’in daha şehzadeliğinden itibaren en yakın

adamlarından birisi olan Kaptan Vesim bey, sonradan Paşa olmuş vebahriyeNazırlığınakadardayükselmişgayyurveAbdülâziz’içoksevenbirvezirdi. İştebuzat,Pendiktekikonağında ikentopsesleriniduymuşvebunlarabirmanaveremediği içinderhal İstanbul’agiderekmeseleyiöğrenmişti. Hacı Vesim Paşa, haberi aldıktan sonra derhal seraskerHüseyinAvniPaşayıbulmuşvekendisine:-Ne yaptınız, buna nasıl cesaret edebildiniz? Eğer ben burada

olsaydım,sizbuişiyapamazdınız!demişti.Hacı Besim Paşanın bu sözleri Sultan Murat’a duyurulmuş olmasına

rağmen, PadişahınHacı Vesim Paşaya herhangi bir şey yapmaması dagösteriyorki,SultanMuratbuihanetzincirinebağlıPaşalarınmemleketinereye sürüklemekte olduklarını anlamış ve bu işe girdiğine pişmanolmuştur.

SULTAN ABDÜLÂZÎZ HAN’IN KATLİNDE KULLANILAN PEHLİVANMUSTAFAİLKDEFASAHNEYEÇIKIYORİnsanların hayatlarında birtakım hadiseler vardır ki, insanoğlu bu

hadiselereaslamaniolamamaktaveçizilenkaderinedoğru sür’atle yolalmaktadır.Sul-

-264-⇧tanAbdülâziz’inhayatındadaböylebirçokhadisecereyanetmiş,fakatbuhadiselerinenehemmiyetlisi,sonradanbizzatkatiliolacakolanpehlivanMustafa'nın kininehedef olduğuVeliefendi çayırındaki o büyük ve pekmuhteşem askerî geçit resminden sonrameydana gelmişti. Ve böylecebirOsmanoğlukaderininelindesürüklenipgitmiştir.Bugidişise,sadeceoOsmanoğlununsonuolmamış,devletinde,İslâmındayıkılmasını intaçetmiştir.Hernehal ise, fakatşurasıanlaşılmıştır ki,Osmanlı İmparatorluğuna

kastedenler,Vezirler, Sadrazamlar,Paşalar, ordu, kumandanlarıvesairedevleti batırmak için bütün gayretlerini kullanmakta idiler. Yukarıdabahsettiğimiz, sultan Abdülâziz Hanın Veliefendi sahrasındaki geçitalayındayapılmasınıistediğimerasimvebumerasimdenevvelvesonratertip ettirdiği spor eğlencelerinde, Fuat Paşa, devleti sonaerdireceklerden birisi olan Serasker kaymakamı Hüseyin Avni Paşayımethetmekle meşguldü ve onun seraskerliğini garantilemeğeçalışıyordu.Merasimbaşlamışvebüyükbir ihtişam içindedevametmiş, bitmişti.

Şimdi sıra güreşlere gelmişti. Sultan Abdülâziz heyecanından âdetayerindeduramıyordu.Meydanda şehzade Murat efendinin bahçıvanı Mustafa peylivan ile

Kızanlıklı sert bir güreşe tutuşmuşlardı. Pehlivan güreşlerinde buMustafa pehlivanın sırtını yere getiren olmamıştı. Fakat Kızanlıklı dayabanaatılırbirpehlivandeğildi.BiraralıkKızanlıklı,Mustafapehlivanıaltına almıştı. Abdülâziz Han heyecandan kendisini zaptedemiyordu.Pehlivanlarınüzerinedoğrugidiyordu.Kocahünkâr,Mustafa’nınsırtınıyeregetiremediğiiçinKızanlıklıyahırslanıyor,açıkdüşürmesi

-265-⇧içinKızanlıklıya oyun veriyordu.Mustafa pehlivan Kızanlıklının altında

inliyor, fakat yerinden kıpırdamıyordu. Padişah adamakıllı hırslanmış,bağırıyordu.-Kündeyealbreherif.Sonra da, bütün vükelânın, sefirlerin gözleri önünde koca hünkâr

meydana seyirtmiş ve pehlivan Mustafa’yı bir anda kündeye alarakyerdenkaldırmışvetepesiüstüyereçakıvermişti.Padişahıngüreşemüdahalesiokadaraniolmuştuki,neKızanlıklı ne

de Mustafa pehlivan bir şeyler anlayamamışlardı. Fakat Mustafapehlivan, sırtı yere getirilemeyen pehlivan açık düşmüş, yenilmiş vepehlivanlıkşerefisonbulmuştu.Mustafa pehlivan yenikti, fakat kendisini yenen padişah olduğu için

sesiniçıkaramamış,amasebepsizvenizamsızbirşekildekendisiniyenenpadişahadadişbilemeğebaşlamıştı.İşte, Mustafa pehlivan denen adam bu idi. Bu adam sonraları Türk

tarihinde bir dönüm noktasının meydana gelmesinde rol oynayacak,ihanetşebekesikocasultanıkatletmekiçin,bucahilpehlivanıngururunuokşayarak, bu hadiseyi kendisine hatırlatacaklar ve SultanAbdülâziz’inkatlinde bu ahmak ve cahil adama en büyük rolü verecekler ve birimparatorluğu,böylesinecahilbiradamınkanlıelleriilebatıracaklardı.VebuişteenbüyükrolüyineHüseyinAvniPaşaoynayacaktı.

HÜSEYİNAVNİPAŞAİKBALYOLUNDADevirsür’atleilerliyordu.SaraydahersözüdinlenenesrarengizKadın

KalfaArz-ıNiyaz,sevgilisiser--266-⇧

askerkaymakamıHüseyinAvniPaşayıyükseltmekiçinherşeyiyapıyor,hertedbirebaşvuruyordu.Fakatpadişah,henüzbirkararveremiyordu.Padişah, Veliefendi çayırındakimerasimden sonra Kâğıthane kasrına

gitmişti. Orada biraz istirahat edecekti. İşte bu sırada da annesi ValideSultan Abdülâziz Hana, Hüseyin Avni Paşanın Şems-i Cihân’a karşıgösterdiği alâkadan bahsetmiş ve Sultan Abdülâziz Han birdenbirecelâllenmişveiradeetmişti:Yıkılsın Asitanemden (İstanbul’un bir adı) bir dahi yüzünü görmek

istemem...Ve bu ihtilâlci Paşa, derhal teb’it edilmiş, İstanbul’dan sürülmüştü.

Hüseyin Avni Paşa, hatta ailesi efradı ile bile görüşemeden İzzettinvapuruna asker muhafazasında bindirilmiş ve Yenişehir ve Tırhalakumandanlığınasürülmüştü.Buhadiseninüzerindendört senegeçmişti. SadrazamKâmilPaşabir

günhuzuruhümayunadavetedilmiş,mührühasalınmışveazledilmişti.YeniSadrazamartıkFuatPaşaidi.HariciyeNezaretinideÂliPaşaalmıştı.Esasen Mustafa Reşit Paşanın yetiştirmesi olan bu iki Paşadan birisiSadrazam olduğu vakit diğeri Hariciye Nezaretini yüklenirdi. Böylecedevlete istedikleri siyaseti tatbik ederlerdi. Bu sefer de öyle olmuştu.FuatPaşaSadrazamolmuşÂliPaşadaHariciyeNazırı.Aslında ise, SultanAbdülâzizHanÂliPaşadankat’iyyenhoşlanmazdı.

OnunFransız siyasetineuygunbir siyaset takibinidehoşkarsılamazdı.Bundanbaşkabir sebepdahavardı ki, o da,Âli Paşanın zaman, zamanpadişahınfermanlarınakarşıgelmekistemesiidi.1283/1866yılında vukubulan bu değişiklik üzerine Fuat Paşa, kendi

yerinisağlamlamak,etrafındadiğer-267-⇧

Paşaların çevirmek isteyecekleri dolapları önlemek maksadiylekendisindenevvelkilerindemüracaat ettiği usulemüracaat etmiş, dört

yıl evvel Yenişehir ve Tırhala kumandanlığı ile İstanbul’dan sürülenHüseyin Avni Paşayı seraskerliğe getirmeği kafasına koymuştu. AncakHünkârın bu husustaki fikrini bildiği için de münasip bir zamankollamağa başlamıştı. Lâkin Fuat Paşa, Hüseyin Avni Paşanın sürgünsebebini çok sonra kızlarağası ile ikinci mabeyinci Mehmet beydenöğrendiğivakitdelahavleçekmektenkendisinialamamıştı.

ALİVEFUATPAŞALARINGAFLETİKaderağlarınıörmüş,Osmanlı İmparatorluğunusonayaklaştırıyordu.

Eğer bir hadise olmasaydı, Hüseyin Avni Paşanın İstanbul’a bir dahagelmesiaslamümkünolamazdı.Buhadise,beynelmilelsiyasetinOsmanlıİmparatorluğunutasfiyeyekararlıdevletlerin,Girit’tegiriştikleriyenibirisyanhareketiileortayaçıkmıştı.İstanbul’a gelen haberler her halde iyi değildi. Fuat Paşa kendisine

gelen raporlardan ve aldığı haberlerden, Girit’te, Yunan eşkıyasınıntekrar ayaklanmak üzere olduğunu öğrenmişti. Bunun için de tedbiralmaklâzımdı.GayettabiiolarakaklınailkgelenisimHüseyinAvniPaşaolmuştu. Fuat Paşa isyan hareketini ancak Hüseyin Avni PaşanınbastırabileceğinedairolankanaatiniHariciyeNazınÂliPaşayadaaçmışvemuvafıkcevapalmıştı.HüseyinAvniPaşanınGirit’egönderilmesiiçinikiPaşa, yaniSadrazam ileHariciyeNazırıarasındaki bir görüşmeyi veneticelerinirahmetliArifOruç

-268-⇧bey, Ayhan imzasiyle neşrettiği “Sultan Abdülâziz nasıl hal’edildi, nasılintiharetti?”adlıeserinin70ve71.sayfalarında;şöyleanlatmaktadır:“HüseyinAvniPaşadörtsenedenberinahakyeremenfayagitmeyipte

İstanbul’da ordusunun başında bulunmuş olsaydı, bugün az çokmuntazam bir ordu olabilirdi. Fuat Paşa bu mütalâasını Âli Paşayaaçmıştı,ÂliPaşa:Evet, icabına bakmak lâzımdır, cevabını vermişti. Nasıl ve ne suretle

icabına bakılabilirdi? Bir defa Abdülâziz, bir aydan beri Fuat Paşayıdinlemezolmuştu.ÂliPaşanihayetHariciyeNazırıidi.ValideSultaniknaedilebilseydi, mani bir dereceye kadar izale edilmiş olacaktı. HalbukiseraskerRızaPaşa,ValideSultanınherdediğiniyapıyordu.HüseyinAvniPaşaya Valide Sultanın şefaatini dilemek, Rıza Paşayı azlettirip yerine,AvniPaşayıgetireceğiz,demekti.Bunaimkânvarmıidi?”ArifOruçmerhumbirazaşağıdamevzuuşöyleanlatmaktadır:Mısır valisi İsmail Paşanın Girit’ten İstanbul’a getirdiği askerlerin

ahvalinden alınan raporlarmühimdi. Sadrazam Fuat Paşa bu raporlarıdikkatleokurken,konağınaÂliPaşagelmişti.ÂliPaşasonvaziyetlerdenendişeliidi.FuatPaşatelgraflarıgösterdi:

-İsmail Paşa Girit hareketleri dolayısiyle Aziziye vapuru ile on altıtaburaskergetirdidedi.Bugündehuzurakabuledildiğimesmuoldu.Âli Paşa, çenesi üstünde hafifçe kıvırcıklanan sakallarını helâlleyip

gülmüştü.-Malûmyabirader,dedi.Tabiîmaksadıbaşkadır.

-269-⇧- Âli Paşa, karındaşım, korkarım bu adamın matlubu bu sefer is’af

olunur.-Onaşüphemivaradevletlum?-Tedabirimaniaittihazınıimkândairesindegörmezmisin?-Tutalımbizmaniolmağaçalıştık. Hünkârın arzusunun önüne geçilir

mi? Zaten ben de beht ve hayret içindeyim. Ne edeceğiz şaşırdım. Bueyyamda söz götürmez oldu. Derakap gazaba gelir. Varalım birlikteteşebbüs edelim ama ne fayda memul olmak gerek? Madem ki,padişahım, mülk ve irade benimdir. Ne cür’etle rızay-ı hümayununhilâfınatelkinattabulunursunuzdiyesöylenecekdeğilmi?-Gerçektir,varyıkılazlettimseni,dahidiyebilir.-Pek varittir, çünkü millete karşı değil, nefsi hümayuna mes’uliyetle

mukayyediz. Taraflarımız yoktur. Serasker Rıza Paşa, kendihavasındadır. Bahriye Nazırı, efendimizin arzularını yerine getirmeklemeşguldür.-Yabirahsençare?-Kuvvetlibirmuhitedinmeklekabilolur.-Meselâ,ÂliPaşa,bunesuretlemümkünolur?ÂliPaşa,zümrütişlemelienfiyekutusununkenarlarınıfiskeleyerekbir

tutamenfiyealıpçektivegözleriniaçarakmırıldandı.-MithatPaşayıİstanbul’aalalım,derim.Hür fikirli,durendişbirzattır.

Yolsuzluklaramukabelezımnındaiyibiryoldaşolur.-Muvafıktır,padişahınkendisineteveccühüdahivardır.FuatPaşasesinibirazdahayavaşlatmıştı.-Birader-iazizim,dedi.HüseyinAvniPaşayıİs-

-270-⇧tanbul’a celbetmek mümkün olur mu dersin? Seraskerliğe elyaktır.Acizanemahremimvebirmüdebbirkumandandır.ÂliPaşa,gözleriniaçmıştı.-Ooo...İştebuçokmüşkül,dedi.Malûm-uVeziraneleridirki,şevketlû,

HüseyinAvniismininanılmasınıistemez,ondannefreteder.-Bir sırasını, getirip, harem saraydan nüfuz ile istihsal-i merama

çalışmak,dahifaydavermezmiacaba?-Bumümkündür, ama, kimi elde edebiliriz? Valide Sultan böyle şeye

yanaşmak istemez. Rıza Paşanın hamisidir. Baş mabeyinci Ali bey birmünasebetini getirebilirmibilmem?Doğrusukulunuz cesaret edemembuişe.-ValideağasıCevheribuiştekullanmakpekkabildir.İşteOsmanlıİmparatorluğunuidareedenler,böylesinebirgafletiçinde

idiler. Onlar, kendilerine yaranacak adam ve etraflarında kendilerineikbal imkânlarınıdaimaaçık tutacak adamlar ararlarken, bu adamlarınnasıl insanlar olduklarını hiç bir zaman nazarî dikkate almamışlar vedevletinenyüksekkademelerine,bilhassaordununbaşına,MustafaFazılPaşanınihanetşebekesinedahilzevatıâdetazorlagetirmişlervedevletinbatmasındabilmeyerekkorkunçbirroloynamışlardı.Âli Paşa gibimüdebbir, Fuat Paşa gibi âkil bir adamın düştükleri bu

dalâlet,ciddenüzücüdür.Vemaalesef,buikiPaşanınteşebbüsleri,birbaşkasınındayardımı ile

muvaffak olmuş ve Hüseyin Avni Paşa önce Seraskerliğe, sonra daSadrazamlığagetirilmişvedevletinakıbetibuihanethalkasınınbaşındabulunanPaşayaemanetedilmiştir.

-271-⇧Bu işte, yani Hüseyin Avni Paşanın Seraskerlik makamına da,

Sadrazamlıkmakamınadageçişinde,AliveFuatPaşalaraençokyardımedeninsandamaalesefbireksiketekolmuştu.Bueksiketekkadınkişi,HüseyinPaşanınyatağına giren baş kadın kalfa Arz-ı Niyazdan başkasıdeğildir.NihayetFuatveÂliPaşaların,buaradakendilerineenbüyükyardımcı

olan Arz-ı Niyaz kalfanın da padişah üzerine tevcih ettikleriteşebbüslerdensonra,SultanAbdülâzizHan,içiniçinyananGiritisyanınıbastırmakiçinHüseyinAvniPaşanınGirit’etayininemuvafakatetmişti.MehmetZekiPakalın“HüseyinAvniPaşa”adlıeserinin17.sayfasında

buhusustaşumalûmatıvermektedir:“ÂliPaşailebirliktegidenheyetmeyanındabulunanŞarlMismer,Fuat

Paşanın tavsiyesini yerine getirdi, Âli Paşa ile görüştüğü sırada serdarÖmerPaşanınyerineHüseyinAvniPaşanınGirit’ealınmasınısöyleyerekcelbinitemineyledi.”HüseyinAvniPaşanınyakındostuolanbuŞarlMismer, İstanbul’da o

vakitlerde neşredilen Fransızca “La Turquie” gazetesinin müdürübulunuyorduvedüpedüz İstanbul’daki her gayrimüslimve ecnebi gibicasuslukyapıyordu.Demek oluyor ki, Hüseyin Avni Paşanın Girit’e nakli Paşaların da

yardımıilebiryabancı,birFransıztarafındanhallediliyordu.Hüseyin Avni Paşa Girit’te bir buçuk yıl kalmış ve 1868 yılında da

Girit’tekurduğuiyiidareninmükâfatıolarakSeraskerliğetayinedilmiştiLâkin bu makamda çok kalamamış seraskerliği sırasında yaptığı

sebepsizmasraflarvebilhassaâdetha--272-⇧

line getirdiği saray kadınlarına sarkıntılık sebebi ile memleketi olanIsparta’yasürülmüştü.Buhususta İbnül EminMahmutKemal İnal (SultanAbdülâziz’e dair)

başlıklıyazısındaşumalûmatıvermektedir:"HüseyinAvniPaşanınnefyinebirkaçsebepgösteriliyor.Müşarünileyh

SeraskerveMahmutNedimPaşabahriyenazırıikenikidaire-iaskeriyemuamelâtından dolayı beyinlerinde tahaddüs eden bürudet, bilâharemunkalibiadavetoldu.Hüseyin Avni Paşa, Serasker iken, selâmlık resminde araba ile seyre

çıkan harem-i hümayun mensubatından bazılarına harfendazlıktabulunduğuistima’olunmasıileValideSultan,SadrazamÂliPaşayabast-ışekvâveHüseyinAvniPaşayabilvasıtatenbihat-ımüessireicraetmişti.”Devletin başına büyük badireler açan, bir muhteşem imparatorluğu

mahva sürükleyen adam böylesine adi bir ırz düşmanı idi ve haddinibilmeden, azgın zamparalar gibi, selâmlık resminde saray kadınlarınınbindikleriarabalarıısrarlatakipetmekgibibircür’ettedebulunuyordu.‘Türkiye’ye hürriyet, parlamento ve meşrutiyet idaresini getirip; bu

devletiparamparçaedecektemelleriatanlar işteböylesinebir takımneidüğü belirsiz ve ahlâken tereddi etmiş kimselerdi, Onların hedefihürriyetdeğil,OsmanoğlusaltanatıvebizzatTürkmilletiidi.Hüseyin Avni Paşayı, Sadrazamlığı sırasında seraskerlikten azlettirip

memleketine nefyedenMahmut Nedim Paşa bu hususta en salâhiyetlesözsöyleyecekbirinsansıfatiyle(Üssiİnkılâp)ayazdığı,matbuolmayanreddiyesindeşunlarıyazmaktadır:

-273-⇧“Hüseyin Avni Paşanın nizamiye hazinesince daire-i hümayun

mefruşatından beş bin kise ihtilâs ettiğini Es’ad Paşanın mabeyn-ihümayunabildirmesi ve sahilhanesi civarındaMüteveffaDarbhorReşitPaşa familyasına ait araziyi gasp eylediğine dair verese canibindenPadişaha takdim olunan arzuhal üzerine Hüseyin Avni Paşanın yazdığıtezkerede, şedidülmeal sözler isti’mâl eylemesi sebebi teb’it olduğunu(MehmetZekiPakalınHüseyinAvniPaşaadlıeserisayfa22).Meşrutiyeti idareden dem vuran bu serasker Paşa demek oluyor ki,

sadece bir ırz düşmanı değil, aynı zamanda ihtilâs yapan, devletinkuvvetlenmesi için orduya sarfı icab eden parayı cebine indiren birmuhtelisdeolduğuanlaşılmaktadır.Paşasadece ihtilâs iledekalmıyor,aynı zamanda mevkiinden faydalanarak vatandaş arazisi degaspediyordu.TabiiHüseyinAvniPaşanınazli,SultanAbdülâziz’itahtındanindirerek

Osmanlı İmparatorluğunu,halli aslamümkünolmayacakbadirelerinvebilhassa muhtelif milletlerden meydana gelmiş bulunan devlettegayrimüslimunsurunhuzursuzluğunutevlidederekparçalamakgayesinigüden büyük devletlerin işine gelmemişti. Bunlar bir taraftan HüseyinAvni Paşa hakkında saray nezdinde bilvasıta teşebbüslerdebulunurlarken, bir taraftan da ordu arasında bir nifak tohumu ekmeğeçalışıyorlardı,Butahriklerinordusaflarıarasındanasılbir infialesebepolduğunu, Ziya Paşa, Namık Kemal, Agâh Efendi ve Suâvi ile birliktehareketedenlerdenbirisiolarakEbüzziyaTevfikbey,“YeniOsmanlılar”

tarihinde-YeniTasviriefkâr19Mart1910-HüseyinAvniPaşanınnefyihadisesindenbahsederkenşöyleanlatmaktadır,“HüseyinAvniPaşagibiteşkilâtıaskeriyyedegös-

-274-⇧terdiğimahareti fevkalâdesi ileOsmanlıordularınıhalimükemmeliyeteisal eden bir büyük askerin nefyi halkın ve yetiştirmiş olduğu ümerayıaskeriyyeninnihayetmertebedehiddetinimucibolmuştu.”EbüzziyaTevfikbeyinböyle söylemesine, yaniHüseyinAvniPaşanın

nefyininhalkveaskerarasındahoşnutsuzlukvehiddetyarattı,demesinerağmen hakikat hiç de kendisinin naklettiği gibi değildir. Zira eğerOsmanlı imparatorluğunun kuvvetlenmesi, donanmasının dünyanınikincidonanmasihalinegelmesi,memleketinhertarafındaümranveilerihamlelerinatılmasıbirtakımtesadüflerveyahutidarebaşındakiPaşalarvasıtasıyla olsaydı, Sultan Âbdülâziz’in hal’ine ve hal’inden dört günsonrakatlineteşebbüsedilmezdi.ŞimdiartıkhakikatanlaşılmıştırveEbüzziyaTevfikbeyindediğigibi,

halkhiddetduymamış,bilâkisSultan.Abdülâziz’inhal’ivekatlihadisesi,buPaşalar çetesinekarşı umumînefreti uyandırmış ve halk da Paşalarçetesinihiçbirvakitaffetmemiştir.HeleırzvenamusbahsindeçokhassasolanTürkmilleti,HüseyinAvni

Paşa gibi bir ırz düşmanının nefyinden infial değil ancak memnuniyetduyar.NitekimbuhususuMahmutCelâleddinPaşadateyidetmekteveHüseyin Avni Paşayı ırz düşmanlığından dolayı terzil etmektedir.MehmetZekiPakalın, “HüseyinAvniPaşa”adlı eserinin26. sahifesindebuhususuMahmutCelâleddinPaşayaatfenşöylenakletmektedir.(HüseyinAvniPaşa,evvelâFuatPaşayahulûlederekanınseraskerlik

inzimamı ile ikinci defa Sadarete geldiğindeHassaMüşirliği uhdesindeolmak üzere serasker kaymakamlığını tahsil etmişken Şehevat-ınefsaniyyeyemünhemikbirşahıshali’ül’izarvehukukumil-

-275-⇧lete riayeti bilmez sefih-i rüzgâr olmakla, Harem Sarayı Padişah ilemuhilliırzvenamususaltanatbazımuamelâtırezileyegiriştiği).Böylece bir adamın bir serasker olsa da Türk milleti nazarındaki

mevkiinin ne olabileceği ise, münakaşa dahi edilemez. Kaldı ki bu

seraskeraynızamandakumarbazdıda.BuhusustaMehmetZekiPakalınaynı eserin 39. sahifesinde: (Ispartalılar, kumarın ve TavlanınHüseyinAvniPaşaileIspartayagirdiğinisöylerler),demektedir.HüseyinAvniPaşa Isparta'daonbiraymenfikalmış,MahmutNedim

PaşaazledilerekyerineMithatPaşaSadrıâzamolunca,affedilmiştir.İşte Hüseyin Avni Paşanın Sultan Abdülâziz’e olan husumetinin bir

cephesi de budur. Tabiî azgın zamparalığına ve sarayı humayuna dahigözdikmesine fırsat vermeyen ve kendisini nefy ederek ikbalden edenbir Padişah'a diş bilemesi ve onu, esasen memleket dışında edindiğidostlarının da teşvikleri ile tahtından alaşağı etmesi sebeplerikendiliğindenortayaçıkar.Osmanlı İmparatorluğunda bu çekişmeler devam ederken Avrupa

devletleri Osmanlı İmparatorluğunu yere vurmak için durmadan,dinlenmeden gayret sarfetmekte idiler. Gariptir, Sultan Abdülâziz,Hüseyin Avni Paşanın kendisine husumet beslediğini düşünmemiş veonu Sadrıâzam yapmış ve bu vazifede de 15 ay kaldıktan sonra 1875tarihinde, yani Sultan Abdülâziz’in halinden takriben bir yıl evvelazledilmişti.

-276-⇧

HÜSEYİNAVNİPAŞAAVRUPA’DAHüseyinAvniPaşasadarettenazledildiktensonra, tedavibahanesi ile

Avrupa’ya gitmiş ve orada bilhassa Paris ve Londra’da devlet ricali ileçokdostanevemahremmünasebetlerkurmuştu.MehmetZekiPakalın(HüseyinAvniPaşa)adlıeserinin58.sahifesinde:(İnfisalinden beş gün sonra Aydın Valiliğine tayin edildi.

Rahatsızlığından bahsile Avrupa kaplıcalarına gitmek üzere istifa etti.SeyahatınıParisveLondra’yakadaruzattı.Fransave İngilterevükelâsıilemünasebetpeydaetti.Rus politikasına olan temayülünden dolayı, İngilizlerce, Sultan

Abdülâzizhakkındahoşnutsuzlukhasılolmuşolduğunugörereknazırlarvebazıbüyüklerleyaptığımükâlemelerdeonlaraendişeleriniarttıracaksözler söylemek sureti ile Padişahın hal’i yolunda bir teşebbüs vukuuhalinde, o taraftan bir itiraz vukua gelmiyecek surette mânevimüzaheretleriniteminetti.)Bu husus, Hüseyin Avni Paşanın kimler hesabına ve nasıl çalıştığım

göstermek bakımından üzerinde durulmağa değer bir ehemmiyettaşımaktadır.EvetbuPaşada,diğerPaşalarda,MithatPaşadavediğerdevletlûler de maalesef, hıristiyanlığın beynelmilel siyonizmin,Masonluğun ve bütün bunlardan daha, mühim olarak İngiliz cihanhakimiyetisiyasetininbirermaşası,birerajanı,birercasusudurumundaidiler ve devleti batırmak için devletin dış düşmanları ile eleleçalışmışlardır.Bunedemektir?Bunasıl seraskervebuadamnasılSadrıâzamdır ki,

OsmanlıTürkİmparatorluğunuba--277-⇧

tırmakiçinbütünimkânlarınıseferberetmişbirİngilizdevletinin,İngilizcihan imparatorluğunun devlet erkânı ve bazı büyükleri ile devletininaleyhinde müzakerelerde bulunuyor ve onlarla metbuu olduğuPadişahınıhal’etmekiçinplânlarhazırlayabiliyordu.HüseyinAvniPaşanınbuyaptığı,şüphesiz, ihanetdiyevasıflandırılan

hareketlerin enednasıdır vemaalesef bu adam, bütün bunlara rağmenyineharicindesteği ve çevrilenbir takımdolaplarla seraskerolacakveSultanAbdülâziz’ihal’vekatledecekti.

MehmetZekiPakalmaynıeserin.59.sahifesinde.(Avrupadagördüğühürmetİstanbul’daduyulmasıüzerineavdetita’cil

ve kendisi Konya valiliğine tayin edilmiş ise de, kullandığı vasıtaların...Yardımı ileKonya’yagitmektenkurtulup İstanbul’dakalmağamuvaffakoldu.)Demek Hüseyin Avni Paşanın Avrupa’da gördüğü itibar büyükmüş.

Hayret bu nasıl itibardır? Zavallı devlet, sinesinde nice hainleri, nicecasusları ve nice şarlatanları barındırmış ve bunları günümüze kadarbirerkahramanolaraksırtındataşıyıpgetirmiş.Eğer casusluk itibar görmekmanasına alınırsa, işte buHüseyin Avni

Paşa da Avrupa’da hakikaten büyük itibar görmüş ve devletini yıkmakplânlarıhazırlamıştır.Sonra yukarıdaki paragrafta işaret edilen KULLANDIĞI

VASITALAR’dannemuratedildiğinianlamakiçinfazlagayretsarfetmeğehiçdelüzumyok.Zirakullandığıvasıtalarmeydandadır.Bunlardanbirisibirmüstefrişe

olanArzıNiyazkalfa,diğerideİstanbul’dakiİngilizsefiriLavard’dır.EvetHüseyinAvniPaşabuikivasıtayıkullanmışveKonyaValiliğinegitmedenİstanbul’dakalabilmişvehemenarkasından

-278-⇧HersekisyanıdolayısiyleacziçindekalmışolanEsadPaşanınâcziniizharetmesiüzerinekabinenintakviyesiicabedince,yinebuvasıtalarmarifetiile sondarbeyivuracağı, imparatorluğubatıracağımakama, Seraskerlikmakamınageçmiştir.1875yılındagetirildiğiseraskerlikmakamındaartıkbuİngilizSultanı

Paşa, Sultan Abdülâziz’in hal’ine ve katline kadar kalacak ve talihsizSultan Abdülâziz’i katlettikten sonra, maktul Padişahın kayınbiraderiyüzbaşı Çerkes Hasan efendi tarafından iki kurşunla yere serilecek veihanetinincezasınıböyleçekecekti.Şimdişukadroyabirbakınız,MithatPaşa,SeraskerHüseyinAvniPaşa,

MekâtibiaskeriyenazırıSüleymanPaşa,BahriyeNazırıKayseriliAhmetPaşa, Ziya Paşa, Namık Kemal, Ali Suavi, Agâh efendi bütün “GençOsmanlılar” teşkilâtı, İngiliz elçisi Sir Henry Elliot, Rus sefiri generalİgnatiyef Osmanlı İmparatorluğunun her tarafında yerden bitme

mantarlar gibi yerleşen İngiliz, Fransız konsoloslukları ve konsolosefendiler,İstanbul’dakiLövantenFrenkbozuntuları,bunlarayardakçılıkedensefildönmeler,İstanbul’dakiFransızsefiriFournier,İstanbul’dahertürlü rahatı ellerinde olan ve devletin servetine sahip bulunan Rum,ErmeniveYahudiler,bütünbunlar,elbirliğiilebirimparatorluğumahvateşebbüs edenlerdir ve maalesef bu teşebbüslerinde de muvaffakolmuşlardı.Zira bunlarınmuvaffak olmaları esbabı İngiltere ve Fransa ile Rusya

tarafından ihzaredilmişti. İngiltere,RusyaveFransa ile rekabeti tahriketmek sureti ile bu iki devlete tefevvuk etmiş ve Sultan Abdülâziz’intahtından indirilmesinde ve katledilmesinde en büyük rolü oynamıştır.İngilterebunubircihanimparatorluğununtemellerinisağlamnoktalaraistinadettirmek

-279-⇧için yaparken, Fransa ile Rusya da bu harekete ayak uydurmağaçalışmışlar, fakat İngiltereyi, dünya imparatorluğu tahtından aşağıindirememişlerdi.BilâkisbudevletherikisiniderahatçasafdışıetmişveOsmanlıdevletiniyıkmağamuvaffakolmuştu.

İHANETKADROSUNUNBAŞIMİTHATPAŞAMithatPaşabulistedeenehemmiyetlirolüoynayaninsandır.Bilindiği

gibi,Avrupa’yayaptığıbirseyahattadermeçatmaFransızcaöğrenmişvebu arada İngilizlerin, Mısır Hidivliği için her ihtimale karşı ellerindebulundurdukları Mustafa Fazıl Paşa ile dostluğunu kurmuş ve “GençOsmanlılar” teşkilâtının Osmanlı İmparatorluğu hudutları içindeki başıolmuştu.OandanitibarendeMithatPaşa,İngilizamalinehizmetetmeğebaşlamıştı.Mithat Paşa dahil, diğer Jön Türklerin hepsi de Tanzimatı şerriye

denmesi iktiza eden 1839 hattının yaratıcısı Mustafa Reşit Paşanınyetiştirmeleridir. Bunların, kadro olarak memlekete yaptıkları zarartasavvur edilemiyecek kadar büyüktür ve Türk milletine bir koskocaimparatorluğamalolmuştur.Bukadronun,İngilizlerinteminettiğiparailedevletvemilletaleyhine

Avrupa’daçıkardıkları gazeteler,Mithat Paşanındamutlak tasvibindengeçmiş devlet ve millet aleyhine en geniş neşriyatı yapmışlardır Bugazetelerden bir tanesi olan ve 1870 yılında Cenevre de intişar edenİnkilâpgazetesi,sadecemilletvedevletedeğil,fakatpadişahadaenağırhücumlarda bulunmaktan fariğ olmamıştı. Bu gazete yazdığı birmakaledeaynenşunlarısöylüyordu:

-280-⇧(Bir hükümetin mahvi zamanı gelince, Cenab-ı hak evvelâ reisinin

aklını alır. Onun için padişah-ı zaman çıldırdı. İşi gücü pehlivangüreştirmek, zarurî kolu oynatmak, koç ve horoz döğüştürmek, Cedd-ialâsınınsandukasınaastığıOsmanlınişanını,kimükâfatveiftiharnişanıolacaktır, döğüşen koçların ve zarurî kolu maskaralarının boynuna,boynuzunuza takmak, zavallı deli hainler elinde zülüm ve fesat âletiolmuş,hilâfetsakıtvehal’ivaciptir.Hâlâ padişah Abdülâziz okuyor, milletin selâmetini düşünüyor, diye

efendiliğinde bir kâzip şöhret kazandığından bu inkılâbın bilcümleteferruatını cülûsunda icraedeceğinihalkümidederdi.Meğerokuduğutarihdeğilmasalkitaplarıimiş.Düşündüğüdahi,oynatıpdurduğuzuhurikolu fasılları imiş. Ve biraderi merhumunun bağışladığı çiftliğe sık sıkgitmesi padişahlığından nişan takmak için döğüşen horoz yetiştirmekiçin imiş. Bu kaziyeler üç anbarlı gemi başına tasvir olunan aslan gibi

taht-ıâli-bahtınakuruluşundamalûmoldu.Cülûsunda yirmimilyon lira borcu olan bir devletin varisi olduğunu

lisanıteessüflebeyanetmişken,padişahlığıdahaonseneyevarmamışvezamanındaKırımmuharebesigibibirgaile zuhuretmemişken,devletinborcunuyüzmilyonaiblâğetti.Aferinhimmetine.Sultan Aziz, hususî siyasî hayatı ve ölümü - Halûk Y. Şehsuvaroğlu -

Sahife5-9).Bu cahilce sözlerin Türk milletine büyük ve dahî adamlar olarak

tanıtılanvehâlâtanıtılmaktabulunulanbirtakımcahil,cühelâtarafındannasıl sarfedileceği, münakaşa mevzuu dahi yapılamaz. Zira, bu zevat,DünyanınKırımharbindensonranasıl birbaşdöndürücüsür’atle ilme,tekniğedoğrukoştuğunu,hertürlüharp

-281-⇧vasıtalarının nasıl bir korkunç sür’atle her gün model değiştirdiğinigöremiyecekkadarkörvegafilidiler.Ve bu gaflet içindeki adamların, dışarıda el birliği ettikleri devlet ve

millet düşmanlarının telkinleri ve paraları ile neşrettikleri bu ihanetvesikaları, devlet hudutları içinde ve ikbalde bulunan Mithat Paşatarafındanyurdasokuluyor,bundandakendisineikbalvesaltanatyollarıarıyordu.MithatPaşa, SultanAbdülâziz devrinde sadece bir vali olarak hizmet

ederken, bu talihsiz padişahın devri saltanatı ile birlikte başlayan dıştahrikler sonundadevletetrafındaki tehlikehalkası her günbiraz dahadaralmış ve 1872 yılından sonra bu halka her an sıkılacak bir halegelmiştir.Halkasıkıldığıtakdirdeise,devlet,telâfisiimkânsızbadireleresürüklenecek noktaya çıkabilirdi. Bu halkanın sıkılması için daha dörtsene beklemek ve ondan sonra İngiliz siyasilerinin verecekleri işaretüzerinehalkayısıkmakyolunagidecekkadrodahazırlanmıştı.Bukadroyukarıdanberiisimleriniverdiğimizpaşalardanvebeylerden

meydanagelmekteidivekadroyumemleketdahilindeMithatPaşaidareediyordu. Mithat Paşayı ise, İstanbul’daki İngiliz sefiri Sir Henry Elliotidare etmekte idi. Bu hususta en değerli vesika, bizzat İngiltere'ninİstanbulelçisiolanbuzattarafındanLondra’daNINETEENTHCENTURY(Nayntisençri-19ncuasır)adıaltındaneşrettiğirisaledirki,burisaleyi

yineLondra’daçöreklenmiş,devletibırakmakiçinİngilizlerdenaldıklarıparaile“GençOsmanlıların”neşrettikleriHürriyetgazetesinin3-4-5vealtıncısayılarındabulmakmümkündür,şimdisözüburisaleyebırakalımvehükmüyineTürkumumîefkârıversin:

-282-⇧“1875 milâdî yılında Türkiye’de meşruti bir hükûmet kurulması

hususundameydana kelen hareketin tarihi, lâyıki ile herkesinmalûmuolmamışvebugünekadargizlikalabilmiştir.Mezkûrhareketherveçhileşayanı dikkât bir vak’adır ve birbirini takiben türlü kaza ve belâyauğramasa ididevletialiyyenin idaretarzıbaşkabirşekilalarakTürklerterakki yoluna girebilirlerdi. Osmanlı devletinin ıslâhı ve muhafazasıuğrunda Mithat Paşanın gösterdiği gayretin semeresiz kalmasındandolayı İngilterenin ne derece mes’ul olduğunu teessüfle hatırlatmakkolaydeğildir.”İngiliz sefiri sir Henry Elliot hayıflanmaktadır. Zira o, neticesinin bu

şekildetezahüredeceğiniveSultanMurat’ın, tahtacülûsettiktensonra,bizzat İngiliz sefirinin tertip ettiğinde asla şüphe olmayan SultanAbdülâziz’in katline şahit olur olmaz asabî krizler geçireceğinidüşünmemişti.Vebusefirdüşünmemiştiki,SultanMurat’tanboşkalacaktahta dünyanın tanıdığı en büyük siyasîlerden ve dahî sıfatına lâyıkolabilecek Sultan Abdülhamit Han merhum geçecek ve İngiltere’nindünya hakimiyeti siyaseti, o ulu hakan yaşadıkça pek ciddî tehlikelergeçirecekti.Sefircenaplarıteessüfünübizimistinadettirdiğimiztez’ebinaetmişve

şöyleyazmıştı;“İngiltere devletinin Şark’da haiz olduğu mevki ve itibar 1875

senesinde ondan evvelki gibi olmayıp, Türklerin bize olan emniyet veitimatları şüphe ve tereddüde tahavvül ettiğinden beri sözümüzünhükümvetesiriikinciderecebirhükümetderecesineinmişti.”İşte İngiltere’nin bam teline basmışız ve talihsiz Sultan Abdülâziz

böylece İngiltere’nin en can alacak damarına basarken de, memleketiçindeki hainlerin, İngilizlerle birlikte çalışanların mevcudiyetineehemmi-

-283-⇧

yet vermemiştir. Netice olarak da kendi hayatına hatime verdiği gibi,devleti de büyük bir badirenin içine atmıştır. Sultan Abdülâzizintakibettiği siyasetle İngiltere’nin ikinci devlet durumuna düşürülmesitezi de böylece bu devletin harekete geçmesine tesir etmiş ve felâketlikomplo meydana gelmiş, Sultan Abdülâziz tahtından ve canındanedilmişti.Sefirbuhusustakisözlerineaynıbroşürdeşöyledevametmektedir.“Mithat Paşa ile taraftarları İngiltere halkının manevî muavenetine

mazharolacaklarındaneminolmasa idiler,hükümet idareşeklini tebdiletmek gibi müşkilât ve muhatara ile muhat bir işi üzerine almağakolaylıkla cesaret edemezlerdi. (Bakınız hele ne diyor sefir cenahları,İngiltere halkının manevî himayesi!.. Hayır efendim, hayır... bu sadeceİngiliz hükümetinin manevî değil, maddî yardımıdır ve bu yardımMustafa Fazıl Paşa eli ile yapılmaktadır.) Vakıa İngiliz halkı meseleninaslına vakıf olsa idi, islâhat taraftarlarının ümit ettiği ve beklediğiyardımı onlardan hiç bir vakit esirgemezdi. Fakat ne çare ki, o vakit,Türkler aleyhinde sebepsiz kin ve husumet besleyen zevat tarafındanyeni yapılan kanunu esasinin sun’î ve yalnız kâğıt üzerinde kalmağamahkûm bir kanunu esasi olduğu, Mithat Paşanın bu kanunu esasiyikendi şahsî menfaati için yaptığı, Paşanın hain ve hilebaz bir adam,olduğuvebunabenzerdahabirçokiftiralarişaaedilerekİngilizhalkınınfikriifsadveidlâledilmişti.BöylesebepsizyereTürkleraleyhindesuizannıolanzevatınTürklere

iras ettikleri zarar, yalnız İngiliz halkının fikrini ifsad ederek onlarıTürklereyardımdanmenetmeklekalmamış,islâhattaraftarlarınınbuncazahmetvemüşkilâtileeldeetmişolduklarımeclisime-

-284-⇧busanla devamlı olarak alay etmek sureti ile, mezkûr meclisin lâğvınagitmesi için Sultan Abdülhamid’i cesaretlendirmişlerdi. Binaenaleyhhükümeti mütlaka gibi zararları herkesçe bilinen bir usulün zulümpençesinden hemen kurtulmak üzere olan Türkleri, bumuvaffakiyetlerinden mahrum bırakmak sureti ile Mithat Paşanın vediğerislâhattaraftarlarınınsürgünegitmelerinesebepolmuşlardır.”Sefir cenapları, burada İngiltere iç siyasetindeki ivicacları belirtmek

istemiş, fakatmuvaffak olamamıştır. Zira İngiltere’de iç siyaset hiç bir

vakit bu devletin dünya hakimiyeti siyasetine sed çekebilecek birmahiyet almamıştır ve alması da asla mümkün değildir. Şimdi tekrarsefirElliot’udinleyelim:“1867 senesindeTürkiye’ye vardığım zamanMithat Paşa Tuna valisi

idi. Fakat bir yıl sonramemuriyeti değiştirilerek Rusçuk’u terk etti. Buesnada Osmanlı hükümeti Ali ve Fuat Paşalar gibi gayet muktedir ikizatınidaresindeidi.BuikipaşabirliktehareketederekSultanAbdülâzizüzerinde kuvvetli bir nüfuz kazanmağa çalışmışlar ise de, Ali ve FuatPaşalarkendilerinerakibolacakveAbdülâziz’inbuarzusunukuvvedenfiileçıkarmağavasıta olabilecek kimselerinmeydana çıkmalarına fırsatvermemişler ve elde etmiş bulundukları kuvvet ve nüfuzu ömürlerininsonuna kadar devam ettirebilmişlerdi. 1871’de Ali Paşanın vefatıhaberini alır almaz -Ondan az bir müddet evvel Fuat Paşa da vefatetmişti-Abdülâzizfevkalâdememnunolmuş,(İşteşimdiserbestkaldım),demiş.”Zavallı sefir cenapları, hâkî payine yüz sürmek için nasıl nöbet

tuttuğunu unutur göründüğü Sultan Abdülâziz Han bu Paşalarınrüyalarınagirecekkadarcelâ-

-285-⇧detlivekudretlibirhükümdardıvedevletinidareşeklidekendisininbukuvvet ve kudretine adetâ bir sonsuzluk vermekte idi. Ne Ali, ne FuatPaşalar, Sultan Abdülâziz’in arzusu hilâfına çıkabilmişler, ne de SultanAbdülâziz kendilerinden kurtulmak gayretleri içinde bulunmamıştır.Tamamen İngiliz görüşüne ve siyasetine uygun bir lisanla yazılmışbulunan bu risale cidden tetkike değer bir vesikadır. Şimdi sefircenaplarınıtekrardinleyelim.“Mahmut Nedim, tamamen Abdülâziz’in istediği gibi bir adam

olduğundankendisinin intihabıvesadrıâzamyapılmasıPadişah içinbirmuvaffakiyetti fakat Mahmut Nedim’in maksad ve gayesi devlet vemilletin hayır ve menfaatini düşünmek değildi. Bilâkis Paşa, iktidardakalmak içinefendisininherdediğinepekidemek itiyadındaolduğu içinher hangi bir fikrine muhalefet etmemeğe ve verdiği bütün emirleriharfiyyen yerine, getirmeğe gayret ederdi. Bu bakımdan da SultanAbdülâziz’in fevkalâde teveccühünü kazanmıştı. Bundan ayrı olarakSultan Abdülâziz’e yakınlığı olanların talep ettikleri paraları derhal

tediye etmek sureti ile onlar nezdinde de mevkiini sağlamlaştırmağagayretgösteriyordu.”İstanbul’daki İngiliz sefiri kebiri SirHenryElliot’unburadabirbaşka

cephedenanlatmağaçalıştığıSadrazamMahmutNedimPaşa,aslındahiçdeanlatıldığıgibideğildir.MahmutNedimPaşa,Avrupamuvazenesinde,Rusya ile birlikte hareket etmenin zaruretlerine inanmış, İngiltere’ninDevletiAliyyealeyhinegiriştiğikomplolarıyakınenbilenbirinsanolarakRus siyasetine yanaşmıştı. Rusya’nın, yeni Osmanlı siyaseti karşısındaduyduğu memnuniyet, gösterdiği yakınlık, İngiltere’yi derhal hareketegeçirmiş,veSirHenryElliot’un

-286-⇧yukarıdakişikâyetine,yani İngiltere’ninİstanbul’da ikincidevletolduğuhususundaki kanaatin İngiliz sefirinde de, İngiliz hâriciyesinde deyerleşmesine yol açmıştı. İşte İngiltere’nin İstanbul sefirinin MahmutNedimPaşayaNedimof,adınıtakması,takibettiğibusiyasetyüzündendirvemaalesef,ciddenakıllıvedürendişbirsadrıâzamolanMahmutNedimPaşanınhâlâdabusıfatileanılmasındabirinciderecederolalmıştır.Vebu sefir cenapları, Sultan Abdülâziz’i ha’l edip katleden Paşalar vekumandanlar kadrosununbirinci derecededirijanı olmuştur. Bu iş içinde bu zat, İngiliz bütçesinden yedi milyon altını sere serpe sağa soladağıtmıştır.BuhusustaNizameddinNazifTepedelenlioğlu,(SultanİkinciAbdülhâmid Han) adlı kitabının 337. sahifesinde aynen şunlarıyazmaktadır:“SirHenryElliot’unAbdülâzizTürkiyesini tenkitetmeğeyeltendiği iş

bubinsekizyüzyetmişbeşyılındaİngilterebütçesininbufaslındantamyedimilyon İngiliz altını gelir sağlamış bulunuyordu.Muhterem büyükelçinin İstanbul’da şahane bir hayat sürmek ve (HÜRRİYETTARAFTARLARI) adını taktığı kendi taraftarlarını geçindirmek için, biryandangizliKarbonariVant’larınabiryandanda(İLERİFİKİRLİ)dediğibazı softalara el altından dağıtmak için kullandığı pek dolgun tahsisatişteböylebirbütçedenveriliyordu.”İşte İstanbul’daki İngiliz sefiri cenapları böylesine bir para ile bir

devletin canına kasdetmek için memlekette paşasından ordukumandanına, askerî mektepler nazırından softasına kadar çeşitliinsanları satın alabiliyordu. Şimdi üstad Nizameddin Nazif’i yine

dinleyelim,bakınıznediyor:“Abdûlâziz’in şahsı ile devri hakkında yapılmış olan diğer bütün

ithamlarda-Birdahasöyleyelim--287-⇧

hep bu kabildendir. Sanki bu asrın Avrupalı, medeni ve büyük denendevletleripeksağlamayakkabı imişlerdeyalnız Osmanlı devleti bozukdüzen imiş! Yazık ki, Osmanlı tarihini Avrupa devletleri ile paralel birsurette mukayeseli olarak tetkik eden ve yazan biri çıkmamıştır. Buyorucu, fakat pek lüzumlu işin başarıldığı gün birçok kıymetler yerdeğiştirmeğemahkûmolacaklardır.Ne gariptir ki, müstebit dedikleri Abdülâziz devrindeki hürriyet

dozunabilebumemleketteimparatorluğunbatacağıgünekadarbirdaharastlanmıyacaktır. 1876’da (YOKTUR)denenhürriyet, asıl ondan sonrayok olacaktır. Hakikat şudur ki, Musa Paşa ile Kabakçı Mustafa’nınüçüncü Selim’i devirişi, Rus ve İngiliz tahriki idi. Alemdar Paşanındördüncü Mustafa Han’ı devirişi, Fransa elçisi Sebastiyani’nin tahrikieseridir.MithatPaşaveseraskerçetesininAbdülâzizHan’ıdevirişidedüpedüz

İngiliztahrikiileolmuşbiriştir.Birsiyasîdarbe:O günün ve o günü takibeden yılların bütün hadiseleri açıkça isbat

etmektedir ki, Abdülâziz’in tahttan indirilmesi asla Osmanlı içpolitikasınınbirlüzumu,zarurîbiricabıdeğildir.Bu,İngilteretarafındanhazırlanmış ve tediye edilmiş bir siyasî darbedir ki, doğurduğuhadiselerinhiçbiriOsmanlıdevletininlehindeolmamışveOsmanlınınnekadardüşmanıvarsahepsibundanfaydalanmıştır.Serasker çetesinin siyasî darbesinde İngiltere’nin bir rolü olduğunu

isbat değil, saklamağa imkân yoktur. Bu, o devirde Fransızparlamentosunun resmi zabıtlarına bile girmiş bir hadisedir. Zâtenhadiseninasılkah-

-288-⇧ramanı,yaniİngiltere’ninİstanbul’dakibüyükelçisi,bizzatrolünüaçıkçayazmışvetarihemaletmiştir.”

Şimdi Ekselans Henry Elliot’un kendi kaleminden çıkmış olanhatıratınatekrardönelim.BakınızSirHenryElliotnediyor:“Osmanlı devletinin bir çok islâhata muhtaç olduğunu öğrenip

anlayacakkadaruzunbirmüddetTürkiye’debulunduğumiçin,padişahile nazırlarını kontrol edecek bir (MECLİS) kurulmadıkça islâhat gibişeylerden bir fayda çıkmayacağını biliyordum. Mithat Paşanın bazıteşebbüslere giriştiğini haber aldığım zaman son derece sevindim vekendisinielimdengeldiğikadarteşvikvetahrikettim.”

MİDHAD-ELLİOTİKİLİSİŞimdibukitabınbaşından itibaren içyüzünüortayakoyarak isbatına

çalıştığımız İngiliz siyasetinin cihan hakimiyetine dayanan fikrindenmülhem olan, Osmanlı İmparatorluğunu yıkmak ve yoketmek siyasetihakkında Nizameddin Nazif Tepedelenlioğlunun aynı eserinin 339.sahifesindenşumalûmatıaktaralım.. “1871’den sonra, yani (HÜRRİYET ve REFORM TARAFTARLARI)

dediği(YENİOSMANLILAR) a reis olduktan sonra artıkMithat Paşanınhiç bir hareketi İngiltere büyük elçisinin meçhulü değildir. Belki debirlikte çalışmaktadırlar. Çünkü, “Yeni Osmanlılar” la olan alâkasını buelçihiçbirzamansaklamamıştır.MithatPaşanın,Abdülhamiddevrindemahkûm edilmesinden sonra İngiltere’de yayınladığı meşhurmakalesinden{29}şucümleyiaynenalıyorum:

-289-⇧(Mithat Paşanın kara sularına yakın olan çiftliğine çekilip gözden

kaybolunca, Hürriyet ve reform taraftarları ile birlikte plânlarınıyapmağa koyuldu. 1875 yılı Kasım ayının ilk günlerinde Hürriyet veReform taraftarlarından biri (Bu adamın adını vermiyor) bana MithatPaşanınmaksadının ne olduğunu bildirdi. Asıl maksat birmeşrutiyetçihükümetkurmaktı.)Elçi,herhaldeötedenberihaberalmaşeklindekullandığıbuHürriyet

veReformtaraftarıvasıtasıileMithatPaşadanbirrandevualıyor,yahuthazırladığıplânıbirdefadaelçi ilebirliktegözdengeçirmekiçinMithatPaşa elçiden bir randevü istiyor. Kasım ayının ikinci haftasındabuluşuyorlar.Bugizlitemasİngilizbandırasınınhimayesindeyapılıyor.Yaniziyaret

edilenMithatPaşadeğil,elçiElliot’dur.Sahne,İngilizsefaretindeEkselansHenryElliot’ünbürosu.MithatPaşasözebaşlıyor.-Hervilâyetacınacakbirhaldedir.Rejimindeğişmesindenbaşka çare

görmüyorum.Ve; çiftlik toplantılarında hazırlanan (YENİ REJİM) projelerini birer

birerElliot’aizahediyor.

Elliot, zaten bunları bilmektedir. Kimbilir kaç toplantıda, kaçmünakaşada,kaç(YENİOSMANLI)nınortayaattığıfikirheponunilhamı,heponuntelkiniolmuştur.Hiç sesini çıkarmadan, Paşanın uzun izahatını sabırla dinledikten

sonrasoruyor.-Padişahlıkmakamıhakkındanedüşünüyorsunuz?

-290-⇧-Bumakamaaityetkilerinçokdaraltılmasılâzımdır.Padişahınkuvvet

vekudretitahdidedilmelidir.Elçi,bucevabıalıncakabınasığamıyor...Rahatbirnefesalıyor.Çünkü

yıllardanberisürengayretlerininteksebebi,ulaşmakistediğiasılhedefbudur.“Padişahınkuvvetvekudretinintahdidi.”İngiliz sefiri, devletinin cihan hakimiyeti siyaseti noktasından elzem

telâkkiettiğibunoktainazarınıböyleceMithatPaşayaaktarmışveonunvasıtası ile Sultan Abdülâziz’in kuvvet ve kudretini sıfıra indirmeğeçalışmıştır.Bukuvvetvekudretinpadişahınelindenalınmasıise,sadecedevletin yok olması manasına alınmalıdır. Zira, Osmanlı devleti,yukarıdanberiyerigeldikçeişaretettiğimizbirkuvvetvekudretiktisabetmiş ise, bu kuvvet ve kudretin elde edilmesinde, Osmanlıimparatorluğunun muasır Avrupa ve dünya devletleri seviyesineçıkmasında, sadece ve yalnız Sultan Abdülâziz Han rol almış, buyükselişte onun şahsî fikri hakim olmuştur. İngiltere’nin, bu kuvvet vekudreti, devletlû paşalarla kırması mümkün olmayınca, asıl darbeyivurmak zamanı gelmiş ve padişahın kuvvet ve kudretinin elindenalınmasıfikridevletlûlaratelkinedilmiştir.İngiltere’yi ürküten işte Osmanlı Padişahlarının bu üstünlükleri ve

kimseyidinlemeyeniradevekarakterleriidi.Çünkü,bukarakterveiradeüstünlüğü çok kısa bir müddet zarfında Osmanlı İmparatorluğunundevrin en ileri devletlerinden, en kudretli imparatorluklarından birisihalinegetirmişbulunuyordu.Osmanlı-Türk donanması dünyanın ikinci filosu idi ve İngiliz

donanması ile atbaşı durumda bulunuyordu. Türk ordusu dünyanın enkudretlikaraordusuolmuş-

-291-⇧tu.VeTürkordusuda,Türkdonanmasıdadışarıdanhiçbirşeyalmadan,dışarıya hiç bir sipariş vermeden kendi fabrikaları ve kendi teknikimkânları ile bütünnoksanlarını ikmal edebilecek duruma girmekle dekalmamış, bu teknik imkânlarla her şeyini Osmanlı İmparatorluğundaimal edecek duruma da girmişti. İngiltere, elbetteki bir Rusya, birFransa’nın kendi cihan hakimiyeti siyasetine karşı çıkan politikalarıyanında, dünyanın en stratejik bir noktasında bulunan böylesinekuvvetlenmiş,imparatorluğunbirçoktopraklarınıkuvvetvekudreti ileadeta yeniden fethetmiş bir Padişahın, Sultan Abdülâz'iz Han’ın idareettiği birOsmanlı İmparatorluğunu gönül rızası ile kabul edemezdi. Veeğer İngiltere, devletin içinde bir takım ihanet edebilecek devletlû vepaşalar takımını, bulmasa idi, ne Sultan Abdülâziz’i tahtından indirtipöldürtebilir, ne de Devleti Âliyye çökerdi. Fakat İngiltere’nin cihanhakimiyeti siyaseti, dünyanın bir çok noktalarında ele geçirdiği hammadde kaynakları ve giriştiği ticari münasebetler sonunda kurduğuimparatorluk, Osmanlı İmparatorluğunun bekasına veya kendisine restçekebilecekbirdurumayükselmesinemüsaadeedemezdi.Nitekimbunamüsaadeetmediğihadiselerleteyidedilmişvekoskocabirİmparatorlukİngilizaltınlarıvehaindevletlûlarlayıkılmıştır.Şimdi yine Nizameddin Nazif Tepedelenlioğlunun aynı eserinin 341.

sahifesindenşukısmıalalım.“O’nun iradesi (Sultan Abdülâziz’in) sıfıra indirildiği gün Osmanlı

Devletiparamparçaolacaktır.Ama,umumîolarakbütünimparatorluğuveözelolarakdaMüslüman

Osmanlılığı tutanmakamıkudretsizliğemahkûmederkenelçi cenaplarıda,MithatPaşahazretleride,bütünhıristiyantopluluklarınruhanî

-292-⇧reislerine, âdeta birer hükümdar dedirtecek derecede cismanîselâhiyetlerbahşetmek kararındadırlar. (Bir Fener patriğinin ziyaretiniresmen iade etmiş olan ilk ve tek Osmanlı Sadrıâzamı Mithat Paşadır.N.N.T.) Mithat Paşa bu ciheti elçiye (bilhassa) ve (israrla) temin eder.Sonraşubilgiyiverir:-Mevcut farkların önünü almak için başlıca şart. Nazırlar heyetini ve

hele maliye nazırını bir meclise karşı sorumlu kılmak olabilir

kanaatındayız,Aynımecliskontrolüvalilerüzerindedetesirliolacağıiçinbütünvilâyetleriniyiidareedilmesitabiî,mümkünolacaktır.Pekibumeclisnasılkurulacaktı?MithatPaşayagöre,(Hükümranlık)selâhiyetinipadişahtannez’edecek

olan bu (MİLLET) meclisi (IRK), (DİN), (MEZHEP) farkına aslabakmaksızınbütünahalibirtutularakyapılacakseçimlerlekurulacaktır.Bucihetisefir’evadediyor.”Böyle bir vaid, ilk bakışta (İNSANİ) ve (MEDENÎ) bir hareket gibi

görünür. Fakat o günlerin şartlarına vurulunca anlayışsızlığın,ihtiyatsızlığındargörüşlülüğünenkötüifadesiolduğuderhalbelirir.Zira,1-Meclisler daima bilgili insanların ve teşkilâtlı gurupların tesiri

altındakalır.2-Meclislerdaimaekseriyetinfikrinivearzusunukanunlaştırır.Halbuki,OsmanlıDevletinde1876yılında,1-Bilgilivatandaşlarınçoğuhıristiyanlardı.2-Teşkilâtlızümrelerveguruplarhephıristiyandı.3-Nüfusekseriyetidehephıristiyanlardaidi.

-293-⇧Pek garip görülür ama, 1876 Türkiyesinin tam demokratik usullerle

seçilmiş bir meclisin kontrolü altına sokmak demek, düpe düz,İmparatorluğu bir plebisit ile HıristiyanOsmanlıların devamlı kontrolüaltınasokmakdemekolacaktı.Ve Mithat Paşa hazretleri ile “Yeni Osmanlılar” denilen bir avuç

münevverİngilterebüyükelçisiSirHanryElliot’unirşadlarıvehertürlümaddî yardımları ile işte böyle hâince hazırlanmış bir uçurumunkenarınaulaşmışbulunuyordu.Maalesef,budevletlûlarında,Paşalarındadüşünmekistemediklerişey

devletin bekasının hangi temellere istinad ettirilebileceği hususu idi.Aslındabütünbunlarıbiliyorlardı.Fakatİngilizaltunlarınınsarırengivebir bakıma da cehaletleri, onları attıkları adımda israrla direnmeğemecbur etmiş ve devleti Âliyye batırılmıştır. Aslında batırılan Devleti

Âliyyedeğil,TürkMilletiidi.Şimditekrarİngiltere’ninİstanbul’dakibüyükelçisiSir,HenryElliot’un

kendi hatıratına dönelim. Bakınız bu elçi cenapları neler, ne cevherleryumurtluyor: “Bu yeni usul tahtında her türlü memuriyet, küçük veyabüyük tefrik edilmeksizin, haremi şahane veya mabeyni Humayunvasıtasıilesatınalınıyordu.

İNGİLİZSEFİRİNİNSAYGISIZLIĞIDevletMemuriyetlerinin tebdilinde bile saray (HAŞERATINA) hediye

vermek adet hükmüne girmiş olduğundan valiler, Mutasarrıflar,Defterdarlar bir vilâyetten veya sancaktan bir diğerine nakledildiklerivakitbu

-294-⇧rüşvetivermekvemansıbısatınalmakmecburiyetiniduyarlardı. Zatenbunların ekserisi (ALÇAK) ve (MÜRTEKÎB) takımından olduğu içinverdiklerirüşvetikatbekatkazanmakiçinhalkınmalvemülkünüzülümvecebir ileyağmayagirişirlerdi.BöyleceOsmanlı vilâyetlerininperişanveharapolmasınasebebiyetverirlerdi.”Şimdişurada sefir cenaplarınınhatıratındakibazı kelimeler üzerinde

duralım. Sefir cenapları saray mensubinini Haşerat olarakvasıflandırmaktadırki,busıfatOsmanlısarayerkânıveyamensubiniiçinhernesuretleolursaolsunaslasöylenemez.Zira,Osmanlıİmparatorluğusarayıİngilizsarayındanda,Fransızsaraylarındanda,RusveHabsburgsaraylarından da çok, ama çok daha haysiyetli, hatta, mukayeseedilemiyecek kadar şerefli ve namuslu saraylardı. Fransız saraylarınınbir Katerîn DöMediçi’sini bir Jozefin’ini, Osmanlı saraylarında bulmakaslamümkündeğildir.NihayetFransa’dakirüşveti,Osmanlısaraylarındada,OsmanlıDevleti idaresindedebulmakmümkündeğildir.Keza,TürkOsmanlısarayına terbiyesizce saldıran bu hakikaten her türlü haysiyetveşereftenmahrumsefircenaplarınıntemsilettiğiİngilizsarayındakibirkraliçe Elizabet’i, bir kraliçeViktorya’yı veyahut tamamenmorfinomanolan bir yedinci Edvard’ı bulmak mümkün değildir. Binaenaleyh birdevletnezdindebirbaşkadevletitemsilenvazifegörmüşolanbirsefirin,herşeydenevvelmensupolduğumilletiniçtimaidurumunudüşünmesi,kalemini ona göre oynatması ve kelimeleri buna göre beyaz kâğıdageçirmesiiktizaetmektedir.Bundanayrıolarak,birsefir,hernesebepleolursa olsun, her şeyden evvel bir sefirdir, siyasî kariyeri olan birinsandır ve lisanına veya fikirlerine çok dikkat etmesi iktiza eden birmevkiindesahibidir,öyle terbiyesizcebirmilletinenmukaddesbildiğimefhumlaraveyamüessesele-

-295-⇧rerastgelevetamamengarezineolduğugüngibiaşikârolanbir lisanla

hitap etmesi sadece kendi terbiyesinin hudutlarının ne kadar darolduğunu izaha yeter bir keyfiyettir. Şimdi gelelim bu adamınterbiyesizliğini bir tarafa bırakalım ve Nizameddin NazifTepedelenlioğlu’nuneserinden330ve337.sahifelerdekişukısımlarabirgözatalım.“Memleketinherhangibirtarafındamaaşlarınzamanındaverilmeyişi

Aziz Han’ın uykusunu kaçırmakta idi. Devlet haysiyetine de, kendihaysiyetine de pek düşkün olan Sultan Abdülâziz, devlet hizmetleriningeçerakçeilezamanındaödenmesineçokönemverenbirhükümdardı.Para...İşte, saltanattan uzaklaştırılmasından sonra yaşadığımız bu günlere

kadaronaisnadolunan(Parasevgisi)ninasılsebebi.Büyüyen ordunun, çok kabaran deniz ve kara subay kadrolarının,

devlet dairelerinin, donanmanın, girişilen bir çok imar ve asrileşmehareketlerinin devlet hazinesine yüklediği zorluklar yanında saraymasraflarıneidiki?Devedekulak...İngiltere büyük elçisi, o gün huzura çıkınca söylediği sözlerin tam

metninikendikalemiiletarihedevretmişbulunuyor.İşte...“Sultanınhiddet ve gazabını üzerime çekeceğimi bilmiyordum. Fakat

tehlikeyigözealdım:-HerAvrupalıdevletinbaşınagelenşeybugündeOsmanlı Devletinin

başına gelmiştir. Kanunlar ve nizamlar, zaman ile eskileşiyor, gününihtiyaçlarını karşılayamıyor. Avrupa devletleri, ahali tarafındakiönesürülenfikirlereitibaretmesinibildiler.ŞimdideOsman-

-296-⇧lı devleti ahalisi eski kanunların, nizamların bugünkü şartlara uygunolmadığına inanmağa başlamışlardır. Tebaai şahanenizin bu kanaatınaitibaretmekçokyerindebirhareketolacaktır,dedim.Padişah,hiçdeğişmeyenovekârlıvetemkinliedasıile,-Meselâ,dedi,neyapmalıdır?Birgayretdahagöstererekteklifimitamamladım:

-Ahali, kendi işlerini idare edenlerin murakabe edilmesiniistemektedir.Abdülâzizgenesakin,sakinsordu:-Böylebirmurakabenasılbirmaksatgüder?Soncevabımşuoldu:-Böyle birmurakabe, umumîhizmetleri çevirenlerin her istediklerini

herzamandilediklerigibiyapmalarınameydanbırakmaz.Muhaveremiz burada bitti. Zira, Sultan Murat nezaketi ile beni

uğurladı.Bugün,osözlerimefazlaönemverilmişolduğunuiddiaedecekdeğilim.”İngiltere büyük elçisi Sir Henry Elliot’un gene kendi kalemi ile iddia

ettiğine göre, hünkâr nezdinde bu teşebbüsü yaptığı sırada OsmanlıDevletişukötüşartlariçindedir:“1-Memleketsür’atleharapvehelâkolmaktadır,2-Rüşvet,ihtikârveirtikâpgörülmemişbirdereceyevarmıştır,3-Devlet memurları ve ahali yiyecek ve ilâç bulamazken, padişahın

zevkvesefasıiçinmilyonlarcaliraharcanmaktadır,4-Valiler,mutasarrıflarvememurlarmakamla-

-297-⇧rını para ile satın aldıkları için gittikleri yerlerde ahalinin malına,mülküneelkoyupsatmaktadırlar,veilh.”Bugünbiliyoruzki, bu iddianın elle tutulur tarafı yoktur.Hele devlet

memurluklarının (para ile satınalınması) tamamı ile yalandır. Evet... Otarihte yani Abdülâziz’in Türkiye’de Sultan ve Elliot’un da İngilterebüyükelçisiolduğugünlerdedevletmemurluklarınınparailesatıldıklarımemleketlervardı.FakatbilhassaAvrupadevletleriarasındabuçokkötühastalığa tutulmuş olanların başında İngiltere gelmekte idi. 1876Avrupasının o ihtişamlı Kraliçe Viktorya İngilteresi’nde bir tapumemurluğuveyaköymuhtarlığıdeğilBölükveTaburkumandanlıkları,Albaylıklar, her silâhın her dereceden general rütbeleri, hattaMareşallıklar,hattaasaletunvanları,hepsi,parailealınıpsatılmaktaidi.Birİngilizelçisininbuçeşithareketleriyolsuzluksaymasıdabirhayli

gariptir.Evet...O tarihtebu gibi işlerinpek revaçtaolduğu bir yer varsa o da

İngiltere idi. Makam satmak ve satın almak İngiltere’de gayet tabiîgörülüyordu.Geleneklerdiyarındaenkötügeleneklerdenbiridebu idi.Elçihazretleriningayetlâubalibirşekildeyüksektenatarakyolsuzlukvekepazelikaddettiğişeylerinİngiltere’dedevletbütçesindebileyerivardı.Satılacak yüksek memurluklarla kumandanlıkları, asalet unvanlarını,rütbeleri,nişanlarıKraliçeViktoryahazretlerininMaliyenazırıcenaplarıpek masum bir gelir faslı addetmekte idi. Elçi Elliot'un rezalet diyevasıflandırdığı şeyleri, gizlemek şöyle dursun, bütçe lâyihası içinderesmenparlamentoyasunuyordu.Avam kamarasının muhterem üyeleri de açıkça rey vererek bunu

tasvibediyorlardı.”-298-⇧

MİTHATPAŞAİÇİNELLİOTNEDİYORŞimdi, bu terbiyesiz, her türlü nezaket kaidelerinden ve normal

diplomatik lisandan mahrum İngiliz elçisinin kaleminden çıkanhatıratına tekrar avdet edelim. İngiltere’nin İstanbul büyük elçisi SirHenryElliotdiyorki:“MithatPaşaRusçuk’danayrıldıktansonra,DâriŞûra riyasetine tayin

olundu ise de, o vakit sadarette bulunan Ali Paşa, günden güne artanMithatPaşanınnüfuzunugörüncebundanendişeduyduveMithatPaşayıBağdad’agönderdivetaÂliPaşanınvefatınakadarMithatPaşaBağdadvaliliğindekaldıveorasınıislâhetti..Sefir cenapları burada da yanılmaktadır. Zira Ali Paşa Mithat Paşayı

Bağdatvilâyetinedediğigibi,AliPaşanınkendisindenürkmesindendeğil,fakat kökü dışarıda olan ve Mustafa Fazıl Paşa delâleti ile İngilizsiyasetine dayanan bir ihanetin içinde bulunduğundan dolayıgöndermiştir. Zira Ali Paşa, Fransız taraftarı siyasetine aykırı olarak,MithatPaşanınİstanbul’daki “GençOsmanlılar” teşkilâtını idare ettiğinibiliyordu. Ve Ali Paşa şunu da biliyordu ki, Mithat Paşayı da “GençOsmanlıları”daİstanbul’dakiİngilizSefirirahatçakullanıyordu.Devletinbaşındabirtakımgailelerinbulunduğu,Girit,Balkanayaklanmalarıgibihadiseler cereyan ederken, Devletin merkezinde bir ihtilâl teşkilâtınınbulunmasını mahzurlu ve devletin bekası için tehlikeli bulduğu içinMithatPaşayıBağdat vilâyetine tayin etmiş, böylece bu fesad ve ihtilâlteşkilâtınıdağıtmıştı.Mithat Paşanın nasıl bir ihtilâlci olduğunu, devleti batırmak,

maksadiyleveİngilizaltınlarıilekurulan-299-⇧

“GençOsmanlılar” teşkilâtınınbaşındabulunduğunu rahmetli Arif Oruçbey,(SultanAbdülâziznasılhal’edildinasılintiharetti)adlıeserinin114ve115.sayfasındaşöyleanlatır:“MithatPaşa,Abdülâziz’inyenitevcihinicemiyeterkânınahikâyeettiği

zaman,hepsihayretetmişlerdi.Ziyabey(ZiyaPaşa)acıacıgülmüştü.-Paşam, dedi... Âli’nin sademesine uğradınız. Birer tarafa

dağıtılmamızınmebdeidir(başlangıcıdır)butarih!..-Allah,Allah,hiçihtimalvermem.AbdülâzizHanzerrecerenkvermedi.

-Senelerce mabeyinde kitabet vazifesi yaptım. Ne hile ve desiselergörmüşlerdenim.-Tutalımöyleolsun.Vatanahizmetdeğilmi?Buyurulacakkicemiyet

işlerigerikalır.Katiyenmüteessifolmamaklâzımdır.Elbettebirgünbusamimiyetenailolmakmevcuttur.NamıkKemalbeysözekarıştı:-Bu şekavet yine Moskof tahrikidir. Encamı hayrola. Ardınca 1856

Boğazlarmuahedesininihlâlimeselesipatlakvermeseydibari.-Muhtemeldir,mirim.Moskofparmağıolduğusenelerceevveldenberi

bellidir. Evvelki memuriyelerimizde Sırp Prensi Mihal’in Naçize karşıYuvanadlıkomiteciiletertipettiğisuikasthenüzhatırlardadır.Russefirigeneral İgnatiyef Padişaha tesir ederek Yuvan’ı Diyaribekir’e nefy ileiktifaetmemişmiydi?-Evet...Evet...diyetasdikettiler.MithatPaşadevametti:-Maksadımız elbet bir gün muvaffak olacaktır. Fransa bugün ne

haldedir1789/1830venihayet1848inkılâplarıneticesineoldu?BusaatFransa’daimpara-

-300-⇧tor bulunan üçüncü Napoleon, er geç sukut edecektir. Fransızlar(hâkimiyeti âmme) usulü idaresine müstenit bir idare istiyorlar.Cumhuriyet,âray-ıumumiye,millîmeclishâkimiyeti,matbuatserbestliğivetoplanmahürriyeti.Bunlarınhepsindenvazgeçtik.Yalnızkanunvebirmillîmeclistalebindeyiz.Tedricenhermüşkilhallolunur.-Ey benim mirim, Kemal, Şinasi beyler... Almanya, Prusya ve

Avusturya’da bile halen krallığa ve imparatorluğa dokunulmaksızınmillete verilmiş hukuk yok mu? Âray-ı umumiye, müsavat-ı hukuk,matbuatserbestliği ve toplanmahürriyeti yokmu?Henüzbir ay evvel,Sardunyakrallığıgenişbirâray-ıumumiyekabuletmedimi?,Almanya’yı düşünelim: Avusturya galip geldiği halde bir nevi askerî

meşrutiyet tesisi zorunda kalmadı mı? Alman milleti ittihadı, âray-ıumumiye ve askerlik hizmetleri meselelerinimilletin lehine kabul etti.Hükümet memurları Rayştağ ve Lantağ meclislerinin murakabesi

altındadır.Bizdeböyleistiyoruz.İdareyimurakabe.ÇarikinciAleksandr’ıntahtıdahisallanmaktadır.Çarislâhatyaptı.Mal

vemülksahiplerininelindehelâkolanköylülerinbirazgözleriaçıldı.Ruslar adliyelerini islâh ettiler. Gerçi Âli Paşa dahi ahkâm-ı adliye

fermanı ile Osmanlı hâkimlerine bir imtiyaz temin etti. Adlî kuvvetBabıâlidentamamenayrıldı.Budahibirmuvaffakiyettir.”MithatPaşakonuşmasınatekrardevamediyorvediyorki:“Benimmirimükerremlerim.Yunanistanbundanbeşseneevvel,yani

hicrî tarihimizle 1280 (1863) de ikinci inkılâbı yaparak tam meşrutîusuleintikaletti.

-301-⇧Romanya iki ay evvel şahsî hükümetten sıyrıldı, kurtuldu. Sırbistan

niyabetle idaresine rağmen (Millet hâkimiyetine) esasını takip edenidareye kavuştu; Mütekâmil bir kanunu esasi ile Skopçina’sını içtimaadavetetti.Dünyailerigidiyor.Bizgittikçegeriliyoruz.İştebuitibarladırki,çokfedakârlıklarıniktihamızaruretikarşısındayız.”

OSMANLININNEOLDUĞUNUBİLMİYORLARDIBuadamlar,yaniMithatPaşavetavabiiihtilâlşebekesi,tebaasıolmak

şerefi lütfenkendilerinebahşedilmişbulunandevletiâliyyeninnasılbirdevlet olduğunu asla düşünememişlerdir. Eğer bu zevat, devletin nasılbir anasırı muhtelifeden meydana geldiğini ve bu anasırın, yaniimparatorluğu teşkil eden insanların ekseriyetinin gayri müslimolduklarınıbirandüşünmek cesaretini kendilerindebulmuş olsaydılar,işlediklericinayetin,devleteveTürklüğekarşıişledikleriihanetinağırlığıaltında ezilirler yok olurlardı. Fakat bu zevatın hiç birisi bu hususudüşünmemiş, onlar İngiliz sefirlerinin veya İngiliz siyasilerininkendilerine telkin ettikleri fikirleri birer cankurtaran simidi gibikabullenmişler ve Avrupa’nın içine girdiği usulü idareyi Osmanlıİmparatorluğunda ve bu anasırı muhtelifenin ekseriyeti teşkil ettiğidevleti âliyyede tatbike kalkmışlardır. Bunlar cahil ve zavallı bir takıminsanlardanbaşkabirşeydeğillerdir vedevleteveTürkmilletinekarşıişledikleriihanetidecehaletperdesialtındairtikâpetmişlerdir.Onlarınherşeydenevvel,Osmanlıİmparatorluğu-

-302-⇧nun iç bünyesinin tarihî gelişmesini bilmekmevkiinde bulunuyorlardı.Fakat maalesef bu tarihi gelişmeyi asla tetkik etmemişler, hatta buhususu düşünmemişler ve ceffelkalem imparatorluğu mahvasürükleyecekbirtakımdesiselerinvetelkinlerinzebunuolmuşlardır.Artık bilinmektedir ki, Osmanlı İmparatorluğunu kuranlar bu cesim

devleti kurulduğu andan itibarenmüesseseleşmiş bir takımmuhteşemkaidelerüzerinebinaetmiştir.Bumuhteşemkaidelerinbirincisimutlakhürriyet,adalet,hukuk,müsavatvedinvemezhepserbestliğidir.Osmanlı İmparatorluğu, Avrupa’nın devleti âliyye içindeki gayri

müslimunsurlarakarşı tahriklerebaşladığı ana kadar, bünye itibariyledünyanın en kudretli devleti idi. Hatta devleti âliyye öylesine birtakımkaidelervazetmiş,vebukaideleriöylesinebüyükbirdikkatvetitizlikletakip etmiştir ki Osmanlı Devletinin bu müesseselerini tetkik edenlerhayranlıklarınıgizleyememektedirler.Meselâ devlet gayri müslim ibadethanelerinin tamirlerini, bakımını

birçok ahvalde bizzat deruhte etmiş mektepler açmalarında bu gayrimüslimunsurayardımcıolmuş,onlarıparacadesteklemiştir.

Devlet içinde muhtelif unsurlar için ikamet mahalleri tesbit edilmiş,hatta her gayri müslim unsur için bir kıyafet tesbit etmiştir. Bu biriçtimai meseledir ki, bugünün kanunları ile bu hususları temin etmekaslamümkündeğildir.Nihayet şu hususu bilhassa belirtmek isterim ki, Osmanlı

İmparatorluğunun devlet tarzı ile içtimaî noktai nazarı tetkik edildiğivakitgünümüzdeulaşılmasınabüyükgayretsarfedilenveulaşılmasıaslamümkün

-303-⇧olmayan bir netice istihsal edilebilmiş ve dünya tarihinde bu hususîdurumu ile tek kalmış bir devleti âlişandır. Bu usulü idare, bugüntahakkukuiçinkurulmuşolanvedünyadevletinazariyesineistinateden,her devletin rahat ve huzur içinde yaşaması prensibine dayananBirleşmişMilletler idealidir. Evet, bu hususu dikkatle tetkik etmelerinibilhassatarihilmiileuğraşanlaratavsiyeetmekmillîbirvazifedir.Ulahından çingenesine, Müslümanından hıristiyanına, Mecusisinden

dinsizine kadar, hemen hemen o devrin bilinen bütün milletlerinisinesinde barındıran ve bu unsurları, asla fark gözetmeden vebirbirlerindentefriketmedenidareedebilenbirOsmanlıidaresi,işbu20.asrın ulaşmak için büyük gayretler sarfettiği ve ulaşamadığı bir idaresistemidir.İştebu cahil ve İngilizaltınlarınaesirolmuşbulunanPaşalar, beyler,

devletlularbundanbihaberdirler.Ve ne gariptir ki, Avrupa’yı bir sar’a nöbeti gibi sarmış bulunan

muhtelif fikir cereyanlarının da esiri olmuşlardır. Mithat Paşanınyukarıdasarfettiğinigördüğümüzsözleriiçindebahsettiği(MalveMülksahiplerinin) mallarını hedef alan sözleri ile mahva terkedilenköylülerdenbahsedensatırları bilhassa calibi dikkattir.Öyle anlaşılıyorki,MithatPaşaAvrupa’dayeniyenibaşlamışolansosyalisthareketleridebenimsemişvebufikirleriniOsmanlıİmparatorluğundatatbikmevkiinekoymak gayreti içinde bulunmuştur. Böylece de bir Simavna kadısıolmakistemiştir.İsteröyle, istersebaşka türlüolsun, şurasımuhakkakki,MithatPaşa

da etrafındaki Paşalar, beyler ve devletlular da devlete bilerek ihanetetmiş durumdadırlar ve batan bir imparatorluğun vebalini de birlikte

yüklenereköbürdünyayagöçetmişlerdir.-304-⇧

GAYRİMÜSLİMİKTİDARIİnkâr edilemez ki, Mithat Paşanın gayri müslim unsurlar da dahil

olduğu halde Osmanlı İmparatorluğuna getirmek istediği Meclis, kendiifadesinde belirttiği gibi hiç bir zaman bir millî meclis olamayacak veekseriyeti gayri müslim unsurlardan meydana gelecek bir meclisteşekkül edecekti. Bu takdirde de devlet, meclisin açılması ile birliktedağılacak ve o mecliste ekseriyeti ellerinde bulunduran gayri Türkunsurlar birleşecek ve Osmanlı İmparatorluğuna daha o zaman sonverilecekti. Nitekim, Sultan Abdülhamit Han, kudretli zekâsı ve devletadamlığı önsezisi ile bu tehlikeyi, meclisi açtırdığı ilk günden berihissetmiş, fakat bu ihanetin ne dereceye kadar götürüleceğini tesbitetmek için devamına müsaade etmiş, lâkin en titiz murakabesini bumeclisten eksiltmemiştir. Nitekim 1876 tarihinde açılan birinciMeşrutiyet Meclisi, 1878 tarihinde feshedilmiş ve devleti âliyye dıştesirlerin tahrik ettiği, bu muzır meclisten kurtulmuş, Osmanlıİmparatorluğununçökmesi,1918yılmakadargeciktirilmiştir.Şimdi İngiliz sefiri Elliot’un hatırasına tekrar göz atalım ve onu

dinleyelim:“Meclisi Mebusan teşkili hususundaki tasavvurunun muvaffakiyetle

kuvveden fiile çıkarılması için İngiltere devletinin yardım vemuavenetinin ne kadar kıymetli olacağını tekrar, tekrar beyan edince,Mithat Paşaya, bu usulün kabulü için yapılacak teşebbüslerde, benimgibi,kanunuesasiilehareketedenmemleketlerdehükümdarlarınkuvvetve salâhiyetlerinin tahdidine taraftar olanların, bu sistemdenbekledikleri büyük faydaları kabul ve tasdik eden ve her İngilizin dekendisineyardımcıolacağınısöyledimveistediğigarantiyi,

-305-⇧yani İngiltere devletinin müzahereti garantisini hiç tereddüt etmedenverdim.”Ne garip tecellidir yarabbi. Bu devletlu Paşaya bakınız. Osmanlı

İmparatorluğunubatırmak içinnasıl ve kimlerden garanti talep ediyor.OsmanlıDevletininbirvalisi, İngilizDevletindengarantitalepediyorvebu garantiyi o devletin sefiri hiç tereddüt etmeden veriyor. MithatPaşanınihanetiiçinbundandahamüdelleldelilbulunabilirmi?Birazmakul düşünmekmevkiindeyiz. Her şeyden evvel, Mithat Paşa

hadisesini günümüze tatbik etmekliğimiz icap etmektedir. Bir TürkiyeCumhuriyeti valisi düşününüz, bu vali devletin temel nizamınıdeğiştirmek için ihtilâlci bir cemiyet kurmuştur ve bu cemiyetinmasrafları, dışarıdan bir yabancı devletten gelmektedir. Bu ihtilâlciteşkilâtıkuranvalideTürkiye’dekiherhangibirdevletinelçisiyletemashalindedir ve bu temaslarında tek konuşulan mevzu devlet idaresisteminin değiştirilmesi mevzuudur. Bu vali işte bu yabancı devletinelçisinden,idareyideğiştirmekiçinyardımtalebindebulunmaktagarantiistemektedir,osefirdebugarantiyihiçtereddütetmedenverebilmektevebunukemaliiftiharlailânetmektedir.Düşününüzbirkere,buvalieğerbugündevletin içindeolsaveböylebir teşebbüsegeçse,neyaparız.Buadamahaindenilmezdenedenir?Buadamın,devletyakasınayapışıpdabununhesabınısormazmı?Buadamdevletinkoyduğumer’î kanunlarıhuzurunaçıkarılmazmı?Veadamhaindamgası iledamgalanıpenağırşekildetecziyesicihetinegidilmezmi?Elbette gidilir ve bu adamın canına okunur. Bu adamın canına

okunmakladakalınmaz,kökükurutulur.-306-⇧

Lâkin gelin görün ki, bu durumda bulunan ve devletinin temelinidinamitlemek isteyenbir hain durumundabulunanMithat Paşa, hiçdevatanhainisayılmazvegünümüzdeheryılhürriyetkahramanısıfatiylekendisinitebciliçinmerasimlertertipedilirvehainliğibirtarafaitilmeksuretiylekahraman,hürriyetmücahidiilânedilir.

HIRİSTİYANLARINGÜYAİMHASIPLANIİngiltere sefir-ikebiri SirHenryElliot,bir taraftan “GençOsmanlılar”

teşkilâtı ile ve onun başı olan Mithat Paşa ile devletin şekli idaresinideğiştirmek içinbu ihtilâlci teşkilâtvasıtasiyle vehemde İstanbul’dakitatlı su frenkleriyle devlet vemillet aleyhinde yıkıcı bir propagandayabaşlamıştı. Bu propaganda, ulema sınıfının silâhlandığı ve Osmanlıİmparatorluğunda bulunan Hıristiyan unsuru imha edeceği şeklindeyapılıyordu. İngiliz sefiri bu propaganda ile, bütün hıristiyan Avrupa’yıharekete geçirmek istiyor, Berlin anlaşmasının devleti parçalamak içiniblisçedüşündüğüvemaddeleştirdiği islâhatmaddesiylebudevletlerin,Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki baskısını arttırmak, böylece SultanAbdülâziz Hanı hal’etmek imkânlarını bir an önce eline geçirmekistiyordu.Şimdikendimakalesindenbubahislealâkalı olandüşüncevetasavvurlarınıokuyalım.Busefircenaplarıdiyorki:“Aradan geçen üç ay zarfında (Sultan Abdülâziz Han ile yaptığı ve

diplomatik nezaket kaidelerinin çok dışında olan, islâhat vemeşrutiyetidaresinin kurulması talebinde bulunduğu mülâkatı kastediyor.) halkarasındakikorkuvehelecanmütemadiyenartıyorveya-

-307-⇧kın bir zamanda karışıklık çıkacağına dair emâreler görülüyordu. Osıradaİstanbul’da bulunan binlerce softanın silâhlanmakta olduğundandolayı meydana gelen bu helecan, sonraları, bunların hıristiyanlarıkılıçtan geçirecekleri şeklinde ortalığa yayılmış ve bilhassa İstanbuldışındaki hıristiyanlar arasında korkulu günler yaşamalarına sebepolmuştur.” Bakınız sefir cenaplarına, ihtilâl şebekesi ile münasebetleri

yetmiyormuşgibi,birdeİstanbul’dahıristiyanlarınkılıçtangeçireceklerişayialarını çıkarttırıyor ve memleketin rahat ve huzurunu, kendimenfaati istikametinde bozuyor, imparatorluğu huzursuz halegetiriyordu.Fakat Henry Elliot’un asıl hedefi, ilk hedefi Mahmut Nedim Paşa idi.

Zira Mahmut Nedim Paşa Sadrazam kaldıkça, arzuladığı hareketolmayacakveuzunyıllarüzerindeçalışılanİngilizsiyasetiiflâsedecekti.Mahmut Nedim Paşa hakikaten iyi bir siyasî taktik ile Rusya’yayanaşarakİngiltere ileRusya'nınveFransa’nınarasınıaçmak istiyordu.

Busiyasetindemuvaffakolmuştuda.Zira, İstanbul’daki İngiliz sefiri Sir Henry Elliot’un mevkii, yani en

nüfuzluelçisıfatı,artıkRuselçisigeneralİgnatiyef'inelinegeçmişti. İşteİngilizsefiri,bunuhazmedemiyor,şahsınakarşıgösterilen itimatsızlığınİngiltere’nindünyahâkimiyetimücadelesinebirinciderecedetesiredenbir vakıa olduğunu düşündükçe âdeta deliye dönüyordu. İleride, kendimakalesinden bentler aldıkça bu husus daha da vuzuha çıkacak veokuyucugereksefircenaplarınıngerekkendisineyardakçılıkeden,sözdemeşrutiyetçileriniçyüzünüdahaiyianlayacaktır.İngilizsefiriElliot’unMahmutNedimPaşaaleyhindekitezviratıvefiilî

hareketineticedesemerever--308-⇧

mişti. Şimdi bu semereyi nasıl elde ettiğini yine kendi makalesindennakledelim:“1876 senesinde birbirini takip eden hadiselerden ilki, mayıs ayının

onuncu günü meydana geldi. Bu tarihte, üç dört binden fazla talebe-iulum bir araya gelerek nümayişe başladılar. Bu sırada araba ile BabıSeraskeriye (Beyazıttaki harbiye nezareti binası, şimdiki Üniversitemerkez binası, gitmekte olan Yusuf efendiyi{30} çevirdiler ve sarayagiderekMahmutNedimPaşaileŞeyhülislâmınazledilmesiniPadişahtantalepetmesiniihtarettiler.Abdülâziz bu talebi reddetmeğe cesaret edemeyerek(!)

meşrutiyetçileremensupbirzatıŞeyhülislâmnâsbettiysede,beklendiğigibi Sadrazamlığa Mithat Paşayı değil, Mehmet Rüştü Paşayı(Şirvanîzade)nasbetti.Mehmet Rüştü Paşa gerçi herkesin beğendiği takdir ettiği bir

muhterem pir-i fâni idiyse de, kuvvet ve kudreti, böyle buhranlı birdevrededevleti idareye yetecekkadardeğildi. Fakat, kendisi Sadrazamolunca, Şurayı devlet reisinin vükelâ heyetine (kabineye) girmesi içinyaptığı teklifin kabulü üzerine Mithat Paşanın da heyeti vükelâyagirmesiniteminetmişti.ZiraMithatPaşadevletidaresivetakipedileceksiyaset noktasından herkesten daha kuvvetli olduğu için sözünüdinletebilecekbirmevkieyüklemişoluyordu.BusebepleMithatPaşanınheyetivükelâyagirmesiherkesinmemnuniyetinimucipolmuşisede,buhaluzunmüddetdevametmemişti.”

İngilizsefiri,herneyemalolursaolsunhedefevarmakistiyordu.Bolcadağıttığı anlaşılan İngiliz liraları ile üç dört bin fodlayı kıyamakaldırabilmişveaslaar-

-309-⇧zuetmediği,hattanefretettiğiSadrazamMahmutNedimPaşailebirlikteŞeyhülislâmı da azlettirmişti. Fakat bu azilden beklediği neticeyi eldeedememişti.O,MahmutNedimPaşadanboşalacak SadrazamlığaMithatPaşanın getirileceğine muhakkak nazariyle bakarken Padişah SultanAbdülâzizHanŞirvanîzadeMehmetRüştüPaşayısadaretegetirivermişti.BundandaanlaşılıyorkiPadişah,Osmanlı İmparatorluğundaoynanmakistenen oyunun farkında idi ve buna müsamaha etmeyeceği de gayettabiîidi.SultanAbdülâzizHanınaldığıvetatbikettiğibukararİngilizsefirinde

âdetabir şok tesiri yapmışoluyordu.Fakat sefir cenapları, bir noktadateselli buluyor ve Mithat Paşanın, şurayı devlet reisi sıfatiyle vükelâheyetinegirmesinibüyükbirmemnuniyetlekarşılıyordu.SultanAbdülâzizHan,MithatPaşanındakabineyegirmesindensonra

öyle anlaşılıyor ki, heyeti vükelânın bütün hareketlerini çok yakındantakip etmiş ve aman vermemiştir. Zira, sefirin de yukarıdaki benttedediği gibi, Mithat Paşanın da içinde bulunduğu vükelâ heyeti fazladayanamamışvebuhal’ebirsonverilmişti.Sefirbuhusustamakalesindeşöyledemektedir:“Abdülâziz çok kısa bir müddet zarfında her türlü islâhata ve

tebeddülâta (değişikliğe) karşı koyacağını belli ederek, devletin enmühimmakamlarınıbundanevvelolduğugibiterakkiveislâhatdüşmanıolanbirtakımalçakadamlariledoldurdu.”Bakınbirdefa,şusefircenaplarınabakınız!OsmanlıTürkdevletininen

yüksekmakamlarınıişgaledenvebütünkusurları(tabiîkendisinegöre)memleketseverlikolan,kendisineveparasınamukavemeteden

-310-⇧namuslu adamlar olmak olan insanlara alçaklar diyebilecek kadarterbiyeden mahrum, siyasî ahlâkın behresine sahip olmayan bu sefirebakınızvedevletenasılbirhınçvegayziçindesaldırdığınıgörünüz.Eğerbir gün tarih tam gerçekleri ortaya koyar da bir hüküm vermekliğimiz

umumileşirse, asıl alçakların kendisi ve İngiliz altınlarına esir olandevletlular, yani “Genç Osmanlılar” teşkilâtı olduğu bütün vuzuhu ileortayaçıkacaktır.Ovakitde,şimdibaşımızdazorlabaştacıettirilenbuinsanların alınlarına hiyanet damgası vurularak tarihe geçecekler vemillethainilevatanperverirahatçaayırtedebilecektir.

İNGİLİZSEFİRİİÇİNİSLÂHATNEDİR?İngiliz sefirinin islâhattan neyi kasdettiğini anlamak her halde güç

değildir. Gerek ifadesinden, gerek galiz kelimelerden de anlaşılır ki,İngiliz sefiri Sir Henry Elliot, Sultan Abdülâziz’in giriştiği ve muvaffakolduğuhamleleretahammüledemiyordu.Zira,muvaffakolmuşbulunanbu hamleler sonunda devlet, dünyanın sayılı kudretleri arasına girmiş,imparatorluk tekrar siyasî sahada söz sahibi olmuştu. İşte İngilizsefirinin takip ettiği İngiliz siyasetine sed çeken bu siyasettir ki, onudeliyeçevirmiş,enağırelfazıkullanarakvatanperverinsanlarıkötülemeyoluna girmiştir. Zira bu vatanperver insanlar devletin en mühimmevkilerinde bulundukları müddetçe, İngiltere’nin Osmanlı siyasetininMithatPaşavetakımıileyürütülemeyeceğinekaniolması,İngilizsefiriniçiledençıkarmağa sevkedenbaşlıcaâmillerdenbirisiolmuştur. BundanayrıolarakSultanAbdülâzizgibi,Osmanlıİmparatorluğunubirnevidağı-

-311-⇧nıklıktan kurtararak tekrar ve en az üç asır evvelki gibi, İstanbul’unkuvvet ve kudretine ram etmesi, isyan ve iğtişaşatın durması, böyleceİngiliz dünya hâkimiyeti siyasetine en ağır bir darbe vurması ve busiyasetin akametemahkûm edilmesi gibi bir netice istihsalindemühimroloynamasıelbetteki sefir cenaplarını her türlü ahlâk kaideleri dışınaçıkaracakkadarmüessirbirunsurdu.İngiliz sefirinin anladığı islâhat, kendi devletinin dünya siyasetine

engel olmayacak insanlardan meydana gelecek bir devlet kadrosumeydana getirmek ve devletin kuvvet ve kudretini dumura uğratacakkararlaraldırmaktı.Bu sebeple de Sultan Abdülâzlz hayatta durdukça İngiliz siyasetinin

tahakkukunaimkângörmemişveSondarbeyivurmak içinbuhadiselerzincirinden azamî şekilde faydalanmıştır. Nitekim biraz aşağıda,makalesinden alacağımız bent de bunu açıkça ortaya koyacaktır. Şimdibusefirinmakalesineavdetedelim.Sefirdiyorki:“Abdülâziz’in bu hareketi, (yani kabinenin aldığı ve devlet aleyhinde

olduğuiçindebizzatPadişahtarafındanreddedilenkararlarındansonrakabineninsukutuhadisesi),kendisininhal’iniintaçedeceğindenokadaremindim ki mayısın yirmi altıncı günü bu hususu bir raporlahükümetimedebildirmiştim.”

Sefirinburadatasrihettiğitarihebakınız.Mayıs26veSultanAbdülâzizHan 1876 yılı ayı mayıs ayının 29. gününü 30 güne bağlayan gecehal’edilmiştir. Çok garip bir kehanet. Halbuki bu sefirin kehanetlerininherhangi birisinin tuttuğu da görülmemiştir. Bu kehanetlerinden birisiyukarıdagördüğümüzMahmutNedimPaşanınazlniteminettiktensonraMithatPaşanınsadaretegetirileceğinedairolanıidi.Fakattutma-

-312-⇧mıştı.Amabusefer,düşündüğüolmuş,SultanAbdülâzizHanhal’edilmişve katledileceği Fer’iye kasrına götürülmüştü. Şimdi Henry Elliot’unLondra’ya gönderdiği ve Sultan Abdülâziz’in hal’i ile alâkalı raporunutetkikedelim.“Kanunuesasi ve meclisi mebusan lâfı Herkesin ağzındadır. İstanbul

halkınınenzekisiveenmalûmatlısıolansoftaları(!)müslümanlarınvehıristiyanlarınyardım vemuavenetlerini kazandırdıklarından haberdarolup devlet teşkilâtı vemillet idaresinin, büyük faydaları takdir edilenMeclisi Mebusan usulüne dönülmedikçe rahat durmayacaklardır.Abdülâziz,bunlarıntaleplerinireddettiğiiçindehal’içaresizgörülüyor.”Uzunca olan bu raporu bent bent vermek suretiyle aynı zamanda

tahlilicihetinegideceğiz.Sefircenapları,buraporundaaçıkçailânediyorki; İstanbul’un en zeki insanları olan softalar, Müslümanların vehıristiyanların yardımını temin etmişlerdir. Demek oluyor ki HenryElliot, İngiliz siyasetinin muvaffakiyeti için kendisine gönderilenaltınların mühimce bir kısmını softa tâbir ettiği ulemaya aktarmış vehıristiyanlar ile bunlar arasında bir anlaşma temin etmiştir. Zira,sarahaten Müslümanlarla Hıristiyanlar arasında bir anlaşmadanbahsetmektedir veOsmanlı İmparatorluğunun o günkü içtimaî bünyesiiçindeböylebirhadiseninmeydanagelmesibirazzorbirkeyfiyettir.Sefirkozunu açık oynamış, İngiliz altınları ile birçok kapıları açmış, hal’keyfiyetinibütünteferruatiyleteminetmişveondansonradaLondra’yabumahut raporunu kendisinden emin olarak yazmış göndermiştir. SirHenryElliotdevamediyor:“Her sınıf halkın reyi ile hükümeti idare etmek, Kur’an-ı Azimüşşan

ahkâmındanolduğuiçin,hembu-313-⇧

hususu ispatetmek,hemdehalkındin, canvemalıüzerindePadişahın

tahdit edilmeyen kuvvet ve kudretinin şer’î ahkâma aykırı olduğunuispat etmek için Kur’an-ı Azimüşşandan alınmış âyetler tefsir edilerekhalkadağıtılmıştır.”Demek oluyor ki, sefir cenaplari, sultan Abdülâziz’in hal’i ile İngiliz

dünya hâkimiyeti siyaseti yolu, üzerindeki Osmanlı İmparatorluğunubertarafetmekiçinmukaddesKur’an-ıKerimidehabisemellerinevasıtakılmıştır.“Eskimuhabbet,sevgiveitaatinyerinde,şimdihertürlühalkarasında

kayıkçısındanhamalına kadar her zümre halkta, bu husus ısrarla talepedilmekteidi.Vehalkfikrinisöylemektedir.”

İNGİLİZAMİRALİİSTANBUL’DADemek oluyor ki, sefirin mihrakına oturttuğu propaganda tesirini

göstermiş oluyordu. Fakat sefir cenapları burada da yanılmış,kendisindennefretediliyordediğiSultanAbdülâzizHanı,halk,dediğinintam aksi olarak büyük bir muhabbet ve sevgi ile bağrına basıyordu.İngiliz sefirinin bütün bir millet dediği kalabalık, Serasker, BahriyeNazırı,askerîmekteplerNazırıileMithatPaşaveşürekâsıidi.Fakathal’komplosu gayet iyi bir şekilde hazırlanmıştı. Sefir cenapları bu hususubildiği için de Londra’ya sultan Abdülâziz’in hal’ edileceği raporunugöndermişti. Ancak burada bir noktaya temas etmek isteriz. Hal’keyfiyeti tahakkuk safhasına çıkarılırken, hiç bir hususu ihmaledilmemiş, Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu’nun dediği gibi, seraskerçetesi,kendilerineyardımcıyabancılar,hemdekuvvetlive

-314-⇧kudretliyabancılarbulmuştu. NizamettinNazif Tepedelenlioğlu (Sultanİkinci Abdülhamit ve Osmanlı İmparatorluğunda komiteciler, adlıeserinin331.sayfasında)buhusustaşumalûmatıvermektedir:“Şimdibirbaşkanoktayagelelim:Fransız filosuSelânik’tenuzaklaşmaklaberaber{31} Adalar denizinden

ayrılmamıştı. Bu sırada İtalyan amirali Deviri de Girit’te ve Beyrut’tabulunangemilerinitoplamışvekuvvetlibirfiloileİzmirkörfezinegirmişbulunuyordu.Bufiloyoldaseyirhalindebirbaşkabüyükfiloyatesadüfetmişve iki

filo birbirini selâmlamıştı. Bu ikinci filo amiral James DrummondkumandasındakiİngilizAkdenizfilosuidi.Amiral Deviri'nin amiral forsunu taşıyan Venezia zırhlısından başka

İzmir’eşuİtalyanharpgemilerigirmişlerdi.Balestro ve Mazirali firkateynleri, başta Mesajero olmak üzere altı

topçeker.İngiliz amirali James Drummond’un filosu ise şu gemilerden

mürekkepti:1-Antelonzırhlısı(Amiralgemisi)2-Herkülzırhlıfirkateyni(9000)tonluk.

3-Pallaszırhlısı.4-Devastotionfirkateyni5-Invinciblefirkateyni.6-Rescontfirkateyni.Ayrıcaaskeryüklübirkorvetveyeditopçeker.

-315-⇧Amiral James Drummond filosunu Akdeniz boğazında{32} Beşike

limanında bırakmış ve kendisi amiral gemisiyle İstanbul’a gelipBüyükdere önüne demirlemişti Amirale filonun kurmay heyeti tamkadrosuilerefakatetmişti.Acababuİngilizfilosunanedenaskeryüklübirkorvetdekatılmıştı.Gariptir ki, Amiral Deviri’nin İzmir’deki filosunda da Bersagliyeri

bölükleribulunuyordu.Acabaneden?BusıradaOsmanlıdonanmasınınbazıgemileridebirerikişerİstanbul

limanından ayrılmakta idi. Bahriye nezareti emrinde hizmet görenİngilizlerden bu gemilerde vazifeli olanlar ise hep izinli çıkıyorlar veİstanbul’da kalıyorlardı. Adalar denizine, Ak, Kara ve Kızıl denizlere,Umman’aveBasrakörfezineyaslanmışbirkocaimparatorluğunötesineberisine İstanbul’dan harp gemisi gönderilmesi tabiî gibi görülebilirdi.Fakattopçeker,korvet,firkateynherçeşittenhergemiyoladüzülürken,kadrosundaki İngiliz uzmana izin verilmesi, tesadüf de olsa bir hayligaripti...Bu(İzinliler)in,gemilerdenayrılıpkarayaayakbasıncatersanecivarındandaayrılmadıklarıdikkatiçekecekbirnoktaidi.Acabanedenizinalıyorlardıbuİngilizler?Maalesef, o günlerde serasker çetesine aleyhtar olanların farkına

varamadıkları ve bundan ötürü demerak edemedikleri bu izin işi pekönemliidi.Ve bazı harp gemilerinin Haliç’ten, limandan, Marmara’dan ayrılıp

Çanakkale’yeyollanmalarıdaaynısebeptenilerigelmekteidi.-316-⇧

Bugemilerpayitahtsularındankastenuzaklaştırılmaktaidi.

Vebuİngilizuzmanlardasırf İstanbul’dakalmak için izinalıyorlardı.Dahadoğrusukendilerine“izinlioldukları”bildiriliyordu.Gemileri uzaklaştıran Nazır, Amiral Kayserili idi. Uzmanları izin

bahanesiyle seyahatten alıkoyan da Amiral Hobart Paşa idi ve bu ikikafadar, Kasımpaşa ile Tarabya ve Büyükdere arasında mekikdokuyorlardı. Nezaket ziyareti bahanesiyle günde iki üç defa İngilizamirali James Drummond’un yanına gidiyorlardı. Halbuki İstanbul’aresmen gelmiş bulunan İngiliz amirali, protokol ziyaretlerinden hiçbirisiniyapmıyordu.ÖncePadişahtarafından kabul edilmek arzusundaolduğunu ileri sürmüştü. Fakat İngiliz sefareti bu arzuyu Osmanlıhâriciyesine ve Mabeyine bildirmek için hiç acele etmiyordu. Çünküİngiliz donanmasının Beşike limanında bulunuşu da, Amiral James’inBoğaziçi’negelişidepekgizlisebepleredayanıyorduvebusebeplerieniyibilenlerinbaşındadaİngilizelçisibulunuyordu.İstanbul’dan uzaklaştırılan gemiler, süvarileri Abdülâziz’e çok sadık

olan gemilerdi... Uzaklaştırılıyorlardı. Uzmanlar ise el altındabulundurulmakiçinİstanbul’daalıkonuluyorlardı.Haşmetlu kraliçe Viktorya hazretlerini uzun yıllardan beri Osmanlı

sarayı nezdinde temsil etmekte bulunan ekselans Sir Henry Elliotserasker çetesinin hazırladığı darbede tam mânasiyle suç ortağı idi.Seraskerçetesi,ancakonunmüzaheretiniteminettiktensonrahareketegeçmeğekararverebilmiştir.1871’deki Fransız yenilgisinden sonra Abdülâziz’in Mahmut Nedim

Paşa vasıtasiyle gütmeğe başladığı oportünist politikadan çokkuşkulananİngiltere,önceAb-

-317-⇧dülâziz’i yola getirmeğe karar vermişti. Bunun için de Elliot, elindekibütün imkânları uzun zaman İstanbul’da kalarak edindiği bütün gizlibilgileri kullanmıştı. Su katılmamış Osmanlıların Abdülâziz’i çoktuttuklarını bildiği için Avrupalılaşmak hülyasına kapılmış olanlarıdesteklemişvegençmuharrirlerden,şairlerden,Avrupa’daokumuşbazısubaylardan istifade etmeğe çalışmıştı. Mithat Paşa onu, o da MithatPaşayı aramış buluşmuşlardı. Birer, birer avladığı “idealist” gençlerinzamanzamanyazdıkları şiirler, yazılar üzerindemüessir olmuş, birkaçay çıkıp batan birçok “gazeteler” le çok sıkı temasları olmuştur. Sonra

sıkıyıgördükçekorkupAvrupa’yakaçanbugençlerdenfazlabirşeyümitedilemeyeceğini anlamış, Padişahı ürküterek istediği yola sürmekistemişti. İstanbul’daki softalar arasında gizli, gizli çalışanlardan birisiRusyabüyükelçisigeneralİgnatiyefise,ikincisidesirElliotidi.

ULEMATAHRİKEDİLİYORİngilizlerbirkoldantekkeleredeelatmışbulunuyorlardı.Bir gün Elliot, kendini bir hayli kuvvetli hissetti, bir halk hareketi

olarak başaramadığı, bir silâhlı darbe olmasını istemediği büyük siyasîdeğişikliği tek başına elde etmeyi düşündü. Arabasına atladığı gibiDolmabahçe’yegidipSultanınhuzurunaçıktıvedamdandüşergibi:“- Majeste, dedi. Müttefikiniz İngiltere’nin bugünkü hükümeti,

gelenekleresaygılı olmakla beraber, asrın icabettirdiği her yeniliği, hersahadaderhalbenimsemektedir.Silâhlıkuvvetolarakpekbenimsediği-

-318-⇧miz (!) büyük Osmanlı devletinin lüzumlu islâhatı sür’atle başardığıtakdirdedevletlerarasındabirkatdahaüstünbirsiyasiitibaredineceğimuhakkaktırvetabiidevletinmalîitibarıdabirdenbireyükselecektir.”Böyleceİngiltere’ninİstanbulsefiri,hal’ işiniensonkerteyebırakmış

oluyordu. Gerçi Sultan AbdülâzizHan ile yaptığı, bu görüşme herhangibirtesirmeydanagetirmemişti,ama,SultanAbdülâzizHan,buiblissefirekarşı daha tedbirli olmanın lüzumuna da inanmıştı. Nitekim bundansonra Sir Henry Elliot daha sıkı bir şekilde tetkike tâbi tutulmuştu.Tutulmuştu ama, iş işten geçmiş, sefir cenapları, yukarıda da işaretettiğimizgibihal’içinbütüntedbirlerinialmıştı.Sefir cenapları son derece gizli olarak veliaht Murat efendi ile de

temasageçmişti.Tabiîbutemas,kurduğuihtilâlteşkilâtıilevukubuluyorvekendisinemuntazamolarakmalûmatveriliyordu.ŞimdiLondra’yagönderdiğiraporutekrargözdengeçirelim:“VakıaAbdülâzizkardeşininçocuklarınıkapayıphapisaltınaalmış ise

de,hürriyettaraftarlarınınilerigelenleriMuratefendiiletemaskurmağamuvaffak olmuş ve tahta calis olduğu vakit, hükümeti şahsiye yerinemeşrutî bir hükümet usulünü kabul edeceğine dair Murat’tan vaatalmışlardı.”İngilizsefiriSirHenryElliot,böylecekancayışehzadeMuratefendiye

deatmışvekendisinden,hal’ingerçekleşmesihalindetahtaçıkarçıkmazmeşrutiyetidaresininkurulmasıiçinkat’îteminatalmıştı.Muratefendidenmeşrutiyetbahsindealınanteminatınmânasıaçıktır.

Bu teminat, Osmanlı İmparatorluğunun içtimaî bünyesindeki muhtelifgayrimüslim

-319-⇧ve gayri Türk unsurların hâkimiyetini kabul ettirmek, böylece,İngiltere’nin dünya hâkimiyetine sed çeken bir devlet olarak Osmanlıİmparatorluğunu zaafa uğratmak ve yolu üzerinden uzaklaştırmakdemekti.İngilizsefiri,Muratefendiyiistediğiistikametteyürüyecekbirpadişah

yapmak için bir hayli entrikalı yola başvurmuş, direkt olarak İngilizajanlarınıdeğil, “GençOsmanlılar” teşkilâtiyle şehzadeMurat efendininenyakınlarındanbirisi olarak daima yanındabulunanDr.Kapoleone’yikullanmıştı. Bu adamı kullanırken de Murat efendinin Mason olmasınıtemin etmiş, böylece direkt olarak, saltanata geçmesi artık mukadderolan bir Osmanlı Padişahını, halife-i Ru-i Zemin efendimizi, Masonlocalarının başı İskoç Mason locasından emir alacak bir durumadüşürmüştü. Bu Dr. Kapoleone hakkında Nizamettin NazifTepedelenlioğlu kitabının 346. ve müteakip sayfalarında şu malumatıvermektedir:

Dr.KAPOLEONEDENENAJAN“Kapoleone Napoli’de doğmuş bir katolik Arnavuttu. Arnavutluğun

Osmanlılar tarafından zaptı esnasında bir kısmı güneye kaçıp Morayarımadasınasığınan,birkısmıdaZanta,Korentgibi İyonyenadalarınaSicilya’ya,Korsika’yaveİtalyanyarımadasınınötesineberisineyerleşengöçmenbirailedendir.”BuzatınSicilyakrallığıdonanmasınayüzbaşı olarakgirdiğini ve aynı

zamandatıptahsilideyaptığınıbildirenyazar,sonradanbirrezaleteadıkarıştığı için Sicilya donanmasından kovulduğunu ve 1836 yılındaOsmanlı İmparatorluğunasığındığınıbildirmektedir.Bundansonra, iştebuDr.hakkında,MehmetAliPaşa-

-320-⇧nın isyanısırasındadonanmadanalınıpkaraordusunaverildiğiniyazarmuharrir, bu muharebeler sırasında Kapoleon’un, elçilik, kaptanıderyalık ve tophane müşirliği yapmış olan Damat Halil Paşanınmahremiyetinegirdiğiniilâveetmektedir.Muharrirbundansonradaşumalûmatıveriyor:“İşteogündenbu1876yılmagelinceyekadar, aşağıyukarı38yıl bu

adamİstanbulsarayınınkapılarındangiripçıkmıştır.SultanMahmut’tansonrasultanAbdülmecitdedevamlısurettetıbbenşifavedevabeklediğiiçinKapoleon’unyıldızısönmemiştir.”Muharrir,Kapöleon’un;birliğini yeni kurmağa çalışan Kont Kavur’un

casusu olarak vazife gördüğünü, İstanbul’dan Kavur’a haberleruçurduğunu bildiriyor ve ilk Karbonari teşkilâtının bu sıralarda, yani,şehzade Muıat efendinin 14 yaşında olduğu sırada kurulduğunu ilâveediyorvediyorki:“Ve edindiği ilk dostlar iki Musevi ve Rum doktor ile bazı Beyoğlu

sarraflarıdır. Fakat çok geçmeden Ziya Paşa bu Karbonari zehirinitadacak ve pek kısa zamanda pek tiryakisi olacaktı. 1855 yılındaAbdülmecit'insaraykâtipleriarasınakatılanZiya(Paşanın)engeç1858yılındaKapoleongrubunakatıldığısöylenebilir.NapolilidoktorunonunlailktanıştırdığıarkadaşsarrafHristakiolmuştur.MüslümanOsmanlılarlakarışıkKarbonarihareketininüçkişilik ilkçekirdeği iştebu tanışmailebaşlar.

1-Kapoleone,2-Hristaki,3-Ziya(Paşa)KapoleoneşehzadeMuratefendinintabibi,Hristaki,şehzadeMuratileanasıkadınefendininsarrafı,

-321-⇧Ziya(Paşa)daşehzadeMurat'ınveliahtlıkhaklarıüzerindetitreyecek

vetalihinionabağlayacakgizlipolitikacı.”Şimdianlaşılıyorki,ZiyaPaşa,Avrupa’yakaçtığısıralardadahienadi

gizli işlerin içinde bulunan azılı bir ajandı, önceleri İtalya birliğininmenfaatlerine, sonraları da İngiliz menfaatlerine bağlı bir ajan. Ve buadamınMuratefendiüzerindekinüfuzudabilinengerçeklerden.Şimdiişdaha vazih olarak meydana çıkmaktadır. Yani Osmanlı İmparatorluğu,sarayı ile Osmanlı hanedanı ile batılı devletler tarafından tam birmuhasaraaltınaalınmıştırvesondarbeyivurmakiçin,Osmanlısarayınıda Osmanlı sülâlesini de yok etmek için en uygun fırsatıbeklemektedirler.Bu darbeyi de, Sultan Abdülâziz’e vurduktan sonra Tahtın sahibi

kılacakları şehzade Murat efendi vasıtasiyle vurduracaklardı. İşteşehzade Murat efendinin hastalığının asıl sebebi budur ve şehzadeefendi, içine düştüğü batağı bütün çirkinliği ile müşahede ettiktensonradırki,devamlısinirkrizlerigeçirmişbulunmaktadır.

MASONBİRŞEHZADEŞimdi Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu üstadımızın aynı eserinde,

şehzade Murat efendinin masonluğu hakkında yaptığı cidden mühimaraştırmayı,tekkelimeilâveetmedennakledelim:“Muratefendi,tabiîmasonduda...Fakatötedenberiiddiaedildiğigibi

sultan Abdülâziz Hanın Avrupa seyahati esnasında İngiltere’de, veliahtprensEdvard’ın tavsiyesi, propagandasıveya (Rica) sı ileMasonolmuşdeğildi.Osmanlıveliahtı,Muratefendi1867’deParis

-322-⇧sergisiniziyaretegitmezdençokönce,Abdülâziztahtaçıkmadan,Masonbiraderlerarasınakarışmış bulunuyordu. Çünkübabasının son saltanatyılında, yani 1861’de bir numaralı Karbonari Vantına girmişbulunuyorduvetabiîKarbonarioluncaMasondaoluvermişti.Bilinenşudur:Her Karbonari mutlaka Masondur. Fakat her Mason Karbonari

değildir.Beşinci Murat Hanın biyografisini yapanların hepsi, Avrupa seyahati

esnasında, bütün saraylarda pek beğenildiğinden bahsederler... Devletadamlarından itibar gördüğünü söylerler. Hakkında sitayişkâr yazılaryazıldığını bildirirler. Ama bunun asıl sebebinin ne olduğunuaraştırmazlar.Bizsöyleyelim:Masonoluşu.Osmanlı veliahtı ile İngiltere veliahtı arasında, şimşek çakar gibi bir

andakurulandostluğunsihirlimıknatısıdabudur.Masonluk...1867’deotuzyıldan fazla birmüddetten beri saltanat sürmekte olan

kraliçe Viktorya’nın oğlu ve veliahtı, Gal prensi Edward Skoç ritinden(tarikatından) olan Masonların en üst kademesinde idi ve tahtınmasonlukla olan münasebetinde birleştirici nokta idi. İngiltere tacıAnglikan kilisesinin başı olduğu gibi, Skoç localarının da (Maşrik-ia’zam)ıdır.İtalyanKarbonarilerigerçimerkeziFloransa’daolanbirmillîİtalyan (Maşrik-i A’zam) ına bağlı iseler de, bu müessese çeşitlikanallardanİngiltere(Convent)iledaimailgilidirveasıltariki(Skoç)tur.ZatenMasonlukİtalya’yaİngiltere’dengelmiştir.

-323-⇧On sekizinci yüzyılın sonlarına doğru, Fransa’da büyük ihtilâl

başlamadanevvelFloransa’daİngilizortaelçisiolarakbulunan(DükOfMidlesseks)İtalyanMasonluğununilkkurucusuvepiridir.BuDük,Skoç(Riti)ndendi.Bundanötürübutarik,İtalya’yayerleşmiştir.BütünİtalyanKarbonarileri de bu tarike mensup olmuşlardır. Dr. Kapoleone butariktenolduğuiçinVeliahtMuratefendideLondra’yagittiğizaman,buSkoçRit’inemensupbulunuyordu.EdwardileMuratarasındabirdenbirealevlenen dostluk işte bundandır. Yoksa sofrada iyi çatal bıçakkullanmasından, yahut piyano çalmasından ötürü değil. Eğer Abdülâzizkafilesi içinde bulunanlardan, Avrupa saraylarında ve siyasîmahfillerindegösterilenitibarderecesininmihengi,şahsîterbiye,zerafetve Avrupamuaşeretine uygunluk olsaydı, veliaht Murat değil, şehzadeAbdülhamitoturneninyıldızıolurdu.Çünkü,hatıralarvevesikalarispatediyorki,şehzadeAbdülhamitefendibubakımdanağabeyisiMurat’ıçokgerilerde bırakmıştı. Fakat Abdülhamit’in o yıllarda hiç bir gizli siyasî(Tarakta bezi yoktu) İngiliz sarayında Murat efendi (günün gizlimüttefiki) ve istikbalin (her İngilizin sözünü dinler) hükümdarı olarakbenimsenmişveağırlanmıştı.RomaiçinbirKarbonariolanMuratefendi,Londra için de Skoç ritinden bir sadık biraderi idi. Tahta çıktığı gün,Bukinghamsarayınınbirodasınanakledilmişgibiolacaktı...İstanbul’dakiİngiliz elçisi Sir Henry Elliot’un (Yeni Osmanlılarla yıllar boyu al takkeverkülâheylemesidesırfbundanötürüdeğilmiydi?”İşte görülüyor ki, İngiltere, kendi siyasî oyunlarını oynamak için

Osmanlı İmparatorluğunda rahatça bir takımadamlarbulabilmiş ve buadamlarıngözlerinideceplerinideİngilizaltını iledoldurduktansonra,İngilizdevletiiçinazimbirtehliketeşkiledecek

-324-⇧olanOsmanlı İmparatorluğunu bu adamların elinde bir oyuncak halinegetirmiş, hürriyet,meşrutiyet teraneleri arasındamuhtelif unsurlardanmeydanagelmişolandevletideTürklüğüdeadıTürkolanbuadamlararezilettirmişveparçalatmıştı.MaalesefbuadamlarınilkaatınabirdeOsmanlışehzadesikapılmışve

devleti, her bakımdan ihya etmiş olan, imparatorluğu dünyanın sayılıkudretleri arasına sokmuş bulunan amcası Sultan Abdülâziz Hanı

tahtından alaşağı ettirmiş ve katline istemeyerek, bilmeyerek hizmetetmişti.Devletin başındaki kıskaç mütemadiyen sıkıştırılıyor ve bir an önce

neticeyeulaşmakiçinhergayretsarfediliyordu.Devletinbatırılması içinbütün imkânlar, iktisadî, malî kaynaklar, kuvvet nümayişleri ve aklagelebilecekherşeykullanılıyordu.Ortadabuişlerirahatçaidareedebilenbirdeadamvardıkibuadamıokuyucukitabımızındahabaşlangıcındanitibarentanımaktadırbuzat,MısırHidivi İsmailPaşanınkardeşiMısırlıPrensMustafaFazılPaşaidi.Şimdi,Osmanlı İmparatorluğununnasılbirahtapot kolları gibi İngiltere tarafından ihata edildiğini ve bu adamıngünümüzde dahi hâlâ en büyük hadiselerin başlıca müsebbiplerindenbulunanbazıisimlerinmaşasıolarakkullanıldığınıyineüstadNizamettinNazifbeyinkitabındanaynentakipedelim.

BEYNELMİLELSERMAYE-MUSTAFAFAZILPAŞAİŞBİRLİĞİ“Hiç şüphe yok ki, Mustafa Fazıl Paşa, Mithat Paşa ile mukayese

edilemeyecek kadar realist bir adamdı. Dörtlerin, yedilerin Avrupamaceralarınaparaileyar-

-325-⇧dım ederken de asla tongaya basmış değildi. Hesap edilemez derecedeçok parası ve geliri olduğu muhakkaktı. Ama hesabını bilen bir adamolduğudamuhakkaktır.NamıkKemâl'e;ZiyaPaşaya,AliSuavi’ye,şuna,buna bağladığı maaşları kendi cebinden ödemiyordu. Osmanlıülkelerinde herhangi bir siyasî değişiklikten menfaat uman büyükbanker muhitlerle siyasî, geniş temasları vardı. 1867’de Paris’te (birbüyükşirketkurmak istediğinedair) çıkanşayialar vebir iki Fransızcagazetede görülen haberler yalan değildi. Gerçi bu haberleri neşrettirenRusya idi.Mustafa Fazıl Paşanın kendi imzası ile bir tekzip göndermişolduğuNORDgazetesi isedüpedüzMoskofparası ilekurulmuştu.FakatGirit ihtilâllerindeve sonradanOtlukBulgar ihtilâlindeOsmanlıdevletialeyhinde birçok tahrikler yapmış olan Fransızca Moskof organındaPaşanınneşrettiğitekzipdahaziyadabirtavzihiandırıyordu.ÇünküPaşameselâ,(OPPENHEİMkumpanyası ilehiçbiralışverişiolmadığını) iddiaedememişti ve her nedense ondan sonra Paris’i de, Paris’te koruduğu,himaye ettiği yeni fikirlileri de (Efkârı cedide eshabı) bırakmış,Abdülâziz’esığınıpafdileyerekİstanbul’adönmüştü.NasılbirmüesseseidibuOppenheimkumpanyası?Bu, o devir Avrupasının üç beş kudretli firmasından birisi idi. On

sekizinciyüzyılınilkyarısındanberi(1730)BatıAvrupa’datanınıyordu.AsılmerkeziHanoverşehrindeidi.Görünürdesarraflıklauğraşırdı.Hakikatte ise küçük Alman prensliklerinden asker toplayıp büyük

devletlere kiralamakta idi. Fransa, Rusya, İsveç, Prusya ve İngiltere’yegönderilenbukiralıkaskerlerinefendileriolanküçükAlmanPrenslerideortakedilmişlerdi.

-326-⇧Sonradandünyaölçüsündebüyükbirparaimparatorluğukuracakolan

Roçildlerin ilki,dedeMayerAmşeldebumüessesedenyetişmişti.1760yılındaaz tahsilli, anasız,babasızbir yetim ikenOppenheim’in yanında

bir ayak hizmeti bulmuştu... 1869’da, Fazıl Paşanın adı Oppenheimfirmasına karıştırıldığı günlerde artık Roçildler eski efendilerini çokgerilerde bırakmış bulunuyorlardı. Ama arada geçen bir buçuk asrayakın zaman, Oppenheim firmasına da bir zarar vermiş değildi. O dadünyanın her tarafında eskisinden bin kat fazla gelişmişti 1853- 1856yıllarıarasındaKırımharbiiçinyapılanilkdolgunistikrazlardabaşrolüRoçild firması görmüştü. Sonradan Galata ve Beyoğlu sarraflarınınOsmanlıDevletinepekyüksekfaizlerlebulduklarıaltınlarınbirçoğu ise,Oppenheimgruplarından tedarik edilmişti. (Bu büyükmalîmüessese otarihten elli üç yıl sonrameşhur Vasil Zaharof ile Ortadoğuda işbirliğiyapacaktır. Yani 1867 yılında Mısırlı Mustafa Fazıl Paşayı kullanmakistemiş olanlar, birinci dünya harbi mütarekesinde Zaharof’u onunyerinekullanacaklardır.SanRemokonferansınınAnadolu’daveOsmanlıİmparatorluğunun eski topraklarında çeşitli grubunun da rolü vardı,vasıta Zaharof’tu). Ruslar bu iki büyük firmanın birbirleri ile hangiişlerde dost, hangi işlerde rakip hatta düşman olduklarını biliyorlardı.MustafaFazılPaşanınOppenheimileanlaşmayapmasındanRoçild’lerinkuşkulanacaklarını tahmin etmişlerdi. Maksatları da bu idi. Çünkü otarihteRoçildfirmasıİngilizsarayınınenbüyükmüttefikiidi.Roçildleringözündendüşmekleİngiltere’ningözündendüşmekarasındahiçbirfarkolamazdı. Ve Fazıl Paşanın adını bir Oppenheim işine karıştırıncagerçektendehedeflerineulaştılar.FazılPaşadarbeyihissederekkıvrandıdurdu.Tekziplerneşrettirdi.Elaltındanİngiltere’yeteminatver-

-327-⇧di, ama Rus planı muvaffak oldu. Kapoleon grubunun Paşadan sıtkısıyrıldı.)Zavallı sultan beşinciMurat Han, nasıl bir takım vatan ve memleket

düşmanlarının ellerinde oyuncak olduğunu, nasıl ve niçin masonedildiğiniçoksonra,işiştengeçtiktensonraanlamış,fakatgeriyedönüşmümkünolamamıştı.SultanAbdülhamitHanhazretlerini,SultanMurat’ıçırağan sarayına hapsettirmekle itham edenler, Türk tarihini, devri ilemukayese etmeğe kendilerini mecbur hissedecekleri zamana kadarzavallılıklarını devam ettirecekler ve tarihin kaydettiği pek nadirzekâlardan,peknadirdevletadamlarındanbirisiolanSultanAbdülhamitHanı da, onun şahsında Türk milletini de tezyif etmeğe ve vatanhainlerini bu büyükmillete kahraman, kurtarıcı diye tanıtmağa devam

edeceklerdir.Şimdi tekrar bütün bu hadiseleri hazırlayan ve tezgâhlayan

İngiltere'ninİstanbulsefir-ikebiriSirHenryElliot’unkalemindençıkanmakalesinedönelim.Buzatın,SultanAbdülâziz’inhal’ihakkındayazdığısatırlar cidden çok mühimdir ve taşıdığı ifade bakımından her Türk,vatandaşınınibretleokumasıiktizaedenbirmahiyettaşımaktadır.Sefirdiyorki:"Yukarıda belirttiğim ve Londra’ya gönderdiğim raporumun

yazılmasından bir hafta sonra Abdülâziz’in hal’i icra edildi. Bununyapılmasıiçindoğrudandoğruyaönayakolanlar,MithatPaşaileseraskerHüseyin Avni Paşa idi Mehmet Rüştü Paşanın meseleyi başından beribilipbilmediğihususunda ciddibirmalûmatımyok. Zannıma göre, hal’keyfiyetindenüçgünevvelvatanınkurtuluşu içinbirmeclis-imebusantesisielzemolduğunavebuhususungerçekleşmesi içindeAbdülâziz’inhal’ininlüzumunaRüştüPaşaiknaedilmişise

-328-⇧de, Abdülâziz’in hal’i işini yapmak hususunda her türlü tehlikeyi gözealanlar, Mithat Paşa ile Hüseyin Avni Paşalardı. Bu Paşaların gözealdıkları tehlike öyle basit değildi. Hal’ keyfiyeti muvaffak olamadığıtakdirde, paşaların cezası en azından kılıçtı. Fakat Mithat ve HüseyinAvni Paşalar planlarını öylesine bir maharetle tertip etmişler vekuvveden fiile çıkarmışlardı ki, bu planın tatbik safhasına çıkması tamTürklerinmertliğineuygunşekildecereyanetmişti.”Sefir cenaplarının hadise hakkındaki hükmü işte bu. Ve, bu sefir

cenapları, bir habaset ve ihanet hareketini, tam Türk mertliği olarakvasıflandırabiliyor. Bu husus cidden pek üzücü. Sefir cenapları, ancakTürklükle pek az münasebeti olan insanları satın alabileceğini vebahsettiği bu zatlarınbir kısmının Yahudi dönmesi olduğunu unutuyorveSultanAbdülâziz’inhal’edilmesihadisesinikuvvedenfiileçıkaranlarınhareketlerini Türkmertliğine yakıştırabiliyor. Düpedüz bir ihanet olanhal’keyfiyetininneTürklerlenedeTürklükleherhangibiralâkasıyokturveTürklüğübuiftiradantenzihederiz.Şuraya kadar yazdığımız hadiseler, ortaya koyduğumuz vesikalar,

paşalar ihanet zincirinin ucunun kimin veya kimlerin elinde olduğunuaçıkçaanlatırkanaatindeyiz.Şimdi, bir imparatorluğun inhilâline sebep

olanvegayyur,müdebbirVecelâdetlibirOsmanoğlununkatliilenihayetbulanhal’gününetekaddümedenensonsafhayıtetkikedelim.

İHANETİNSONSAFHASI:HAL’SultanAbdülâzizHanıtahttanhal’etmehazırlıklarıartıksonsafhasına

gelmişdayanmıştı,AncakPadi--329-⇧

şah da birtakım şeyleri her halde sezmişti. Zira, tam bugünler içindesadarette bir değişiklik yapmayı düşünmüş Ve Mehmet Rüştü Paşanınyerine tekrar Mahmut Nedim Paşayı getirmeyi, seraskerliğe de DervişPaşayıtayinetmeyikararlaştırmıştı.BumaksatlaMahmutNedimPaşayıhuzuruna celbetmiş ve kendisine fikrini söylemiş, mührü hümayunuteslimedeceğini tebliğetmişti. FakatMahmutNedimPaşa, itiraz etmiş,bu makamı ancak şartlı olarak kabulleneceğini de açıkça belirtmişti.Mahmut Nedim Paşanın teklifi sarihti. Sadareti ancak, Mithat, MehmetRüştü ve Hüseyin Avni Paşaların İstanbul’dan sürülmeleri takdirindealacaktı. Padişah düşünmeyi münasip görmüş ve mesele, yani sadaretdeğişikliğibirikigüngecikmişti.Hüseyin Avni Paşa, Padişahın bu kararını derhal haber almıştı. Paşa

haberi,metresiolanbaşhazinedarArz-ıNiyazkalfadanöğrenmiş,derhalMithat ve Süleyman Paşalarla Bahriye Nazırı Kayserili Ahmet Paşayıdurumdanhaberdaretmişti.Hüseyin Avni Paşa, bizzat Redif Paşa ile görüşmüş, durumu izah

ettikten sonra da Mekâtibi askeriye nazırı Süleyman Paşaya gitmişti.Durumubirkeredeonunlamüzakereetmişti.SüleymanPaşa,Serasker,HüseyinAvniPaşaarzuettikten,dahadoğrusuemirverdiktensonraherşeyi yapmağa hazırdı. Tabiî hemenmüvafakat cevabı verdi ve böylecehal’kararınormalzamanındanevvelealındı.Durum, ihanet çetesi için cidden çok nazik bir safhaya girmişti.

HüseyinAvniPaşanınyaptığıbutemaslarbir ikikeredahatevalietmişvenihayetsonkararınverilmesi için26mayıs1876 tarihindeSeraskerHüseyin Avni Paşanın Paşa Limanındaki yalısında buluşmak kararıverilmişti.

-330-⇧Hal’keyfiyetiböylenazikbirdurumagirmişolmasınarağmen,Hüseyin

Avni Paşa, dildadesi, yani metresi Arz-ı Niyaz kalfadan da bir türlüuzaklaşamıyor, onu ileride, Pâdişâhın katledilmesinde birinci derecede

yardımcı olarak daima el altında tutmak için onunlameşgul oluyordu.Nitekim, Mahmut Nedim Paşanın Padişah Sultan Abdülâziz HantarafındankabulümeselesinikendisinederhalulaştıranArz-ıNiyazKalfaile aynı, geceyi beraberce geçirmekten kendisini alamamıştı. Paşa çokdüşünceliolmasınarağmen,bu şuhvehakikaten güzel saraykalfası ilegeçireceğigeceninhayaliiçinde,sarayerkânınınbuaradapadişahınoğluşehzadeYusufİzzettinefendininkendihakkındanelerdüşündüğünüdeanlamak istiyordu. Nitekim, gecenin bir kısmını Paşa Arz-ı Niyazkalfadan, şehzadenin kendisi hakkında neler düşündüğünü soran vetevaliedensuallerlegeçirmişvekendisinitatminetmekistemişti.Arz-ı Niyaz kalfa, Paşayı, şehzadenin kendisi hakkında kötü sözler

söylemediği hususunda ikna etmiş, fakat Paşa hakkında şehzadedenherhangibirmethedicisözdeduymadığınısöylemişti.HüseyinAvniPaşa,Arz-ıNiyazkalfanınbusözleriniduyunca:-Bak sen... Demek ne söylerse susardı. Sükût ikrardan gelir. Zahir

şehzade dahi bizden hoşlanmazmış da bizim haberimiz yokmuş... diyemırıldanmış.Sonrada:-MahmutNedimPaşamabeyinkupasıilemigitti,yoksakendiarabası

ilemi?Bunubilmezmisin?diyedebirsualdahasormuştu.Arz-ı Niyaz kalfa, süt annesinin evinin bir odasında yer yatağını

yaparkensorulanbusuale:-331-⇧

-Ben ne bilirim. Soracağını bilseydim ardından gözlerdim. Gerçi birarabaya bindi ama, kimin arabasına bilemiyorum. Cevher ağa bunubendençokiyibilir,birdefaistersensorayım.-Yok be canım, maksadım başka da... Eğer, istabl-i âmireden araba

çekmişse muhakkak yarına Sadrazam olur, yok... kendi arabasiylegitmişse,canıcehenneme!..İşteHüseyinAvniPaşabuidi.Hüseyin Avni Paşanın o günler içindeki faaliyetini Cemal Kutay,

TürkiyeİstiklâlveHürriyetMücadeleleriTarihicilt9sayfa5093’teşöylenakleder:

“Arz-ıNiyazkalfagülüyordu.Herzamancesurolanseraskerebugecebir şeyler olmuştu. Ehemmiyet verilmeyecek şeyleri inceden inceyearaştırıp soruşturuyordu. Avni Paşa Bursa’da kaldığı müddetçe yenihuylar peydahlamıştı. Öyle olmasaydı, böyle densiz sorgu suallerdebulunurmuidi?Hüseyin Avni Paşa oturduğu yerde, sabahı yapacağı işleri

düşünüyordu. Doğruca Bab-ı Seraskeriye gidecek (Seraskerlik dairesi),oradanMeşihata uğrayacaktı. ŞeyhülislâmHayrullah efendi vükelâ gibideğildi. Süleymaniye’deki Meşihat binasına erken gelip geç çıkardı.Şeyhülislâmla fetva işinigörüşecekti.MithatPaşa, fetvanın, Fetva eminiKara Halil efendi tarafından hazırlandığını söylemişti. Fetvanameyigözleriyle görerek, Şeyhülislâma hal’in çarşamba gününe kararlaştığınıtebliğ edecekti. Hayrullah efendi seraskerden fena ürküyordu. İyiadamdı. Azmenfaatperestti ama,millet vememleket işlerinde hamiyetve gayretle çalışmak istediğini gösteriyordu. Hayrullah efendiyiziyarettensonra,SüleymanPaşayıcelbedipsonvaziyetianlatmakvardı.Ona göre tertibat almak icabederdi. Başkalarına emniyet edipaçılamayacağından,sabahkianlaşmalardahep

-332-⇧SüleymanPaşayıöteyeberiyekoşturmayıdüşünüyordu.Mekâtibi askeriye nazırı dediğini bihakkın yapabilirse, Ferik

olduğunungünüidi.YoksasittinsenedahaMekteb-iHarbiyedelivalıkla(Tuğgeneral) kalıp pineklerdi. Serasker, saatini bir daha koynundançıkarmıştı. Hesaplı bakmıştı. Eh... Artık sabaha üç dört saat kalmıştı.Şafaktan evvel Hazinedarın evinden kimseye görünmeden ayrılmakvardı.”Evetvebuadam,sonihanetini,hemdecanınayetecekihanetiniböyle

birhavaiçindeveböylesinerezilcebirgecedensonrakotarmış,sonundakendibaşınıdabuyolakoymuştu.Serasker Hüseyin Avni Paşa düşündüğü gibi yaptı, şafakla beraber

müstefrişesinin koynundan çıktı ve gitti. Meşihat dairesindekihazırlıklarla ve fetvaname ile meşgul olduktan, Şeyhülislâm Hayrullahefendiyi bir defa daha âdeta tehdit ettikten sonra doğruca MekâtibiAskeriyeNazırınıseraskerlikdairesinedavetetmişti.Serasker,MekâtibiAskeriyeNazırına itimat etmekle beraber yine de

ihtiyatı elden bırakmıyordu. Hal’in nasıl yapılacağı hususunda fikirteatisinde bulunduktan sonra Mithat Paşa ile Bahriye Nazırı KayseriliAhmet Paşanın da kendileri ile beraber bulunduğunu. SadrazamRüştüPaşa ileŞeyhülislâmHayrullahefendinindeyakındakendilerine iltihakedeceklerinibildirdi.Serasker, bu işte fazla vükelânın bulunmasının mahzurlarını da

belirtmişveSüleymanPaşanınbazıkumandanlarlagizlicegörüşmesindefaydabulunduğunubildirmişti.Paşa,Seraskerinyanındançıktıktansonraderhal

-333-⇧kendisine verilen vazifeyi yerine getirmekmaksadiyle harekete geçmişve ihtilâl ve hal’ işiylemeşgul olanMithat, Kayserili Ahmet veHüseyinAvni Paşaların aralarında yaptıkları görüşmelere muvazi olarak, o da,Ta’liye taburları kumandanları ile ve İstanbul merkez kumandanıbulunan Mustafa Seyfi Paşa ile gayet gizli bir şekilde müzakereleryapmaktavebuinsanları,hal’ekazanmakgayretleriiçindeidi.Mayıscumartesigünü,mekâtibiaskeriyeninimtihangününerastlamış

bulunuyordu.Buhazırlıklar hususunda, sonradanYıldızmahkemesindemuhakeme

edilen, Sultan Abdülâziz Hanın hal’i sırasında mekâtibi askeriye nazırıbulunanSüleymanPaşa, 1326 (1910) yılında oğlu Sami bey tarafındanneşredilen(Hissiİnkılâp)adlıeserindeşumalûmatıvermektedir:“Osmanlı Devleti Sultan Abdülâziz’i tahta çıktığı ilk günlerden beri

birçok sademelere ve tahribata maruz bulunuyordu. Devletin bütüntekâlifini İslâm unsuru karşılamakta idi ve devletin şevket ve ikbaligündengünedüşmekte idi.Bunun sebebi ise, devletin şer’i hükümlerleidaresi idi. Devlet kendisinden başka kimseye ehemmiyet vermeyen,kendisini beğenmiş bir padişahın idaresinde bulunuyordu. Bu sebeple,devlet memuriyetlerine tayin edilenlerin en büyüğünden en küçüğünekadar hemen hepsi, iptidaî veya Rüşdiyemekteplerinde okutulan basitmalûmatsahibivecahilidiler.”(Sah.1).“Bize ıstırap veren bu halden Avrupalılar haberdar değillerdi. Çünkü

bizim durumumuzu öğrenecekleri herhangi bir istihbaratları yoktu?...İstanbul’dabulunanAvrupalılar,yinebirAvrupaşehriolanBeyoğlunda

ika--334-⇧

met ederler ve birbirleriyle veyahut mezhepdaşları olan Rum veErmenilerle görüşürler Müslüman ve Türk takımı ile görüşmezler,evlerinegitmezlerdi.”(Sah.5),SüleymanPaşanın burada kullandığı ifadeler pek tezat haldedir. Zira

bir sürü cahil adamdediği devlet ricali arasındaÂli veFuatPaşalar davardı.Kaldıki,buPaşalarınvefatındansonrabizzatkendisinindedahilbulunduğuihtilâlhareketi,iştebucahildediğiPaşalarvedevletadamlarıile yapılmadı mı? Şu halde eğer memleket cahil adamların elinde ise,SultanAbdülâzizHanı hal’ edip katleden serasker çetesi, şüphe yok ki,devletiidareedenlerdendahadacahilinsanlardı.SüleymanPaşanınhal’keyfiyeti için ileriye sürdüğü esbabı mucibe pek garip ve pekmesnetsizdir. Bir insanın kendisini de cahiller zümresine dahil etmesiise,pekgariptir.Sonra Süleyman Paşa bir noktada daha aldanmaktadır ki, bu husus

cidden pek gariptir. Süleyman Paşa, ya hakikaten pek cahildir, yahutvazifegördüğümemleketinitanımamaktavebilmemektedir.Ziraileridegörüleceği gibi, Avrupalıların bizim iç durumumuzdan haberleri yokderken, Serasker çetesininhangimenbalardanbeslendiğini venasıl birihanetiçindeolduklarınıgizlemektedir.Biz,SüleymanPaşanın,düşünceve müdafaasının aksine, Avrupalıların Osmanlı İmparatorluğunda pekgeniş bir istihbarat teşkilâtları olduğunu bilmekteyiz. Bu husustaverdiğimiz ve ileride vereceğimiz deliller, mekâtibi askeriye nazırıSüleyman Paşayı tamamen yalanlamaktadır. Süleyman Paşa, büyük birsaflıkla bu hususu iddia ederken. Osmanlı İmparatorluğunun merkezihükümetiolanİstanbul’dakigayriMüslimunsurlarlabirliktebuşehirdeicrayı faaliyet eden ecnebi postalarından da bihaber görünmekistemektedir.Şu

-335-⇧haldePaşaneyivenasılmüdafaaettiğininfarkındadeğildir.BudurumdaolanbirPaşanınOsmanlıordularınınMüşirpayesininasıl ihraz ettiğinidüşünmekherhaldeyersizbirhareketolmayacaktır.Süleyman Paşa, Sultan Abdülâziz’in hal’ ve katlini bakınız nasıl

birtakımsebeplerebinaetmektedir.Paşadiyorki:

“Bu sırada Edirne faciaları arttı. Re’sikârda bulunan Mahmut NedimPaşanın,Edirnemeselesinivefacialarını,Hersekfelâketindendahabeterbirhalesokacağıdüşüncesibütünhalkınkafasındayeretti.Talebei ulum kendisini istifa ettirerek millet işlerinin düzeltilmesi

arzularınıgösterdiler.”(Sah.6)SüleymanPaşaburadatekrarhatayadüşmektedir.Zirabundanevvelki

kısımlarda belirttiğimiz ve bizzat İngiliz sefiri Sir Henry Elliot’unneşrettiğimakalesindenaldığımızsatırlar, SüleymanPaşanın, birbaşkanoktaya bağlamak istediği Ulema takımının ve talebei ulumunayaklanması keyfiyetini gizli kapaklı kendisine maletmektedir.İstanbul’da bir İngiliz sefirinin en karışık entrikaları çevirdiğinden vebizzat kendisinin de dahil bulunduğu serasker takımının, bu elçininelindebiroyuncakolduğunufarkedemeyenbirinsanınkalemindençıkanşusözlerciddenpekgariptir.SüleymanPaşahatıratındaşöyledevameder:“Vükelânın iktidar zââfı anlaşıldı. İçlerinden dikkatli ve hamiyetli

olanlarmevcut durum karşısında bir iş beceremeyeceklerini anladılar.Halkta ıstırap ve helecan arttı. Her gün koyun sürüsü gibi, MahmutNedimPaşailehariciyememurlarınınzevkivekeyfiuğrunamezbahayaçekilen askerler, bu buhranlı devrede ecdad-ı izamlarının eser vehareketlerinihatırladılar.

-336-⇧OesnadaseraskerolanHüseyinAvniPaşadakendisinirahatsızeden

hissiyatını,dârışûrayıaskeri(yüksekaskerîşura)reisiolanRedifPaşayaaçtı. Böylece her ikisi memleketin geleceği hakkındaki endişeleriniortayakoyarakbirhalçaresibulmaküzeremüzakerelerebaşladılar.RedifPaşaileHüseyinAvniPaşanınbumüzakereerindensonra,Redif

Paşa,eskidenberikendisineitimatettiğiveyakınmünasebetleribulunanmekâtibi askeriye nazırı Süleyman Paşaya durumu nakletti. SüleymanPaşa Bosna - Hersek harekâtından itibaren bunları düşünmüş, fakatrütbesinin küçüklüğü dolayısıyle düşüncelerini hiç kimseye açmamıştı.RedifPaşanındurumukendisinenakletmesindensonraSüleymanPaşa:-Serasker Paşa hazretleri arzu ettiği takdirde, bu hususun (hal'

keyfiyetinin) pek kolaylıkla yapılması mümkündür. Hal’ keyfiyeti iki

tabur askerle yapılabilir. Zira halk artık Sultan Abdülâziz’in keyfiidaresinden bıkmıştır. Bu düşünce halk arasında umumî bir mahiyetalmıştır,cevabınıverdi.Redif Paşa ilemekâtibi askeriye nâzırı Süleyman Paşa arasındaki bu

görüşmelerbirikidefadahayapıldıvenihayetbircumagünüRedifPaşaile Süleyman Paşa serasker Hüseyin Avni Paşanın yalısına giderekdurumubirkeredebirliktemüzakereettiler.SüleymanPaşahal’keyfiyetininbundansonrakisafhasınıhatıratının7.

sayfasındaşöylenakleder:“Redif Paşa, Süleyman Paşanın kendisine söylediği sözleri Hüseyin

Avni Paşaya naklettikten sonra, serasker pekmemnun oldu ve gözleriyaşlı bekleyen Mithat Paşaya durumu arzetmeğe karar verdi. Ayrıcabahriye

-337-⇧nazırıKayserili AhmetPaşa hazretlerine de anlatarak her ikisini de buittifakıniçinedahiletti.”Buseraskerçetesiderhalkollarınısıvazlayarakhazırlıklarabaşladılar,

SüleymanPaşa, elindeki harbiye talebeleriyle bu büyük işi başarmanınimkânsızlığını anlayınca bir takımmüttefikler elde etmek yoluna girdi.YineSüleymanPaşanınhatıratındabahsettiği gibi, Redif Paşa, SeraskerPaşa ile yaptıkları ilk toplantıdan 20 gün sonra kendisi Taşkışlanınönünden geçerken orada beşinci Talia taburu binbaşılarından İzzetefendiye tesadüf etmiş ve kendisinin hislerini tahrik ederek onu da buittifakın içine almıştı. Binbaşı İzzet efendi taburu ile paşanın emrindeolduğunu arzedince de paşa bu işin bir tabur askerle yapılamayacağıendişesini izhar etmiş ve daha başka yardımcılar temin etmesi iktizaettiğini de kendisine bildirmişti. Binbaşı İzzet efendi bu işe girebilecekkadar gayyur olduklarını söylediği hassa dördüncü tabur binbaşısıOsmanağaile,hassabirincialayikincitaburbinbaşısıEthembeyindebuişepekidedikleriniSüleymanPaşayanakletti.Binbaşı İzzet efendi ile Süleyman Paşanın, Taşkışla yanında vaki bu

görüşmesinden birkaç gün sonra da İstanbul merkez kumandanıTuğgeneral(Mirliva)MustafaSeyfiPaşa,SüleymanPaşayıevindeziyaretettivesözarasındakendisinindebuittifakadahiledilmesinitalepetti.

Hal’ meselesi böylece bir takım şartlara ve ittifaklara bağlandıktansonrabircumartesigünüHüseyinAvniPaşa,MektebiHarbiyeyiziyaretederektalebeyi teftişetti vebuaradaSüleymanPâşa,yaptığıbir takımislâhattandolayıseraskertarafındanşiddetlemuahezeedildi.

-338-⇧BilhassaharbiyemektebininFransa’dakiSensiraskerîakademisigibi

ikiyıla indirilmiş olması Hüseyin Avni Paşayı pek sinirlendirmiş ve buhusustamekâtibiaskeriyenazırınabirhayliçıkışmıştı.Bugörüşmelerinbir yerinde, Süleyman Paşanın hatıratında belirttiğine göre, aralarındaşöylebirmuhaverecereyanetmişti:“BununüzerineHüseyinAvniPaşa:- Be canım, doksan altı senesine kadar (1296) bakalım ömrü devlet

baki kalacakmı? Yine Paşanın{33} sadarete geleceği sözü kuvvetleşiyor.Memleket Rusya’nın tahakküm ve istilâsında kalacaktır, bundan şüpheetme. Sultan Abdülâziz, Rusya meclûbu siyaseti ile memleketi mahvasürüklemektedir.Buhususbütüngözlerinönündedir.Sendebirtaraftandoksan altı senesinde mektepten talebe mezun edeceğini söyleyipduruyorsun, deyince Süleyman Paşa fena hâlde sinirlendi, lâkin hırsınıyenmesinibildi,cevaben:-Sizin ağzınızdan böyle sözlerin çıkmasından dolayı teessüflerimi

arzederim.DevletinRusya’yapeşkeşçekileceğihususundakisözlerinizintevlit edeceği vehameti, gerek devletin kuvveti, gerekse durumunmüsaadesi önlemeğe kifayet eder. Siz emrederseniz bahsettiğiniz buvahimneticeyibertarafedebiliriz.,-Neyapabilirsin,eldennegelir?-İspanyakraliçesinivaktiyleaskerhal'etmedimi?-İşte ben demin de söyledim. Lâkin sizi ikna edemiyorum. Biz

Avrupalılarlamukayeseedilemeyiz.İştesizinhatanızdaburadangeliyor.-339-⇧

-Ben bu düşüncede değilim ve zannederim ki bu husustaki noksanmalûmatvegörüşbanaaitdeğildir.-A canım, ahlâk bozuktur, taburlardaki zabitlerin çoğu, bizzat

kendisininyetiştirdiğizabitlerdir.Bunlarlaoiş(hal'keyfiyeti)yapılırmı?

-Bendeniz aynı kanaatte değilim. Bana kalırsa memleketteki ahlâkbozukluğu yalnız devlet ricali ve vükelâ arasındadır. Halk, devletinkurtuluşuvesaadetinoktasındamüttefiktir.Hattasizin,kendisinebağlıdediğiniz zabitler de memleketin kurtuluşunu en az bizim kadaristemektedirler. Şayet içlerinde bunu arzu etmeyenler varsa, onlarıbertaraf etmek daima mümkündür. Hem de iki üç binbaşı ile bunuyapabiliriz.Hal’meselesiöylebüyütülecekbirmeselededeğildir.-Şimdi bahsettiğin o tabur binbaşıları, askerlerine kendilerini

sevdirinceyekadardaçokvakitgeçer.-Ben size mektep zabitlerinden taburlara binbaşılar verelim

demiyorum. Taburu ile bu işe hizmet edecek binbaşılardanbahsediyorum.-Kimlerdirbubinbaşılar?-İsimlerini şimdi söylemekte mazurum. Lâkin bu işi yapacak

binbaşılarınmevcudiyetihakkındasizeteminatverebilirim.HüseyinAvniPaşailemekâtibiaskeriyenazırıSüleymanPaşaarasında

cereyan eden bu görüşme de gösteriyor ki, aynı serasker çetesi içindeolmalarınarağmenpaşalarbirbirlerinede itimatedemiyorlardı.Buradabilhassa bir noktaya temas etmek icap etmektedir. Bu nokta HüseyinAvni Paşanın, Türkleri Avrupalılardan çok geri ve mukayeseedilemeyecekkadariptidaibirhalkolaraktavsifedensözleridir.

-340-⇧Bu çete reisinin, İngiliz devlet adamları ile Osmanlı İmparatorluğu

tahtında yapmak istediği değişiklik, için Londra’da müzakereler yapanİngilizajanıpaşanın ihanet derecesini bu sözlerinden de rahatça tesbitetmekmümkündür.Bu sözleri kendisinin sarf etmediği iddiasıdavaritolamaz.Zirabusözlerisöylediğininenbüyükşahidi,bizzatkendisiilebugörüşmeyi yaptığı bir başka serasker çetesi erkânı olan mekâtibiaskeriyenazırıSüleymanPaşadır.Şimdi çetenin bir başka rüknüne Şeyhülislâm Hayrullah efendi ile

mekâtibi askeriyenazırı SüleymanPaşaarasındaki görüşmeye geçelim.Süleyman Paşa “Hissi İnkilâp” adlı eserinin 14. sayfasında bu husustaşunlarıyazmaktadır:“Serasker Hüseyin Avni Paşa ile yaptığımız bu görüşmeden bir gün

evvel, yani cumagünüSüleymanPaşa ile ŞeyhülislâmHayrullah efendiarasındaaşağıdakigaripgörüşmecereyanetmiştir.Şöyleki:(SüleymanPaşa,maarifinhalkarasında istenenraddeyegetirilmesini

büyük bir tehalükle arzu etmekte idi. Vakıa kendisi askeri Rüşdiyeyimemlekette irfanın yayılması için islâh etmişti. Fakat İslâm milletininmaarifçe ilerlemesi, bu arada ulemanın da en son ilimlerle teçhizedilmesiicapettiğinoktasındadaSüleymanPaşaısraretmişti.)Paşa bu düşüncelerle Hayrullah efendi ile görüşmek arzusunu izhar

etmiş ve pek yakın dostu olan dârı şûra başkâtibi Sait efendininperşembegünütavassutunuricaetmişti.ErtesigünüSultanAbdülâziz’insoncumaselâmlığıidi.Mutatmerasim

Ortaköycamiişerifindeicrakılınmıştı.Selâ’dansonraSüleymanPaşaSaitefendiilebuluşarakHayrullahefendininyalısınagittiler.Garip-

-341-⇧tir,neSüleymanPaşaHayrullahefendiyi,nedeŞeyhülislâmefendiPaşayıtanımıyorlardı.Süleyman Paşa Sait efendi ile birlikte oda kapısından içeriye girer

girmezmüşarünileyhyerindenkalkarak:-Buyurun beyefendi, vallah sizsiniz, sözleriyle ve pek garibime giden

bir hitap tarzı ile karşılamıştı. Sait efendi, Süleyman Paşayı, mekâtibiaskeriyenazırı olarak tanıtmıştı. Oturdular, Hayrullah efendi hazretleridüşünmeden:-Ben pek az rüya görürüm, pek de hatırımda kalmaz, o kadar

ehemmiyetdevermem.Lâkinbugecegördüğümrüyapekgaripvecalibidikkat. Bahusus rüyada gördüğüm zat, aynen sizsiniz, onun için hayretettim,diyerekrüyayınakletti,dediki:(Güya ben Ravza-i Resulullah’ı ziyaret arzusu ile Yenbu sahiline

çıkmışım.VeMedine’ye yakınbir yere gelmişim. Lâkin zihin ve fikrimibirhayretistilâederekhertürlütedbiribırakmışım.Hayretleriçindevesersembirvaziyettebirköşedekalmışım.Benböylekendimdengeçmişbirvaziyetteoradadururkenyanımdabirzat: - Burada ne duruyorsun? Kalk sana Ravza-i Mutahhare-i Fahrül

Enbiyayı ziyaret ettireyim, diyerek geldi ve beni tutarak kaldırdı.YanımdakiadamböylecebanaHazretiFahriKâinatefendimizinmerkadi

şeriflerinigösterdiğigibiMedine-iMünevvere’debulunandiğerashabındamerkadleriniziyaretettirdi.RüyamdabanadelilolanzatişteşimdişukarşımdaoturanPaşahazretleriidi,dedi.SonraSüleymanPaşanınyüzünedikkatlebakarak:-Vallah, billah sizdiniz, bıyıkları ile, yüzü ile sizdiniz, diyerek tekrar

etti...)-342-⇧

Süleyman Paşanın hatıratında bu rüyadan bahsedildiğine göre, rüyaHayrullahefenditarafındankendisinenakledilmiştir.Lâkinşuişebakınızki, SüleymanPaşada,Hayrullahefendide,hal’meselesindekendilerinibir bakıma temize çıkarmak maksadiyle böyle bir rüya dalaveresiuydurmaksuretiyle,devrinpekdindarolanhalkınıdalehlerineçevirmekimkânlarını araştırmış olmaktadırlar ve böylece Hayrullah efendi ileSüleymanPaşaarasındadaensamimîmünasebetlerkurulmuşoluyordu.Hal’ keyfiyeti tamamlanmıştı. Her şey tamamdı. Hal’ kuvvetleri

kumandanlığıdaDârıŞûrareisiRedifPaşanınuhdesineverilmişti(Hissiİnkılâp sahf. 19). Hal’ günü olarak da çarşamba günü tesbit edilmişti.Alınan kararlar seraskerHüseyin Avni Paşa tarafından,Mithat Paşa veŞeyhülislâm Hayrullah efendiye bildirilmiş, fakat Hayrullah efendi,çarşamba gününün uğursuzluğunu ileri sürerek hal’ işinin salı gününealınmasını teklif etmiş, böylece çarşamba günü olarak tesbit edilmişbulunanhal'kararısalıgününealınmıştı.Süleyman Paşa hal’ hazırlıklarının en ince teferruatına kadar icrası

işini üzerine almış ve bu hususta da her türlü hazırlığa girişmişti.Süleyman Paşa, Hayrullah efendinin itirazı ile hal’ gününün salıyaalındığını bilmediği için pazartesi günü TaşkışladanHassa beşinci taliataburubinbaşısı İzzetefendiyiçağırtarakkendisineçarşambagünü içinhazırlanmasınıveTaşkışla ileSahilhanekarakolundavazifelioluptabuişe hayır diyebilecek olan subayların isimlerinin listesini kendisindentalep etmişti. Taşkışladaki taburların cephanesi olmadığını da ayrıcaöğrenmişti. Bunun üzerine derhal harbiye mektebi dahiliye nazırıMiralayAhmetHıfzıbeyiçağırtarak,topçukolağasıRefikefendinin

-343-⇧derhal Çobançeşmeye gönderilmesini ve cephane ikmali yapmak üzere

cephanealınmasınıemretmişti.SüleymanPaşabuemirleriverirkenSeraskerlikdairesindenbirçavuş

gelerek kendisini serasker Paşanın çağırdığını söylemiş ve SüleymanPaşa da doğruca serasker kapısına giderek Paşa ile görüşmüş, oradakararın değiştirildiğini ve hal’ işinin salı günü saat beşte yapılacağınıöğrenmişti. Serasker Hüseyin Paşa ayrıca kendisine, durumu MithatPaşaya arzetmesi, onun da şehzadeMurat efendi ilemuhabere imkânıolduğu için, şehzadeye arzetmesi hususunda tedbir düşünmesininkendisinebildirilmesiniemretmişti.Süleyman Paşa vakit geçirmeden seraskerin emrini Mithat Paşaya

tebliğetmiş,MithatPaşadakararaitirazederek:-Şeyhülislâm efendi bana bu yolda herhangi bir haber vermedi.

SeraskerPaşa,behemehalbirbölüksüvari ileefendidairesindenMuratefendiyi alarak serasker dairesine götürmüştür. Murat efendi ile benmuhabere etmiyorum. Bu muhabereyi Ziya bey temin ediyor, kendisiburadadırçağırayımdahaberversin,dediktensonraZiyabeyiçağırmakmaksadiyleodadanayrılmışvebirdiğerodadabekleyenZiyabeyialarakSüleyman Paşanın yânına getirmişti. Süleyman Paşa, serasker PaşanınemriniZiyabeyetebliğettiktensonraZiyabey:-Muratefendi, zannederimbuşeklikabuletmeyecektir.Mamafihben

kendisiyle doğrudan doğruya temas sağlamıyorum. Bu temas işiniKapoleon yapıyor. Kapoleon’u çağırtalım ve efendi hazretlerine habersalalımdemişti.Süleyman Paşâ, Mithat Paşanın konağından süratle ayrılmış ve

keyfiyetiSeraskerHüseyinAvniPaşaya-344-⇧

arzetmek için serasker dâiresine gitmişti. İki kafadar paşa bu hususugörüşürlerkensaraydanbirkapıçavuşu gelerek SeraskerPaşayıSultanAbdülâzizHânınçağırdığıiradesinitebliğetmiştiSaraydanvakibudavet,HüseyinAvniPaşadada,SüleymanPaşadada

hal’meselesininduyulduğuzannını tevlit etmişvebüyükbirheyecana,hatta paniğe kapılmışlardı. Süleyman Paşa, tahaddüs eden bu durumüzerineveHüseyinAvniPaşanınhal’insalıgünüyapılmasıhususundakiısrarını Mithat Paşaya söylemek maksadiyle tekrar Mithat Paşanın

konağına gitmiş ve durumu kendisine bildirmişti. Fakat Mithat Paşakararında ısrar etmiş ve şehzade Murat efendinin saraydan askermarifetiyle alınmasında ısrar edince odada bulunan Kapoleon kendinoktainazarıolarakMithatPaşanınsözlerinikabuletmemişve:“SultanMurat hazretlerinin öylece çıkıp hodbehot serasker kapısına

gidemeyeceğini ve gitmek istese bile, Sultan Abdülâziz’in buna maniolmak istemesi takdirinde yine de asker almak icap edeceğini beyanederek:-Sizin düşündüğünüz gibi, saraydan çıkıp tahta cülûs etmesi Avrupa

nazarında şahıslarını pek küçük düşürecektir. Ayrıca efendi hazretleri;(Ben bir kere saraydan alındıktan sonra artık bir daha içeriye girmemdiyorlar,buhususudamütalâaediniz)dedi.(Hissiİnkilâpsahf.23).Süleyman Paşa Kapoleon’un bu sözleri üzerine ısrar etmek

mecburiyetinde kalmış ve kendisine ve orada bulunanlara şunlarısöylemişti:“- Bizim Sultan Aziz’in şahsına hiç bir garezimiz yoktur. Belki ben

kendilerinden iltifat ve lütuf da gördüm. Murat efendi hazretlerindenşahsîbirmenfaat

-345-⇧talepetmediğimgibiböylebirmenfaatdebeklemiyorum.Buişemilletinmenfaatlerinikorumakveiçindebulunduğutehlikeyibertarafetmekiçingirdik. Kendileri de millet efradındandırlar, biz bu kadar fedakârlıkgösteriyoruz, bu kısmını da onlar deruhte buyursunlar, dedi." (Hissiİnkilâpsahf.23).SüleymanPaşaileKapoleonarasındakibukonuşmalardansonrahazır

bulunanlar herhangi bir karara varamamışlar ve hep birlikte BâbıSeraskeriyegitmişlerdi.Tabiî serasker olarak Hüseyin Avni Paşa elbette bu imtihanlarla

meşgul olacaktı. Nitekim o da bu imtihanları vesile yaparak Harbiyemektebine gitmiş ve mekâtibi askeriye nazırı Süleyman Paşa ile hal’meselesinibirdefadahavebütünteferruatiylegözdengeçirmişti.Hüseyin Avni Paşa, herkese itimat edilemeyeceği hususu üzerinde

ısrarla durmuş ve bazı zabitlere itimat edilemeyeceği hususunu isimzikrederekSüleymanPaşayaanlatmağaçalışmıştı.

SüleymanPaşaise,itimatsızlıkdiyebirşeyinbahismevzuuolmadığını,kendilerine vazife verilen her alâkalının fevkalâde ketum insanlarolduğunuilerisürmüşveseraskeritatminetmişti.Ancak bütün bu teminata rağmen, Süleyman Paşa, Murat efendiye

itimatmeselesinincaizolupolmadığınıilerisürmüşvepaşayasormuştu.-Paşam,demişti.ŞehzadeMurat efendininmeşrutiyeti ilân edeceğine

dairbazışüphelervardır.Hal’keyfiyetiyapılmadanevvelkendilerindenbuhusustaimzalıbirkâğıtalmakdahauygunolmazmı?HüseyinAvniPaşa,buhususudüşünmemişti.Ne

-346-⇧Mithat,nedeKayseriliileyaptıklarıgörüşmelerde,vardıklarıkararlardabuhususuhiç birisi aklına getirmemişti. Fakat ne olursa olsun, veliahtMurat efendiye istediklerini yaptırabilirlerdi. Bu bakımdan endişeedilecekbirhususyoktu.HüseyinAvniPaşanınnoktainazarı bu idi vebunuda SüleymanPaşaya açıkça söylemişti. Söylemişti ama, SüleymanPaşafikrindeısraretmiş,hattaaralarındaçetinbirmücadeledeolmuştu.Neticedeherikipaşa,buhususutekrargörüşmeküzeremünakaşalarınıyarıdabırakmışlardı.Hüseyin Avni Paşa, her ne suretle olursa olsun Sultan Abdülâziz’in

hal’inigerçekleştirmekistiyordu.Aldığıtalimatınbuolduğu,İngiltere’ninİstanbul sefir-i kebiri Sir Henry Elliot’un hatıratında açıkça belliolmaktadır. Paşanın hedefi Sultan Abdülâziz Handı. Bunun için dedurmadan dinlenmeden çalışıyordu. Hemen her gün, Bahriye NazırıKayserili Ahmet Paşa ve Mithat Paşa ile görüşüyordu. Mithat Paşa dadiğer taraftan, vükelâ arasındatemaslarını devam ettiriyor ve hal’ işinibiranevveltahakkuksafhasınaçıkartmakistiyordu.BumaksatlaMithatPaşa, sadaret dairesine gidiyor ve Sadrazam ile görüşmelerde'bulunuyordu.SeraskerHüseyinAvniPaşadabutoplantılaraikindivaktikatılıyorveüçübiraradahal’meselesinimüzakereediyorlardı.İhtilâl şebekesi tam bir çete gizliliği içinde çalışıyordu. Şeyhülislâm

Hayrullah efendi ise, paşalar takımı ile itiyat haline getirdiği, paşalarınbindiği vapurla seyahatte temas kuruyor, vapurun yan kamarasında işitezgâhlıyorlardı.Vapurun yan kamarasının intihabında hususî bir maksat vardı. Bu

maksatdayandançarklıolanvapurunçarkgürültüsündenpaşalarınbuyankamarada

-347-⇧görüştüklerinin dışarıdan duyulmaması keyfiyeti idi ve paşalar bu yankamarada rahatça bir devleti nasıl yıkacaklarının muhasebesiniyapmışlardı,Mizansen tamamlanmıştı. Paşalar İngiliz sefirinin birinci plandaki

emirlerine uyarak her müşkülü halletmişler, bütün tedbirlerinialmışlardı. Mithat Paşa, bu işin başını çekecek ve Padişah SultanAbdülâzizHanabirislâhatlâyihasıverecekti.NedensesonradanbundanvazgeçilmişvebulâyihaPertevniyalValideSultanaverilmişti.BulâyihaValide Sultana takdim edildikten sonra Mithat Paşa meclis odasınageçmişti. Orada otururken, yanınaHüseyin Avni Paşa gelmiş veMithatPaşaya,hal’içinlüzumlubütünaskerinteminedildiğiniherşeyintamamolduğunu söylemişti. Söylemişti, ama, Mithat Paşa, hal’ işinde askerkullanılmasınataraftarolmadığıiçinbuhususungözönünealınmasınıveaskerkullanılmasınıarzuetmediğiniHüseyinAvniPaşayasöylemişti.Hal'işindeorduvedonanmanındavazifealmasıhususundaki teklife,

Mithat Paşanın fikrinin, sonradan yapılan müzakerelerde değiştiğinigöstermektedir. Nitekim,Mithat Paşa sonradan, hakkında; Sultan Abdülâziz’i hal’ ve

katildendavaaçılıpdaİzmir’deifadesialındığıvakit:“Hal’ keyfiyetine herkesin intizarda bulunduğunu, bu hususta vükelâ

ve ulemanın da ittifak halinde bulunduklarını, fakat buna rağmenmeseleyi, tehlikesi bakımından umumileştirmeden halletmenin dahamuvafıkolduğunun düşünüldüğünü ve bu iş için asker ve donanmanınkullanıldığını, Avni, Kayserili Ahmet ve Redif Paşaların da askerîhazırlıklarlameşgul olduklarını, vükelâ ve ulemadan da Rüştü Paşa ilekendisinin

-348-⇧ve şeyhülislâm Hayrullah efendinin kâfi geleceğine” karar verdiklerinisöylemiştir.MithatPaşa,bubeyanındatamamenhilâfıhakikatbirgörüşümüdafaa

etmektedir.Ziraartıkbilinmektedirki,SultanÂbdülâzizHan,halkınarzu

etmediğivekendisiniistemediğiiçindeğil,sırfİngiltere’ninbüyükcihansiyasetineengelolacağınıbilenİngilizdiplomasisitarafındanhal’edilmişvebirtakımadamlarakatlettirilmiştir.Mithat Paşa, böylece tarihe de yalan geçecek bir ifadede bulunmuş,

geleceğin her şeyi olduğu gibi ortaya çıkaracak kadar ehemmiyetli birzaman faktörüne istinat edebileceğini düşünememiştir ve Mithat Paşazannetmiştirki;SultanAbdülâziz’inhal’ivekatlihadisesiböylece,kendidüşünceleriistikametindetariheintikaledecekvemeydanagelecekyeninesiller, sadece bu yalan ve yanlış ifadelerle amel edecekler, hükümvereceklerdi.Buadamın,İngilizelçiliğiiledostaneolmaktançokilerimünasebetleri

gariptirki,dahakendisağlığındaortayaçıkmışvedevletvemilleteettiğikötülük,noksandaolsa,tariheintikaletmiştir.Şimdi, tekrar İngiltere’ninİstanbul’dakisefirikebiriSirHenryElliot’a

dönelimvemahutmakalesindenşukısmıalalım:“Mayısın yirmi dokuzuncu gecesi serasker paşanın yalısında

geçirilmişti. Gece yarısından iki saat sonra gayet karanlık ve yağmurlubir havada Mithat ve Hüseyin Avni yanlarında yalnız bir uşak olduğuhalde, bir küçük kayığa binerek İstanbul’a geçmişler ve daha evvelcehazırolmasını istedikleri arabaların bulunduğu yere gitmişlerdi. Ancakoralardaarabalarıbulamamış-

-349-⇧lardı. Şiddetli bir yağmur yağıyordu ve Paşalar her an teşhis edilmektehlikesi karşısında bulunuyorlardı. Bu durum, hem yapmayıtasarladıkları işi, hem de görüldükleri takdirde kendilerini büyük birtehlike altına atıyordu. Bereket versin ki, yanlış yere girmiş olanarabaları yanlarındaki uşak bulmuş ve getirmişti. Böylece tehlikeyiatlatmışlar ve teşebbüsün akamete uğramadan tatbikine muvaffakolmuşlardı. İki Paşa arabalara binmişler, birisi yani Mithat Paşa, Bab-ıSeraskeriye,HüseyinAvniPaşadaDolmabahçedekikışlayagittiler.HüseyinAvniPaşaseraskerolduğuiçinbiralayaskerikışladançıkarıp

sarayınetrafınıkuşatmaktamüşkilâtçekmemişti.Bu hareketi yaparken herhangi bir aksilik olmadı ve asker sarayı

tamamenkuşattıktansonrasaraykapısınavurarakkızlarağasınıçağırttı

veAbdülâziz’egiderekkendisininhapsolduğunubildirmesiniemretti.Abdülâziz’in başlangıçta niyeti mukavemet idiyse de, Hüseyin Avni

yanına çıkıp her türlü mukabele ve mukavemetin faydasız olduğunuanlatıncabaşkaçareolmadığınıgörerekteslimoldu.”“Bunun üzerine evvelce karar verildiği gibi bir top endaht edilerek

Abdülâziz’in hal'inin yapıldığını ve mahlu’ Padişahın tahtı nezaretealındığınıilânetti.BöyleceMithatPaşahal’denhaberdaredilmişoldu.MithatPaşanınaskerüzerindeherhangibirnüfuzuolmadığındangece

yarısışiddetliyağmuraltındatekbaşınaBab-ıSeraskeriyegitmişolmasıciddîolarak şüpheyi celbedecek bir hadise idi.Mithat Paşanın durumuhakikatençokberbattı.Elindetekkurtuluşimkânışahsînüfuzuidi.Paşa(harbiye nazırının izni ile geldim, askeri dışarıya çıkarınız) diyerekPaşayıiknaedinceyekadarazsıkıntıçekmemişti.

-350-⇧Bab-ıSeraskerimeydanınadizilenaskere,paşa,ortalarınagirerekbir

nutuk vermiş ve alınan tedbire dair geniş tafsilât vermişti. Bu tafsilâtaaskerdenhiçbirisikarşıgelmemişvesesiniçıkarmamıştı.Bunun üzerine askerler Mithat Paşaya itaat ettiler. Hemen Murat

efendiye haberciler gönderilmiş ve Bâb-ı Seraskeriye getirilmişti; Osıralarda orda toplanan halkın da huzuru ile Murat efendi, Osmanlıtahtınacülûsettirilmişti.”İngiliz sefiriSirHenryElliot’unbu laübali ifadesindendeanlaşılacağı

gibi, Sultan Abdülâziz hanın hal’inde Mithat Paşa birinci derecede rolâlmış,HüseyinAvniPaşaPadişahıhal’ederkenodaBab-ıSeraskeridekiaskeri başına toplamış ve tabiî kendi görüşüne göre Padişahınkarşılaştığıdurummünasiplisandaanlatılmıştı.Şimdi bu hal’ keyfiyetinin nasıl cereyan ettiğini bir başka kaynaktan

üstadİbnülEminMahmutKemalİnal’dannakledelim.Ancakşurasınıbirkeredahatebarüzettirelimki,buhal’keyfiyetinin

kuvveden fiile çıkarılmasında başlıca rolü alan Hüseyin Avni Paşa veşahsiyetihakkındabirazmalûmatverelim.İbnülEminMahmutKemal İnal(Osmanlı devrinde Son Sadrazamlar)

adlıeserinindördüncücüz483.sayfasındadiyorki:

“HüseyinÂvniPaşa, IspartalımülhakatındanŞarki Karaağaç kazasınamerbut Avşar nahiyesinin Gelendos (Gelendost) köyünde Odabaşızadelerden Ahmet efendinin oğludur. 1820 (1236 H. )de o köydedoğmuştur.”ŞimdiiçtimaîilimlerinışığıaltındaHüseyinAvniPaşanınnasılolurda

böyle bir mevkie ve rütbeye nail olur ve bu hal’i yapabilir? diyedüşünmeyiniz. Zira bu ilmin icapları yerine getirilebilmiş olsaydı,HüseyinAv-

-351-⇧ni Paşa ancak bir seyis olabilirdi. Esasen giriştiği hal' meselesinindevletin aleyhinde büyük badirelere yol açtığı düşünülürse, işgal ettiğimevkiide,ihrazettiğirütbeyidehazmedemediğianlaşılmaktadır.Zirabuadamında,MithatPaşanındamüracaat ettikleri usuller, asla

tasvip edilir şeylerden değildir. Bir plan dahilinde yapılmış olan hal’meselesi, her hükümet darbesi veya ihtilâlde olduğu gibi parayadayanmışvebuparayı,buikiadamrahatçabulabilmişlerdi.FakathedefPadişahtan önce Sadrazam Mahmut Nedim Paşa olmuştu. Önce onualaşağıetmişlerdivebuikiadamparayıveRumolanveMuratefendininsarraflığını yapanHıristika efendiden temin etmişler vePadişahı sevenhalkı ifsat etmek için ilmiye sınıfına dağıtmışlardı. Bu hususta İbnulEmin,aynıeserinin505.sahifesindeşumalûmatıvermektedir:“MahmutNedimPaşanınterceme-ihalindetafsilenyazıldığıüzere,onu

Sadaretten ve Hasan Fehmi efendiyi meşihattan düşürmek içinİstanbul’dabir heyecan çıkarmanın çaresinebakılması zımnındaMuratefendinin sarrafı Hıristika, Mithat Paşa delâletiyle Medaris’e hafiyyen(gizlice)akçedağıtıptalebe-iulumayaklandırılmış.”Görülüyor ki, Sultan Abdülâziz’in hal’i için önce Padişahı inandığı ve

halkındatuttuğukadrodanmahrumetmekyolunagitmişlervebundadamuvaffakolmuşlardı.Talebe-iulumunaldığıparailebunlarayaklanıncada, Padişah Babıâlide değişiklik yapmak lüzumunu duymuş, fakatmaalesefbudeğişiklikhal’inevekatledilmesinesebepolmuştu.HüseyinAvniPaşa Babıâlideki değişiklikle 1876 yılı nisan ayının 26.

çarşambagünüseraskerlikmakamınagetirildi.-352-⇧

Hüseyin Avni Paşanın tekrar seraskerliğe gelişi kendisi için de hal'işindemethaldarolanlar içinde fevkalâdebir ehemmiyet taşımakta idiZira ordu elde olmadıkça hal’ işinin tahakkuku mümkün olamazdı.{34}Nitekim, Hüseyin Avni Paşanın gerek Almanya’ya, gerekse İngiltere veFransa’yasiparişedilensilâhlardanrüşvetaldığınavebusilâhsiparişiniyapanlarlabirneviortaklıkkurduğunadairdolaşanrivayetleride teyitedecekbirtakımdelillermevcuttur.Artıkbilinmektedirki,buadamaynızamanda bir silâh komisyoncusu idi. Nitekim serasker olduğu günkendisini ilk tebrik edenlerin başında bir telgrafla Azaryan efendigelmekte idi. İbnül Emin üstadımız aynı eserinin 500. sayfasında buhusustaMahmutNedimPaşayaatfenşunlarıyazıyor:“Paşanın (Hüseyin Avni’nin) kardeş gibi sevdiği ve lahm ve şahm ve

kıyafette aynı ve irtikâpta âleti ve Krup ve Amerika fabrikalarınaısmarlanan tüfenk ve topların müteahhidi olan Azaryan’ın dahi müjdegönderdiğinivemahsusenvapuristicarve israeylediğivemiriMuahut(HafızMehmetbey),AvniPaşanınaceleyetişipyineSadrazamolmasınaçalışmış ise de zatı şahanenin, Mütercim Rüşti Paşayı sadarete naspeylediğiniyazıyor.Devletinbüyükfedakârlıklarkarşılığısiparişettiğivevatanımüdafaa

yolunda kullanmağa kararlı bulunduğu silâhlardan bu adam iki türlüistifadeetmesinibilmiş,hemkomisyonalmışirtikâptabulunmuştur,hemdeosilâhlârla,yanidevletinmuhafazasınatahsisedil-

-353-⇧mesiniicapedensilâhlarlabirpadişah-ıAlempenahıhal’vekatletmişti.Üstadİbnül EminMahmut Kemal İnal’ın aynı eserinde 483. sayfanın

dipnotundabahsettiğigibi:“Mehazlardanbirisiolanresmi(Ceride-iaskeriyye)nin27Cemadelûlâ

1293 tarihli ve 909 numaralı nüshasına dercedilen tercüme-i halindeböyle deniliyor. Halbuki Arıt bey (Hatırat) ta Isparta’da eşek si... Oğludimekle maruf bir herifin oğlu olduğunu” rahatça ispat etmiş vehakikateneşeksi...Biriolduğunubütüncibilliyetiileortayakoymuştur.Ve bu adam İngiliz parası ve eşek S... Oğlu Serasker sıfatiyle bir

imparatorluğun kaderinde rol oynamış, bir koskoca imparatorluğunyıkılmasınaâmilolmuştur.

YineİbnülEminMahmutKemal İnalaynıeserinin507.sayfasındadaHüseyinAvniPaşaiçin:“Tıynetindekihubüs(kötülük)veredaetinilcaatıtabliyesindenolarak

kin ve buğuzdan tecerrüt ve af ve mürüvvet gibi hasaisi fadıla (iyihassalar)iletezeyyünedemediğindenpadişahtanintikamalmağızihnineyerleştirdi.Padişahı hal’ ve izale etmek için fırsat zuhurunu dört gözlebekledi.”Evet bu fırsatı bekledi hatta bekledi de denemez, bu fırsatı İngiliz

siyaseti ve İngiliz parasiyle ve irtikâp ettirdikleri esliha paraları ile veİngilizdostlarıilekuvvedenfiileçıkardıvedevletibatırdı.Seraskerlik makamına gelişini Cevdet Paşa da tenkit etmekte ve

(Tezakir-iCevdet16.cüz.38.sayfasında)şöyledemektedir:“Sultan Abdülâziz, kendisini asıl fesat başı olan Avni Paşaya teslim

etmişoldu.”-354-⇧

Hüseyin Avni Paşanın seraskerliğe getirilmesi cidden hazindir. Fakatkabul etmek lâzımdır ki, bir ihanet çemberinin içine alınmış bulunanSultanAbdülâziz,çevresindecereyanetmekteolanhadiseleribilememişvebuhadiselerikendisinebildirmeklevazifelieşhasdamaalesef ihanetçemberininhalkalarındanolmuşlardı.Ser-karinbaştaolmaküzere,kadınve erkek saray mensuplarının mühim bir kısmı bu fesat ve ihanetşebekesinin içinde idiler. Padişah, bizzat harem dairesinde bile daimîolarak gözaltına alınmış bulunuyordu. Arz-ı Niyaz (veya Arzu Niyaz)kalfailebirlikteikincihazinedarvebirkaçharemağasıbuvazifeiletavzifedilmişlerdi. Bu durumda elbette Sultan Abdülâziz hal’ edilebilir vekatledilirdi. Eğer Padişahın etrafında millet ve memleketini düşüneninsanlar olsaydı, şüphe yok ki, Sultan Abdülâziz hal’ edilemez ve bunateşebbüs edenler boylarının ölçüsünü alırlardı. Fakat arzettiğimiz gibi,kader bu talihsiz padişaha da, Osmanoğullarına da fena bir oyunhazırlıyorduvemaalesefbuoyundaenbüyükrolü,neolduklarıbelirsizbirayaktakımıadamlaraifaettiriyordu.BuadamlardanbirisiolanMithatPaşa(Mir’at-ıHayret’te) buhususu

âdetatarihetescilediyordu.MithatPaşadiyorki:“HüseyinAvniPaşadahaevvelMahmutNedimPaşanıntesiriylehaksız

ve sebepsiz nefy ve tahkir olunmasına ve sonradan Sultan Abdülâziztarafından celp ve taltif olunarak mecburiyet (!) tahtında mükerrerenSeraskerlik veSadrazamlıkmemuriyetlerindebulunduktan sonra ikincidefayineMahmut(Nedim)Paşanınbirsözüilenefy,vetağripsuretiyleBursa valiliğine gönderilip, hatta o sırada hasta ve yatakta olduğu vegitmesininmümkünmertebekesbisıhhatvekudret

-355-⇧edinceye kadar birkaç gün geri bırakılması ricasında bulunduğu halde,müsaade olunmayarak cebren çıkarılmasından ve vükelâyı saire gibibunun da orta oyunlarında resmî bir taklidi yapılıp tezyif ve tafdihedilmesindendolayımünkesirolarakv.s..”Demek ki, Hüseyin Avni Paşa hasta bulunduğu bir sırada, İngiliz

siyasetine aykırı bir siyaset takip eden Mahmut Nedim Paşanıntavsiyesiyle Bursa’ya vali tâyin edilmesine sinirlenmiş ve bu sinirkendisindedevletiyıkmakfikrinintemeliolmuş.Birdevlet idareetmekgibi fevkalâde zor bir işi en mükemmel şekilde yapıyordu, denilen veetrafındakıyametlerinkoparıldığıMithatPaşa, bakınız nasıl bir sebebeistinatederek,HüseyinAvniPaşanınSultanAbdülâzizHanıhal’vekatleteşebbüsünü ileriye sürebiliyor. Bu adam devlet adamı olmakmeziyetlerinin,buifadesi ilehiçbirkademesinesahipolmadığınıbizzatkendisi itiraf etmektedir. Bu nasıl zihniyettir ve bu nasıl birmantıktır.Vah zavallı Osmanlı devleti, vah zavallı memleket ve millet. Seni idareedeninsanlarabakdadövün,başınıtaştantaşavur!.Vebuadamaynızamandabirkaçyüzlüde.Şuvesikayabakınız, İbnül

EminMahmutKemalİnalaynıeserinin509.sayfasındadiyorki:“Mithat Paşanın -Yıldız evrakı arasında- gördüğüm

istintaknamelerindenbirindeAvniveKayseriliAhmetPaşaların,MahmutNedim Paşayı öldürmek niyetinde bulunduklarından ve Çerkes Hasantarafından birinin katl, diğerinin cerh olunduğundan bahsederken,(bunlann ikisi de fena!.. Âdemler olduklarından, mücazat-ımaneviyelerinigördükleriniRüştüPaşayasöylemişimdir),diyor.”

-356-⇧ŞuPaşayabakınızveHüseyinAvniPaşanınMithatPaşahakkındaŞarl

Mismer'eParisseyahatindesöylediklerinidikkatealınız.

HüseyinAvniPaşaParis’teŞarlMismer’eMithatPaşaiçin:“Buadamaemniyetedilemez.Zira sarhoşunbirisidir ve içtiği vakit ağzından çıkansözebakmaz,herşeyiortayadöker”demişti.Yukarıdaki kısımda Mithat Paşanın Yıldızdaki ifadesine söylediği

sözlerle de Avni ve Ahmet Paşalar için kullandığı tabirlere bakınız. Birdevleti ancak böylesine adamlarla yıkabileceklerine inanmış olanİngilizlere hak vermemek mümkün değildir ve Mithat Paşa, ayrıcatehlikeyi gördüğü vakit müşterek hareket ettikleri arkadaşlarınıterkedecek kadar da karakter zaafı göstermektedir. Sonra bu adambüyükadam,buadamvatanperveradam,buadamhürriyettaraftarıöylemi?Hayır,tarih,mukayeselitarihbirgünyazıldığıvakitbuadamiçinde,diğerleri içinde, “GençOsmanlılar” cemiyetinedahil olanlar içinde tekhüküm verecektir: Vatan ihaneti! Bu adamların yaptıkları asla bundanbaşkabirşeydeğildir.İbnül Emin’in bahsi geçen kitabının yine 509. sayfasında Atıf beye

atfendeniliyorki:“Avni veMithat Paşaların hal’denmaksadı, padişahtan bazı mertebe

gördükleri tekdiratın cibilleti asliyelerinde merkuz olan hiyanet vehabaset iktizasından olduğu üzere öcünü almaktan ve badehu kemaliemnileatuptutmaktanibaretolduğuşüphesizdir.”“AvniPaşanınmaksadı,menfaatişahsiyesiolupdin-üdevletdeğildir”

HalkveaskerduymayarakâveneihavenesiilebutertiplerigörüpilelebetSeraskerliktekalmakvebelkihasıleylediğiasabiyetiaskeriyyesiile

-357-⇧menafiidevletekülliyenmüstevliolmaktamaınadüşüpnailiemelolmuşve akibet veliyyi nimetinin ŞEHADETİNİ görmekle de istihsal-i emn-ürahateylemişisedeonsekizgünevarmadandünyadakalamamıştır.”Atıf bey (Hatıra) larında gayet açık şekilde Hüseyin Avni Paşa ile

Mithat Paşayı teşhis etmiş ve bu hükmünü tarihe, maletmiştir. Ancak,bundansonravereceğimizveSultanAbdülâziz’inhal'ivekatliilealâkalıhadiselerde bizzat o hadiselerin içinde yaşamış olanların hemen hiçbirisi, bu paşalar çetesinin hakikî yüzünü ortaya koyamamış ve İngilizsefiriSirHenryElliotkadardurbinolamamışlardır.Ancak bu zevat tarihe büyük bir hizmette bulunmuşlar, bu ihanet

şebekesini tarihe KATİL olarak tescil etmeğe yetecek delilleribırakmışlardır.Aslında isebizimdeüzerindedurduğumuzhususbudurve Sultan Abdülâziz’in, İngiliz cihan hâkimiyetine sed çekecek kadarkudretlibirPadişaholmasındandolayı, bizzat İngilizlerin, İstanbul’dakisefirleri marifetiyle ve Hüseyin Avni Paşa ile Mithat Paşanın Avrupaseyahatlerindeİngilizdevletadamlarıilekurduklarıpeksamimîdostluksonundahal’edilerekkatledilmişolduğunuortayakoymaktır.HüseyinAvniPaşadevletiçindeSeraskerolarak,evvelceSadrazamlık

yapmış bir devletlu olarak öylesine bir kuvvet ve kudret sahibi idi ki,ordunun ümerası, yani paşalar, onun âdeta birer gölgesi hükmündeidiler. Bu bakımdan İbnül Emin beyin aynı eserinden şu kısmınakletmekleiktifaedeceğiz.Üstateserininyine509.sayfasındadiyorki:“CevdetPaşa -Telâkki ettiği irade üzerine- takdim eylediği 7 zilkaide

1319tarihliarizada:-358-⇧

“...Kuvve-i askeriye,AvniPaşa yedinde idi. KapudanıderyaKayseriliAhmet Paşa dahi anın bir gölgesi hükmünde olmakla kuvve-i bahriyedahi anın elinde gibiydi. Binaenaleyh Rüşti ve Mithat Paşaları aradançıkartıp da kendusi diktatör olmak sevdasında bulunduğu mervi olupetvarü nişvarından dahi istidlâl olunabilirdi. Ve zaten korkunç ve bedhuyşahısidi.”diyor.Demekoluyorki,buadamhertarafıile,herhareketiile,herdavranışı

ile ve tam mânasiyle sadist bir insandı. Âdeta kan gözlerini bürümüşcinayetişlemeğemüheyyabirdurumagirmişti.Hüseyin Avni Paşanın bu tarzı hareketini, basit bir aileden gelmek

suretiyleiktisapeylediğiveaslatahayyüledemediğibirmansıbaçıkmışolmasında aramak lâzımdır. Zira Hüseyin Avni Paşanın bu hareketi vecaniyane ve muvaffak olmuş olan teşebbüsü, halk dilinde söylenen(Çingeneye beylik vermişler önce babasını kesmiş) sözüne tamamentetabuketmektedir.Bireşeksi...oğluherifinoğluolduğunuherhareketiyletarihemaleden

budevletluya!Tarihde,Türkmilletideherhalde rahmetokumayacak,onalâyıkolduğuKATİLsıfatınıverecektir.

Yukarıdadaişaretettiğimizgibi,SultanAbdülâziz’inetrafındakiihanetçemberinin farkına varmaması asla yadırganamaz. Zira, Sultanın bütünetrafıtammanasiylebirihanetşebekesitarafındanmuhasaraedilmişveâdetatecritedilmiştir.BuhusustaSultanAbdülhamitHankurenasındanBesimbeyenotettiripyazdırdığırivayetedilenhatıralarında,İbnülEminüstadımızınaynıeserinin510uncusayfasındanalarakaşağıyaaldığımızsatırlardadiyorki:“SultanAbdülâzizmerhumunbukadarifsadattan

-359-⇧haberleriolmamasıcayiistiğrapdeğildir.Çünkü,merhumunetrafınıbirtakım cem’iyyeti fesadiye azalarından bulunan bendeganın ekserisi,cem’iyyeti mezkûra efradından bulunmuş olduğundan ve bu sıradamerhumahitabencem’iyyetifesadiyetarafındantertipedilerekMustafaFazıl Paşanın imzasiyle neşredilen bir risalede, (Saray kapusundanhakikat giremez.) denildiği dahi bu hususu ispat eder ve hakanımerhumun, hakikâte vakıf olmak istemiş olsa dahi muvaffakolamayacağınıirae(gösterir)eder.”İngiliz siyasileri ve bilhassa Sir Henri Elliot hakikaten mükemmel

denecekkadarkusursuzbir ihanetşebekesiniPadişahSultanAbdülâzizHanın,tahariminekadarsokabilmişveancakbusayedePadişahınhalinemuvaffakolmuştur.Fakat buna rağmen, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, padişaha bağlı

harp gemileri, İngiliz sefirinden ve o sırada İstanbul’da misafiretenbulunduğunu iddia eden İngiliz amirali Cunnigham’dan talimat alanKayserili Ahmet Paşanın emriyle İstanbul’dan uzaklaştırılmıştı. Buhareketin tekmânası vardı. İngilizler, hal hadisesi muvaffak olamadığıtakdirde,esasendahaevvelÇanakkale’yegelmişveBeşike’dedemirlemişbulunanİngilizdonanmasınıderhalhareketegeçirecekvedevletitehditederek,hal’işinibelkidebizzatkendileriyaparakveliahtMuratefendiyisaltanat tahtına oturtacaklardı. Zira, gerek Hüseyin Avni Paşa, gerekseMithatveKayseriliBahriyeNazırıAhmetPaşalar tarafındanİstanbul'dayaptırılanhazırlıklararağmen,halkveorduvebilhassadonanmaefradıve kumandanlar tarafından pek çok sevilen Mahlu Sultan Abdülâziz’ekarşı girişilecek hareketin böylesine sür’atle ve hiç bir mukavemeteuğramadanbaşarılacağıdüşünülememişti.Onuniçindir

-360-⇧ki; amiral Cunnigham kumandasındaki İngiliz donanması Çanakkale’deBeşike’de demirlemiş, kendisi de Sancak gemisiyle İstanbul’a gelerekBüyükdere’dedemiratmıştı.BudagösteriyorkiİngilizsefiriSirHenriElliotilemutlakabirkarâra

varılması akla en yakın gelen bir tedbire baş vurulmuş oluyor ve ikikuvvetli donanma, Osmanlı limanlarını yanlarında asker yüklü gemilerolduğu halde ziyaret ederlerken, Padişaha bağlı harp gemilerimizİstanbul’dan uzaklaştırılmış ve bu gemilerde vazife gören mütehassısİngiliz deniz zabitleri de İstanbul’dan ayrılan gemilerinden izinlibırakılmışlarvebusubaylarizinlerinitersanedegeçirmişlerdir.Gerek İzmir’deki İtalyan donanmasının, gerekse Çanakkale’de Beşike

koyundademirlibulunanİngilizdonanmasıveİstanbul’agelerek lengerendaz olmuş bulunan İngiliz amiral gemisinin Osmanlı limanlarındakimevcudiyetininhikmetivücudubundanbaşkabirşeyehamledilemezler.Yaniişinaçıkçası,İngiltereneyemalolursaolsun,kendicihanhâkimiyetisiyasetine sed çeken kudretli bir devlet durumuna yükselmiş bulunanOsmanlıİmparatorluğunubuseviyeyeçıkartmağamuvaffakolanSultanAbdülâziz'i hal’etmeğe kararlı idi. Bu hal’, altınları ile satın aldıklarıMithat, Hüseyin Avni, Redif, Kayserili Ahmet ve Süleyman Paşalarlamuvâffakıyete ulaşamadığı takdirde, işe bizzat kendileri müdahaleedecekler ve hal’ işini kuvveden fiile çıkaracaklardı. Yoksa İngilizdonanmasının Çanakkale’de, bu donanmanın Amiralinin İstanbul’da vebir İtalyan donanmasının tam hal’ işi kuvveden fiile çıkarken Osmanlılimanlarını, hem de en mühim ve stratejik iki limanını ziyaret etmesinedendir?Bunubirbaşkatürlütefsi-

-361-⇧re meselenin ciddiyeti asla müsait değildir. Demek oluyor ki budevletlular, Padişahın çok sevildiğini biliyorlardı ve her ihtimale karşımuvaffakolmazlarsabuişiefendilerineyaptıracakkadardaihanetlerinedevama kararlı idiler ve sonra bu zevat Meşrutiyetçi; bu adamlarkahraman, bu ihanet çetesi vatanperver ve devleti kudretli bir devletolarak dünya siyaset sahnesine yükseltebilen Sultan Abdülâziz,müsrif,hürriyet düşmanı, devlet ve millet haini Öyle mi? Hayır, hayır,kahramanlık,vatanperverliköylesineadamlarınaslahakkıdeğildir,Olsa,

olsabuadamlarsadecevatanhainidirlervevatanhainliklerinideSultanAbdülâzizihal’etmekvekatletmekletarihetescilettirmişlerdir.Zirabuadamlarhal’keyfiyetiilesadecebuulusultanıhal'vekatletmiş

değillerdir.Bu ihanetşebekesi,SultanAbdülâzizHanınşahsındadevletide idama ve parçalamağa mahkûm etmişlerdi. Çünkü, bu halkeyfiyetinden hemen sonra, bu devletlular Osmanlı İmparatorluğununkarşısına öyle bir Rus beliyyesi dikmişlerdi ki, bu beliyye 93 harbidediğimiz1877/1878harbidirveOsmanlıİmparatorluğubuharpileherşeyinikaybetmiştir.Sırası gelince Mithat Paşanın, Redif Paşanın bu azim felâket içinde

oynadıklarıoyunuveişledikleriihanetitetkikedeceğiz.Sultan Abdülâziz’in, etrafı hemen tamamen bir ihanet şebekesi ile

çevrilmiş bulunmasına rağmen, Mahmut Nedim Paşa, Hüseyin Avni vetakımının bir takım işler çevirdiğinden haberdar olmuş ve hemAbdülâziz’in oğlu şehzade Yusuf İzzeddin efendiye, hem de validePertevniyalSultanadurumuihbaretmişti.FakatvalideSultanbuhususu,padişahoğluüzülürdüşüncesiyle

-362-⇧SultanAbdülâziz’enakletmekten tevakki etmiş, böylece bu felâket hempadişahın,hemdedevletinbaşınaüşüşmüştü.İbnül Emin Mahmut Kemal İnal, aynı eserinin 511. sayfasında bu

husustaşumalûmatıvermektedir:“Hüseyin Avni Paşanın meclisi vükelâya memur edilerek Bursa’dan

İstanbul’a celbi üzerine (henüz makamı sadarette) bulunan MahmutNedim Paşanın Valide Sultana, (efendimiz, beni Hüseyin Avni Paşa ileihafe (korkutmak) etmek istiyor. Fakat en büyük hasmı olduğu içinandankendilerikorksunlar.Zira iş iştengeçiyor.Akibethal’pekvahimgörünüyor)diyehabergöndermesi ileValideSultanın(Arslanımaböylelâkırdısöylenirmi?cevabınıverdiğimervidir(rivayetedilir).”Hadiselerin sür’atle inkişafı, sadareti terkettiği gün kendisini Valide

Sultana durumu bir daha söylemek vazifesi ile mükellef telâkki edenMahmut Nedim Paşanın bu ikazının doğruluğunu ve Mahmut NedimPaşanın Valide Sultana, (Oğlunuza suikast memuldür. Zira ortalıktahavadispekçokhasbessadakaarzederim)dediğiniveihanetşebekesinin

saraydakiennüfuzluunsuruolanbaşmabeyincihafızMehmetbeyindeuygunsuzluğundan bahsettiğini Atıf beye atfen, İbnul Emin üstadımızeserinin512.sayfasındazikretmektedir.Üstataynısahifedede,anlaşılanValideSultandabirtakımşeylerduymuşolmalıki,Padişahabaşvurmuşvedurumuarzetmişolduğunuilerisürüyorvebuhusustaşöylediyor:“Valide,tebeddülüvükelânındördüncügünüPadişahabazışeyler ima

etmiş ki geç vakit başmabeyinci, hareme çağrılıp Murat efendi ile sairşehzadelerinhe-

-363-⇧mensayfiyelerindensarayagelmelerinin,gündüzleribirmahallegittikçeMabeyne ihbar etmelerinin ve geceleri kasırda beytutet (uyumak)etmelerininkendilerinetebliğiemrolundu.PadişahdaYıldızdanBeşiktaşsarayınadöndü.”Veüstatilâveediyor:“Hafız Mehmet beyin Başmabeyincisi keyfiyeti Atıf beye anlatarak,

(efendimiziböyleşeylerleniçinrahatsızetmeli)diyebirsözsöylemesinekadargariptir?.”Budagösteriyorki,ihanetşebekesi,katilşebekesuyubaşındankesmiş

veBaşmabeyinciHafızMehmetbeyvasıtasiyle işleriniyürütürolmuştu.Buadamın,Atıfbeyesöylediğisözdegösteriyorki,Padişahınkendisineşehzadeler hakkında verdiği emri beğenmemiş ve her şeyden evvelsureti haktan görünmek için sanki hal’ keyfiyetinden ve hazırlıklardanhiç haberi yokmuş gibi davranmış ve Sultan Abdülâziz’i rahatsızetmemekfiilininarkasındagerçekniyetiniortayakoymuştu.Mithat ve Hüseyin Avni’nin, Padişahı hal’etmek maksadiyle ilmiye

sınıfınıayaklandırdıklarınavegüyabuhareketin,bütünOsmanlıhalkınınhareketi olduğuna herkesi inandırmak için gayret sarf ettiklerineyukarıda da işaret etmiştik. Şimdi bu ayaklanmalarla alâkalı olarakcennetmekân Sultan Abdülhamit Hanın, İbnül Emin beyin “SonSadrazamlar” adlı eserinde bahsedilen muhtırasından aldığımız şumalûmatıverelim:“SultanAbdülhamit-Yukarıdabahsolunan-muhtırada(birtakımcahil

vehacegân-hocalar-beynindekadrühaysiyetimefkud-yokolan-askerkaçkını, yobaz makulesi, birer mecidiyeye tutularak Agâh efendi

(Tercüman-ı Ahval gazetesini neşreden Çapanzade Agâh efendidir)namındaki leim gibi bir çok müfsitlerin riyaseti altında Yıldız sarayıpişegâhına(yakını-

-364-⇧na) tecemmüle Mahmut Nedim Paşa ile Şeyhülislâm Hasan Fehmiefendinin azillerini talep eylediklerini” beyan eylediği sırada şu sözlerisöylüyor:“Haşerat-ımerkume,İstanbul’unekserimevakiinde(Mevkilerinde)ve

cevami(camiler)meydanlarındadahibirtakımmitinglerteşkiliileefkârıahaliye tuymi fesatvemel’anet ilkavecümleyiSultanAbdülâziz’denvesadıklarındantenfireçalışmışlardı.İşbuasarımefsedetemukabelelâzımgelirken, bunların nümayişlerine kapılarak ve ürkerek mefsedetplânlarınıvehaşeratarbedesini,milletinarzuveniyatıtelâkkieyleyerekkendinefsinevetacutahtınasadıkolanzevatıazlileyerlerinebirtakımhain ve müfsitleri tayin eyledi. Cemiyeti mezkûrenin hedefi, maksududahibundanibaretidi.”demektedir.Sultan Abdülhamit Han teşhisini tam koymuş bulunmaktadır. Evet

Paşalarıntekhedefleribuidi.Buidiama,SultanAbdülâzizHanöylesinebir ihanet çemberinin içine alınmıştı ki, etrafında cereyan edenhadiseleridoğrugörmesine imkânverilmiyordu.AnneleriValideSultanda, oğlu Padişahı tedirgin etmemek maksadiyle kendisine söylenensözlereehemmiyetvermekleberaber,buikazlarıPadişahanakletmemişve maalesef, bu düşünce, Sultan Abdülâziz’in hal’ ve ölümüne,imparatorluğun da mahvına sebep olmuş hadiselerin veya ihmalleriniçindemütalâaedilmiştir.İhanetşebekesi, SultanAbdülâziz’i hal’etmek içinbütün tertibatlarını

almışlardı. Yukarıda da yazdığımız gibi, Padişaha bağlı gemilerkumandanları, gemileri ile birerbirer ve içindeki İngilizmütehassıslarıizinli bırakılarak İstanbul dışında vazifelere gönderilirlerken HüseyinAvniPaşaSeraskersıfatiyle,hal’işiniyapacak

-365-⇧askerîbirlikleriArabistan’danİstanbul’acelbetmekteidi.Nitekimileridedegörüleceğigibi,SultanAbdülâzizHan,buaskeringemilerdevesarayıntam karşısında durmasından şüphelenecek, gemilerin boşaltılmasınıtalepedecek,fakatHüseyinAvniPaşatarafındanbuteklifbirbahaneile

reddedilecekvePadişahhal’edilecektir.Arabistan’dan celbedilen askerler hakkında İbnül Emin bey, (Son

Sadrazamlar) adlı eserinin 4. cüz 516. sayfasında şu malûmatıvermektedir:“Şamordusundancelbedilenaskerinkışlalarayerleştirilmeyipsarayın

önündebekletilmesi-nasılsaPadişahınmerakınımucipolarak-sebebinianlamak için seraskerin celbini emrettiğinden bahseden SultanAbdülhamit:“HüseyinbeynamındabiryaveridefaetlegöndermişlerisedeHüseyin

Avnidahibundanşüphelenerek-yarıngelirim-deyusarayagitmemişveHüsnü bey her ne kadar huzura çıkıp müfsid-i müşarünileyhin ademiitaatini ve kelâmlarını harfiyen nakletmek istemiş ise de merhumunkurenasından Hafız Mehmet bey, zaten cemiyyeti fesadiye efradındanbulunduğundan,gerekmezkûraskerinmünasebetsizbirzamandasarayönünde vücudunu ve gerek Hüseyin Avni Paşanın, daveti hümayunaademi icabetini -Askeri Selimiye kışlasına yerleştiriyor. Yarın sabahgelüp haki payı şahanenize yüz sürecektir- deyu ehemmiyetsizgöstererek ve merhumu teskin ve temin ve uyuduncaya kadar iğfaleyleyerek Hüseyin Avni’nin ve rüfekasının hiyanet ve cinayetini setremuvaffakolmuştur,”diyor.”Atıfbeyde:“Arabistanordusundancelpolunanasakirişahane

-366-⇧bugün vapurla gelerek henüz kışlalara nakil olunmadığını efendimizmerakile,Seraskerincelbiniiradebuyurmalarıüzerine,serkurena,BabıSeraskeriyeyâverimahsusgöndermişsedeAvni-Akşamadoğrugelürümdemiş,vezatışahanedahibadettaam(yemektensonra)-Seraskergeciktibu asker ne olacak? Geldiği vakit anla da hareme haber gönder- deyuserkurenaya emir verüp harem dairesini teşrif buyurmuşlar imiş. Bizsonra hazine-i hassadan geldik. Serasker gelmeyince akşamla yatsuarasındabaşmabeyinci yaverlerdenHüsnibeyi tekrargönderüpyaver,Avni’yiyalısındabulmuşvetebliğimerametmiş isedeSerasker -Şimdiişimvar,yarıngelürüm-diyerekunfüşiddetilecevapverinceHüsnibeygelüp hal’i ser kurenaya söylemiş. Ser kurena, bu şiddeti, Seraskerinsarhoşluğunahamlileişigeçiştirmiştir.Fakatbuvak’ayımirimuhterem,

tarafımızahiçihbaretmeyüpkeyfiyetihal’günüserayagelürikenyaverimumaileyhtenistimaeyledik.Ertesigünüsabahleyinmabeynihümayunagelmek hazırlığında iken toplar atılmağa başlayınca alâmeti hayrolmadığıanlaşılarakDolmabahçesarayınagelindi.”diyor.Planhakikateneninceteferruatınakadarhesaplanmışveoesasagöre

detatbikedilmiştir.ArtıkSultanAbdülâziz’insondakikalarıgelmişti.Bu sadece Sultan Abdülâziz Hanın son dakikaları değildi. Yapılan

hareket girişilen baskın, imparatorluğun kaderini de değiştirmiş,birbirlerinitakipeyleyecekfelâketlerzincirisonunda,koskocaÂliOsmandevletinindesonuolmuştu.Hüseyin Avni Paşa, Serasker olarak, bütün ordu zabitanı ve ümera

arasındakurduğuşiddetlitethişvenüfuzusayesindebirçoklarınıbu işeimâleetmişti.Bunlar

-367-⇧arasındabirçokpaşalardamevcuttu.KendisineSultanAbdülâziz’inhal’ihususundayardımedenbupaşalarhakkındaİbnülEminMahmutKemalİnalbey,aynıeserinin529.sayfasındaAtıfbeyin(Hatıra)adlınotlarınaatfenşunlarıyazmaktadır;“... Avni Paşa, hal' maddesini bu defa gereği gibi kurmuş ve Mithat

Paşanın zatenböylemefasidehahişinibilirmiş. Bu kere birbirini teminile izharımafizzamir edüpmaslahatakarar verdikten sonra Sadrazamave müftüye (Şeyhülislâm) giderek kararı tebliğ edince güya Sadrazammuhalefet edeyim demiş ise de berikiler ihafe sureti gösterip razıetmiştir.Hini icrada (yani hal’ yapılırken) bazı zabitanı askerinin celbi lâzım

geldiğindenAvniPaşa,KayseriyeliAhmet,RedifveSüleymanPaşalarıvesair bazı pezevenklikten yetiştirdikleri kimseleri sahilhanesine çağıruppadişahın muradı, mülkü ve hâzineyi tahrip ve memleketi düşmeneteslimetmektenibaretolduğunusöyleyerekiknaetmiş,”diyor.İştebirbaskınhareketiki,temeliyalanveriyayadayanmışvemaalesef

her baskın hareketinde olduğu gibi, devletin temeline dinamitleryerleştirilirken, daima bu yola gidilmiş ve milletin fikri çekilmekistenmiştir.Asılişingaribi,devletibirpulasatacakkadaradinankörvemürtekipolan, hattadevletin silâh siparişlerindedahi irtikâba tevessül

etmiş bulunan Hüseyin Avni Paşanın, Padişahı memleketi ve hâzineyitahripvesatmakmaddesiyleithametmişolmasıdır.Bu ihanet şebekesi, hal’in tam manasiyle halk tarafından

benimsenmesiiçinayrıcaTürkhalkınınşiddetlenefretettiğiMoskofluğudaişekarıştırmışvegüyaMoskofunİstanbul’u işgaledeceğihaberleriniişae

-368-⇧etmişti.İbnülEminbeyaynıeserinin530.sayfasındayineAtıfbeyeatfendiyorki:“Mahallelerdemünadilerinbazısı (SultanAbdulâzizvefatedüpSultan

Muratcülûsetti)deyubağırmışlar.Murat,ezhaniehaliyitaglittir.”Hal’in, askeri ve halkı iğfal edecek tarzda ilân ettirildiği -her şeyi

duyan,her şeyi tetkikeden-SultanAbdülhamit’in ifadatı ile de teeyyütediyor.Merhummuhtıralarınınbirindediyorki:“Hal’den yirmi otuz saat mukaddem Moskofların İstanbul’u istilâ

edeceğini işaa ederek ve şehrin ve ateş zuhurunda sarayla padişahınsanki muhafazası zimnında -suiniyetle- saraya gelenler üzerine ateşetmelerini emreyleyerek Sultaniye vapuru ile vürud etmiş olan Şamlıbirkaç tabur askeri saray pişgâhına çıkarup sarayı bu askerlerlekuşatmışlarveesnayıhal’degerekaskere,gerekehailiyeevvelâ -SultanAbdülâziz vefat eyledi- deyu ilân ve muahharan hakikati hali izhar ilecümleyiiğfaleylemişlerdi.Esnayı hal’de sarayı ihata eden taburlar binbaşılarından İzzet bey

şevketmeap efendimizin (Abdülhamit'in) daireleri pişegâhında askerehitaben, -sizi ve bizi ve memleketimizi Sultan Aziz Moskoflara teslimetmek istiyordu. Sultan Murat, sizi ve memleketi kurtardı. Sultan Azizyerine padişah oldu, onumuhafaza ediniz. Sultan Aziz’i kaçırmayınız -yolluhezeyanlardabulundu.”İbnülEminMahmutKemal İnalbey,busözlerekendinoktainazarını

şöyleilâveetmiştir:“Hal’ı,buşekilde ilânetmek, siyasetvehikmetihükümet icabatından

sır” denilirse cevap verilir ki; halkın efkârını tağlit ve teşviş etmek,siyasetvehikmetdeğil,âdetaihanettir.Hükümetinvazifesi,halka

-369-⇧

her şeyin doğrusunu söylemek, halkı doğru yola sevk, etmek, zihinlerikarıştırıpdedikodulara vebuyüzden zuhur edecek fenalıklarameydanvermemektir.Yaptığı şeyin doğru olduğuna itimat ve efkârı umumiyeye istinat

edemeyen hükümetler, hileyi helâl addederler ve fasidülfikir olduklarıiçindoğruyoldayürüyemezler,dolambaçlıkarışıkyollarasaparlar.”Bu ifadede gösteriyor ki,HüseyinAvni Paşa ilediğer paşalar takımı

devlete, millete ve padişaha kasdetmişler ve ihanetlerini tarihe tescilettirmişlerdir.Fakat asıl dikkate şayan olan husus, bu paşalar takımının milleti

aldatmak için her çareye, hatta kendi ihanetlerini bir kat daha beteredebilecek bir tedbire başvurmuş olmalarıdır. Bu insanlarınihanetlerinin hududunu anlamak için Osmanoğulları sülâlesine, vatansatmak isnadını yapmalarını düşünmek yeter bir kıstastır. Zira,Osmanoğullarıkanınıtaşıyanların,hattaTürkiye’dençıkarıldıktansonrabile,yapılan pekparlak teklifler karşısında ve en kötü hayat şartlarınarağmen Türk milletine ihanete itibar etmediklerini düşünürsek, bupaşalar takımının nasıl bir fikir zavallılığı içerisinde rezil müfterilerolarakbocaladıklarınıdahakolayanlayabiliriz.Zira,birkaidedirki,herinsan,kendininmalûlolduğuhisvedertlerle

herkesimalûladdetmekistidadındadırveherkesibugözlegörmektedir.Burada paşaların hal’ işini sağlama bağlamak hususunda ileri

sürdükleriiddiadagöstermektedirki,Osmanlı İmparatorluğuhudutlarıdahilindeİngiltereileRusyaçetinbirmücadeleiçindeidiler.Ancakböylebir mücadelenin mevcut olmasıdır ki, İngiliz sefirinin sadık birerbendeleriolanbupaşalarıİngilizsiyasetinin

-370-⇧menfaatleri istikametinde bir propagandaya mecbur etmiş ve milleti,SultanAbdülâzizHanaleyhinde,devletvemilletiMoskoflarasatmakgibiaklın havsalanın alamayacağı bir tertibin, iğfal fırtınasının içinesürüklemekistemişlerdir.Tabiîbupropagandada,diğerlerigibi,İngilizsefiriSirHenryElliot’un

kendilerinetakdimeylediğiİngilizaltınlarıilemümkünolabilmiş,çirkinverezilsıfatlarındandaileribirhaysiyetsizlikleSultanAbdülâziz’iihanet

çukurununiçineatmakistemişlerdir.Fakat tarihin değişmez hükmü, hal’ hadisenin üzerinden pek çok

zamangeçmeden,hal’eiştiraketmişvebirulupadişahıkatletmişolanbuinsanların yüzlerindeki nikâbı yırtmış ve bu adamlar tarihe gerçekyüzleri ile intikal etmişlerdir Bu paşaların gerçek tarihi yüzleri ise.DEVLET VE MİLLETE İHANET, BİR PADİŞAHI KATLETMEK şeklindeortaya çıkmış ve tarihe böylece geçmeğe mahkûm edilmiştir. Vemahkûmiyetleriiletesciledilmişlerdir.Hakikat halde, paşalar Sultan Abdülâziz’e ihanet izafe ederlerken,

halkınveaskerinmahlû’padişahınekadarsevdiğinibiliyorlardıvebunubildikleriiçindehal’işindekendilerinevazifeverdikleriaskerlere,şehitpadişahın vefat ettiğini söylemişler, hal’ işini ikmal ettikten sonra dautanmadan, sıkılmadan, tarihin kendileri hakkında vereceği hükmealdırmadan aynı askerlere işin doğrusunu söylemek suretiyle kendiyalancılıklarını bizzat kendileri ortaya koymak mecburiyetindekalmışlardır.Nitekim, hal’ işinde alacağı rütbenin feriklik olacağına dair Hüseyin

Avni’nin kendisine tebşiratta bulunduğu ve en büyük yardımı teminettiğiaskerimekteplernazırıSüleymanPaşabuhususuteyitetmekteve

-371-⇧İbnülEminbeyinaynıeserinde532.sayfadakendisineatfenüstatşöyledemektedir:“Mir’atı hakikâtte beyan olunduğu gibi, meselenin (halin) şüyu ve

intişarında padişahın ştap ve şiddetine uğrayacaklarını ve asayişindefatenbozulması, ve payitahtla ehali arasındamuhalif fırkaların (yanikendilerine karşı gelecek olan halkın ve padişahı seven paşaların)zuhuru ile ecnebilerin müdahalelerini davet edecek müsademeler,(Ecnebi müdahaleleri ne demektir, şu paşaların ihanetlerine bakınız.Demekoluyorki,İngilizamiralininBeşike’debeklettiği İngilizaskeri ileyüklü vapurların İngiliz donanması ile İstanbul’a geleceklerini vekendilerine karşı girişilecek mukabil harekâtta bu ecnebi askerlerininkendi saflarında bulunacağını açıkça söyleyebiliyorlar ve bu adamlarhürriyet, vatan, millet kahramanları olabiliyorlar.) Vukua gelecekmesaibe giriftar olacakları korkusu ile erkânı müttefika (yani paşalarçetesi,hal’iyapançete)işinbigânelerarasınadüşmemesinivefikirlerine

muvafıkolmayanlaratereşşuhetmemesinipekziyadeiltizameylemişleridi.”dediktensonrakendifikriolaraküstatartıkumummilletinhal'denhaberdarolduğuhakkındakiiddianındoğruluğunanasılhükümolunur?”diyor ve Süleyman Paşa hakkında da, kendisine atfen, “Bütün ehalinindeğil, hal'de kullanılan askerin bile hakikate vakıf olmadığını söyleyenSüleymanPaşadır.OPaşadiyorki:“Asakiri beriyenin (kara askerinin) sarayın kara cihetini ihatasından

takribenbirçeyreksonrasefainiemiriye(harpgemileri)dahisandallarindirerekbahren(denizden)muhasarayaiptidareylediler.LâkinonlarınefradıaskeriyyesiveaskerzabıtanıSultanAbdülâiz’ivefatetmişbilürleridi.YalnızkumandanlarıArif

-372-⇧Paşanınbirdereceyekadarmalûmatılâhikidi.”demektedir.Sultan Abdülâziz Hanı hal’edenler, sadece Padişahın vefatını değil,

fakatbirkısımaskere, İstanbulhalkınınPadişah aleyhine ayaklandığınıve kendisini korumak maksadiyle harekete geçtikleri şayiasını, dayaymışlarveaskeriancakböylecesarayımuhasarayasevketmişlerdir.Buhususta,İbnulEminbey,aynıeserinin532.sayfasındadamatNuri

PaşanınYıldızevrakıarasındakiifadesineistinadenşöylediyor:“Sultan Abdülâziz’in hal'i gecesi Dolmabahçe sarayının etrafına

getirilmiş olan, askere gece yarısı kışlalarından kaldırıldığı sırada(Padişahın hal’i için hocalar ayaklanmış, muhafaza olunacaklardır)denilmiş ve hal’den kat’a malûmat verilmemiş olduğu halde, hal’edilmesi, askere pek ziyade sui tesir ettiğinden, (eğer hal’edileceğinemalûmatımızolsaydıgitmezdik)diyerekaskerbeynindebirçokgüftügûolunduğu mesmu olması üzerine “vükelâ beyninde gayet mahremânemüzakere olunarak hal’de bulunan asker, derhal taşraya gönderilüpyenidencelbolunanaskerlere-RüştüPaşanınemirveişareti ile -SultanAbdülâziz’inzuhuredendoksanbeşbinliranakdimevcudundankırkbeşbinlirasıdağıtılmış...”Şuifadedenvevesikadandaanlaşılıyorki,ihtilâlcizorbaPaşalargrubu

hal’içinkullandıklarıaskereİstanbulhalkınınayaklandığınıbildirmişler,sonradaPadişahınvefatettiğiniveyerineSultanMuratHanıngeçtiğinibildirmişlerdir.Fakatasker,meseleninaslınıhaberalınca,hoşnutsuzlukbaşlamış ve Sadrazamın emri ve işareti ile başka yerlerden celbedilen

askere,Padi--373-⇧

şahtangaspettikleridoksanbeşbinaltınınkırkbeşbinini tevzietmişlerve böylece hal’ keyfiyetini başarabilmişlerdir. Yani Paşaların devletebiçtiklerifiyatiştebukırkbeşbinaltınoluyordu.Demekoluyorki, askerdehalkdadevletinkudretini iadeetmişolan

Sultan Abdülâziz’e tamamen bağlı idi ve Paşalar, bugün tarihlerimizdeokutulanyalanı,ancakböyleparaileeldetuttuklarıaskerleredayanarakuydurmuşlar ve kendilerini akılları sıra temize çıkarabileceklerinidüşünmüşlerdir.Fakathakikatlernasıldaimaortayaçıkmışveyalanyokolmuşise,buiştedeaynenöyleolmuşveeldekalmışvesikalarlaHüseyinAvnitakımınınyalanıveihanetiortayaçıkmıştır.Üstat aynı eserinin 533. sayfasında da bumaddeye temas ediyor ve

damatMahmut Celâleddin Paşanın ifadesine atfen ve (Mir’atı Hakikat)adlıhatıralarınadayanarakşunları,naklediyor;“Cesur, fedakâr rey ehli bir yârî sadıkı bulunup da padişahı askerin

yanına götürse ve bu halde tesaddi edenlerin garezkârlıklarını anlatsaidi,(Alembirbirinegirüpiğfalâtıhasideilesevkolunanaskerinsüngüleritersine dönmek ve mürettibi fesat olanları tepelemek ağlebi melhuzatidi.)Fakatkurenavesarayhizmetindekiaskerîümera,(Âlelûmumrüşvetve sirkat ile cem’i male mütemayil bir takım erazil (reziller) olupiçlerindeHafızMehmetbey gibiHüseyinAvni Paşameclûbu hainlerin)de bulunması, garezkârın cür’etlerini tezyit ve teşebbüslerini teshileyledi.”Şimdi Sultan Abdülâziz’in hal’i vak’asına nereden bakarsak bakalım,

padişahın da devletin de bir büyük ihanete kurban gittiği hakikatinigörürüz.Fakat Sultan Abdülâziz’i hal’ ve katleden çetenin içinde bulunan

SadrazamRüştüPaşayasöylenenşu-374-⇧

sözler, hal’ meselesinin nasıl bir mesele olduğunu sarahatle ortayakoymaktavetariheböylecemalolmaktadır.İbnülEminbey,aynieserinin535. sayfasında Yusuf Kâmil Paşanın, Sadrazama söylediği şu sözlerinakletmektedir:

“Yusuf Kâmil Paşanın - hal’ ve iclâsı, saraya gelmekte olduğu sıradaişidüp-SadrazamRüştüPaşayısalondakalabalıkiçindenesuretletevbiheylediğitercemeihalindeyazılmıştı,Salonamuttasıl odaya gittiklerinde Kâmil Paşa, (buna yıllardan beri

unutulmuş olan bir fiili meşumu tecdit ediniz. Menafii şahsiyenizimuhafazaetmekiçündevletvemilletinmenafiiniayaklaraltınaaldınız.Bu yüzden dahilde ve hariçte birçok fenalık zuhur edeceğini hatıragetirmediniz.ALLAHCEZASINIVERSÜN.”Bu hükme ilâve edilecek tek kelime yoktur ve Yusuf Kâmil Paşanın

vardığı hüküm gerçektir. Zira bu hal’ keyfiyetinden sonra Yusuf KâmilPaşanın açıkça söylediği fenalıklar arka arkaya zuhur etmiş ve devletböylece kendisine de Türkmilletine de hazırlanan son’a doğru sür’atlesürüklenmiştir.Ancakyukarıdan beri vermeğe çalıştığımız tarihi vesikaların ışığında

Sultan Abdülâzîz Hanın niçin ve neden katledildiği hakikati dekendiliğindenortayaçıkmışbulunmaktadır.Buvesikalaragöre,neasker,nehalknedebirkaçpaşadışındaSultanAbdülâziz’inhal’inetaraftarhiçkimse yoktur. Binaenaleyh, Sultan Abdülâziz meselesi bitmemiştir vetekrartahtaçıkmasınıönlemek içintedbiralmak lâzımdır.Butedbirneolabilirdi?Elbetteki,halinşartlarıiçindekatl!..Zira,ingiltere’ninarzusuveemriileyaptırdığıveesbabımucibesiİngilizcihanhâkimiyetisiyasetiolanbuhal’key-

-375-⇧fiyetindensonra,artıkİngilizlerişitesadüflereterkedemezlerdi.Osmanlıİmparatorluğunda cereyan etmiş olan hal’ keyfiyetini tabiî seyrineterketmek demek, o güne kadar girişilmiş olan ve neticeye ulaşanhareketi temelinden yıkmak demekti. Bu noktai nazar İngilizler içinkendi bakımlarından kendi siyasetleri istikametinden doğru idi. Onuniçindir ki, Sultan Abdülâziz’in katline, teşebbüs etmişler mi idi,etmemişlermi idi? hususumünakaşa edilemez. Bu hususu tevsik ediciherhangi bir vesika olmamakla beraber, hal’ keyfiyetinden İngilizlerinelde etmeği düşündükleri, dünya siyaseti menfaatlerini göz önünegetirirsek, Sultan Abdülâziz’in katlinde de parmakları olduğuna ciddîşekildeinanmakicabetmektedir.Paşalar ise, iş bu raddeye geldikten sonra hem içine girdikleri

ihanetleri sebebiyle, hem de Sultan Abdülâziz’in tekrar tahtaçıkarılmasının kendileri için tazammun edecek mânayı idrak,ettiklerinden katli yoluna gittikleri bir gerçektir. Zira, bir SultanAbdülâziz Hanın tekrar tahta çıkması demek, kendisini hal’edenpaşaların,behemehalortadankaldırılmasıdemekti.İştemahlûpadişahınkatledilmesininikincisebebidepaşalarınbucan

vemalkorkusudur.Şimdi yukarıda, işaret ettiğimiz Yusuf Kâmil Paşanın, Rüştü Paşaya

söylediği şiddetli sözler ve ithamları karşısında Rüştü Paşanın verdiğicevâbıgörelim, İbnülEminaynı eserinin aynısayfasındabuhususta şumalûmatıvermektedir:“Rüştü Paşa, (Yusuf Kâmil Paşanın yukarıda işaret ettiğimiz sözleri

üzerinecevaben)amanefendiminayetbuyurunuz.Ehemveelzemolanhal’ yalnız benim ve vükelânın ittifakımızla değil, umum, milletin veülemanınittihadlarıilevetarafımeşihattanverilen

-376-⇧fetvayışerifehükmünetevfikanicraedildi.”KâmilPaşaisebucevabaşusözlerlemukabeleetmiştir:“Bu garazkârane muameleye milletten bir ferdin malûmatı ve rızası

munzamdeğildir. Hal’e sebep olanlar, birkaçmenfaatperest; ve kindarhainileonlaratabiolanhazeledenibarettir.Farzedelimkipadişahınbazıyolsuzluğu ve israfı vardı. Sizler de devlet ve milletin hamii menafiiolduğunuzu işae ediyordunuz. İçinizden biri, menfaatini feda ile(tuttuğunuz meslek, devlet ve millet hakkında muzırdır. Bu mesleğiterkediniz) diye halisane ihtar eyledi de padişah kabul etmedi mi?”tarzındamukabeleetti.Bütünbunlardagösteriyorkidevletbirbüyükihaneteuğramıştıvebir

Osmanoğlu katledilmişti. Sultan Abdülâziz Han merhum, esasenkatledileceğine dair bir takım şüpheler içinde idi. Bu hususu SultanMurat’a da bildirmiş ve hayatının emniyet altına alınmasını israrlaistemişti.İbnülEminbeySonSadrazamlaradlıeserinin540.sayfasındabu hususu işaret ediyor ve merhum padişahın Sultan Murat’a yazdığıtezkereyiveriyorvebumalûmatışöyleveriyor:“Merhumun Topkapı sarayından sultan Murat’a yazdığı birinci

tezkeredehayatınıntemininitalepeylediği; ikincitezkerededeTopkapısarayında tahsisolunandaireden şikâyetle, (AllahveResul aşkınabeniburadanhalâseyle.Ziracanımdanemindeğilim.Niyemalikisemcümlesisanahelâlolsun.Bundanböyleherneverilir iseanakanaatedeceğim.)VesultanMuratdafevkalâdemüteessir,amcasınateminatsadedindebirtezkereilemerhumpadişahacevapverir.“Böyle ahval üzerinemünasip olmayanmülâhazat ile efkârı âliyenizi

it’apvetahdişbuyurmamanızırica-377-⇧

ederim. Zira maazallahü teâlâ zatınızın değil, hanedanınızdan birisihakkında zerrece bir zarar vukuunu tasavvur bile Allah hakkı içinkimsenin hatırına gelmemiştir. Kendinizi, evlât ve hanedanınızla cemiihatardanmâsunbilmenizikemaliehemmiyetlebeyanederim.”Padişah teminat vermiş, fakat bu teminat ileride de görüleceği gibi

hain, gaddar ve hodbin Hüseyin Avni’nin üzerinde herhangi bir tesiryaratmamış ve katl vak’ası meydana gelmiştir. Mahlû pâdişâhınTopkapıdanbirbaşkayerenaklihususundakimüracaattansonra,SultanAbdülâziz Han, nihayet cuma günü sabahı saat yedide TopkapısarayındanalınmışveFer’iyesarayınanakledilmişti.Fer’iye sarayı ise yalnız onun değil, rahmetlinin şahsında Osmanlı

tarihinindesonuolmuştu.Nihayet o meşum 4 haziran 1876 tarihi gelmiş dayanmıştı ve bu

tarihte,SultanAbdülâzizHanşehitedilmişti.Şehit merhumu tahtından ve canından edenler, mahlû sultanın

sakallarını düzeltmek için ısrarla istediği bir makasla kollarınındamarlarınıaçtığınıveölümününintiharolduğunusöyleyegelmişlerdir.Bu husustaki müstenidat sadece padişahı âlempenahı hal’edenlertarafından ileri sürülen ve söylenen sözlerdir. Fakat vak’a aşağıda dagörüleceğigibitamamenbirsuikastadayanmaktadır.Şimdisırası ilebuhususta İbnül Emin Mahmut Kemal İnal beyin Son Sadrazamlar adlıeserinden (548 ve müteakip sayfalar) aldığımız şu malûmatı gözdengeçirelim:“DamatNuriPaşa22haziran1297tarihlimufassalârizasında;Sultan

Murat, taam ederken yanına girdiğimde, (paşa, vefatı sahih mi?) deyip

sıhhatiniarzedin--378-⇧

ce kendisine fenalık gelerek yemekten kalktı) yine o tarihli diğerârizasında,(sultanAbdülâziz’inmakaslakendiniitlâfeylediğiniHüseyinAvniPaşadan işiterekarzeylediğimde sultanMurat, (Eyvah, gitti emmaşimdi bunu halk benden bilûr) dedi ve 19 Cumadelûlâ 1298 tarihliistintaknamede (Sultan Murat taam buyuruyorlardı, bendeleri dekarşularındabulunduğumhaldeSeyyitbey-Kurenadan-gülerekkemalişetaretlegelüp,(Sultanİbrahim'intürbesinegömülecekzatAllahsizlereömürlerversinvefatetti.)demesiileSultanMurat’ınelindençatalıdüşüp(Aman bu ne haldir, git şunu anla) diyerek düşüp bayıldı. Ben dedışaruyaçıktım.Merdivenbaşınageldim.Aşağıda bir adem koşaraktanbeni bulmak üzere çıkar iken tesadüf olundukta, (Aman Sultan Azizyaralandı, Fer’iyedenhekim istiyorlar)dedi.BendenizdederhalMarkoPaşanın bulunup götürülmesi emrini verdim. Sonra sultan Murat’ınhuzuruna çıktım. Seyyit bey, Sultan Murat’ın belini oğuşturmak ilemeşgul idi. Sultan Murat bana bakarak, (Paşa, tahkik, ettin mi, nasılhaldir?) dediğinde, henüz tahkik edemeyüp ancak ufak bir yara almışolduğunu istima ederek Marko Paşanın götürülmesini tembih etmişolduğumu arzeyledigimde (Aman durma kendin git. Allahaşkına olsun,tedavisine dikkat olunsun. Aman bir şey olmasın, umum millet bunubenden bilûrler,) dediği sırada Seyyit bey tesliyet makamında (olursaolsunbumahzaefendimizinbahtiyarlığıasarıdır.Umummilletdahibunuefendimizinbahtiyarlığınahamlederler,)dedi.”“Vükelânınekserikarakolhanebahçesindeoturmaktaidiler.Bendeniz

irade mucibince vukui hali Avni Paşadan suâl ettiğimde, “Allahkendulerine ömür, versün. Sultan Aziz vefat etti. Vefatı dahi makas ilekolarınındamarlarınıkesmiş.Umumetibbayıvesefaret

-379-⇧tabiplerini ısmarladık. Hemen muayenesini icra ettirüp kaldıracağız.Nereyedefnolunacağınadair iradeyemuntazırız.”dedi.BusıradasureticebriyedegetirilmişolantabipÖmerPaşamuayeneyegitmektenistinkâfetmesiüzerineHüseyinAvniPaşa,alâmelinnasmumaileyhininrütbesiniref'eyledivehakipayışahaneyearzolunmasınıdahibendenizeifâdeetti.MerhumumuayeneedenMarkoPaşa, fiili cürmünkendi tarafından ika

olunduğunda tereddüt (!) göstermesi üzerine heyeti vükelâ, MarkoPaşaya hitaben, (BUNDA TEREDDÜDE ASLA MAHAL YOKTUR. DAHAHEKİMLER DE GELECEKLERDİR; BİR GÜZELCE MUAYENE RAPORUYAPTIRDIN?İMZAEDENLERETSÜN)demiştir.”Bu‘ vesikayabizim ilâve edecekherhangi bir sözümüz yoktur.Ancak

gerek heyeti vükelânın, gerek Hüseyin Avni Paşanın tarzı hareketleri,MarkoPaşanıntereddütleri,bizedetarihedeçokşeyleranlatmaktadır.Şimditekrardevamedelim:“... SultanMurat,heyetin -RüştüPaşa,MithatPaşa,AvniPaşa,damat

MahmutPaşa,KayseriyeliAhmetPaşaileşeyhülislâmHayrullahefendi-mütegallibane muamelesinden bizar olup terki saltanat edeceğinitefevvün eylediği vükelâca işitilmesi üzerine âtide zuhur edecekfezahatten nefislerini kurtarmak içün SultanAbdülâziz’in şehadetini venisbetiye davetini tertip eyledikleri muhakkaktır.” Nuri Paşa bundansonra tarihe cidden çok kıymetli bir vesika ikame etmekte ve SultanAbdülâziz’inşehitedildiğinianlatmaktadır.“ŞimdiburadaİbnülEminbeyinşuifadesinebakınız:..“Sultan Murat’ın en ileri gelen mensuplarından meşhur Şefkati bey

AbdülhakHamitmerhumaodaba--380-⇧

na mükerreren nakletmiştir ki, Sultan Aziz’in hal’inden sonra ifnasınıHüseyin Avni Paşa, teklif edince Sultân Murat telâşa düşüp “Ben katilolamam”diyerekteklifişiddetlereddetti;AvniPaşa,“Ohaldeyineonuniclâsı lâzım gelir, dehşetli fenalıklar zuhur eder” tarzında tehdit veifadede bulunması üzerine Sultan Murat, “Beni iclâs ederken reyimisordunuz mu ki, onun ifnasında benden müsaade istiyorsunuz” dedi.Kemâli teessürle odadan çıktı. Hüseyin Avni Paşa bu cevabı, irade,hükmündetelâkkivekatletasaddietti.”Mahmut Celâleddin Paşa, muhakeme sırasında Sultan Abdülhamit

Hanatakdimettiğiverakadadiyorki:“Hüseyin Avni, Mısırlı Mustafa Fazıl Paşaya, (Ben andan ahzi sar

etmedikçeAllah,canımıalmasun)demişidi.”Hüseyin Avni, Sultan Abdülâziz’i mutlaka katletmek istiyor ve buna

bazı gizli yollardan da teşebbüse geçmiş bulunuyordu. Daha evvelce

yapılanbuteşebbüslerdenbiriside,şudur:“Hakan-ımerhumunkilercibaşısıSaitbeyielealarakşerbetiçinezehir

katılmakla sultanAbdülâziz’i tesmime karar vermişve eczacı başı FaikPaşayıMAHSUBENLONDRA’YAgönderüpkokusuzvegayetmüessirbirzehir celbetmiş olduğu halde merhumun, içtiği şerbetleri evvelcekurenasınatattırmakgibi itiyatları bu hareketi dahi icrayamâni olmuşidüğü-YusufPaşanın-MaliyeNazırıHüseyinAvni’denişittiğiteşebbüsdekatilâneteşebbüsattandır.Kâmil Paşa merhum, Sultan Abdülâziz’in, Hüseyin Avni tarafından

şehit edildiğine vakıf olduğunu müeyyittir ki, Hüseyin Avni’nin ÇerkesHasantarafından

-381-⇧katlolunduğunu işitince, “Beşşir EL-KATL BİL-KATL”{35} hadisiniokumuştur.(SonSadrazamlarsayfa550)denmektedir.Üstataynıeserin551sayfasındada:“SonfıkrayıbabamMehmetEminPaşaYusufKâmil Paşadan - bizzat

işiterek - şu suretle naklederdi: “Sultan Abdülâziz’in ziyanını haberalınca, Paşa meclisinde bulunanlara hitaben, “Hüseyin Avni hinzirinesöyleyiniz, “Beşşir EL-KATL BİL-KATL” sırrı kariben zuhur edecektir."demektedir.Üstat biraz aşağıda da şunu yazmaktadır: - “Hafız Mehmet bey de -

Hakayıkul-Beyan’da-diyorki:“Vak’aielimedenbirkaçgünsonra-sadrıesbak-KâmilPaşamerhumun

cennetmekânefendimiziçünyeisvematemetmekteolduklarımesmuumolarak merhumi müşarünileyhin ceza ve fezaına iştirak etmek üzereyalısınagidilmiş ve bir sedliyon üzerinde kımıldanmağa vakti olmadığıhalde, “Haini bed girdar, başımıza ne belâ getirdi; Ayağından başınakadarOsmanlıPadişahıolarakcenabıyezdanıbizevalinyaratmışolduğubirvücudınadirülmevcudunziyaıebedisinesebepoldu,”diyerekağlaya,ağlaya Hüseyin Avni Paşaya lânethan olmuş ve acizlerini meşyüharekettendurbirmeyyithalinegetirmiştir.”Aynıeserin553.sayfasındaüstatşumalûmatıdaveriyor:MemduhPaşa:

“Serasker Hüseyin Avni Paşa, beklemediği bir muameleden muğberoldu ki safiye ve metaneti ahlâkına kani ve servetinden mütemeddiolduğuMısırlıPrens

-382-⇧Halim Paşaya, (Padişahın hayatına hatime verecek bir fidai tedarükümümkin olmaz mı?) teklifine, (Dünya halkını bana kaatil gözü ilebaktırmak mı istiyorsunuz?) cevabını verdiğini Halim Paşadanduymuştum.”İbnülEminMahmutKemalbeyeserinin554.sayfasındapekmühimbir

vesikadahaveriyorki,buvesikadaadıgeçenFahriBey,şehitpadişahınkatlisırasındaverdiğiifadedeşusözlerisöylediğininakletmektedir:“BenSultanAzizmerhum,kendisiniöldürdüdiyemem.Öldürmedide

diyemem. Ben, zaten Mustafalarla, Mehmet ağanın oraya gelişini pekbeğenmemişidimdemektedir.”Bu ifadenin birinci fıkrasından mâna çıkarmak müşkül ise de ikinci

fıkradan, bahsettiği şahısların katilde kullanılmak üzere Fer’iyeyegetirildiklerinianlatıyor.Oşahıslardan,yanikatillerdenYozgatsancağındaKarahisarlıKaradeli

oğlupehlivanMustafaÇavuşsorgusundaşuifadeyivermişti:“Mahmut Paşa (damat) bizi mabeyinde misafir odasına celp ile bize

yüzer lira maaş verileceğinin sebebini anlattıktan sonra şöyle talimatverdi: (Sultan Abdülâziz’i boğazından kesmek olmaz. Kimseninanlayamayacağı suretle yapılmalıdır. Kollarının damarlarını kesüpbitirmelidir, iptida sol kolunun damarlarını kes.) Çavuş Mustafa, beyazçakı ile kollarının damarlarını kesti. Canı çıkmadan savuştuk,”demektedir.“O gece Fer’iye karakolhanesinde kaldık. Sabahleyin Fahri bey gelüp

biziiçerügötürdü.Abdülâziz’in-383-⇧

dairesi nerdibanından{36} benim elime beyaz saplı bir çakı verüp,(bununla işi uydur) dedi. Odaya girdiğimizde derhal Fahri bey,Abdülâziz’inarkasındankucaklayıpkollarınıtuttu.CezayirliMustafadahiayaklarına oturdu. Ben de çakı ile Mahmut Paşanın dediği gibidamarlarınıkestim.Vehleten(Neyapıyorsunuz)gibisöylemekistediise

dekendusinefenalıkgeldiğindenhiçbirmuameledebulunamadı.”Vediğeristintaknamesindede:“MahmutPaşa talimatverdiktenbir saat sonradaNuriPaşa(damat)

odasındayalnızolarakçağırdupgittiğimde,(Seni,MustafaveMehmetileberaber yüzer lira maaşla Sultan Abdülâziz’in hizmetine memurengöndereceğiz, oraya memuriyetiniz Abdülâziz’in itlâfı içindür. Solkolundan urup kan damarlarını keser ise çabuk ölür. Kimse anlamaz.ZabitinizCezayirliMustafa’nınmalûmatıvardır.Bir sırasını düşürüp şuişi bir an evvel bitirin. Siz de kurtulursunuz, biz de kurtuluruz), dedi.Muahharen refiklerimle beraber çağırdığında (güzel hizmet edin) diyetenbihaticraetti”diyor.BoyabatlıElmacıoğluhacıMehmetdeistintaknamesinde:"PazargünüsabahleyinÇavuş(Mustafa)verefikimizCezayirliMustafa

ileberaberolduğumuzhaldeFahribeybizikarakolhanedenalupFer’iyesarayının içine götürdü. Sultan Aziz’in odasına girdik. Fahri beyarkasından kollarını tutup ben ve Mustafa ayaklarını tuttuk. ÇavuşMustafa, biyaz çakı ile kollarının damarlarını kesti. Canı çıkmadansavuştuk”demektedir.HaremağasıReyhanağada.“Odayagirenler,CezayirliMustafa,diğerMustafa,

-384-⇧Mehmet ağa, Fahri bey, asker Ali bey, Necip, harem ağası Rakım vebendenizdenibarettir.DiğerharemağasıNazif,aşağıkatta idi.Odanın içtarafından o iki asker zabiti (Ali ve Necip) kılıçlarını çekmiş olduklarıhalde birisi içeru girmek ister ise urmak üzere beklemekte idiler.Merhumun arkasından dahi Fahri bey tutmakta idi Mehmet ağa ileCezayirli Mustafa dizlerinden vesair mahallerinden tutmakta olduklarıhaldediğerMustafaçavuşdahiAvrupa’dangelenbeyazsaplıufakniştergibiçakı ilekesmekteolduğunugördüm.SultanAziz (AmanAllah)diyebağırmakta idi. Camlar kapalı idi. Kapunun haricinde sofada dahi ikinefer asker beklemekte idi. Bir damarını kestiler. Kan kapuya kadarfışkırdığınıgördüm.Bu işlerononbeşdakikakadarbirmüddet içindeoldu.Andansonrabirperdeyırttılarsarmakiçün.BadehuValideSultanveikincihazinedarvesairkalabalıkkoştular.Hertaraftanferyatvefigan

başladı.”demektedir.Bu suretle katledilen Sultan Abdülâziz Han merhum, vakit

geçirilmeden Hüseyin Avni Paşanın emri ile derhal Karakolhaneyekaldırılmışveoradakahveocağınayerleştirilmiştir.Hüseyin Avni Paşanın bir Sultan-ı Alempenah olan zatın şahsında

gösterdiği bu muvazenesizlik ve edepsizlik de gösteriyor ki, kendisiİngilizlerin tahrik ve teşviki ile bu işi yapmış olmasına rağmen, kin vegayzınıyenememiş,sağlığındayapamadığı,esasenyapamayacağıbir işi,padişahınna’şınayapmakgibialçaklığınenednasınatenezzületmiştir.MehmetZekiPakalın’ınHüseyinAvniPaşaadlıeserindebelirttiğigibi

de babasının, kendisi hakkında sarfettiği şu sözü gerçekleştirmiştir.Babasıbirgün

-385-⇧kahveye çıkmış, arkadaşları, Hüseyin Avni Paşanın Seraskerkaymakamlığınıtebriketmişlerve(Maşallahseninsıpabüyüdümerkepoldu) demişler. Eşek si... Ahmet ağa bu sitemli söz üzerine gülmüş ve(Evet,bizimsıpabüyüdübirbüyükeşekoldu,demişveilâveetmiş,şimdibizimeşekbiranırırsagörürsünüzanırtısınıyedidüvelduyacak.)İşteböyleceHüseyinAvnianırmış,hemöylesinebiranırmışki,onun

sesini yalnız yedi düvel değil, yedi cihan duymuştur ve bu anırtı cihandurdukçadevamedecektir.Hüseyin Avni, maktul padişahın na'şını Karakolhaneye naklettikten

sonra da kinini yenememiş, içindeki bütün pisliğini ortaya dökmüştür.Bu hususta İbnül Emin Mahmut Kemal İnal bey Son Sadrazamlar adlıeserinin544.sayfasında:“Merhumun şehzadelerinden diğer bir zat (Hatıra) hakkında -bana

dikte ederek- Atıf beye yazdırdığı verakada, (İntihar) isnadının red ilediyorki:(Hal’ tebliğ olunarak saraydan çıkacağı sırada pederim, bir müddet

tevakkuf ilemüdafaayatevessüledilmesinidüşünmüşve “nesuretlevekimlertarafındanhal’edildiğiminhakikatinianlayıncayakadarmüdafaaederim. Fakat memlekette bir felâket zuhuruna ve birçok kandökülmesinesebepolmaktankorkarım.”deyipTopkapısarayınaazimetetmiştir.) dedikten ve Fer’iyede itlâfına nasıl tasaddi olduğu bence

muhakkaktır”diyor.Vemerhumunşehitedildiğimahaldebırakılmayıp,ailesinin elinden cebren alınarak karakolhaneye nakledilmesini,doktorlara tekmil vücudunun değil, yalnız kollarının gösterilmesini vecesedigasledenlerin,kalbinüstünedoğruincealeticeriheileaçıl-

-386-⇧mış bir yara mevcut ve kan müterakim olduğuna dair ifadattabulunduklarınışehadetedeliladdediyor.”VeaynıeserdeİbnulEminbey,AbdurrahmanŞerefefendidennaklenşumalûmatıveriyor:“Fakat bazı zevatın ifadeleri ile Abdurrahman Şeref efendinin

naklettiği aşağıdaki fıkra -Şehzadenin iddiası gibi- cesedin tamamenmuayeneettirilmediğiniteyitediyor:Celbolunan etibba karakolda na’şı biletraf muayene etmek

istediklerinde, kılıncına dayanmış olduğu halde kapuda duran HüseyinAvniPaşamaniolmuşvebucenaze,Ahmetağa,Mehmetağadeğildir,birpadişahtır. Onun her tarafını açtırıp size gösteremem, demiştir.Seraskerinaldığı vaz’ı tehditkârane üzerine etibba sathicemuayene ileiktifaeylemişlerdir.”Yukarıdan beri izahına çalıştığımız Osmanlı İmparatorluğunu

parçalamak, böylece kendi dünya siyasetinde mani telâkki ettiği bubüyük devleti, Rusya’nın Akdenize, dolayısiyle İngiltere’nin hayatîehemmiyetihâiztelâkkiettiğibudenizeinmesinemâniolmakiçin,arada,İngiltere’ye muhtaç bir Türkiye haline indirmek için sarfettiği büyükgayretler ve entrikalar Hüseyin Avni Paşa ve takımının bu cinayeti ilekuvveden fiile çıkmış bulunuyordu. Sultan Abdülâziz Hanın Vefatıİngiltere’ye rahat bir nefes aldırmıştı. Artık kendisinin cihanhakimiyetine sed çekebilecek bir Osmanlı Devleti mevcut değildi. Zirateknik sür’atle ilerliyor, her yeni gün bir evvelki ile mukayeseedilemeyecek kadar ileride bulunuyordu. Ama bu husus da İngiltere’yitatmin etmemişti. İngiltere İmparatorluğun hâlâ kudretli bir devletolduğunu görüyordu. Devletin bu kuvvet ve kudretini yıkmak için debeynelmilelsiyasettetürlüçıkış-

-387-⇧larla Türklüğün başına yeni, yeni ve yıpratıcı gaileler açıyordu. Girit,Bosna, Hersek, Moldavya, Bulgar ayaklanmaları Sırbistan devletininOsmanlı İmparatorluğuna açtığı harp hep bu sebeplerle meydana

geliyordu.NihayetdevletesondarbeyiTersanekonferansıvuruyorve1293Türk

-Rusharbipatlıyordu.Burayatemasetmedenevvel,hadiselerisırasiylegözdengeçirelim.İngiliz cihanhâkimiyeti siyasetine kurban edilen SultanAbdülâziz ve

Osmanlıİmparatorluğu,henüzkuvvetvekudretinikaybetmişdeğildi.Bukuvvet ve kudreti, memlekette yine beynelmilel siyasetin meydanagetirdiği iç ayaklanmalar da yıpratacak güçten mahrumdu. Çünküdevletinelindeki imkânlarbeynelmilelsiyasetinOsmanlı İmparatorluğutoprakları içinde giriştiği bu kabil bütün hareketleri tedip etmeğemuktedirdivebuhususudaispatetmişti.BinaenaleyhBatılıdevletlerinve bilhassa İngiltere'nin elinde kuvvetli bir koz olarak değerlendirilenGirit ihtilâfı, Avrupa - Macaristan İmparatorluğunun siyasetindeehemmiyetli bir yer tutanBosnaHersek venihayetMoskofluğunhayatsahasıilânettiğiBalkanlarla,Fransa’nınbirikiasırdırsızdığıarzımev’uttoprakları ile Lübnan ve havalisinde cereyan eden hadiseler dahi budevleti yıkmağa kâfi sebepler değildi. Devletin elinde kuvvetli birdonanma ilekudretlibirkaraordusuvardı.Bukuvvetiyoketmekbatılıdevletlerin ve bu arada İngiltere ile Rusya’nın başlıca hedefi idi. FakatbütünbunlararağmenRusya,SultanAbdülâziz’inkurduğubudonanmave ordu ilemücâdele etmek cesaretini kendisinde bulamıyordu, ayrıcaRus çarı birinci Nikola bu ordu ve donanma ile kat’iyen harp etmekistemiyordu.Zirayuka-

-388-⇧rıda da işaret ettiğimiz gibi, Karadenizdeki Türk donanması, Rusdonanmasından her bakımdan üstündü. Türk donanmasındaki zırhlıgemiadediRusdonanmasınanisbetlebüyükbirkudret ifadeediyordu.Türk ordusu ise, dünyanın en iyi teçhiz edilmiş en iyi talim görmüşordusu idi ve ihtiyatları ile birlikte bazı kaynaklara göre 500, bazıkaynaklaragörede600bincivarındaidi.İşteRusya’yıda,RusçarınıdaTürklerlebiryeniharbesürüklenmektenmenedensebepbuidi.FakatİngiltereRusya’yıürkütenbuorduyumutlakaezmek,icabederse

bu orduyu mahvetmek ve dolayısiyle cihan hâkimiyetine giden yollarüzerindeki Osmanlı İmparatorluğunu İngiliz siyasetinin kıvraklığı ilekuvvet ve kudrettenmahrumetmek, ayakta tutmak gayesini güdenbir

siyasetitatbiketmekyolunagirdivebundadamaalesefmuvaffakoldu.İngiltere bu siyasetini Sultan Murat’ın aklî muvazenesinin

bozulmasından sonra tahta çıkan Sultan Abdülhamit Han merhumunsaltanatınındahailkgünlerindetezgâhladıvetatbikebaşladı,Osmanlı İmparatorluğunda artık meşrutî bir idare kurulmuştu.

İngiltereSultanAbdülâziz’inhal’ivekatli ile istediğineticeyialmışveogüne kadar birer sadık Osmanlı tebaası olan gayri müslimlere,istiklâllerini almak hususunda rahatça çalışabilecekleri bir meşrutimeclisinOsmanlıİmparatorluğundakurulmasınısağlamıştı.SultanAbdülhamitHanınOsmanlı tahtınaçıktığıgünolan31ağustos

1876’da devlet İngilizlerin ve Rusların tahriki ile isyan etmiş olanSırbistan ile harp halinde idi ve Osmanlı orduları her tarafta çok çetinsavaşlarvermekteidiler.

-389-⇧SırpprensiMilânObrenoviçdevleticiddîşekildetehditetmekteidive

Ruslar kendisine azami yardımı yapıyorlardı. Zira, Osmanlı ordusununRusyailebirharbekapışmadanöncehırpalanmasını,müstakbelbirTürk- Rus harbi için elzem telâkki ediyordu. Çünkü Rusya ordusunu henüztensik edememişti ve silâh ve malzeme bakımından Türk Osmanlıordusundandahazayıftı.BirdahilîharpilekendialeyhineolandurumulehineçevirmekelbettekiRuserkânıharbiyesiiçinşiddetlearzuedilenbir husustu. Bu maksatla Türkistan’a karşı Rusya’nın giriştiği istilâharbinde Taşkent kasabı unvanını alan tarihin tanıdığı gaddarkatillerden general ÇERNAYEF’i Sırp prensi Milân Obrenoviç’in emrinevermiş ve bu sapık prens de kendisini ordularına başkumandannasbetmişti.Türklere karşı korkunç bir kinin sahibi olan bu sadist general

Taşkent’egirdiğivakithemenkâmilenelinegeçenTürklerikatletmişveTaşkent’eâdetaşehirdekiTürklertamamenimhaedildiktensonragirmişve rahat bir nefes alabilmişti. İşte Sırbistan isyanını bu general idareedecekti.Vebugeneralonbeşgüniçindeİstanbulönlerinedayanacağınadair de gerek Çar’a gerekse Sırp Prensi Milan Obrenöviç’e teminatvermişti.Lâkinbusadistgeneralinevdekihesabıaslatutmamıştı.

General Çernayef'in Sırp ordusu başkumandanlığına tayin edildiğihaberi İstanbul’a gelir gelmez, Sadrazam Rüştü Paşa derhal Rus sefirigeneralİgnatiyefiçağırmışvedurumusormuştu.Generalde,haberiteyitetmiş ve bu tayinin Rusya ile Osmanlı İmparatorluğu arasındakimünasebetleretesiretmeyeceğiniilerisürmüştü.

-390-⇧Sonra general elçi teminat vermişti. Elçi, General Çernayef’in Sırp

üniformasıgiymesihususundaRusyatarafındankendisineherhangibiremirverilmemiştir,demişti.Rüştü Paşa ile Rus sefiri general İgnatiyef arasında geçen bu

konuşmadan bir hafta sonra da Sırp prensi Milan Obernoviç, devletleâdetaküstahçaalayetmekistergibi,Babıâliyeşuhaberigöndermişti.BuhusustaNizamettinNazif Tepedelenlioğlu (Sultan ikinci Âbdülhamit veOsmanlıİmparatorluğundakomiteciler)adlıeserinin394.sayfasındaşumalûmatıvermektedir.“Bir hafta sonra daBelgrad’dan İstanbul’a gelen bir resmîmurahhas

RüştüveMithatPaşalarıçıldırtacak(üstadınbunoktai nazarına iştirakedemiyoruz,) derecede küstahça bir tebliğde bulundu. (Prens MilanSırbistan hudutlarına bitişik Osmanlı topraklarındaki isyanlarıbastırmağakararverdi)vehaberciSadrazamaaynenşusözlerisöyledi:Prens hazretlerinin arzusu Sırp ordusunu imparatorluğun ve

prensliğinmüşterekmenfaatleriuğrundakullanmaktır.Sırpordusundakisubaylar ve askerler, isyan halinde bulunan Osmanlı ahalisi ile aynıırktan ve dinden oldukları için gittikleri yerlerde kucaklanarakkarşılanacakları muhakkaktır. Bundan ötürüdür ki, imparatorluğun veprensliğinmenfaatleriadınaprenshazretleribuarzularınıtatbikekararvermişbulunmaktadırlar.BununkısacaveTürkçesişuidi:(Prens Milan Bosna ile Hersek’i ve Bulgarların yaşadıkları Balkan

bölgesiniSırbistan’ailhaketmekazmindedir.)İkigünsonraKaradağPrenside,tecavüzemelleri-

-391-⇧nidahaaçıkbirdillebildirdi.Gönderdiğimesajdanbircümleverelim:

(Gittikçeartarakmemleketimitehditedenhadiselervebendenyardımaramaktahaklıolantopraklarüzerindebirneticevermedensürüpgidenmuharebelerbenisür’atlekesinbirkararvermeğezorlamaktadır.)Bu iki teşebbüsün anlaşılmayacak bir tarafı yoktu. Sırp prensi harp

arıyor ve Karadağ prensi de kendisini ayartmak için yapılan gizlitemasları reddettiğini açıkça bildirerek prens Milân’ın yolunu tercihediyordu.Milân temmuzun birinci günü karargâhını Aleksinaç’ta kurdu ve iki

temmuzsabahıgeneralÇernayefNişyanındanOsmanlıhududunugeçti.”Rusya’nın da İngiltere’nin de arzusu olmuş, iki prens, Osmanlı

İmparatorluğuna meydan okumuş ve Osmanlı topraklarınınderinlemesinde harekâta başlamışlardı... Bu harp elbette ki Osmanlıordusunuyıkamazdı.Amaitirafetmeklâzımdırki,birazyorardı.Esasenbu iki devletin de aradığı bu idi. Yani İngiltere de, Rusya da Osmanlıordusunun hırpalanmasını ve yıpranmasını kendilerinin takip ettikleribirbirinezıtsiyasetyüzündenistiyorlardı.Devletinbunacevabıçoksertolmuştu.GeneralÇernayefkuvvetlerinin

Osmanlı topraklarına girdiği haberi gelir gelmez, Hüseyin Avni’ninseraskerlikmakamına oturan Abdülkerim Nadir Paşa, ordunun başınageçmişti.EmrialtındaAhmetEyüpPaşa,OsmanPaşaveHafızPaşagibi,gayyurvetecrübeli,tecrübeliolduğunisbettededevletevemilletebağlıcesurvegayyurkumandanlarvardı.NizamettinNâzîfTepedelenlioğluaynıeserinin

-392-⇧395.sayfasındaTürkordusununileriharekâtınışöyleanlatmaktadır:“Osmanlı ordusu Çernayef'in dört kola ayırdığı Sırp ordusuna dört

koldan yıldırım gibi bindirdi. Osman Paşa, general Lesjan’ınkomutasındaki Sırp kuvvetlerini bozup Zağrep’i zaptetti. Batıda, aşağıDirina’da General Ranko Ampiliç’in emrindeki tümenler de Diyelina’yayaptıkları taaruzda muvaffak olamadılar, püskürtüldüler. General Zah,Yavor savaşında yenildi ve yaralandı. Tez kaçtı, canını zor kurtardı.Osmanlı sınırına dalışından on gün sonra Sırp ordusu ters yüz etmiş,tekrar ininegirmişti.Onbir yıl önceTaşkent’tekazandığı kolay zaferleşımarmışolanÇernayefyıldırımlavurulmuşadöndü.

Sırplardamoralkalmadı.Taşkentkahramanı(!)Çernayef'in15gündeİstanbul kapılarına ulaşacağını sanarak gönüllü yazılmış olan safdildomuz çobanları kaçmağa başladılar. Manevî kuvvetlerini yükseltmekiçinMilan, Rusya’dan yardımcı kuvvetler geleceğini ilân etti, fakat gelegele sekiz yüz kişi geldi. Bunların çoğu Çernayef ile birlikte Taşkent’iyağmaetmişolanlardı.Ovurgununtadıdamaklarındakaldığı içinşimdideİstanbul’uyağmayakoşmuşlardı.Bunun üzerine Prens Milan taarruzdan vazgeçti. Morava vadisini

müdafaayakararverdi.Sırbistan prensliğini aşağı yukarı müsavi iki parçaya ayıran bu vadi

doğrudantaarruzageçecekbirorduyu,yaniOsmanlıordusunuBelgrad’aulaştıracakenkestirmevetabiîyoldu.PrensMilan’ınumumîkarargâhınıkurduğu Aleksinaç müstahkem mevkii bu tabiî yolun korunmasisteminde en önemli nokta idi. Biraz ötesinde de en sert hücumlaradayanabileceğiiddiaedilenmüthişDeligıratistihkâmlarıvardı.

-393-⇧Fakat bu manialar Osmanlı başkumandanını yıldırmadı. Emrindekikuvvetlerin askerlik bilgisine ve cesaretine güvenen serasker 28temmuzda bir gece hücumuna karar verdi. Ahmet Eyyup PaşakumandasındakikuvvetlerbirSırphudutkasabasıolanGramadaüzerineyürüdü.ÖncülerekumandaedenHafızPaşaaltısaatsürenbirsavaştansonra düşmanı bütün mevkilerinden tarayıp attı. Bir gün sonra daSüleyman Paşa (Sultan Abdülâziz’i hal’edenlerden askeri mekteplernazırı)elindekikuvvetlerlebirdiğernoktadanSırphududunadalıyordu.AhmetEyyupPaşakuvvetleri ilebirleşenSüleymanPaşa 31 temmuz

günüTimoknehrininsağkıyısınıSırplardantemizledi.ÜçgünsonradabubölgeninenmüstahkemyeriolanÇinayzavaçzaptedildi.”Bundan sonra Osmanlı ordusu harp harekâtına devam etmiş ve

Sırbistan’dakikuvvetlersonbir ikiönemlibaşarıyaulaşmışlardı. EyyupPaşanın20ve21ağustosgünlerindegiriştiğiaskerîharekât24ağustostabirazduraklargibiolduktansonrabirdenbiresür’atlenmiş,29ağustostageneral Çernayef’i kötü bir duruma sokmuştu ve Ali Saip Paşakumandasındakikuvvetlerimiz,30ağustosgünü(TAŞKENTKASABI)nınburnuna gülerek arkasından bağırmış ve Morava nehrini iki koldangeçmişti.Bu,Sırbistanharbininyarısınıkazanmakdemekti.Çokmühim

bir haberdi ve bu pek mühim haber, Osmanlı karargâhından öncePeşte’den çekilen telgraflarla dünyaya yayıldı. Ve 31 ağustos sabahıAbdülhamitHantahtaçıkarkenbuzaferİstanbul’daöğrenildi.”Türk ordusu kolay ve zayiatsız denilebilecek bir zafer kazanmıştı.

Çernayefezilmiş,Sırpordusuheran-394-⇧

işi bitirilecek bir vaziyete sokulmuştu. İşte böyle bir günde de SultanAbdülhamit Han devletin kaderine el koymuş bulunuyordu. ŞimdiOsmanlıDevleti içinyenibirümit ışığıparlamıştıveSultanAbdülhamitHanbu ışığın ilkparıltısını da tahta çıktığı ilk gün göstermiş, Sırbistanharekâtı dolayısiyle Sadrazam ile aralarında fevkalâde mühim birgörüşme geçmişti. Bu hususta N. N. Tepedelenlioğlu aynı eserin 409.sayfasındaşumalûmatıvermektedir:“MutattebriklerdensonraSultanikinciAbdülhamitHanileSadrazam

RüştüPaşaarasındageçenilkciddîmuhavereşudur:Sultan:-Sırbistan işini müzakere yoluna dökmek için bir siyasî zemin

bulunamazmı?RüştüPaşa:-Hükümet buna lüzum hissetmiyor. Vazifesini tamamlamak üzere

bulunanorduyudurdurmakbüyükhataolur.Abdülhamit:-ŞuhaldekuvvetlerimizinasılhedefiBelgraddemek...Belgrad’akadar

gidebilecekmisinizpaşahazretleri?.RüştüPaşa:-Saye-i şahanenizde emelimiz budur. Bu müjdeyi de efendimize

verebileceğimeemniyetimtamdır.Abdülhamit:-KuvvetlerimizinSırbistankuvvetlerineüstünolduğunaşüphemyok....

Fakat bir daha soruyorumPaşa hazretleri, Belgrad’a kadar gidebilecekmisiniz?...

-395-⇧

RüştüPaşa:-İngiltere'de tam bir tasvip ile karşılanmış bulunuyoruz. Rusya

tarafındandanesiyasî,nedeaskerîbirmüdahaledevaritgörülmüyor.AvusturyaelçisiileyaptığımensondiplomatiktemaslardaViyanaelçisiile yaptığım en son diplomatik temaslarda Viyana kabinesinin Sırplaraindirilecek bir darbeyi tasvip etmekte olduğuna bir daha inanmışbulunuyorum.Abdülhamit:-Rüfekanızdaaynıkanaattemidirler?RüştüPaşa:-Efendimizin bu hususta zerre kadar tereddüt buyurmamalarını

hassatenricaederim.Abdülhamit:-MithatPaşahakkındadaaynıteminatıverebilirmisiniz?RüştüPaşa:-Kendimden şüphe ederim, Mithat Paşa hazretlerinden asla şüphe

edemem.Abdülhamit:-Şu halde kendileri de tıpkı sizin gibi Sırbistan işi için bir uzlaşma

çaresi aramak arzusunda bulunuyorlar... Böyle olunca da Morava’dakibaşarılarımızı Belgrad’a dayanarak tamamlamak icap ediyor. AcabaBelgrad’akadargidebilecekmisinizPaşahazretleri?...Abdülhamit, bu ilk muhavereden sonra, Rüştü Paşanın diplomatik

kavrayışlarıhakkındanotunuvermektetereddütetmedi.BuSadrazamPaşahazretleri,Avrupaumumîpolitikası hakkında pek

yayaidiler...GençPadişahın, (çok tecrübeli bir devlet adamı)şöhreti ile karşısına

dikilenPaşaya:-396-⇧

(Belgrad’agidebilecekmisiniz?)diyesormaktankastıbaşkaidi.O:(Belgrad’ın bir defa daha silâh kuvvetiyle zaptedilmesine büyük

Avrupadevletlerimüsaadeediyorlarmı?)Demekistemişti. Ve bunu sorarken de gönüllüRus subayları ile Sırp

askerlerinin cesetlerine basa basa bir Osmanlı ordusunun Belgrad’agirmesine büyük Avrupa devletlerinin asla müsaade etmeyeceklerine,yüzdeyüzinanmaktaidi.Bir gün sonra, Padişahın aynı sorularına Mithat Paşa muhatap

oluyordu. Devrin Milletlerarası büyük şöhret sahibi (Büyük devletadamı)dabubasitdışpolitikaimtihanındaSadrazamdandahaparlakbirnot alamadı. Hemen hemen aynı suallere hemen hemen aynı cevaplarıverdi,yalnızbufırsattanistifadeederek,gençpadişaha,aklısırabirdersdevermeğekalkıştı.Nasihatkılıklıbirders.Gözlüğünüdüzeltippüskülünüsallayarak:(Efendim, dedi Kanunuesasi de bir an önce ilân edilirse, Düvel-i

Avrupa Belgrad’a girdiğimiz gün Sırbistan prensliğinin daha sağlamkayıtlarla devlete bağlanmasını da terviç edecektir. Şimdi enzar-ı âlemüzerimizedikildi her payitahtıdüşündürenhepbizimkanunuesasi işi...Şunu hayırlısı ile ortaya attığımız anda devletimizin kolaylıklahalledilemeyecekhiçbirmeselesikalmaz.Abdülhamit,onahayretlebakakalmıştı.Budereceşöhretlibiradamın

bu derece safdil ve hayalperest olabileceğine o kadar hayret etmişti kiâdetaürkmüştü...Evet, ürkmüştü... Dünya ahvalinden bu derece bihaber bir insana

koskocabirdevletinasılteslimedebilirdiye...-397-⇧

Ziratahtaçıktığıanüzerindengeçenbukırksekizsaatiçindekorkunçbirhissintazyikialtındabulunuyordu.HadiselerinseyriMithatPaşayısadaretmakamınasürüklüyorgibiydi.

Mührünübuadamanasılverecekti?”SultanAbdülhamitHan,teşrikimesâiedeceğibuikişöhretlipaşanınne

malolduğunuanlamıştı.Anlamıştı ve hayretler içerisinde kalmıştı. ZirabuikiadamdaAvrupa,Siyasetinin(S)sinebilevakıfdeğillerdivebuikiadambirimparatorluğunkaderineelkoymakiddiasındaidiler.Sultan Abdülhamit Han kararlı idi. Ordusunun Belgrad’a girmesini

mutlakaönleyecekti. Zira,böylebir işgalin imparatorluğunbaşına nasılbirtakımfelâketlergetireceğinigayetrahatgörebilmişti.BirBelgradiçin,Osmanlı İmparatorluğunun katili olmak istemiyordu ve bu kararını datatbik etmişti. Zira, Sırbistan, Osmanlı İmparatorluğuna bağlı yarımüstakil bir prenslik değil tamamen müstakil bir prenslikti. Bubakımdan Abdülkerim Nadir Paşanın kumanda ettiği Türk ordularınınbirhamledeBelgrad’agirmeleriniveSırbistan’ıezmeleriniAvrupa,yaniHıristiyanlıkâlemiaslakabuletmeyecekti.Sultan Abdülhamit Han, Rüştü ve Mithat Paşalarla bu görüşmeyi

yaptıktan çok kısa birmüddet sonra bu paşalar, Türk ordusunun, SırpOrdusuna karşı, Sultanın kafasındaki düşüncelerden bihaber olarakAbdülkerim Nadir Paşaya verdikleri bir emir ile büyük taarruzageçmesini bildirmişler ve Eyüp Paşanın fevkalâdemüsait bir durumdabulunduğu bu vaziyetten istifade etmişlerdi. Eyüp Paşanın TaşkentkasabıÇernayef’eindirdiğidarbepekşiddetliolmuştu.Buikinci

-398-⇧darbeileberaberEyüpPaşaÇernayef’inkarargâhınadayanmışve3Eylülgünübuişibitirivermişti.Sırp ordusu tamamen ezilmiş, yıldırım gibi çarpan Türk ordusu

önündegönüllüRuszabitleriMoravasuyununkenarındasonnefeslerinivermişlerdi. Çernayef ise, bütün silâhlarını terkederek ancak canınıkurtarabilmişti.FakatgünlükişlerhakkındaPadişahamalûmatverenSadrâzamRüştü

Paşa, Abdülkerim Nadir Paşaya verilen taarruz emrini de söyleyincePadişahınkanbeynineçıkmış,yüzüsararmışveSadrazamRüştüPaşayaşuemrivermişti:-Ordularımızın ileri harekâtını derhal durdurunuz. Bu irademi vakit

geçirmeden Abdülkerim Nadir Paşaya da darülharpte bulunan diğerpaşalaradahementebliğediniz.Ve Rüştü Paşaya sırtını çevirmiş, mülâkatın bittiğini anlatmak

istemişti.RüştüPaşaitirazedecekgibiolmuş,fakatSultanAbdülhamit’insırtını

döndüğünügörünce,iradeyitebiğetmeküzerehuzurdançıkmıştı.İstanbul’dasaraydabuişlerhazırlanırken,ordusudarmadağınedilmiş

olan prens Milan Belgrad’daki bütün yabancı mümessilleri huzurunadavetederekonlaraperişanbirşekildesığındığıParaçilkasabasındaşusözlerisöylemişti:“Sırbistan’agarantivermişolandevletlerin arzusunauyarakPrenslik

hükümeti, Babıâli ile iyi münasebetlerin tekrar kurulmasını temin içinbüyükdevletlerinaracıolmasınıdiler.” (N.N.TepedelenlioğluaynıeserSah.415).Demek ki, Sultan Abdülhamit Han, neticeyi daha evvel tayin etmiş,

görmüşveSadrazamRüştüPaşaya,-399-⇧

ordunun ileri harekâtım durdurması hususunda emir vermişti. O,biliyorduki, Avrupa,Osmanlı ordusununSırbistan'ı yerle bir etmesine,Belgrad’ınzaptınamüsaade etmeyecekti. Belgrad’ı zaptedip demasadaterketmek suretiyle devletin itibarını düşürmektense, oraya girmemekdahamuvafıkolurdu.İşteSultanAbdülhamitbununiçinbuemrivermişvederhal, vakitgeçirilmedenordunun ileriharekâtının durdurulmasınıemretmişti.Sırp Prensi Milan’ın Avrupa devletleri temsilcilerine yaptığı

teşebbüslerden sonra bu devletlerin nasıl hareket ettiklerini ve SultanAbdülhamit Hanın ne kadar haklı olduğunu N. N. Tepedelenlioğlu’nunaynı eserinin416. sayfasındanaldığımız şu kısım daha açık bir şekildeizaheder:“Demek ki Abdülhamit Han, hadiseye takaddüm etmişti. Ya etmemiş

olsaydı? O zaman Sırbistan’ı korumak isteyen büyük devletlerin ilkarzusu askerî hareketlerin durdurulması olacaktı. Yani genç padişahınkendi iradesiyle yapılan iş, tepeden inme bir emirle yapılmış olacaktı.ŞimdibütünsiyasîkozlarOsmanlıkabinesininelinegeçmişbulunuyordu.ÇünküOsmanlıDevletiprensin“Aman”demesindenöncekendiliğindenharbi durdurmakla Sırbistan’ı yok etmek niyetinde olmadığını açıkçaispat etmişti. Böyle bir devletin iyi niyetinden kimin şüpheye hakkıolurdu? Bundan ötürü devletler gayet yumuşak bir dille aracılığagiriştiler. Eğer Abdülhamit’in iradesi Abdülkerim Nadir Paşanınhazırladığıokorkunçkatliamıönlemeseydikimbilirdevletlerneşiddetlibirsaldırışlaişegirişeceklerdi?Fakatkomitecipaşalardünyapolitikasındakigafletlerinibirdefadaha

gözevurdular.-400-⇧

İşte, hemen tetkike bağlayıp bir anlaşmayı kolaylaştırmak vehızlandırmak çaresini arayacakları yerde hoyrat ve nobran bir tavırtakındılar, önce, güya, temkinli görünmek istediler, devletlerinteşebbüslerine sür’atle verdikleri cevap ile işin şirazesini bir dahabozdular. Bu cevap Sırbistan prensliğinin teminât altında bulunanhaklarındançoğunugiderirmahiyetteidi.İştebirkısmı.Madde 1 - Sırbistan prensliği tahtına oturacak şahıs, zatı şahaneye

bağlılığınıbildirmeküzereOsmanlıpayitahtınagelecektir.Madde 2 - 1867 fermanı ile mülkiyeti ve hükümranlığı Osmanlı

hükümetinde kalmak üzere Sırbistan prensine yalnız muhafazası tevdiedilmişolandörtkaleeskisigibitekrarOsmanlıordusutarafından işgalolunacaktır. Bu hususta 1853 tarihli protokola harfiyen riayetedilecektir.Madde 3 - Sırbistan prensliklerindeki milis (Gönüllü) kuvvetleri

kaldırılmıştır. Prenslik hudutları içinde emniyeti korumak içinbulundurulacakkuvvetleronbinkişiyiveikibataryatopuaşmayacaktır.Gerisinegözgezdirmeğe lüzum yok... Bu üçmadde, komiteci paşalar

kabinesinin hangi hülya denizlerinde kulaç atmakta olduklarınıanlatmağa yeter, ilk madde ile Sırbistan prensi Osmanlıİmparatorluğunun yüksek rütbeli bir memuru halini almağa ve bunuzımnenilânazorlanıyor...İkincimaddeileprensliktopraklarıtekrarsıkıbir askeri kontrole sokulmak isteniyor... Yani Abdülhamit’in BelgradkalesinezorlakonmasınıönlediğiOsmanlıbayrağınıprensinkendieliileçekmesiisteniyor...Üçüncümaddeise,prensiaskertoplamakhakkındanmahrumediyordu.Heleprensin

-401-⇧ordusunda iki bataryadan fazla top bulunmasına müsaade etmemekSırbistan’ı eli kolu bağlı olarak tekrar Babıâliye teslim etmek demekti.ZiraOsmanlıyakarşıSırbistan’ınedinebileceğiteksilâhtoptu.Böyle bir zafer diktası ancak üçüncü Murat Han devrinde bir Sırp

kralına dikte edilebilirdi. Komiteci paşalar, Brankoviç prenslerininOsmanlı saraylarında istifraş edildikleri devirlerde yaşadıklarını mı

sanıyorlardıne?”TürkordusununSırbistanüzerineyüklenişi ilebirlikte, buprensliğin

tarumarolmasıkeyfiyeti,bütünAvrupa’yı,yanidüvelimuazzamayıciddîşekilde endişelendirmişti. Zira, Sultan Abdülhamit Hanın, amcası şehitSultanAbdülâzizHandandevraldığıordununharpgücübütünaçıklığıileortaya çıkmıştı. Bu bir ordu derğil, sanki bir fırtına idi ve bu noktada,İngiltere’nin de, Rusya’nın da gözleri faltaşı gibi açılmış, OsmanlıTürkünün eski kuvvet ve kudretini iktisap ettiğihakikati karşısında buikidevletdehşetedüşmüşlerdi.Sırbistan tecrübesi göstermiştir ki, Osmanlı ordusu hakikaten

Avrupa’nınkorktuğukadarkuvvetlenmiş, önünde zor durulur bir orduhaline gelmişti. Mahlû ve şehit Sultan Abdülâziz’in şahsında gününmodası haline getirilmiş bulunan israfların, hakikate tetabuk etmediğiişteSırbistanseferiilemeydanaçıkmıştı.Londra’daki İngiliz siyasileri de, Petrogtad’daki Rus prens ve

generalleri ve yüksek askeri şahsiyetleri de bu ümit edilmeyen neticekarşısında şaşkına dönmüşlerdi. Her iki devletin ve bilhassa İngilizsiyasilerinin gözü önüne Sırbistan galibiyetinden sonra, kurmakistedikleridünyahâkimiyetisiyasetlerininmumgibieridiğigelmekteidi.Zira,dünyanınenkritikbirnokta-

-402-⇧sındaolanvedünyanınbütünticaretyollarınıelialtındabulunduranbirOsmanlı İmparatorluğunun böylesine kudretli bir orduyamalik olması,İngilizlerin büyük fedakârlıklar sonunda mihrakına oturtmağaçalıştıklarıdünyahâkimiyetisiyasetininiflâsamahkûmolduğunuortayakoymuştu.İngiltere;Hindistanmüstemlekesinin,küçükİngilizadalarınaservetakıtanbumüstemlekenin,Osmanlı İmparatorluğununbukudretikarşısında sisli ufuklar ardında kaybolmak üzere olduğunu görmüştü.İştebunugördüğüiçindeİngilizdiplomasiyi,oinceveçokköklüsiyasetiilehareketegeçmiş,SultanAbdülâziz’ihal’ettirmiş,katlettirmişti.Amaişbununlabitmiyordu.Kendisinegüvendiği SultanbeşinciMuratHan,birrivayetegörebizzatşahidiolduğufakatkatledildiğinibildiğiamcasışehitSultanAbdülâzizHanınşehadetindensonrasinirkrizlerigeçirmişveaklîmüvazenesi bozulmuştu. Artık İngiltere, kendisine güvenilir birSultandanmahrumdu.Zira,daimî sinirkrizleri geçirenMuratHanınbu

hali ile saltanat tahtında kalması mümkün değildi ve İngiltere uzunmücadelelerden sonra elde ettiği bu müsbet neticenin bir hayaldenibaretolduğunugörüncedeâdetaşokeolmuştu.İmparatorlukveİngilizadalarının istikbali tehlikeye giriyordu. Elbette buna bir tedbir almaklâzımdı. Nitekim İngiltere bu tedbiri almakta da gecikmemişti. Tedbîrbasitti. İngiltere, Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya’yı yeni bir harbesürüklemek için ortalığı bulandırmağa başlamıştı. Böylece bir taşla ikikuş vurmuş olacaktı. Zira Rusya, Şehit hükümdarın meydana getirdiğikudretli orduyu ve donanmayı gördükten sonra bizzat Rusya’nıntehlikedeolduğunakararvermişvebütünkuvvetvekudretiilekendisinisilâhlandırmağa vermişti. Bu maksatla Fransa’dan büyük istikrazlaryapmış

-403-⇧vebuparalarıtamamensilâhlanmağaveyepyenibirdonanmakurmağahasretmişti.İngiltere, işte Rusya ile Osmanlı İmparatorluğu arasında çıkacak bir

harpilebuRuskuvvetinideciddîbirşekildeyoracakvebelkideOsmanlıordusuönündebuRusordusuyenilecekti.Onuniçin,derhaltedbiralmaklâzım gelmişti. İngiltere’nin parmağı olduğumuhakkak bulunanMithatPaşanınSadrazamnasbıdaböylecevukubulmuştu.Ziraİngiltere,Rusyaile harbi Sultan Abdülâziz’i tahtından indirip katlettirdiği Osmanlıricalinin işbaşında bulunduğu bir sırada çıkartmak istemiş; Rusyayenildiği takdirde de, iş başında bulunacak kendi adamlarına, istediğişekilde ve yüzde yüz kendimenfaatleri istikametinde bir yeni anlaşmayapmayıdüşünmüştü.LordSalisbury’nin İstanbul’da aktedilen ve adınaTersanekonferansı

denilenbukonferanstaOsmanlı İmparatorluğu lehinehareketininbizcetek sebebi işte budur. İngiltere bu şekilde hareket etmiş olmakla yenisultanıngönlünüyapmış olacak ve çıkması kaçınılmaz olan Türk - RusharbisonundaOsmanlıİmparatorluğunungalebesitakdirindebudostluktezahürünüileriyesürerekistediğianlaşmayıyapabilecekti.İngiltere bütün bu planları tezgâhlamış ve rayına oturtmuştu. Bizim

tarihlerimizinbüyükdevletadamıvasfını rahatçaverdikleribucahilvedünyasiyasetigörüşündenmahrum,sadecekendilerineverilenemirleriyerinegetirmekdurumundabulunanbupaşalarçetesininartakalanları

da İngilterenin tezgâhladığı bu siyasetin birer manivelâsı durumundaidiler.Yaniaçıkçası.İstanbul’dakiİngilizsefiriSirHenryElliot’unemirvedirektifleriyledevletinbaşınıyenidenderdesokmak

-404-⇧için birbirleriyle yarış ediyorlardı. Nitekim, Rüştü Paşanın, AbdülkerimNadirvediğerPaşalarınSırbistan’dakazandıklarımuzafferiyettensonrabuküçükprensliğeverdiklerivegençpadişahSultanAbdülhamitHanınhiç bir vakit terviç etmediği, lâkin devletin içinde bulunduğu nazikdurumugözönünegetirerekbiremrikaviolaraktasdikettiğiSırbistan’averilenanlaşmataslağı,Avrupa’yıhareketegetirmeğedekâfigeldi.Paşalarartıkkendibaşlarınabuyrukhalegelmişlerdi.Sırbistan’ateklif

edilen sulh şartları büyük Avrupa devletlerine de iletilmiş ve SultanAbdülhamit Hân bu hususu ancak üç gün sonra, o da bir tesadüfneticesindeöğrenmişti. BuhusustaN.N.Tepedelenlioğlu,aynı eserinin417.sayfasındaşumalûmatıvermektedir:“Abdülhamit,Babıâlininbüyükdevletlereverdiğibumuhtırayıüçgün

sonra, ayın on yedisinde hususî tabibinden öğrenmişti. DoktorMavroyeni’ye Avusturya - Macaristan büyükelçiliği baş tercümanısöylemişti.Buşartlarçokağır...demişveilâveetmişti:İmparator, Çar tarafından yapılan bazı sert teklifleri ısrarla

reddederkenBabıâliinadınaMoskof’ukışkırtıyorvezekiMavroyenibaştercümandanbutekliflerinneolduğunuöğrenmişti.Çar,Avusturyaİmparatorunabirmesajgöndermiş,Bosna-Hersekile

BulgarbölgesininRusveAvusturyakuvvetleritarafındanaskerikontrolaltınaalınmasınıistemişti.Buteklifegöre;RusveAvusturyaordularından

-405-⇧ayrılacak kuvvetler müşterek plana göre Osmanlı topraklarınadalacaklardı.BosnaileHersekAvusturyatarafındanveBulgarbölgesideRusyatarafındanişgaledilecekti...”

Avusturya bu teklifi reddetmişti. Görülüyor ki, Rusya, tek başınaOsmanlı İmparatorluğu ile bir harbi göze alamıyordu. Hele Sırbistanseferindensonraböylebirharbidüşünmesimevzuubahisbileolamazdı.NitekimAvusturya-Macaristanİmparatorluğunayaptığı teklifdebunugöstermektedir.SultanAbdülhamitHan,buhaberialdıktansonraPaşaların kendisine

malûmatvermeleriniboşunabekledi.Nihayet20Eylül1876tarihindevebir geceMithat Paşa ileRüştüPaşayı sarayda akşam yemeğine çağırdı.Padişah kendileri ile ciddî şekilde konuşmak azminde idi. Zira bahismevzuuolanhatalardevlete,yaniOsmanlıİmparatorluğunapekpahalıyamalolacakcinstendi.İşinaslabeklemeğetahammülüyoktu.N. N. Tepedelenlioğlu üstadımız aynı eserinin 418. sayfasında bu

akşamyemeğinişöyleanlatmaktadır:“Vedünyayıgülpembegösterensözleriniuzunuzundinlediktensonra

birdenbiredamdandüşergibisordu:-Viyana’dan,Petersburg’tanbirhabervarmı?RüştüPaşa:-Hiç efendimiz... dedi, ama hiç bir haber yok. Ses çıkaramıyorlar.

MuhtıramızınbütünşartlarınıSırbistan’ınkabuledeceğimuhakkaktır.Abdülhamit Han köyünden yeni gelmiş bir kalaycı çırağı saflığına

bürünereksordu:-BabıâlitarafındanbirmuhtıramıverildiPaşahazretleri?

-406-⇧Bununüzerineikipaşa,birininyarıdabıraktığını,diğeritamamlayarak

durumu-âdetalütfen-hikâyeettiler.Sultangenealttanaldı:-Çokcesuranehareketedilmiş...Vesustu.Paşalarınbirazdahakonuşupaçılmalarınıbekledi.Fakatne

Mithat Paşadan, ne Rüştü Paşadan başkaca hiç bir bilgi edinmekmümkünolmayacağınısezincecephedenhücumageçti:-Bahsettiğinizmuhtıranınverilmesindensonra,Avrupa’dakitesirlerini

araştırmamakbencebüyükhatadır.Hiçolmazsaüçbüyükmerkezingizlitepkileri araştırılmalı idi... Moskofların, Viyana ve Londra’nın nedüşündüklerini bilmeden nasıl rahat edebiliriz? Elçilerimizden hiç bir

habergelmedimi?Paşalarboş avlanmışlardı. (Hangimiz cevap vereceğiz) gibilerden bir

angözgözegeldiler.TereddüdükısasürenMithatPaşaoldu.-Bahsigeçenmerkezlerdekitepkilerhakkındabilgiedinmekgüçdeğil,

elçilere bildirilir ve cevap alınır. Mühim olan şudur ki... Viyana’dan vePetersburg’tanhemenbirkarşılıkgelmemiştir.-Bununeyehamlediyorsunuz?-Efendimiz,bununtekmânasıolabilir...kihakikatdebudur:Rusyada

Avusturyada,bumeseledekararlıdeğillerdir.AbdülhamitHan,peçetesinibırakarakhemenmasadankalktı:-Nefena...Nefena!..Buziyaretinsonaermesidemekti.Paşalardaayağakalktılar.MithatPaşa,tatlılarasıragelmedensonaerenyemeğitatlıyabağlamak

istiyormuşgibi:-HeleLondra’danaldığımızhaberlerfevkalâde...dedi.Sefirinizsarayve

hükümetmuhitleriileolante--407-⇧

maslarındanmemnunolduğunubildiriyor.Sonraborsada lehimizdebirhavabelirmekteolduğuseziliyormuş...Ve, bu kadarla kesti. Abdülhamit Han üst tarafını Sadrazamın

tamamlayacağını umarak bir dakika sustu. Rüştü Paşaya baktı. FakatPaşadantekkelimeçıkmayıncaziyafetsalonundanağırağırçıktı. Genişpencereleri denize bakan taraçalı salona yollandı. Paşalar da kendisinitakip etmişlerdi. Bir koltuğa oturup tam karşısındaki kanepeyi onlaraişaretettiktensonragözleriniMithatPaşayadikti.-Evetefendim...Devamediniz...Sizidinliyorumefendim...(Büyükdevletadamı),dahaçokşeylerbiliyormuşdazamanıgelmediği

içinsöylemiyormuşgibibiredailevegayethafifbirseslemırıldandı:-Arzedeblleceğimbundanibaretefendimiz.AbdülhamitHan,bucevabahayretettiğinihissettirmektençekinmedi.

-Londra borsasındaki hava değişikliğini dahi takip eden bir sefirinİngiltere’dekimuhalefethakkındabilgiedinmemişolmasınaşaşılır...Paşalarsustular.-Değilmiefendim?Bukesinsualelbettecevapsızbırakılamazdı.FakatPaşalarbirdenbire

büyük bir tereddütle frenlenmiş gibi idiler. İkisinden de yine bir sesçıkmadı.AmaPadişahınbu(değilmi,efendim)ikendikendinesöylemişolduğunusanmışlardaonuniçinsusuyorlarmışgibibirtavırtakınmasınıbildiler.Abdülhamitbukurnazlığıdagöğüsledi.-Gladstonedasusuyormuimişefendim?

-408-⇧BununüzerineRüştüPaşa,çaresiz,muhatapolmayıkabuletti:-Sefir Paşadan bu hususta yeni bir haber alınmadı efendimiz. Yalnız,

Gladstoneilearkadaşlarınaumumîefkârcaitibaredilmediğiötedenberimalûm.Muhalefet lehindebirdeğişiklikolmayıncaüzerindedurmamaksefirpaşanıneskiitiyadıdır.Abdülhamit:-Çokfenabiritiyat...dedivegülmektenkendinialamadı.SonraPaşaları

düşürdüğüzordurumdanyinekendisikurtardı.-ŞuhaldeLondra’dabütünmesele LordDerby’den görülecek iltifatın

derecesinde... Acaba İngiltere hariciye nazırının müzaheretinegüvenebilecekmiyiz?Paşalar rahat bir nefes aldılar. Çünkü ikisi de İngiltere dış

politikasındanaçıkbonolaralmaktaolduklarınainanmaktaidiler.RüştüPaşagöğsünügeregerecevapverdi:-İtimadımberkemaldirefendimiz... İngilizelçisi ilepeksıkı temasımız

devamediyor.MithatPaşadahemenilâveetti:-Sör Henry Elliot, durumu azamî derecede istismar edebileceğimize

inanmaktadır. İngiltere gibi temkinli bir devletin büyükelçisi elbetteüstünseciyelibirinsandır.Böylebirinanışıbizeihsasedebilmesiancak

LordDerby’denbuyoldabirtalimatalmasıilemümkündür.İngiltere’yeherhalvekârdaitimatcaizdirefendimiz.”SultanAbdülhamitHanilebuikiçetecipaşanınyaptıklarıbugörüşme

çok mühimdir. Zira her iki Paşa da İngiliz sefiriyle olan çok sıkımünasebetlerini inkâr etmedikleri gibi, gözlerini ve kulaklarını sadeceLond-

-409-⇧ra’ya çevirdiklerini ve dolayısiyle İngiliz siyasetinin dümen suyunda veemrindeolduklarınıbizzatitirafetmişolmaktadırlar.Vehelebüyükdevletadamı!MithatPaşanınsözleri.Birinsanınkendi

devletineihanetiçinbundandahamükemmelbirdelilbulmakherhaldeçokmüşküldür.Demekki,İngiltere’ninİstanbulelçisi (durumdanazamiderecede istifade edebilir ve bunu istismar edebilirsiniz) diyor da bubüyük zat da buna peki diyebiliyor, Peki ya Petersburg ne diyecek? YaParisveyaViyananediyecek?diyedüşünemiyormu?Hayırdüşünmez,düşünmez de değil, düşünemez. Zira kendisini İngiltere’nin İstanbulsefiri kebiri Sir Henry Elliot’a bağlamıştır ve bu büyük adamı işte busefirinherdediğiniyapmağamecburdur.MithatPaşa içinde,SadrazamRüştüPaşa içindenePetersburg’unveViyana’nınnedeParis’indeğeriyoktur. Onlar ne derlerse desinler, bu iki merkez ne düşünürlersedüşünsünler, bu hususlar Paşaları asla alâkadar etmez. Onlar içinLondra’nın söyledikleri veya söyleyecekleri mühimdir ve hareketlerinibunagöreayarlamağadamecburdurlar.Ziraherikisinindesırtındabircinayetinağır yükü bulunmaktadır ve şöhretlerini de, habasetlerini de,ihanetvecinayetlerinidebumerkeze,yaniLondra’yabağlamışlardır.Şimdi bu iki PaşanınTürk İmparatorluğunu, İngiliz sefirinin bir sözü

ilenasılbir felâketeattıkları çokdaha vazıholarakanlaşılmaktadır. BuPaşalarınbirbiriardıncaişlediklerivebilerekişlediklerihatalardevlete,millete ve İslâmiyete karşı giriştikleri ihanet zincirinin ikinci baklasıolmuştur. Birinci bakla şehit edilen Sultan Abdülâziz, olmuştu. FakatLondrabununlaistediğineticeyialamamışveikincihalkayıdabuikiada-

-410-⇧mınaveonlarınyararınahazırlatmıştı.İkincihalka,Sırbistan’averilenvebirer suretidebüyükmerkezlere iletilen sulh şartları idi.Buşartlar ki,devletin başını derde sokacak İmparatorluğu hayatiyetinin bitmesine

müncerolacakbirharbesürükleyecekve1293/1877-78dediğimizTürk-RusharbininçıkmasındaâmilolacakvebuPaşalardevletibiroldubittiile bu felâketli harbin içine atacaklar, sonra da koskoca birimparatorluğuntasfiyesidemekolanmağlûbiyetimizmeydanagelecekti.Ve bu Paşalar çetesi hâlâ tarihlerimizde kahraman, büyük devlet

adamı,hürriyetkahramanı,meşrutî idareninmüessisleri vesair gibi birtakımşatafatlısıfatlarlaanılacakveâlenenTürkmilletitahkiredilecektir.BabıâlininSırbistan’averdiğivebirersuretlerinidebüyükmerkezlere

tevdieylediğisulhşartlarıderhaltesirinigöstermişveilkreaksiyonçoksert olmuştu. Bütün büyükmerkezler, aynen Sultan Abdülhamit Hanıntahminettiklerigibi,Osmanlı teklifleriniçokağırbulmuşlardıveSultanAbdülhamitHaniledevletiidareedenbüyükdevletlulararasındageçenkonuşmadan birkaç gün sonra İngiltere’nin İstanbul sefiri kebiri SirHenry Elliot Babıâliye gelivermiş ve Sadrazam Rüştü Paşaya mülâkiolmuştu. Bu hususta N. Nazif Tepedelenlioğlu aynı eserinin 421.sayfalındaşumalûmatıvermektedir:“Vebubekleyişhiçdeuzunsürmedi.Tamaltıgünsonra,25eylül1876

sabahı İngiltere devletinin İstanbul büyükelçisi Henry Elliot cenaplarıBabıâliye damladılar... Pek hayırlı bir haber uman Sadrazam Paşahazretlerineharikulâdebirİngilizkâğıdındanyapılmışbüyücekbirzarfıuzattı.

-411-⇧-Altes... Dün gece geç saatlerde ekselans Lord Derby’den aldığım

mesajıtaksimetmekleşeref,duyarım.Elliot, yıllardan beri artık itiyat halini almış bulunan lâübaliliği ile

taban tabana zıt bir ciddiyetle söylediği bu merasimli sözle RüştüPaşanın yüreğini hoplattı. Hoplatacak kadar da vardı. Zira bu zarftançıkanmesajşudur:“HariciyeNazırıLordDerby’denbüyükelçiSörHenryElliot’a.Türkiye’ninbildirilen sulh esasları kabul edilemez. Aşağıdaki şartları

biranlaşmazeminiolarakteklifetmeniziricaederim:1-SırbistanveKaradağstatükolarınamutlaksuretteriayetedilecektir.2-Babıâli, Bosna ve Hersek için birer mahalli ve idarî muhtariyet

sistemi kurulmasını taahhüt edecek ve bu taahhüdünü altı devletle

birlikte imzalayacağı bir protokolda belirtecektir. Bu idarî muhtariyetsistemi Bosna ve Hersek ahalisine kendilerini idare eden memurlarıkontroletmekhakkınıverecekveidaremakamlarınınkötühareketleriniönleyecek bir garanti olacaktır. Bu taahhütler bu iki bölgede yeniemaretlerkurulacağınaasladelâletetmez.3-İdare adamlarının kötü hareketlerine karşı aynı garantiler

Bulgaristan’adaverilecektir.Bugarantilerinteferruatıileridedüşünülüpkararabağlanacaktır.4-Derhalresmivesarihbirmütarekeaktedilecektir.”Bu,güvenilendağlarakâryağmasıdemekti.Osmanlıgemisininbütün

yelkenleriniİngilizrüzgârıile-412-⇧

şişirmişbirsiyasîkaptanabundanbüyükdarbeolamazdı.Dış politikada en kuvvetli müzaheretler umduğu devletten gelen bu

silleSadrazamısarstı.RüştüPaşaduyduğuhayalkırıklığınıaçıkça ihsasetmiş olmalı ki, Elliot yanından ayrılırken -Artık bu Rüştü Paşadanİngiltere’ninciddîbirdostlukbekleyemeyeceğini-anladığınısöyler."İşteyeniİngilizsiyasetinininceliğibunoktadabirdefadahakendisini

ortaya koymuş ve bütün veçheleri ile tebellür etmişti. Rüştü paşa,İngiltereiçinarzuedilirbirsadrazamolmaktançokuzaktaidi.İngilterebu zatı, şehit Sultan Abdülâziz'in sadrazamı olarak tutmuş, diğerpaşalarlakurulanihtilâlçetesindeona,sadrazamolarakdeğeryermiş,işbittiktensonrada,işteböylesinebirhataileişbaşındanuzaklaştırılmasıesbabınımeydanagetirmişti.İngiltere’ninİstanbul’dagörmeğiarzuettiğiSadrazam da böylece su yüzüne çıkmıştı. Yani Rüştü paşanın Sırbistanmeselesindekihayali tutumu,dünya siyasetinevukufsuzluğu,bir İngilizajanı olduğu artık sabit olmuş olan Mithat paşaya sadrazamlık yolunuaçmış oluyordu. Mithat paşanın sadrazamlığı ise, devlete bir tersanekonferansıazimhatasınımeydanagetirecekveanutbirdirenişledevleti,Türkiye ile, Sırp misalinden sonra asla harp etmek istemeyen Rusyaarasında, onu felâketlerle nihayetlenecek bir harbe sokacakVe böylecede İngiliz siyasilerine ve İngiliz elçisine verdiği sözü yerine getirmişolacaktı. Yani imparatorluğuparçalamaksözünüböylecekuvveden fiileçıkaracaktı.

İngilizharicîyenazırıLordDerby’dengelenbuağırteklifinRüştüpaşaüzerindekitesirinekadarbüyükolmuşise,Mithatpaşaüzerindekitesirideokadaraksiistikamettetezahüretmişti.Paşamemnundu,ziraSad-

-413-⇧razamlıkkapısınınanahtarışüpheedilmeyecek şekildekendisinin elinegeçmişti.FakatMithatpaşahemenhareketegeçmediOsonkozunudaoynamak

venihayetdevletiiçindençıkılamazbiruçurumuniçineatmakiçinRüştüpaşayı da diğer paşaları da Sırbistan’a teklif edilen sulh şartlarınınkabulünde ısrar etmeleri için direnmeğe davet etti ve muvaffak oldu.Fakat;padişah sultanAbdülhamithandanda çekindiği içindaha ileriyegidemiyordu.Paşalarkendilerinihaklıçıkarmakistercesinede,mahlûveşehit Abdülâziz han devrinde yaptıkları bir usule müracaat ettiler. Elaltından dağıttıkları paralarla ilmiye sınıfını harekete getirdiler ve butakımınyürüyüşünütamineylediler.Sekizgündevamedenbuyürüyüşlesırasında ağızlarındaki sakız, (ordunun neden ileri harekâta devametmediğiveSırbistan’ınişininbitirilemediği)idi.Paşalar bir taraftan bu nümayişleri yaptırırlarken bir taraftan da

İngiliz hâriciyesine verecekleri cevabı hazırladılar ve Lord Derby’dengelenmesajilebirlikteGençSultanaarzettiler.RüştüpaşaileMithatpaşanıneseriolanbucevapOsmanlıkabinesinin

noktainazarındaisrarındanbaşkabirşeydeğildi.Ancakbucevapbirazdaha dolambaçlı yoldan hazırlanmıştı. Fakat netice aynı idi. SultanAbdülhamid han, gelen yazıyı da verilen cevabı da okuduktan sonrakarşılaştığıveçığrındançıkmışbulunanemrivakikarşısında,hazırlananmukabiltezkereyiimzaetmeyemecburkaldı.Paşalarınİngiltere’yeverdiklericevabinotada,ileriyesürdüklerivebir

can kurtaran simidi gibi sarıldıkları tez yakında kanunu esasinin ilanedileceğiOsmanlıtebaasıarasındakifarklarınaltıaysonrayapılacak

-414-⇧seçim ile kurulacak Ayan ve mebusan meclislerinde kaldırılacağınoktasına teksif edilmişti.Zavallıpaşalarbilmiyorlar, görmüyorlardı ki,Kanunu Esasinin ilânı ile birlikte kurulacak meclis, bir Türk meclisiolmayacak, bu meclis gayri Müslim unsurun büyük ekseriyet teşkil

edeceği bir ekalliyet meclisi olacaktı. Ve devlet bu meclisin alacağıkararlarlamahvedilipyokedilecekti.İştebunoktaînazarlahazırlanmışcevabverildiktensonradapaşalar,

ilmiye sınıfını ayaklandırmak sureti ile elde ettikleri rüçhan hakkınıkullandılar ve (Halkın tazyikine dayanamadık) esbabı mucibesi ileAbdülkerimNadirpaşaya,ileriharekâtadevamemriniverdiler.İleri harekât emri ile birlikte de devletlere, taleb edilen altı haftalık

mütarekeyerinealtı aylıkmütareke teklifini yaptılar. Bu husustaN. N.Tepedelenlioğluaynıeserinin424.sahifesindeşumalûmatıvermektedir."Ve devletler de Rusya’ya müzahereket ederek, hep birlikte bu altı

aylık mütareke teklifini reddedince Abdülkerim Nadir paşanın bütünfrenlerinikopardılar.Paşadasonderecesertbirsavaşabaşladı,19-20ve21Kasım günlerinde kanlı çarpışmalar 10 bin can’amal oldu. OsmanlıkuvvetleriÇernayef’inkarargâhıolanCunis’edayandı.BirhaftalıkbirduraklamadansonradaCunis’ekarşıomeşhurumumî

taarruzbaşladıOsmanlıalaylarıKinyazevaç’ısavunangeneralHırdavoçileCunis’isavunangeneralÇernayefüzerineaynızamandayüklendiler.Kinyazevaçyandı.General Çernayef, Deligırat istihkâmlarına dayanmak istedi. Fakat

çevrilmektenkorktukaçtı.-415-⇧

Morava ovasının bütün anahtarları Abdülkerim Nadir paşanın elinegeçmişti. Çevrilen Aleksinaç da teslim oldu. Rusya'dan gelmiş olangönüllülerle Sırb ordusu kadrosundaki bütün Rus subayları yok edildi.Artık Türk ordusunun merasim yürüyüşü ile Belgrad'a girmesine birengelkalmamıştı.Yahut... devletlû paşalar böyle sanıyorlardı. Ama, Abdülhamid hiç de

böylebirkanaattedeğildi.Zirataht’açıkışıüzerindengeçenikiayiçindedar kadrolu, fakat kuvvetli bir casus şebekesi kurabilmişti. SpridonMavroyeni bu şebekenin ruhu idi. Haberler onda toplanıyor ve doktorher sabah elini Sultan’ın nabzına atarken, dünyanın siyasi nabzını dabildiriyordu.Sonradanpekgenişleyecekvedünyaölçüsündebüyükbirgizlikuvvet

halini alacak olan bu şebekenin İstanbul’dan sonraki büyük merkezi

Viyana’da çalışıyordu. Ve çok garip görülecek ama hakikat budur ki,İstanbul’dakienverimlikolFenerpatrikhanesiidi.Dahadagaribinisöyleyelim.SpiridonMavroyeni,Rusyabüyükelçiliğindedebir (HABER)kaynağı

edinebilmişti. General Kont İgnatiyef’in birinci müsteşarı Mösyö döNelikof’la pek sıkı fıkı ahbablık kurmuştu. Bu sayede saray,Petrograd’daki elçisi Kabuli paşadan edinemediği haberlerin hepsinizamanındaöğreniyordu.Bundanötürüdürki.Abdülhamid,paşalarıgenemünasibbirdilleihtiyatlıhareketetmeğeteşviketti.Fakatdinleyenkim?Paşalar rüya âlemlerinde uçmakta idiler. Bir Cunis zaferi ile sankidünyaları fethetmişlermiş gibi korkunç bir gurur bataklığınasaplanmışlardı. Hem harbin genişlemesinden çok çekinen büyükdevletlerekarşıhemdeiçerideSaltanatmakamınakarşıbuzaferiazamisuretteistismaretmeksevdasınakapılmışlardı.

-416-⇧Haftalardan beri devamlı surette toplanan kanunu esasî

komisyonunda üyelere kendi fikirlerini hep tatlılıkla kabul ettirmeğeçalışanMidhat Paşa birdenbire sinirli bir eda tâkınmış, sert ve hâkimkonuşmağabaşlamıştı.Fakatbuhavauzunsürmedi.PetrogradBabıâlîyeültimatomudayayıncaişlerdeğişti.(Devletler, Sırp ve Karadağ prensliklerinin statükolarını muhafaza

etmeğianlaşmazeminiolarakkabulettiklericihetleOsmanlı kuvvetleritarafındanşuandadevamettirilenaskerîhareketlerbeyhudeyerekandökülmesine sebeb olmaktadır. Son günlerde katliamlar insanlıkduyguları ile uzlaştırılamayacak bir dereceyi bulduğundan ihtişamlıhükümdarım imparator (ÇAR), teklif etmiş olduğu kısa sürelimütarekenin geciktirilmesine daha fazla müsamaha edemiyecektir.Bundanötürüben, aşağıda imzası olan Rusya büyük elçisiMajeste ÇaradınaBabıâli’yeşucihetibildirmeğememuredildim.İşbunotanıntebliğiüzerindengeçecekikikereyirmidörtsaatzarfında

Babıâli bütün cephelerdeki kumandanlarına askerî hareketleridurdurmalarını emretmez ve derhal 6/8 haftalık bir mütareke kabuletmezse,büyükelçilikbütünkadrosuilebirlikteİstanbul’uterkedecektir-İgnatiyef-)Neyazıkki,gençliğinevetecrübesizliğinerağmenbüyükbirdirayetle

hâdiseleri sezen, itidal ve ihtiyatla hareket edilmesini tavsiye eden birAbdülhamid'e tepeden bakan paşalar, tecrübeli (!) ve bilgili (!) devletadamları diye tanınan paşalar, bu ültimatomu alınca ancak üç saatcevabsızbırakabildiler.Elliot’akoşupfikirdanışıncayakadar...Sonra derhal, kırk sekiz saatin geçmesini beklemeden iki aylık

mütarekeyikabulettikleriniRuselçisinebildirdiler.”-417-⇧

Dikkat edilirse, Rusya, büyükmenfaatler beklediği Balkanlar ve OrtaBalkanlarişineböylesinesertbirşekildemüdahaleedenOsmanlıordusukarşısında tek başına dikilmekten daima büyük bir dikkat ve itina ilekaçınmış,bundanevvelolduğugibi,meselâbir1828/29harbindeolduğugibi düveli muazzamayı ve tavsiyelerini hesaba katmadan hareketegeçmek cesaretini işbu Sırb harbinde göstermemişti. Zira, Osmanlıordusununkuvvet ve kudretini bilfiilmüşahedeetmiş ve Rus siyasileride,RusÇarıdabukudrettenürkmüştü.Hakikatşudurki,Rusya,Osmanlıİmparatorluğu,işbuSırbveKaradağseferiniyaparken,ordubakımındanda,donanmabakımındandaOsmanlıordusununçokamaçokgerisindeidi.VeRuselçisininültimatomuönündeyelkenlerisuyainenpaşalarbuhususun da asla farkında değillerdi. Bir ihtimal ile belki bir nisbetdahilinde devletin kuvvetinin farkına varabilmişler, ancak daha fazladirenmek için kendilerinde kuvvet bulamadıkları gibi, İngiliz sefiri SirHenry Elliot’un, İngiliz siyasetine uygun tavsiyelerini dinlemekmecburiyetinde olduklarından böyle bir harekete de geçememişlerdi.Fakat ne olursa olsun, bu ihanet çetesi devlete ihanetlerine devamdakararlı idiler. ZiraSirHenryElliothâlâ İstanbul’da idi vebuzat, İngilizmenfaatlarınıherşeyinüstündetutmaktaidi.Osmanlı İmparatorluğunu idare eden paşalar çetesinin Rus teklifine

peki demesinden sonra ordunun ileri harekâtı durdurulmuş ve gençPadişahikinciSultanAbdülhamidHanRüştüPaşayıazlederek13aralık1876tarihindeMidhadPaşayısadaretegetirmişti.Dikkat edilirse, Midhat Paşanın sadarete getirilişinden hemen sonra

yani23aralık1876tarihindedeTersanekonferansıilkresmîtoplantısıiçinKasımpaşa’datersane’deiçtimalarınabaşlamıştı.

-418-⇧

Bu iki tariharasındakiyakınlık çok şayanı dikkattir,Midhad Paşa 13aralık’da Sadrıâzam, Tersane konferansı da 23 aralık 1876 da. Ve işbuTersanekonferansı,ikilioynananbirkonferansolaraktarihimizegeçmişvedevletindeİslâmında,İmparatorluğundaÂliOsmanhanedanınındasondanbirevvelkibaşlangıcıolmuştu. Çünkü, eldekimevcut vesikalara göre,Midhad paşa insanı istese de

istemese de bir ihanet kokusu aramağa, mecbur eden bir havanıniçerisinde bulunmuş ve devletin Rusya ile bir harbe girmesine ve buharbde paşalar arası çatışmalar sonunda da o kudretli ordununçökmesinesebepolmuştur.“Avusturya-MacaristanbaşvekiliKontAndraşı’nınhazırladığıesaslar

üzerinde Balkanlarda bir islâhat yapmak ve Hıristiyan teb’aya yeni birtakım haklar koparmak maksadı ile İstanbul’da İngiltere, Fransa,Almanya,Avusturya-Macaristanveİtalyasefirvemurahhasları23aralık1876-20ocak1877târihleriarasındatoplandılar.(Tersanekonferansı)olarakbilinenbu toplantıyaOsmanlıhariciyenazırı SafvetPaşa riyasetediyordu.Tektaraflıolmasınarağmenbirçokhususdamühimvesaikihtivaeden

MidhadPaşanınoğluAliHaydarMidhad’ın(Hatıralarım)adlıeserindenkonferans ile alâkalı bazı kısımları buraya aynen geçirmeği uygunbuldum.Mezkûrhatıratın15.sahifesindeveİSTANBULKONFERANSI{37}başlığıaltındakikısımaynenşöyledir:“Büyükdevletlerinteklifiileİstanbul’datoplanan

-419-⇧konferans, bizim lehimizde (!) bir içtima olmayıp, Rusya’nın teşviki ilemeydanagelmişbirmeseleolduğundan,vereceğikararlarpekmühimdi.Memulolduğu veçhile, kanunu esasinin ilânı, konferansınmaksadına

nail olmuş ve padişah ile Midhad Paşanın hüsnü niyetleri, Müslim vegayri Müslim, umum teb’ayı memnun ederek, Avrupa’da bulunan bazıdostdevletlerindahi,hüsnünazarınıcelbettiğinden,herkesteyenidenbirarzuyu terakki hasıl olmuş ve milletin, hubbu vatan şevki ile, efkârıuyanmıştı. Hatta, bir aralık, devam eden Sırbistan muharebesindebulunmakvemuhafaza-ivatanuğrundahizmetkabuletmekiçin,arzularıile nizam askerliğini kabul eden Müslümanlardan, on taburdan ziyademuntazam asker hasıl olup, muharebeye sevkedildiği gibi,

Hıristiyanlardan da, bu hizmeti vataniyye’ye iştirak etmek üzere,İstanbul'daki Rum milleti beyinlerinde bir tabur teşekkül etmiş vebunlara, taraf-ı devletden, AYYILDIZ İLE SALİB ALÂMETİNİ HAVİ BİRSANCAK{38} verilerek, Sırblılara karşı muharebeye gönderilmişolduğundan, bu tabur efradının,meydanı harb’de İslâm arkadaşları ileberaber, muhafaza-î vatan için kan dökerek, gösterdikleri gayret veşecaat, Hıristiyanların İslâm ile ittihad edemiyeceklerini iddia edenlerecevab ve SANCAKLARINDA DAHİ SALİB İLE AYYILDIZIN İÇTİMAİMÜMKÜNOLAMIYACAĞINIzan’edenlere,birfaslühitabolmuştu.”YukarıdaAliHaydarMidhad’ınhatıratıiçindekiTürkbayrağınakonan

Salibmaddesine lütfen dikkat ediniz. Bu nasıl iştir ve bu paşalar nasılolurdahalâva-

-420-⇧tanperverlik’den, hamiyetten, milliyet’den bahsedebilirler. Kendigayelerinin tahakkuku içinOsmanlı toprakları içindebulunanReayanınhaklarını güya garanti altına aldıklarını iddia eden bu paşalar çetesi,aslındayaptıklarıbuhareketlememleketibatırdıklarınınveşühedakanıilerenkalmışşanlıbayrağımızınşerefini kirlettiklerinin ve bu hareketide sadece Avrupalı dostlarını memnun etmek için ihtiyar ettiklerininfarkındadeğillermiidiler?Elbettekifarkındaidilerveişinasılgaribvegaribolduğukadardafecitarafıiştebudur.Tarihkitablarımızın,büyükdevletadamlarısıfatınıverdikleripaşalar

işte bu kadar gaflet, dalâlet ve hatta ihanet içinde idiler. Onların buihanetidirki,devletibirbaştanbirbaşa saranhâdiseleringelişmesindebaşlıca sebeb olmuş, Rusya ile başlayan 93 harbi ile de bu ihanet sonraddesineerdirilmişvedevletin,batışıimkândahilinesokulmuştur.Şimdi Ali Haydar Midhad’ın hatıratına bıraktığımız yerden tekrar

başlayalım.“Konferans, 1876 senesi Kânunuevvelinde (Aralık) Bahriye

nezaretinde vaki Divanhanede içtima ederek, Avusturya devletitarafından Kont Ziçi ile Baron dö Kalis, Fransa devleti tarafındanKontŞodrti ile Kont Burgon, Almanya devleti tarafından Baron Verter,İngiltere devleti tarafından Lord Salisböri ile Sir Henry Elliot, Rusyadevleti tarafından general İgnatiyef ve Türkiye devleti tarafından daEdhemveSafvetpaşalardanmürekkepmurahhaslardanibaretidi.

Konferansın müzakeratına arzolunmak üzere, evvelce Rusya devletitarafından tertib ve ihzar olunmuş tekliflerin en esaslı maddeleri,Bulgaristan’ın Otonomi ile bir hükûmet-i mahsusa hey’eti halinekonularak,

-421-⇧Sırbistan’ınvaliileidaresiveBulgarlardanMilisaskeritanzimiveİslâmaskerlerininkalelereçekilmesiveehliİslâmelindensilâhlarınınalınmasıgibi,Rumelininbirkıt’ayı azimesiüzerine (Büyükbirparçasıüzerinde)devletin hükümetini mahvedecek ve bir milyondan fazla ahaliyiMüslimeyi yıkıp perişan edecek şeyler olması ile, bunların kabili icraolmadığı devletler tarafından konferansa memur olan murahhaslarindindedahi tebeyyünettiğindenonlarınhimmetve ikdamı (çalışması)ilevakitekliflerinbirtakımmaddeleritadilveotonomilâfzıbirhükümetimümtaze tabiri ile tefsirve teviledilerek,bununlaberaber,Bulgaristanhükümetinin tanzimatına bilfiil nezaret etmek üzere, ecnebi devletlertarafından bir muhtelit komisyon teşkil olunması ve tayin edilecekvalilerin büyük devletlerle muharebeden sonra intihab edilmesi gibişartlardahi ilâveedilmiş isede, bizimmurahhaslarOsmanlımülkününher tarafında din ve mezhebçe cinsiyet ve milliyetçe bir fark yoktur,muhtelif kavimler varken, içlerinde yalnız Bulgarlara böyle bir imtiyazverilecek olursa, diğerleri de, haklı olarak, bu davaya kıyam ederek,Bulgaristan’ın imtiyazlarını taleb edecekler ve nihayet, Osmanlı devletibaşka başka hükümetlere bölünecek ve devlet parçalanacak veyıkılacaktır.Halbuki Devlet-î Âliyye, teb’anın ihtilâfından ve memleketin usulü

idaresinden meydana gelecek şikâyetlere nihayet vermek ve muhtelifteb’anıntekmilletşeklinedönmesiiçineskiusulolanhükümetimutlakaterk edilerek meşrutî hükümet esâsını koymuş ve bu esas üzerindeyapılankanunkonferansıniçtimaınınbirincigünüilânolunarak,Milleteyenitalimatverilmişolduğundan,Hıristiyanlıkiçinaranılanhüsnühalveidareye dahi bu kanunu esasi kâfi ve kâfil olması ile, Devleti Âliyye,bununharicinde,Bulgarlara,diğerlerin-

-422-⇧den farklı bir imtiyaz verildiği takdirde,memleketin bile bilemahv veyok olması sebeblerini hazırlayacak böyle bir teklife muvafakat

edemiyeceğinikonferansaarzetmişti.”Safvet Paşanın dirayetle idare ettiği konferans böylece bir çıkmaza

girmekleberaber,yinedebirtakımciddîemareler,Avrupadevletlerininısrar etmeyeceklerini göstermekte idi. Nitekim, konferansın sonundaRusya taleblerinin hemen hemen hepsinden vazgeçmiş ve bütün butaleblerini geriye alarakNİKŞİK kasabasının Karadağ’a bırakılması gibibasitbir teklif üzerindedurmuştu. Bu husustaKadirMısıroğlu,MoskofMezalimiadlıeserinin194.sahifesindeşumalûmatıvermektedir:“Avrupa devletleri 21 Mart 1877’de Londra’da toplanarak Tersane

konferansınıntekliflerinihafifletenyenibirprotokolimzaladılar.Bunda,BalkanlardakibirkaçeyaletinHıristiyansakinleriiçinyapılacakislâhatamukabil, Osmanlı Devletinin Rusya’ya karşı toprak bütünlüğü garantiediliyordu.Fakatherhalükârdaharbisteyen,ikbalhırsıilegözüdönmüşBabıâlierkânıbuteklifideakılsızcareddettiler.BununüzerinebirTürk-Rus harbini kendisi için mevsimsiz telâkki eden Çar İkinci Aleksandr,talebini daha da azaltarak “NİKŞİK” kazasının Karadağ’a bırakılmasıhalinde harbi önleyebileceğini bildirdi. Maksadı Rusya’daki harbtaraftarlarına lâf olsun diye bir tâviz alındığı söylenerek onları teskinedebilmekti. Tabiatı ile böyle bir harbe girerse kazanacağından eminbulunmuyordu.ÇünküTürkordusunun1853Kırımharbindekibaşarılarıhenüz hatırında idi. Nikşik kazası, içinde hiç bir Türk ve Müslümanyaşamayanehemmiyetsizvefakirbiryerdi.YineOsmanlıDevletinebağlıolanKaradağ’aböyleehemmi-

-423-⇧yetsizbirkazayıvermemekiçingözealınanharbkazanılsabileOsmanlıDevletine hiç bir şey kazandıramazdı. Maddi ve manevî bir çokfedakârlığa mukabil olsa, yine eski durum muhafaza edilmiş olurdu.Fakatyakaybedilirse?Evet,yakaybedilirse? İştebu ikbalhırsı ilegözüdönmüş paşalar bunu hatır ve hayallerine getirmediler ve millîtarihimizinenbüyükfelâketlerindenbirinesebeboldular.Gerçektenbuharbin insan ve arazi kaybının korkunç tablosu önünde ürpermemekcidden elden gelmez. Sultan Abdülhamid’in ileride nakledilmiş olandahiyâne siyaseti ile bu kayıpların nisbeten telâfisi temin edilememişolsa idi, (Ayastefanos Muahedesi) - Yeşilköy - devletimizin mutlaksuretteinkirazınayolaçmışolacaktı.”

Yukarıdadaişaretettiğimizgibi,Rusya,Türkdevletiilebirharbiaslaarzulamıyordu. Zira, henüz askerî hazırlıklarını ikmal edemediği gibi,Rus ordusu her bakımdan Osmanlı - Türk ordusundan geride idi.CennetmekânŞehidSultanAbdülâzizHan,öylesinebirordukurmuştuki,Rusya bu ordudan ürküyor, bu ordu ile bir harbi sureti kat’iyyedearzulamıyordu.Bubir gerçekti vebugerçeğiRusÇarı İkinci AleksandrSırbistan misalinde açıkça görmüş, Millî kahramanları ve büyükümidlerleSırbistan’agönderdikleriTaşkendkasabı general Çernayaf’in,Abdülkerim Nadir Paşanın satırından nasıl kaçarak kurtulduğunu dahatırasındataptazemuhafazaetmekteidi,Böylebirorduileharbetmekistemezdi tabiî ve sırf bu yüzden dolayı da harpten kaçınmak için nemümküniseyapmıştı.RusÇar’ı İkinciAleksandrayrıca İngiltere’dendeürküyordu. Zira Osmanlı Sadaret makamında İngiltere’nin ajanıdurumunda olan bir paşa vardı. Ve İngiltere, dünya cihan hakimiyetinitehlikeye sokacak herhangi bir harbe müsaade etmeyecekti. Çar buhususuçokiyibiliyordu.Fa-

-424-⇧kat Çarın da, Midhad Paşanın yârânı paşaların da görmedikleri,göremedikleribirhususvardı ki, buhususaçıktanaçığabizzatMidhadPaşanın yaptığı harb tahrikçiliği ve bu tahrikçiliğin hakiki sebebi idi.Nitekim, sadaret makamına geçtiği andan itibaren en koyu bir harbtaraftarıolarakdurumunuortayakoymuşolanMithatPaşanınşahsındaİngiltere, Türk - Rus harbinin taraftarı olmuştur. Zira Rusya nasılAbdülkerim Nadir Paşa ordusunun harb kudretini görmüş ve bu harbmakinasındanürkmüşise,İngilteredebuharbmakinasınındehşetindenürkmüş ve bu makinayı her ne bahasına olursa olsun tahrib etmeyikafasınakoymuştu.Çünkü,böylekudretlibirTürkordusunun,kendisinecihan hâkimiyetini temin etmiş olan Hindistan yolu üzerindebulunmasının,Süveyşkanalınıelindebulundurmasınıntehlikeleriaçıktı.Budoğrudandoğruyaİngiltere’nincihanhakimiyetinitahdidedecekbirhusustu. İngiltere harbi bu bakımdan istemiş, Midhad Paşa, Tersanekonferansında sırf bu niyetle ve maksadla daimi surette harbkundakçılığı yapmış ve uzlaşmaz bir devlet adamı olarak tarihe intikaletmiştir.Midhad Paşa, gerek Sırb ve Karadağ harbinde gerekse, Türk - Rus

harbinde dizginleri elinde bulunduran insan sıfatı ile devleti emri

vakilerle karşı karşıya bırakmış ve İngiltere’nin çekindiği, ürktüğüOsmanlıDenizvekaraordusunusonufelâketleneticelenecekbirharbesokmuştu.İngiltereTersanekonferansındada,Londrakonferansındadadaima her zaman olduğu gibi, çift oynamış ve kazanmıştı. LordSalisböri’nin Tersane konferansı ve Mithat Paşanın bu konferansdatakındığımenfiveuzlaşmaztavrısonundasöylediği, (BizburayaTürk’edost olarak geldik, fakat Türk 'heyetinin uzlaşmaz tutumu karşısındadüşman olarak ayrılıyoruz) sözü hem doğru, hem de yalandı. ZiraSalisböryTersa-

-425-⇧nekonferansınadostolarakgelmemiştir.O,İngilizsiyasetininicabıdostolarakgörünmüş, fakatMidhadPaşanınanudane ısrarını vekonferansıtehlikeye sokacak direnişini temin etmişti. Kendisi dost olarak geldimderkenyalansöylemiş,düşmanlığınısaklamıştır.MidhadPaşahakkındasöylediği söz ise, gerçeğe uygunluğu bakımından mühimdir. Ancakgerisini söylemediği için iç yüzünü açıklamadığı için de Tersanekonferansı içintakipedilenİngilizsiyasetindebiraçıkkapıbırakmışvesuçuTürkmurahhasheyetineyüklemiştir.Böyleceİngiliz cihan hakimiyeti siyasetinin bir icabı olan Türk - Rus

harbi kaçınılmaz bir vakıa olarak her iki devletin önüne dikilmiştir.İngiltere bir taşla iki kuş vurmuştur. Türkiye’yi kendisine muti birJandarma devlet durumuna düşüreyim derken, Rusya’yı da bir haylihırpalamış ve böylece Cihan hakimiyeti siyasetini istediği, dilediğişekildemihrakınaoturtmuştu.Midhad Paşanın şiddetle tahrik ettiği bu Türk - Rus harbi hakkında

oğlu Ali Haydar Mithat’ın Hatıralarım adlı eserinin 18. sahifesinde şumalûmatvardır:“Düveli Muazzama murahhasları tarafından konferansın en son

kararınıhavibirültimatomtertibolunarak,birhaftazarfında,Babıâlidencevab istemişler ve şayet, Babıâli bu zamanı geçirecek olursa, DüveliMuazzama murahhasları İstanbul’u terkedeceklerini bildirmişlerdi.Bunun üzerine, bu iradei seniyye, Midhad Paşanın riyaseti altında,vükelâdan,ulemadan,müslimvegayrimüslimmemleketçetanınan237kişidenmürrekkep azimbirmeclis tertib olunarak, ültimatomunkabulveyareddimezkûrmeclisehavaleedilmişti.MidhadPaşa,bitarafanebir

nutuk ile konferansın kararını meclise anlatarak reddi halindemuharebeyi intaç edeceğini ve muharebenin ne gibi felâketlerin saikiolduğu-

-426-⇧nudermeyanettiğigibi,konferansındaağır teklifinivenetayicinivazıhbir surette beyan etmişti. Bu sözler üzerine, cereyan eden şiddetli birmünakaşadan sonra, bir kaç aza müstesna, ekseriyet, ültimatomunreddini kabul etmişti. Hatta, mecliste o derece şiddetli fikirler hasılolmuştu ki, her taraftan, (Düşmanımız ne kadar kavi olursa olsun,varımızıyoğumuzu feda ederek,meydan-ımuharebede namusumuz ileölürüz)avazeleriileMidhadPaşanınnutkunamukabeleetmişlerdi.”AliHaydarMidhad,hatıratındababasını,açıkçaharbaleyhtarı olarak

gösteremiyor ve bir takım hâdiselerle, yani bu toplantıya iştirak edenzevatınharbiistedikleriyolundakisözleriilebabasınıtemizeçıkarmağaçalışıyor ki, bu asla doğru değildir. Zira, Sırb seferinin bir müddetdurduğu sırada ilmiye sınıfını nasıl para karşılığı tahrik etti ise, aynıMidhad Paşa, bu toplantıya tekaddüm eden günlerde de bu kitleyihareketegetirmişveharplehindehamasîsözlersarfettirerek,kendisininharb lehindeki tutumunu aklı sıra halk’a da tasdik ettirmek sureti ilegenç Padişahı bir emri vaki karşısında bırakmıştı. Midhad Paşanıntutumu hakkında ve Ali Haydar Midhadı tamamen tekzib eden veTersane konferansına katılmış olan Fransız murahhası Kont doŞodordi’nin vermiş bulunduğu bir rapor hakkında, N. N.Tepedelenlioğlu’nuneserinde433.sahifedeşumalûmatıvardır:“Fransız delegelerinden Kont dö Şodordi’nin 10 Ocak 1877 tarihli

(Haliçkonferansınınaçılışındantam18günsonra)birraporundaaynenaşağıyaaldığımızşusatırlararastlamaktayız:(Osmanlıdevlet adamları yabancı devletlerin bütün tekliflerine karşı

dehşetli bir çekingenlik içindedirler. Son yıl içinde, bilhassa İstanbulahalisindebir“İh-

-427-⇧tilâl zevki” belirmiştir. Abdülâziz’in tahttan indirilmesinden iki üç ayöncesinekadarpolitikailehemenhemenhiç ilgisiolmayanbuhalkıbiravuç adam ve Midhad kışkırtmışlardı. Maksadları bir umumî efkâradayandıklarınıhissettirmekti.FakatbilhassaMedresetalebelerivesofta

adıverilen tabakanümayişyapmağaokadaralıştılarki, şimdiMidhad,aynıoyunukendihasutlarınınbaşarmasındanürkmektedir.Denebilir ki, terbiyeli bir sokak oyunu olarak başlayan nümayişler

artık“Heraniğintehlikeli”birfelâkethalinialmıştır.Eskidenİstanbul’daherkeskendiişiileuğraşırdı.Şimdiherkes,işinigücünübırakmış,devletiidare edenler, artık yalnız bu kalabalığa kendilerini beğendirmektenbaşkabirşeydüşünmemektedirler.Bu raporda, Safvet Paşa tarafından kanunu esasi hakkında

konferansda söylenen sözler (çocukluk) ve (Çocukça oyun) olarakvasıflandırılmaktadır. Tabiî bu sözler Midhât Paşayadır. Çünkü müellifO...(Osmanlımurahhaslarınaneteklifedildiisehepşucevabalındı:Kanunu esasi elimizi ayağımızı bağladı. Seçimler yapılıp dameclisler

toplanmadan bu konuya temas edemeyiz. Meselâ Karadağ meselelerikonuşulurkensözalıpşuteklifiyaptım.Karadağ ile sulh yapılması için ufacık bir fedakârlık yapmak icab

ediyor, Son mücadeleler esnasında zabtettikleri bir iki köyü onlarabırakmalı.”Görülüyor ki, Midhad Paşanın oğlunun, babasını müdafaa eder yollu

hatıratı, tamamen hilâfı hakikattir. Bu husus Fransız delegesininraporunda gayet açık olarak görülmekten başka, bu raporda Fransızdelegesi

-428-⇧MidhadPaşayı,memlekettehalkıayaklandırmakgibi,hiçdemüsbetbiryololmayansakîmiçsiyasetindendolayıdaithametmektedir.Veyineburaporunsonkısmındasöylendiğigibi,Karadağlıların işgali

altındaki bir iki köy terk edilse idi bu harb çıkmayacaktı ve devlet vemillethacilbirdurumadüşürülmeyeceğigibi, İmparatorlukdaçokkısabirzamansonrayıkılıpgitmeyecekti.KadirMısıroğlu’nun Yılmaz Öztuna’dan naklenMoskofMezalimi adlı

eserindebahsettiğiNikşikkazasıFransızmurahhasınınbahsettiğiyerdirki, bu hususta herkes ittifak etmektedir. İşte Midhad Paşa, bilhassavermemek için ısrar ettiği bu toprak parçası yüzünden devletin başını,aldığı talimat gereğince derde sokmuş ve koskoca imparatorluğun

mahvınasebebolmuştur.Ve Midhad Paşa, Tersane konferansını bir çıkmaza soktuktan sonra

Londra’daki Osmanlı sefir-i kebiri Müzürüs Paşa'ya Fransızca yazılıolarakgönderdiğimahrembirtelgrafileİngilizhariciyenazırınezdindeistimzaçtabulunmasınıtalebetmektedir.AliHaydarMidhad(Hatıralarım)adlıeserinin18.sahifesindevehiçbir

yerdeneşredilmedikaydıileneşrettiğitelgrafaynenşudur:“Konferansin’ikadhalindeiken,MidhadPaşa,İngilterehariciyenazırı

LordDerby’ye tebliğolunmaküzere. Londra sefirimizMüzürüsPaşaya,mahremolarakveFransızca,şimdiyekadarhiçbiryerdeneşredilmemişolanşutelgrafıçekmişti:(LondrasefiriMüzürüsPaşayamahremtelgraf,“Bir kaç günden beri, içimizde, beklenmediği surette Rusya ile

doğrudan doğruya bir yakınlık vücuda getirmek fikri ve maksadıuyanmıştır.Bufikribesliyen-

-429-⇧ler, gerek vükelâyı devlet yanında, gerek efkârı umumiye karşısındapropagandayapmaktantevekkîederlersede,bazıhodbinvezayıfül fikrolanlar üzerinde tesiri nüfuz etmesinden hâli kalmazlar. Bu gibilereinanmak lâzımgelse,hiçbirzaman,neüçeyaletinmuhtariyetini,nedezan’edildiği gibi bunların idarî ve siyasî islâhatını talep etmekisteyecektir. Yalnız, zuhuru melhuz olan harb tehlikesine karşı, kendiulûvvu cenabına müracaat edilecek olursa, Türkiye’nin istiklâl vebütünlüğünü, hükmü hükümranisi altında tutmasına bir diyeceğiolmayacaktır, Şark’daki Hıristiyanlıkmes’elesindeDüveliMuazzamanıngösterdiği müşkilâtı göstermiyecektir. Ve şayet Babıâli, Parismuahedesinin 5. maddesinin istifadesinden vaz geçerse, -ki bu maddeDüveliMuazzamanın,şimdiyekadar,Padişahileteb’asıarasındacereyaneden vak’alara müdâhalelerine mani olamamıştır- Rusya, Türkiyeİmparatorluğuhakkındateveccühbesleyeceğinden,hariçtengelecekhertürlümüdahaleyebirmanideteşkiledecektir.DeğilMençikoftarafındantalebolunanOrtodokslarınhimayesi,Rusya’nınbizdenisteyeceğibirşeyvar ise, o da, bize komşu bir devlet sıfatı ile, doğrudan doğruyamenfaattar olduğu asayişimizin tekerrürü için yardım ve nasihatetmektenibaretolacaktır.

Hayallerindebugibitasavvuratayervermişolanların,memleketlerinine vahim akıbetlere sevk etmekte olduklarının farkına varmamışolmalarına imkân yoktur. Her halde, hükümet, başka ahvalde, bu gibitasavvurlara zerre kadar ehemmiyet vermezse de müdahale halindebulunduğumuz şu sırada, bumüşkil ve içinden çıkılmaz yol içinde, birçare-i selâmet bulmak için, bu gibi müessif fikir ve kanaatlar meydanalabilir.Birtaraftanmüttefiksizbirharbtehdidikarşısındabulunurken,diğertaraftanda,devletinistiklâlvemevcu-

-430-⇧diyetini tehlikeye ilka edecek muzir bir takım teklifat karşısında ısraredildiğini görüyoruz. Buna ilâve olarak, efkârı umumiyenin galeyanımuvacehesindeyiz. Öyle görüyorum ki, son dakikada, vükelâyi devlet,maruz kaldıkları müşkilât karşısında, can çekişmekte olanvatanperverliklerinden nasihat almağa, mecbur kalmış olmasınlar. Ozaman zuhur edecek harb hali, memleketin mahvını mucib olabilir.Bununlaberaber,hazırlanmaktaolanbirtakımteklifât ile,Türkiye’yibirRusyaeyaletigörmekten ise,buümidsizyola tevessületmeğiherhaldetercihedeceklerdir.Vukuumuhtemelbuvekayiîsizesonderecemahremanearzediyorum.

Öylezannediyorumki,buahvaldenLordDerby’yimalûmatdaretmeliyiz.Kendisindenistirhamımız,bizihertaraftantehdidedentehlikelerekarşıyalnız bırakmamasıdır. Fikrimce, bu tehlikeleri önlemek kabildir. Eğer,bizden istedikleri, islahatı temin için, ademi merkeziyet prensibiüzerinde ve halkın kontrolü altında, bir idare-î meşrutiyetin tesisi ise,Lord Derby ile yapacağımız mülâkatdan edeceğiniz intibaları serianbildirmeniziricaederim.

MİDHAD”Midhad Paşanın oğlu tarafından yazılan hatıratında, hiç bir tarafta

neşredilmemiş olduğundan bahsedilen bu vesika da gösteriyor ki,Midhad Paşa, bazı endişeler içindedir ve bu endişelerin izalesi için de,İngiltere Hariciye nazırı Lord Derby’den yardım taleb etmektedir.Midhad Paşanın taleb ettiği yardım ise, kendisine ve siyasetine karşıOsmanlı devlet ricalinin, Rusya’nın yaptığı tekliflere müsbet cevabvermek ve devleti bir badireden kurtulmak hususundaki gayretlerinibertarafetmekmerkezindetoplanmaktadır.MidhadPaşa,butelgrafında

ayrıca,Osmanlıricalini,Rusya’nınteklifle--431-⇧

rinin kabulü lehinde olduklarından dolayı da muaheze etmekte vekendilerini, Türkiye’yi bir Rus eyaleti menzilesine indirmek isteyeninsanlarolarakvasıflandırmaksuretiile,İngilizhariciyenazırınaşikâyetetmektedir.Yani Midhad Paşa, açıkça takibettiği İngiliz siyasetinin yapılacak

müdahalelerle devamını temin etmek, maksadı ile, Lord Derbytarafından Osmanlı hükümetine lüzumlu demarşı yapmasını tavsiyeetmektedir. Hatta buna tavsiye demek dahi caiz değildir.Midhad Paşa,düpedüz,İngilizhariciyenazırınınOsmanlıDevletinemüdahalesinitalebetmektedir.Ve Midhad Paşa, Rusya ile girişilecek böyle bir anlaşma ile İngiliz

siyâsetinin Türkiye’de iflâs edeceğini de ima yollu İngiliz hariciyenazırınaihsasetmektedir.MithatPaşanınLondra’dakiOsmanlısefirikebiriMüzürüsPaşaeli ile

İngilizhariciyenazırıLordDerby’yegönderdiğitelgrafagelencevaboğlutarafından neşredilmemiş olduğundan metnini vermek mümkünolamamaktadır. Ancak kendisinin Mabeyn Başkâtibi, sabık SadrıâzamKüçük Said Paşa’ya yazdığı tezkere’de bazı cümleler vardır ki nazarıdikkatiçekmektedir.MidhadPaşabutezkiresinde,diyorki:“Mösyö Tiers’in, ihtaratı gibi, şu haller içinde, bir şey yapmak, yani

Avrupa’ya karşı yapacağımız şeylerin fiiliyatını göstermek içinçalışmaklığımızın lüzumunu hayırhah (dostlarımız bize ihtar ediyor vehatta bugün Müzürüs Paşadan gelen bir telgrafname hükmünce, LordDerby Konferansın (Tersane konferansının) dağılmasını eser-imuvaffakiyetaddederekDevlet-iÂliyyeyitebrikederek...İlâh)”Demek oluyor ki, Midhad Paşa, İngiliz hariciye nazırı Lord Derby’ye

pekmahrem,hemdeFransızcaola--432-⇧

rak gönderdiği ve devleti bir nevi espiyon edenmüracaat telgrafındanbahsetmeklüzumunuhissetmemektedir.Eğer,MidhadPaşa,mahremaneve Fransızca gönderdiği bu telgrafdan mabeyn’e bahsetmek lüzumunuduysaidi,MabeynbaşkâtibiKüçükSaidPaşayayazdığıtezkiredebundan

bahsederve(Müracaatımızüzerine) tabirinikullanırdı.HalbukiMidhadPaşa, istimzaçtan bahsetmemiş, sadece Müzürüs Paşadan aldığı birtelgraftan bahsederek, Fransa reisicumhuru Tiers gibi, İngiliz hariciyenazırıLordDerby’nindeAvrupa’yakarşı,yapmaklığımızlüzumluislâhatıtasvib ettiğinden ve ayrıca Osmanlı Devletinin mahvına sebeb olanTersanekonferansınındağılmasındandolayı kendi şahsı üzerine tevcihedilmişolankifâyetsizvekiyâsetsizsıfatlarındankurtulmakiçin,buzatında aynen kendisi gibi düşündüğünden ve bu konferansın dağılmışolmasındandolayıkabineyitebrikettiğindenbahsetmektedir.Bu da göstermektedir ki, İngiltere, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi

Tersanekonferansındatakibettiğiikiyüzlüsiyasetiledevletiçokmüşkilbir duruma düşürmüş, Midhad Paşayı da bu konferansı akameteuğratmakhususunda adeta tavzif etmiştir.Midhad Paşa ise bu vazifeyibüyük bir ehliyet ile yapmış, konferans dağılmış, netice alınamamış veOsmanlı imparatorluğu Rusya ile sonu felâketlerle neticelenen 1293harbinegirmiştir.Burada bir hususu daha işaret etmek yerinde olur ki, konferansa

İngiltere devleti adına iştirak eden Salisböry’nin söylediği (KonferansaOsmanlı Devletinin dostu olarak oturduk, düşmanı olarak ayrılıyoruz)sözü ile İngiliz hariciye nazırı Lord Derby’nin, Tersane konferansınınakamete uğramasından dolayı Midhad Paşa ve arkadaşları paşalarçetesinitebrikedensözleriarasındakimübayenetcalibidikkattir.

-433-⇧Hakikaten Salisböry de, Lord Derby de konferansın akamete

uğramasınıİngilizsiyasetininmüstakbelmenfaatlarıbakımından ısrarlaistemekte idiler ve Midhad Paşanın anlaşılmaz siyasetçiliği karşısında,konferansdaki İngiliz delegesinin, konferansın muvaffakiyetleneticelenmesi hususunda gösterdiği gayretler gayri samimidir. HattaSalisböry,konferansınakameteuğramasındansonra(BizİngiltereolarakOsmanlı Devletini, Osmanlı Devletinden daha çok müdafaa etmekdurumundakaldık.FakatOsmanlımurahhaslarınalâfanlatmakmümkünolmadı.) demekle hakikati ifade etmiş ve İngiliz siyasetinin ikiyüzlülüğünümükemmelşekildeserdedebilmiştir.VeMidhadPaşa,durmadan,dinlenmedentemcidpilâvıgibi,yukarıda

dayazdığımız gibi,Osmanlı İmparatorluğundameşrutiyeti tesis ve ilân

etmekle her şeyin halledileceğine inanıyordu. Ancak şu var ki, MidhadPaşanın Kanunu esasi talebi dahi, İngiliz siyasetinin, cihan hakimiyetinoktai nazarından mütalea edilmesi icab etmektedir. Zira, Osmanlıİmparatorluğunda ilân edilecek bir meşrutî idare ile devlet, reayanın,yanigayriMüslimlerinbüyükbiryekûntutacaklarımeclisinteşekkülüneimkân verecek ve devlet böylece, Avrupa devletlerinin birer oyuncağıhalinegelmişolanbugayrimüslimlerledağıttırılacaktı.İngiltereböylece,Kudretli Osmanlı ordusu ile karşılaşmaktan kurtulmuş olacaktı. Fakatİngiliz siyasileri, Osmanlı İmparatorluğunda hem meşruti idareyikurdurmak, hem de Osmanlı-Rus harbini tahrik etmek gibi çifte birsiyasettakibettiler.Busiyasetileyukarıdadabahsettiğimizgibi,birtaşlaikikuş vurdular. Elbette ki öyle bir harbte taraflar bir takım kayıplarauğrayacaklar ve zayıflayacaklardı. Tarafların her ikisi de İngiliz cihanhakimiyetisiyasetiiçintehliketeşkiletmekteidiler.Osmanlınınmutlak

-434-⇧galibiyeti, İngiltere için ne kadar tehlikeli ise, İngiltere ile cihanhakimiyetisiyasetinderekabetedenRusya’nındagalebesi,budevletiçinokadartehlikeliidi.Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki İngiliz siyaseti böylece tebellür

ettiktensonra,neticeüzerindeciddenmüessirolanMidhadPaşanın ilksadaretegeldiği20aralık1876tarihindenhemensonrakanunuesasiyihazırlatmışvekanunuesasininhazırlanmasında,sonradankoyubirTürkdüşmanıolarakortayaçıkanTaşnaksutyancemiyetiazalarındanve ilerigelenlerinden Odyan efendi, Midhad Paşanın en büyük yardımcısıolmuştu.MidhadPaşanınhazırlayıpneşrettiğibukanunuesasiböylece,Türk düşmanı bir Ermeni, ve bir İngiliz taraftarı YAHUDİ dönmesi{39}insantarafındanhazırlanmışoluyordu.AncakPadişahSultanAbdülhamitHan, kanunuesasi metnini ciddî bir surette tedkik etmiş, OsmanlıDevletinde gayrimüslimler de dahil, verilen bu hürriyetin kötüyekullanılabileceğinigörmüşvebukanuna113.maddeyiilâveettirmişti.MidhadPaşataraftarlarının,Padişahıihanetlesuçlamağaçalıştıklarıve

meclisin kapanması için eline fırsat geçsin diye koyduğunu ilerisürdükleri madde, sadece devletin gayri müslimler elinde yıkılmasınamaniolmakhususundabirtedbirdenibarettiveSultanAbdülhamidHan,bu tedbiri almak için tarihî haklara ve sebeblere istinad etmekte idi.Cennetmekân Sultan, Paşaların elinde devletin ne hale geldiğini

gördükten, Sırb ve 1877/1878 Türk-Rus harbini de denedikten sonra,paşalarındevleteihanetetmekteolduklarınakanaatgetirmişveönleyicitedbir olarak ve Osmanlı imparatorluğunun kendi devri saltanatındaparçalanmamasıiçin

-435-⇧bahsi geçen 113. maddeye istinad etmek lüzumunu duymuştur ki, bumadde cidden çok büyük bir ehemmiyet taşımaktadır. SultanAbdülhamidHan’ınkoydurduğu113.maddeşuidi:“Devletin emniyetini ihlâl ettikleri idare-î zabıtanın tahkikat-ı

mevsukası üzerine sabit olanlarımemalik-iMahrusa-î şahaneden ihraçve teb’id etmek münhasıran Zat-ı Hazret-i Padişahi'nin yed-i,iktidarındâdır.”Evet,maddebu idi ve SultanAbdülhamidHan,meşrutiyet idaresinin

getireceği geniş hürriyet havasından faydalanmak isteyecek devletdüşmanlarınıderhâlhududhâricine, çıkarmakveTeb’id etmekhakkınıelinegeçirmişbulunuyordu.Bir Padişah için, devletin devamından başka bir endişe olamıyacağı

göz önüne getirilir ve Devletin teşekkül tarzı nazarı dikkate alınırsa,Padişahınbundandahabaşkanasılhareketetmesibeklenebilirdi.Nitekim Sultan Abdülhamid Han, devletin başına bir Rus harbi

felâketiniaçanMidhadPaşayı44günlükbirsadaretmüddetindensonraazletmiş ve devlete karşı işlediği suçtan dolayı teb’id ederek hemenİzzeddinvapuruilenefyetmişti.MidhadPaşa,soluğuLondra’daalmışveoradakendiefendilerininen

aziz misafiri addedilmişti. Londra’da ikamet ettiği müddet zarfında enyakındostları,sonradanİngiltereKrallığına7.EdvardolarakgeçenprensofWellsveİngilizsiyasetiniellerindebulunduranMuhafazakârpartiilerigelenleriilehükümeterkânıidi.Midhad Paşa Avrupa’da menkûb iken, Sosyalistlerle de münasebet

kurmuş ve onların toplantılarına katılmış, hatta konferanslar vermişti.Buhususta,oğlu

-436-⇧Ali HaydarMidhad’ın (Hatıralarım) adlı kitabının 30. sahifesinde geniştafsilâtvardır.

Midhad Paşa ve arkadaşlarının inkitaa uğrattıkları Tersanekonferansından sonra, Londra protokolü ile de tahfif edilen şartlarıRusya reddedince, Osmanlı İmparatorluğu ile harbin kaçınılmazolduğunu kabul etmiş ve Türk-Rus harbi, o meş’um ve felâketli harbbaşlamıştır.Fakatordukumandanları arasındaki anlaşmazlık, orduyu çokmüşkil

durumda bırakmış, serdar-ı ekrem Abdülkerim Nadir Paşanın Rusordusunun Tuna’yı geçmesine karşı gösterdiği atalet ve hareketsizlik,Sırbistan ve Karadağ seferindeki şöhretine ve askerlik şanına lekedüşürmüş ve sebebi bir türlü anlaşılamamıştır. Bu sebeple debaşkumandanlıktanazledilmişti.Abdülkerim Nadir Paşadan boşalan başkumandanlığa da değerli

olmasına rağmen genç ve tecrübesiz olan Mehmet Ali Paşa tayinedilmiştir.Paşalararası rekabetinTürk-Rusharbininkaybındakipayı asla inkâr

edilemez. Bu hususta Kadir Mısıroğlu tarafından neşredilmiş olan(Moskof Mezalimi) adlı eserin 197. sahifesinde şu malûmatverilmektedir.“Mehmed Ali Paşa, değerli bir kumandan olmasına rağmen oldukça

gençti. Emrinde kendisinden yaşlı ve tecrübeli kumandanlar vardı. Buyüzden, daha ilk anda kumandanlar arasında onumuvaffakkiyetsizliğeuğratmakiçinhuzursuzlukvemenfigayretlerortayaçıkmağabaşladı.Buharbinkaybınabirinciderecemüessirolanrekabetlerinbütünvesikalarıortadadır.”Türk-Rus harbini kaybetmiş olmaklığımıza rağmen, Rus Çar’ı

Aleksandr böyle bir harbi terviç etmemiş ve son ana kadar Türkordusunun kudreti onu harbe başlamaktan alakoymuştur. Ancak,Osmanlıİmpara-

-437-⇧torluğundaki paşalar sultasının sulhu her ne bahasına olursa olsunyıkmakvedevletibadireleresürüklemekhususundakikararları,nihayetÇar ikinci Aleksandr’ı harekete getirmiş ve büyük devletleremüracaatetmeğeveharbinkaçınılmazolduğunubildirmeğemecburetmiştir.Türk-Rus harbinin hangi sebeblere ve şartlara bina edildiğini tedkik

eden Emekli Tümgeneral İ. Halil Sedes (1877/1878 Osmanlı-Rus veRomen Savaşı) adlı eserinin birinci ve müteakib sahifelerinde şumalûmatıvermektedir:“ÇarAleksandr,24Nisantarihlibeyannamesinde,savaşıbütünAvrupa

devletlerinin de tasvib ettiklerini söylemiş ve bu kanaatta olduğunubelirtmiştir. Halbuki, İngiltere, Londra protokolunda sulhun devamımüddetince Rusya’nın dileklerine yardımcı kalacağını ve eğer sulhbozulur ve iş savaşa dökülürse, HAREKETİNDE SERBESTDAVRANACAĞINIRESMENTEBLİĞeylemişti.İngiltere’nin serbesti hareket hakkında ileri sürdüğü bu kayıt, göz

önüne alınmağa değer olmakla beraber, bunun Osmanlı İmparatorluğuilebirliktesavaşagireceğiihtimalivaridolamazdı.Londra Protokolünü imzalayan öteki Avrupa hükümetlerinden

Almanya,Fransaveİtalyasavaşyerlerindenuzakolduklarıgibi,Rusya’yakarşıdurmakiçindebirsebebvemenfaatlarıyoktu.Geriye kalan Avusturya-Macaristan İmparatorluğuna gelince; bu

hükümetin, takib edeceği politika ve vereceği kararın pek büyükehemmiyetivardı.Balkan yarımadasında savaş halinde Rus ordularına yardım edecek,

Bosna-Hersek ve Bulgar İslâv ve Hıristiyan halkı vardı. Bunlar esasenOsmanlıİmparator-

-438-⇧luğuna karşı ayaklandırılmıştı. Balkan yarımadasının bir kısmında daKaradağveSırplaroturuyordular.Karadağlılarla savaş sürüyordu. Sırplılarla henüz sulh yeni

düğümlenmişidiisede,bunlarındatekrarsavaşagirişmelerimuhtemelgörünüyordu.Bu yüzden Balkan yarımadasında çıkacak savaş hareketlerini

kolaylaştıracak ehemmiyetli sebepler ve yardımcılar vardı. Buna karşıRusya'dan doğrudan doğruya Balkanlara giden bütün yolların, oranınişleri ile pek yakından alâkadar olan Avusturya ile hemsınır bulunanRomanya’dangeçmelerimahzuruvardı.Bu cihetle Avusturya ile anlaşmadan Balkanlardaki savaş

hareketlerininmuvaffakiyetle neticelendirilmesine imkân yoktu. Çünkü

haritada sade bir tetkik bile, Balkan yarımadasında cenuba doğruilerleyecek Rus ordularının yanlarını daha sonra da gerilerini,AvusturyalılarınKarpatdağları ileKaradenizarasındaki dar bir sahadanekadarkolaylıklatehditvehattakesebilecekleriniortayakoyar.”“Bilinen bir şeydir ki, Bosna - Hersek kıtası iki yanı Avusturya ile

hemsınırveüçköşeolup,ahaliside,AvusturyatabiiyetindebulunanSlavhalkı ile hemunsur idi. ihtilâlin başlangıcından beri, Avusturya Slavlarıeşkiyaya fiilî yardımda bulunmuş ve hatta bir zamanlar Avusturyatebaasından Lyubobratiç avenesiyle asilere komutanlık etmişti.Avusturyalıların Balkanlarda akan vakalara bu derece alâkagöstermeleri, gayri resmî şekilde olmakla beraber, buna, fiilen dekarışmışolmalarıbittabibiremelaltındaidi.BuyüzdenRusdiplomatlarısavaşhalinde şu söylediğimiz vaziyet ve

hali gözönünde tutarak, ordunun ileri hareketlerini emniyet altındabulundurabilecek çareleri elde etmeğe çalışmıştır. Çünkü 1854 KırımsavaşındaSilistremuhasarasınınyarımkalmışolmasına

-439-⇧bir sebep de, o vakit, Avusturyalıların aldıkları düşmanca vaziyetolmuştu. Bu misal de Ruslara, Avusturyalıların izni olmadıkça, Balkanyarımadasında zorla iş görebilmek imkânı olmayacağını pek açık birsuretteanlatmıştı.HELE OSMANLI DONANMASININ KARADENİZDE HAKİM OLUŞU,

Avusturyalılarlauzlaşmakeyfiyetinibütün,bütüneşartkılmışoluyordu.”“Siyasî görüşmelerin savaştan vazgeçilemeyecek bir biçim aldığı

görülünce,27/1/1877tarihinde,Viyana’daAvusturyalılarlabiranlaşmaimza olundu. Bunun hükümlerince Avusturyalılar dostça savaşa seyircikalacaklarveBosna-Hersek,SırbiyeveKaradağ,hariçtekalmaküzere,Balkan yarımadasında Rus ordularının serbest hareketlerine mâniolmayacaklardı.Bir de Avrupa hükümetlerinden savaşa karışmak ve Osmanlılara

yardım etmek isteyen olursa siyasî vesaitle bunun da önünü almağaçalışacaklardı.BundanbaşkaRuslara,Krakovit - Lemberg -Çernoviç anademiryolu

ile Voloziski - Brodi şubesi üzerinde seyyar hastahaneler yapmalarına

izin verildi. Ruslar ordularının ihtiyacı için Avusturya -Macaristan’danistediklerikadareşyasatınalabileceklerdi.Bunakarşılık, AVUSTURYA -MACARİSTANHÜKÜMETİDE, DİLEDİĞİ

ZAMANDA VE İSTEDİĞİ ŞEKİLDE BOSNA - HERSEK KITALARINIİŞGALDESERBESTBIRAKILDI.”Romanya’nınvaziyeti:Romanya Osmanlı İmparatorluğuna tabi müstakil bir prenslikti ve

1856ParismuahedesiilebuprensliğeBesarabya’da,Tuna’nınşimalindeve Karadenizde son bulan bir toprak parçası da verilmiş bulunuyordu.İşingariptarafı,müstakilbirprenslikolmasınarağmen,

-440-⇧Rusya,Romanya’yıOsmanlı İmparatorluğununbirparçasıaddediyordu.Aslında iş böyle olmakla beraber, Romanya’nın hudutlarını kendiaskerlerimüdafaaetmekteidiveOsmanlıordusuileRusordusuarasındaherhangi bir müşterek hudut dolayısiyle temas mevcut değildi. Rusyaancak Romanya’yı çiğnemek suretiyle veya bu prenslikle müşterekhareketederekOsmanlıİmparatorluğuordusuileharpedebilirdi.Rusya,müstakil prenslik olan Romanya’yı Osmanlı topraklarından addettiğinegöre, bu devleti çiğnemesi akla en yakın gelen ihtimaldi. Bu sebepleRomanyabuharptebitarafkalmakimkânlarındanmahrumdu.Buna rağmen Romanya hükümet reisiMösyö Bratianu, Romanya’nın

bitaraflığında ısrar edeceğini söylüyordu ve siyasetini bu esaslarabağlamışbulunuyordu.Bumaksatla,RomanyaBabıâliyemüracaatederek,birtakımtaleplerde

bulunmuşvebutaleplerBabıâlitarafındanreddedilmişti.Sadrazam olarak Mithat Paşa, Rusya ile bir harbi mutlak çıkarmak,

devletin başını derde sokmak kararında idi. Hele bel bağladığıkanunuesasinin ilânı keyfiyetinin, tersane konferansına katılanmurahhaslar nazarındaki kötü tesiri bile kendisini bu yoldandöndürememişvebilebileharbinzuhurunaimkânhazırlamıştı.Mithat Paşanın da, yârânı paşaların da, ilânından sonra Avrupa

devletleri, Devleti aliyyeye zahir olacaklar, dedikleri kanunuesasininilânının bu devlet murahhasları tarafından nasıl karşılandığını, İbnülEmin Mahmut Kemal İnal tarafından yazılmış olan (Osmanlı devrinde

sonSadrazamlar)adlıeserininMithatPaşakısmında3.cüzve348/349.sayfalarındaşöyleizahetmektedir:

-441-⇧“14 kânunuevvel (aralık) 1876’da ilk defa içtima edildi. Yukarıda

söylendiği veçhile, kanunuesasi o gün ilân olunarak toplar atılmağabaşladığı sırada Safvet Paşa, bir nutuk iradı ile keyfiyeti murahhaslaratebliğeyledi.MithatPaşa,kanunuesasiilânınınmurahhaslartarafındannasıltelâkki

edildiğinianlamakiçin,vürudunukemalitehalüklebeklediğiSafvetPaşayanınagirince”telâşlamükerreren,(Nedediler)diyesordu.SafvetPaşa,(Nediyecekler,çocukoyuncağıdediler,)cevabınıvermesiyleMithatPaşafenahaldekızdı.”İstanbul’daki İngiliz sefir-i kebiri Sir Henry Elliot’un (kanunuesasiyi

ilân ediniz Avrupa devletleri size müzaheret edeceklerdir,) demeksuretiyledevletiparçalamağasevkettiğiMithatPaşa,iştebukadarbönvesafbiradamdı.Şimdibizzatkendikulakları ileAvrupamurahhaslarınınsöylediklerini Safvet Paşadan duymuş oluyordu. Fakat buna rağmenmüntenebbih olmuyordu.Mithat Paşa, gözü dönmüş bir siyaset adamıolarakhervesileileharpkundakçılığıyapıyor,İngilizsefirininarzusunuböylece yerine getirmiş oluyordu. Mithat Paşanın harp kundakçılığıbahsindene kadar gayret sarfettiği ise İbnül Emin beyin, aynı eserinin349.sayfasındaşöylenakledilmektedir:“RusyamuharebesineMithatPaşanınsebepolduğunadairbeyanattan

bazılarınaklolundu.Sultan Abdülhamit merhum -dikte edüp yazdırdığı tarihsiz ve

natamammuhtırada-diyorki:“Mithat Paşanın makamı sadarete geçtiği günden itibaren, zaten

galeyana gelmiş olan efkârı İslâmiyeyi kendi menfaati şahsiyeleriuğrundafedaedenbazışürekâsıileberaber,RusyadevletiilemuharebeetmeğeteşvikeylemekvebirtaraftandaŞerrullah-Hayrullah–

-442-⇧efendivasıtasiylebabıfetvapenahideterikiilmidenasakirimilliyenamıile asker yazmak ve arkasına üniformasını giyerek Patrikhanelere -Emsaligörülmemişolduğuhalde-kendisiniZito, Zitodiye alkışlatıpbir

takım vaatler etmek ve ol vakit (Borsa) Galata komiserliğinde bulunanAbidinbeyvasıtasiyle gecemeşale ellerindeolarak -Atina veFransa'daolduğugibi-birtakımpalikaryalarıCamlıköşkönündeZitoZitodiyerekgetirmekvediğertaraftanbirtakımyobaztabirolunansoftaveleblebicivesaire gibi âdemleri başına toplayup Camlı köşkün pişegâhına kadargelerekzatışahaneyiorayadavetle,(Bizmuharebeisterizillâmuharebeolmalıdır. Padişahım sen gençsin, korkma bizim bir milyona karipaskerimiz vardır. Biz gömleğimize varıncaya kadar fedaya hazır vemüheyyayız. Bilcümle millet, senden bunu bekliyor) diyerek bir takımtehditâmiz ve âdaba münafi şeyler teklif ettirilmiştir. İşte o sıradaAnadolu kumandanlığına, Girit’ten Ahmet Muhtar Paşa getirilip tayinolundu.Orayagittiği gibi silâhendazvebozukbilcümle askerinmiktarıotuz bin kişiden ibaret olduğunu bildirir. Halbuki o vakit bir milyonakarip askerimiz vardır denildiği ve bir taraftan sevkolunduğu ve RedifPaşa, devletin üç yüz bin askeri olduğunu bildirdiği halde, MuhtarPaşadangelentelgrafnamebunlarınmaruzatınınyalanolduğunutahkikve tebyin eder. Bu esnada İstanbul konferansı (Tersane konferansı)âzasından İngiltere murahhası Salisböri, kâtibi hususisi vasıtasiylegönderüp elhaleti hazihi nezdi hümayunda mahfuz bulunan İngilizcemuhtırada vükelâyı hazıranın tavırlarından şikâyetle beraber, Devletiâliyye, konferansın kararına karşı cevabı red verecek olursa başınagelecek felâketi biletraf tadat ve Rusya devleti azim bir kuvvetemalikolduğundan muharebe neticesinin vehametini ityan ve işbumuhterayıgetiren,hu-

-443-⇧susi bir mülâkat talebini dahi beyan eyler. Bir gün sonra mülâkatvukubulur, esnayı mülâkatta, (Sen gençsin, konferansın kararını kabulsizin için hayırlıdır. Bazı cihetinin tadili kabildir, daha zamangeçmemiştir. Babıâli her halde itidali iltizam etmelidir. İş bu dereceyegelmiştir. Evvelki gibi Fransızlarla İngilizler size bilfiil muavenetedemezler. Fransızların hali malûm, İngilizler, yalnız size yardımedemezler,)der.BunumüteakipMithatPaşa,Şerrullah(Hayrullahefendi-Şeyhülislâm)

efendi, Safvet, Namık, Mahmut, Radif ve Konya valisi Sait Paşalar,mabeyni hümayuna celp ile hususî bir meclis akdolunarak tarafışahanedeniradolunanmütalâada,(herkes,Rusyailemuharebeiçinyedi

yüz bin asker olduğunu biliyor. Akşama sabaha Tüfenk patlamak vaktiolupbilcümleharekâtımızbunamatuftur.HalbukiMuhtar(GaziMuhtarPaşa)paşadanalınanbirtelgraftanüçyüzbinaskeryerineotuzbinaskerbulunduğu tebeyyün ediyor. Lord Salisböri dahi böyle ihtarattabulunuyor.Halbukisiz,şimdiyekadarİngilteredevletinindevletiâliyyeile dost vemüttehit olup her husustamuavenet edeceğini bana, gerekgazetelervasıtasiyleehaliyebeyanveifhameylediğinizhaldeodevletinmemuru,muharebevukuundamuavenetedilemeyeceğiniresmenbeyanetmişolmasınanazaran,beniveehaliyialdatupiğfalettiğinizanlaşılıyor.AvusturyadevletininHersekveBosnahakkındakiefkârıveRusyadevletiile ittifakı malûm. Yunanîlerin niyetleri ve Karadağ hükümetine karşıdevletin otuz, kırk bin asker bulundurmağa mecbur ve Bulgaristan’ınahvali ise aşikâr ve devletin yedindeki tüfenklerin nakıs ve cephanesinatamam olup muharebeye girişmenin mesuliyeti azimdir. Bundanziyadebirdenaetvehamiyetsizliktasavvurolunamaz.Birtaraftansoftalargelüpmuharebe,diyerekba-

-444-⇧ğırır ve bir taraftan en küçük çocuklar, ellerinde tüfenklerle dolaşır.Türlü türlü ahvâlden dolayı gece gündüz harp ve rahatım münselipoluyor.Bubaptabirçare-iâcilbulmaklâzımolmaklakat’iyyülmüfatbirtedbir

düşünülmesi“Görülüyorki,MithatPaşanın,gerekilmiyesınıfınıgerekhalkı,gerekse

gayri müslim anasırı ayaklandırarak yaptırdığı “harp isteriz”propagandası,cennetmekânSultanAbdülhamitHanı,memleketiniçindebulunduğu tehlike muvacehesinde cidden rahatsız etmektedir. Fakatbunarağmen,MithatPaşaveşürekâsıpaşalarkomplosu,hergeçengünbiraz daha artan bir tazyikle Padişahı Rusya ile bir harbe sokmanınçarelerine tevessül etmekte idiler. Bu tazyik, softalar ve gayri mesulhalka dağıtılan akçelerle temin ediliyor ve halk aldığı akçeler mukabilisokaknümayişlerinegermiveriyordu.Kaldıki,İngiltere,LordSalisböri’ninağzıiledesiyasetiniaçıklamışve

Genç Sultanı bir nevi tehdit ifade eden sözlerle ikaz etmek yolunagirmişti.LordSalisböri’nin,Padişahaarzettiğiİngilizsiyasetinde,durumaçıkçaortayakonmuş,Fransa’nıniçindebulunduğudurumizahedilmiş,

1870-1871 Alman-Fransız harbinden mağlup ve perişan çıkmış birFransa’danOsmanlıdevletinindesteklenmesibeklenemeyeceği kat’i birifade ile anlatılmıştır, İngilizler ayrıca kendilerinin de bu durumdaOsmanlıDevletinefaydalıolamayacaklarınıkatiyetleortayakoymuşlardı.LordSalisböri’ninbuşekildeizahettiğiİngilizharicisiyaseti,böylece,

başından beri izahına çalıştığımız iki yüzlülüğünü ortaya koymuşoluyordu. Devlet, bir ihanet şebekesinin elinde âdeta oyuncak halinegetirilmişti.Buçeteyedahilpaşalargrubuise,LordSolisbö-

-445-⇧rü’nin bizzat Padişaha söylediği sözlerden de hisse almamışlar,İngiltere’nin de, Fransa'nın da Osmanlı Devletine yardımcı olacağını,Avusturya -Macaristan İmparatorluğunun ise, tarafsız bir siyaset takipedeceğiniısrarlaileriyesürmektedevametmişlerdir.Paşalar,sadeceharpfikirleriniileriyesürmekledekalmamışlar,İngiliz

hâzinesinden elde ettikleri ve Sir Henry Elliot’un elinden aldıklarıparalarla softaları, leblebici takımını, gayri müslimleri her gün, arkasıkesilmeyen nümayişlere sevketmişler ve İstanbul’un sokaklarında(HARP İSTERİZ) avareleri ile bağırmalarını ve halk efkârını harbesevketmek fikrine imale etmelerini temin etmişlerdi. Paşalar böylece,genç ve dirayetli padişaha, (Ne yapalım, halk harp istiyor, Rusyaluönündegerimiçekilelim.Mademkihalk istiyor,öyle isehalkın isteğineboyuneğeceğiz)diyebilmekimkânlarınıellerinegeçirmişoluyorlardı.Ve devletin başını derde sokan, ihanet şebekesinin başındaki adam

olanMithat Paşa, Padişahın kendi imkânları ile elde ettiği bilgiyi teyiteden Lord Salisböri’nin sözlerini, yukarıda naklettiğimiz toplantıdareddetmek cesaretini göstermekle de kalmıyor, İngiliz siyasetinin bubüyükadamınayalancıdiyebilecekkadardaileriyegidiyordu.İbnülEminbeyinyukarıdabahsettiğimizeserinin305.sayfasındaüstat

bumülakatınsonundabuhusustaşunlarıyazıyorvediyorki:“HazırolanlarabeyanolunanPadişahınbusözleriüzerineMithatPaşa,

(İngiltere bize böyle vaat ediyorlar, Salisböri, efendimize yalansöylemiştir. Onlar, bize her halde muavenette bulunacaklardır. Biz,politikamemuruyuz (...) Müşir Paşalar, yani Mahmut ve Redif Paşalar,yediyüzbinaskeremalikizdemişleridi.Böyle

-446-⇧bildiğimiz için ona göre meslek tayin edilmiştir. Mademki bu kadarkuvvetyoktur,bununmesuliyetionlaraaitolmaklâzımgelir,)demiştir.BusözlerisarfedenadamınOsmanlıSadrazamıolduğunu iddiaetmek

kadarahmaklıkolamaz.Buadamdüpedüzyalancı,düzenbazvekorkunçbir siyâset ahmağıdır. Bu adamdan olsa olsa basit bir vali nümunesiçıkarılabilirdi, daha fazlası asla. Ve bu adam, siyasetin (S) harfini dahibilmeyenbir insanolduğunu,konuşmaterbiyesinedesahipolmadığını,siyasî literatüre ise asla vakıf bulunmadığını, Salisböri hakkında sarfettiği (yalan söylüyor) sözü iledeortayakoymuştur.Neyazık ki, tahtayenigeçenPadişah,öylesinebirmemleketvasatıbulmuştuki, istesedeistemesedeMithat PaşayıSadrazamlığa getirmekmecburiyeti ile karşıkarşıya kalmış bulunuyordu ve bu mecburiyet yüzündendir ki, MithatPaşa, devlete de millete de oynayacağı oyunu oynayabilmiş, devletiRusyaileİmparatorluğuntasfiyesidemekolanbirharbesokmuşveTürkmilletininmahvınasebepolmuştur.Aynıeserinaynısayfasındaüstat;MahmutPaşanınPadişahacevabını

dâşöyletesbitetmektedir:“Mahmut Paşa ise, (Ben sevkiyata memurum. Benden top ve fişenk

talepolunur ise, anıvermeğememurum. Bab-ı Seraskeriye ait olan işeben karışmam), demesi ile Redif Paşadan cevap talep buyurulup o da,(yalnız başıma ben nasıl mesuliyeti üzerime alırım. Bu husus bana birhakarettir. Bu kadar mesuliyeti yalnız deruhte edemem. Cümle Paşakulunuzlabirliktederuhteederim,)deyucevapvermiştir.Sultan Abdülhamit Han paşaların bu sözleri üzerine derin hayrete

düşmüş ve paşaların zavallılığını bir defa daha tesbit etmişti. Padişahbununüzerinehuzur-

-447-⇧dabulunandiğerpaşalaradaaynı suali sormuş ise de, hiç birisi cevapvermekcesaretinigösterememişlervebaşlarını önlerineeğmişlerdi.Buelimmanzara karşısında Padişah, yine itidalini bozmamış ve (Öyle isevezirodasınabuyurun.Oradaarîzveamikmüzakereedin.Keyfiyetiveneticesinibamazbatabeyanbuyurun,)demeksuretiylepaşalarınacziniyüzlerinevurmuştu.”

Şimdi şu birisi Sadrazam, diğeri serasker, yani harbiye nazırı,üçüncüsü de ordu kumandanı olan ve huzurda bulunan diğer ordukumandanlarının da aczi ortaya çıkmış bulunuyordu. Paşalar,bocalamışlar, devleti sürüklemek istedikleri bir harpte mesuliyeti,birbirlerininüzerlerineatmakgayretiiçinedüşmüşlerdi.Vebuinsanlar,bir devletin en üst kadrosunda hizmet veriyorlardı. Ne acı tecellidiryarabbi vedevlet nasıl bir kadronun elinde bulunuyordu. Devlet adınada,milletadınadautanılacakbirhal...Padişahiştebupaşalarıkararvermeğedavetediyordu.Paşalar, Padişahın iradesi üzerine o gece saatlerce içtima etmişler,

fakat herhangi bir netice alamamışlardı. Padişah ise, sabırsızlanıyor,paşalarınvereceğikararın gecikmesinden sinirleniyor, endişeleniyordu.Nihayet daha fazla dayanamayan genç Sultan, başkâtip Sait Paşa ile(Küçük Sait Paşa), diğer Sait Paşayı, paşaların müzâkerede bulunduğuvezir odasına göndermiş ve paşaların cevabının ne olduğunusordurmuştu.Vakisualüzerineise,MithatPaşa,herikipaşaya,(buişiçinmazbata yapmağa lüzum yok. Meclis-i umumide müzakere olunurneticesi de arzolunur. Fakat şimdiki halde mazbata makamına kaimolmak üzere tarafımızdan lâzım gelen cevabı Namık Paşa, beyanbuyuracaklardır) deyince Namık Paşa yerinden kalkmış ve (haki payişahaneyeyüzsüreriz.Çokaza,azçoğabiiznihudagale-

-448-⇧be eder. İşte bundan başka diyeceğimiz yoktur. Cevabımız bundanibarettir.Efendimizeböylecearzediniz,)demiştir.Mithat Paşa kendisinin söylemekten tevakki ettiği, rey ve parmak

ekseriyetiprensibiilePadişahınkararıveiradesineolursaolsun;harbetaraftar ve kararlı, oldukları hususundaki niyetlerini, Namık Paşaya bumantıksız sözlerle söyletmiş, böylece hem mesuliyetten kurtulacağınakani olmuş, hem de genç Padişaha karşı yalnız olmadığını paşalarınkendisiilebirlikolduğunubirkeredahaifadeveihsasetmekistemiştir.Fakatneolursaolsun,yukarıdakisözlerdendeanlaşılmaktadırki;MithatPaşa da, etrafında topladığı paşalar çetesi de Osmanlı devletini harbesokmakkararınıkendiaralarındavermişlerdivegençPadişahın iradesineolursaolsun,buharbigerçekleştireceklerdi.MithatPaşaileyârânınındevletiRusyaileharbenasılsürüklediklerine

dâirCevdetPaşa“Tezakir”deşöylediyor.“Rusya İmparatoru muharebe kapısının açılmasını istemezdi. Mithat

Paşa, anı ilânı harbe mecbur etti. Ehalii İslâmiyenin efkârını tehyiç ilecengehırslandıranodur.Sankitüfengiodoldurdu.DamatMahmutPaşaüst tetiğe çıkardı, Redif Paşa ateş etti. Bu üç kişi devletin başını bufelâkete uğrattı. Muamelâtı harbiyyede dahi büyük, büyük kusurlarvukubuldu.NihayetRusyalular,İstanbulkapılarınakadargeldiler.”Görülüyorki,Osmanlıİmparatorluğunuharbesokmakfikrisakimânesi

MithatPaşanınkafasınayerleştirilmişve1293(1877-1878)Türk-Rusharbiböyleceçıkmıştı.MithatPaşanın,Türk-Rusharbinikimlerhesabınavenasılbirihanet

ileçıkarttığınınenmükemmel-449-⇧

delilini, bizzat kendi damadı Vefik bey Tasviri Efkârın 217 numaralınüshasındaneşrettiğiveİbnülEminMahmutKemal İnal’ın,bahsigeçeneserinin 352. sayfasında tarihe intikal ettirdiği şu vesika açıkça ortayakoymaktadır:“İstanbul’dakonferansınteşekkülündenevvel(Tersanekonferansı)ol

vakitİngilterehariciyenezaretindebulunmuşolanLordDerbitarafındanMithatPaşayagelüpre’yel’ayngörüpokuduğumbirmektup,(İstanbul’dainikatedecekolankonferansınkararınıreddetmektemuhtarsınız.Andansonra Londra’dan bir protokol gönderilecektir ki, anın muhteviyatıüzerine dahi, müzâkere edilecektir,) mealinde idi. Lord Derbi gibizamanının siyasiyatına hâkim olan bir zattan, bir Sadrazama böyle birmektup gelmiş olursa o Sadrazamın konferans kararını reddetmektekicür’etibittabihertürlütereddüttenâzadeolur.Vefikbeyintarihe intikalettirdiğibuvesika,MithatPaşanın,nasılbir

insan olduğunu ve siyasî iplerinin kimin elinde bulunduğunu açıkçaortaya koymaktadır. Bu paşa için, bundan daha mükemmel bir ihanetvesikası bulmak çok güçtür. Bu mektuptan açıkça anlaşılmaktadır ki;MithatPaşa, Tersane konferansını, İngiltere’nin arzusuna uygun olarakçıkmazasokmuşvedağılmasınıteminetmiştir.Yukarıdaki ifadede,LordDerbi’nin, “Londra protokolü üzerindemüzâkere edebilirsiniz” derken,Mithat Paşaya direktif verdiği de müdellel olarak ortaya çıkmaktadır.Yani açıkçası, Mithat Paşa Osmanlı Sadrâzamı olarak, tıpkı büyük

patronu, Mustafa Reşit Paşa gibi İngilizlerin adamı idi ve bu siyasetiyüzündendirki,devletbatırılmakiçinelindennegelirseyapmıştır.İşteMithatPaşayıağırşekildeithamedenbirve-

-450-⇧sikadaha.BuvesikadaİbnülEminbeyin,aynıeserinin353.sayfasındaneşredilmiştir.Üstatdiyorki:“İngiliznamıileyadolunanMabeyinferikiSaitPaşa,hatıratındadiyor

ki:(...Veliyyinimetefendimizdahiharptaraftarıdeğildir,Lâkinenbirinciazgın ve ahmak Mahmut Paşa (Sait Paşanın kayınbiraderi) ve ikinciderecedeMithatPaşanınşerlerindendolayısabrediyorlar.Buâdemlerinne kadar büyük hatada bulunduklarını elbette zaman ispat edecektir.Hele bizim Mahmut Paşa, bu aralık ta’un ve vebadır denilmeğeşayeştedir.”(Harbin netayici vahimesinden vükelâ, daha doğrusu bizim Mahmut

Paşa ileMithat Paşamesul olmazdabu âlemde acabadaha kimmesulolur...)İştebirvesikadahavebundadaaçıkçaMithatPaşa veAvni Paşanın

siyasî meslekleri, ihanet derecesinde vasıflandırılmaktadır. İbnül Eminbeyinmeşhureserinin355.sayfasında,üstatdiyorki:“Onun(MithatPaşanın)azl ve teb’idindenvediyarı ahirete (burasını

Allah bilir) yolcu edildiğinden yıllarca sonra Paris sefaretinde yazılanşifrelibirtelgrafnamede,(Yıldızevrakıarasında28Mayıs1898tarihli).(Geçenki Rusya muharebesinde olduğu gibi devleti âliyyeyi büyük

tehlikeyedüçaretmekvebusuretlekendimenfaatlerinihusulegetirmekisterlerdi, bunlar Mithat ve Hüseyin Avni mel'unlarının meslek-imel’anetkâranelerinielyevmtakipetmektebulunanveenvaihabasetverezaleti alenen irtikâba meydan bulamadıkları cihetle, hanedan-ıOsmaniyeninziri idare-inecatbahiresindeyaşamakgüçlerinegidenbirtakımavenelerdir.Bununyalnızbirhisolduğuzannolunmasın. “Devletiâliyye payidar olmaz. Tedricen mektepler islâh edilerek bir hıristiyanhükümetigelmelidir”yolun-

-451-⇧daMithat Paşanın, Hüseyin Avni dahi hazır olduğu halde bir meclistetefevvühetmişolduğugerekCevdetPaşamerhumdan ve gerek elyevm

meclisi âlide bulunan ve isminin zikrine lüzum görülmeyen bir zattanmesmu olmuştur denilmesi, sui nazar ve buğzun nihayet bulmadığınıispateder.”SultanAbdülhamitHan,bütünbuhususlaravakıfolduğu içinsonana

kadar sabretmiş, fakat Mithat Paşa ile avenesinin ihanetlerinde ısrarettiklerini müteaddit vesilelerle gördüğü için nihayet 21 muharrem1294/5şubat1877tarihindesarayadavetedilerekazledildiğivederhalmemaliki Osmaniyeyi terk etmesi, ba irade kendisine tebliğ edildi.BöyleceMithatPaşadanboşalansadaretedeEthemPaşanasbedildi.Mithat Paşanın niçin azledildiğine dair, fikirlerini ve sebeplerini

“Hatırat” ında yazmış olanMabeyn feriki Sait Paşa, hatıralarında şöyledemektedir:“Zat-ı şahane efendimiz, cülûsu hümayunlarından beri, gerek Mithat

Paşa ve gerek Mehmet Rüştü Paşa hakkında (bu adamlar, vatan vemilletehizmetedemez,bunlarhaindirler.Ziraahlâklarıicabıncateferrütetmek daiyesinde olduklarından, hanedan-ı Osmaniyi nîsyana attırupmemleketi Cumhuriyet heyetine koymak ve kendileri dahi reisicumhurolmak efkârındadırlar. Onun için ehaliye sureti haktan görünerekhükümetimizin hâlimeşrutiyetemünkalip olmasını arzu ederler. Lâkinhükümetimeşrutayı ben istedim.Anlar, bu inkılâbı ancak teferrüt edipde idare-imemleketibütün,bütünaltı yüz senelikbir hanedan elindengasbetmekniyeti fasideleri ile isterler,)deyu,efkârışahanelerini beyanbuyururlardı.”Buradaşuhususu işaretetmek isterim.Padişah,önceMithatPaşanın

yerineEthemPaşayıSadrazam-452-⇧

nasbetmiş olmasına rağmen, Ethem Paşa her ne sebeple oldu ise, butevcihe rıza göstermemiş ve ondan sonra sadaret mührü Sait Paşayaverilmiştir. İbnül Emin Mahmut Kemal bey, mührün teslimi sırasındasaraydapaşa dairesinin altında bir odada cereyan eden bir konuşmayınakletmektedir ki, cidden enteresan olan bu konuşmadan, MithatPaşanınSadrazamolmasınarağmenhâlâgizlifaaliyetlerdebulunduğunuve bu faaliyetlerin reisi durumunda olduğunu anlamaktayız. BöyleceMithatPaşanındevletenasılkasdettiğinibirvesikailedahapekleştirmekisteriz.Buvesikadadeniyorki:

“Sait Paşa bir vakitten beri ötede beride saltanatı seniyye aleyhindetecemmü eden cemiyeti hafiyelerde bulunanlar, zatı âlinizin konağınadevam eden takımdan olduklarından bu hal, hakkınızda tabiî şüpheyidavet etti ve hatta dün akşam zabıta tarafından takdim olunan dörtjurnalinbirindezatıâlinizinismizikrolunmuşveKemalbeyinhanesindebulunanlar tarafından (Mithat Paşa, istiklâliyeti aldı,muradı bermuratederiz) deyu sözlerin tefevvüh olunduğu yazılmış olduğundan, eğer kizatı şahane efendimiz, sizin doğrudan doğruya bu cemiyetlerdemethaliniz olduğuna inanmak istemediler ise de, mademki ismi âlinizböylesarahatenmezkûrdur,olhaldehemnefs-iâlinizivikayeetmekvehemdememlekettebumakule fesadınönünüalmak içünveliyyinimetefendimiz, zatı alinizin memaliki şahaneden bugün çıkmanızı fermanbuyurdularvebununiçünİzzüddinvapuruhümayunuhazırdır.MithatPaşa (vallahi, billahibenimbu cemiyetlerdenhaberimyoktur.

Allah bu çapkınların belâsını versin. Bu, Rusya parası ile ve HalimPaşanın (Prens Halim Paşa) hud’ası ile vücuda gelmiş bir şeydir. Eğerbeniburadantardveteb’itedersenizalimallahmemleket

-453-⇧mahvolur.Beşikler(Beşike)körfezindekidonanmaüçgünekadarburayagelir.Buralarıiyidüşünülmelidir.”Bu zavallı adama bakınız. Kendisi teb’it edilirse memleket

mahvolurmuş. Mithat Paşa anlaşılan kendisinde bir takım kuvvetlertevehhüm etmektedir ki yeni Sadrazama karşı böyle konuşabilmekcesaretinibulmuştur.FakatMithatPaşayabu cesaretinneredengeldiğiyukarıdakisözlerininiçindemevcuttur.MithatPaşanın,sözleriarasındabahsettiği, Beşikedeki donanma, o sırada Çanakkale’de Beşike’debulunanİngilizdonanmasıdır.Demekoluyorki, İngilizler,MithatPaşayıher ne suretle olursa olsun iş başında tutmak, Londra protokolunukendisine imzalatmak siyasetini takip etmekte idiler ve bu gafil adam,kendisinikoruduğunainandığıİngilizdonanmasıiledevletitehditetmekgibi ihanetlerin en büyüğünü devletin Sadrazamına karşı yapmaktançekinmez.MithatPaşadenen, tarihlerimizinçokyanlış vekasıtlı olarakBüyük devlet adamı vasfını verdikleri insan işte budur. Yani düpedüzdevlet,milletvedindüşmanıbirhain...Mithat Paşa, yukarıda verdiğimiz Sait Paşanın hatıratındaki

konuşmasınıaynıhatıratagöreşöyledevamettirmektedir:“MithatPaşa:-Vükelânınbundanhaberivarmı?-Bilmiyorum.-Ey,öyleisericaederim,gidiniz,zatışahaneefendimizesöyleyinizki;

benimbuişlerdenhaberimyok.Mademkivükelâburadadır,buişionlardamüzakere etsinler. Eğer efendimizin bana emniyetleri yok ise, beniMabeyndebir odada tevkif etsinler. Evimegirmeyeyim, sadaret işleriniburada görebilirim. Gerek burada ve gerek Avrupa’da memleketimizinbumüşkülanındaişleribengörürümdeyubirhüsnizanhasılolmuşol-

-454-⇧duğundan, eğer ben buradan gidecek olur isem, memleket alimallahbiter.SaitPaşa,mührüPadişahateslimileberaberMithatPaşanınsözlerini

arzetti.Padişah(buolamaz.Muhakkakgitmeli.Bundansonrabuademiburada bırakmak daha ziyade tehlükeyi mucip olur. Al, bu zaptiyejurnallarınıdakendisinegöster)dedi.SaitPaşa,Padişahın,şimdihareketetmesihakkındaki iradesini tebliğ

etti.MithatPaşa,jurnallarıokudu.-(Haberim yok. Yazılır ya, çapkınlar iftira etmişler. Beni nereye

göndereceksiniz?.)-Hududumemalikişahanedençıktıktansonranereyeistersenizoraya

gitmeğe mezunsunuz. Fakat Şira en yakın olduğundan orayaçıkabilirsiniz.-Oradan başka yere gitmek için vapur bekleyecek değilmiyim?Öyle

olduğu halde beni Rumlar içinde bırakmayınız. Marsilya uzaktır,Brendizi’ye çıkarınız. Yanımda param yok, biraz para isterim. Lâkinbenimemniyetimolanbiryaverdahiisterim.Çünküemniyetimkalmadı.Nefsimesuikastederler.-Aman,böylebircinayetkimseninaklınagelmedi.Busöylediğinizşey

mümkinattandeğildir.-Gitmeliha?

-Evet gitmeli. İki yaver ile iki çavuş, sizi istimbot ile İzzüddin’egötürmekiçiniskeledebeklerler.-Allahrahmeteylesünbumillete.”Şimdi,bukonuşmalardaki ifadeyedikkatediniz.Buzavallıâdemkişi,

kendisinindevletten teb’itedilmesinimemleketinmahvınasebepkabulediyor ve sözlerinin sonunda “memlekete Allah rahmet eylesin”diyebiliyor.Vahbumillete,vahtalihsizimparatorluğa!...Vebuadamdevletindibinekoyduğudinamiterağmen,odevletiidare

edenOsmanOğullarınınenkud--455-⇧

retliPadişahlarındanolanSultanAbdülhamitHanın lütfunadauğramışvekendisine500altın ihsandabulunmuştur.Devletinekasdettiğini bilebile dünyadahangi insan vardırkidüşmanına rahim ve şefik olabilsin.Osmanoğlu sülâlesinin büyüklüğü bir defa daha bu ihsanla ortayaçıkmaktadırki,burahmveşefkat,Osmanoğlusülâlesiiçindeneilkiidinedesonuncusuolacaktı.Böylebirvak’adahaSultanAbdülhamitHandansonracereyanedecek

ve 1877’den tam 36 yıl sonra, hain ilân edilen bir Padişah tarafından,Sultan Vahidüddin tarafından milleti kurtarması için Mustafa Kemalpaşayaverilecektir.Mithat Paşa hakkında söylenecek, neşredilecek daha birçok vesaik

vardır.Lâkinbunlarınneşrinelüzumgörmedim.BöyleceMithatPaşanınAvrupa’yateb’idindensonradevletinbaşı tammanasiylederdegirdiveRusya ile, Mithat Paşanın sebeplerini hazırladığı harp kaçınılmaz oldu.Rusya sür’atle harbe hazırlanıyordu. İlk olarak Romanya tarafından,Osmanlıkabinesindentalepedilipdereddedilentaleplerüzerinemüsaitzemin bulan Rusya, 16 nisan 1877 tarihinde Romanya ile askerî biranlaşma imzaladı. Böylece bitaraf kalmak isteyen Romanya başvekiliBraitianu’nun bu vadideki gayretleri de, Babıâli tarafındandeğerlendirilemedivebudevletRusya'nınkucağınaitildi.“Böyle olunca Romanya, Rusların tekliflerini ister istemez kabule ve

bunlarlabirleşmeğekararverdi.Romanya’nınbirliğinieldeedenRusya,yalnız Romanya ordusundan nasıl istifade edebileceğini tayindemütereddit idi. Romanya prensi Şarl, Rus generallerinden hiç birisinin

emrialtınagirmeyerekdaimaRomanyaordusununbaşındavemüstakilkalmakistiyordu.“Neolurneolmaz”ihtiyatkârlıkkaidesineriayetetmekis-

-456-⇧teyenRomanya,orduyueldençıkarmayarakazbirfedakârlıklaenbüyükfaydalareldeetmekarzusunugüdüyordu.Siyasî ortalar (mahfiller) ise Rusya, Balkan yarımadasındaki

hıristiyanları kurtarmak için savaşa girişmiş olduğuna göre, bunlarısavaştakırdırmakveRomanya’yıağırbiryükaltınasokmakdoğruolmazve fena tesirler yapar fikrinde idiler. Hele Tuna’nın cenubunda akacakaskerî hareketlerde Romenlere ihtiyaç hissedilmeyeceği zannı dakuvvetliidi.BumütalâayaRusÇarıikinciAleksandrdaiştirakediyordu.”“Binaenaleyhbudüşüncelerintesirialtındasavaşagirişilmezdensekiz

günevvelyani16nisan1877’de,RomanyaileRuslararasındasırfaskerîbiranlaşmaimzalandı.BununhükümlerinceRusordularıRomanya’danserbestçegeçecekler

ve Ruslar dost sıfatiyle memleketin her yerinde hüsnü kabulgöreceklerdi. Bu anlaşmaya bağlı bir ekte, Rus ordusunun Romendemiryollarından ne yolda istifade edeceği, satın alacağı eşyayı nasılödeyeceği ve Romanya memurları ile ahalisine karşı hareketi suretitesbitedildi.Esasteşkilât kanununa göre bu anlaşmaRomenmeclisinden geçmek

ve tasdik edilmek lâzım geliyordu. Romanya’da vaktiyle Ruslarınyaptıkları zulümden gözleri yılan ve bu birliği istemeyenler çoktu.Binaenaleyhanlaşmareddolunurkorkusuile,buancaksavaşilânedilip,RusordularıRomanya’yagirdiktensonra,yani26Nisan1877tarihindemeclise arzolundu. Artık aleyhinde söz söylemek zamanı geçmişolduğundanaynenkabuledildi.”“Rusların savaşa girişleri, Avrupa hükümetleri ile birlikte yaptıkları

tekliflerin reddedilmesi yüzündendi. Böyle olunca bu şartlar kabuledilinceyekadarsavaşa

-457-⇧devamveBabıâliyi, islâhatnamı altındaki teklifleri kabule icbar etmeklâzımgelecekti.

Ruslar,Osmanlıordusununkuvvetihakkındadoğruyayakınbilgieldeetmekle beraber, bunun savaş kabiliyetini tayinde mütereddit idiler.Bunadabaşlıcasebep,hükümetinidaresibaşındabulunanadamlarınsıksıkdeğiştirilmelerivebirdeOsmanlıların,İngilizlertarafındanaçıkveyakapalı maddî veya manevî yardım görmeleri ihtimali idi. Böyle biryardımınBabıâliningidişiüzerindeyapacağıtesiratgözönünegetirilecekderecedeehemmiyetliidi.Binaenaleyh Ruslar, öteden beri besledikleri emele kat’î surette

varabilmekiçin,savaşhareketlerinehedefolarakİstanbul’ukabulettiler.Rus ve Slavların Çarigrad ismini verdikleri İstanbul, asırlardan beri

bunlarınhırsvetamahbakışlarınıüzerineçekmişveburayagirmekherRusiçinâdetadinîbirvazifehükmünegirmişti.İstanbulosıralardaRusordusunu bir mıknatıs gibi üzerine çekiyordu. Çünkü, Ruslar savaşahıristiyanlarıkurtarmakyüksekduygusu ilegiriştikleri süsünüvebunasiyasidenziyade,dinîbirşekilvermişlerdi.İstanbul şehri de Müslümanların elinden kurtarılması lâzım gelen

mukaddesbiryerdi.”Şimdi burada dikkat edilirse, İngiltere ile Rusya’nın siyasî gayeleri

değişiyorvebu ikidevletayrıbirsiyaset takipediyorlardı. Başlangıçta,yani18.asrınortalarındasadecedinîtaassupileOsmanlıİmparatorluğuüzerine çullanan Avrupa devletleri, 19. asrın yarısından sonra ikiyeayrılmış bulunuyorlardı. Bir tarafta Rusya ve Balkan Slavlığı, diğertaraftaİngiltere,FransaveAlmanyadevletleriyeralıyorlardı.Rusya eski hıristiyanlık siyasetinin gizlediği bir iktisadî hedefin

peşindekoşarken,İngilteretamamenik--458-⇧

tisadî hedeflere ve cihan hâkimiyetine dayanan bir siyaset takipediyordu.Fransa,Almanya,Avusturya-Macaristanİmparatorluğuise,buiki devletin rekabetinden istifadeyi başlıca hedef alan bir siyasetinmuakkıbı idiler. Yalnız Fransa’dır ki, bu siyasetten ayrılıyordu. ZiraFransa,OsmanlıİmparatorluğuiçindeKanunîSultanSüleyman’ınbirinciFransuva’ya verdiği en geniş mânadaki kapitülasyonlardan istifadeederekgerekİngilteregerekseRusyaile,takipettiğihemdinî,hemsiyasîveiktisadîsiyasetdolayısiylerekabetediyorvedaimakendilehindebirtakımmenfaatlereldeedebiliyordu.

Demekoluyorduki,Fransada,Rusyada;hattaAvusturya-Macaristanİmparatorluğu da, Almanya ve İtalya da Osmanlı İmparatorluğupolitikasındaİngiltere’yerakipdurumdaidiler.Fakat İngiltere, takip ettiği büyük cihanhâkimiyeti vehammaddeler

siyaseti dolayısiyle devletler arası bir rekabetin meydana gelmesindebüyükbirmaharet göstermiş, Rusya - Fransa ve Avusturya-Macaristanarasında zaman zaman meydana gelen yakınlaşmayı ve buyakınlaşmanınkuvvedenfiileçıkardığıanlaşmalarıbozmuşvetekbaşınayürütmeğekararlıolduğucihansiyasetinitatbikedebilmiştir.İngiltere, bu siyasetin son halkasını Osmanlı İmparatorluğu ile

tamamlamağakararlı idi ve bu kararını da gerçekleştirmek için hiç birfedakârlıktan çekinmiyordu. Nitekim Osmanlı İmparatorluğunda satınalmaktamaharetgösterdiğipaşalarçetesiilebusiyasetinerahatveeminadımlarla ilerliyordu. İş son kertesine gelmişti... İngiltere’ye rakip birdevlet meydana getirmek hususunda büyük gayretler göstermiş vebundamuvaffakolmuşbulunanşehitSultanAbdülâzizHan,İngiltere’ninenbüyükrakibiOsmanlıtahtındanuzak-

-459-⇧laştırılmışvekatlettirilmişti.Sıra,şehitPadişahınkurduğudünyaikincisidurumundaki donanma ile, dünyanın en mükemmel teslih edilmişordularından birisi durumundaki Osmanlı ordusunu imha etmekti. Busebeple de Mithat Paşa ve yârânı paşaları rahatça kullanmış, Osmanlıİmparatorluğunu; içinden çıkılmasımümkün olmayan bir badirenin vedevletin felâketine müncer olacak bir Türk - Rus harbininpatlatılmasında,yinebupaşalardanyardımgörerekmuvaffakolmuştu.Rusya ileTürkiye kaçınılmasımümkün olmayan bir harbin içine işte

böylece, bizzat o devleti idare edenlerin ihaneti yüzünden itilmiş veOsmanlı ordusu evvelce ihzar edilmiş ve tohumu atılmış paşalar arasıanlaşmazlıkyüzündendecephelerdekumandansızkalmış,paşalaraklınalmayacağı bir rekabet yüzünden orduyu atıl bırakmışlar ve gerekliharekâttan âdeta tevekki etmişlerdi. Başkumandan Abdülkerim NadirPaşanın, Rus ordusunun Tuna’yı geçmesinde gösterdiği büyükmüsamaha,denilebilirki,bütünaskerişöhretinivekumandanlıkvasfınıbir anda âdeta yok etmiş ve başkumandanlıktan atılmasına sebepolmuştu. Fakat Abdülkerim Nadir Paşanın başkumandanlıktan

uzaklaştırılmasıkeyfiyetihiçbirneticevermemiş,Tuna’yı geçenRuslarsür’atle Türk ordularının irtibat yolları ile birlikte ikmal yollarını dakısmen tehdit, kısmen de kapamış ve orduyu pek müşkül durumdabırakmıştı.İşte Mithat Paşa ve arkadaşları olan Babıâli Paşalarının devlete

yaptıklarıkorkunçihanetinbilançosubudur.Yani,enmükemmelşekildeteslih edilmiş olmasına, Karadeniz’de de, Tuna’da da daha üstün birdonanmayamalik olmaklığımıza rağmen Türk orduları her tarafta, sırfpaşalararası rekabet ve çekememezlik yüzünden mağlup olmuş veRuslar, tarihî emellerini kıl payı ile ellerinden kaçırmışlardı. Yaniİstanbul’u,Ça-

-460-⇧rigradadınıverdikleribumanevîdeğeribütünMüslümanâlemincepekyüksek olan İstanbul’u, yine İngiltere’nin cihan hâkimiyeti siyasetiyüzünden kaybetmişler ve geldikleri Ayestefanos’tan (Yeşilköy) budevletinmüdahalesiileyüzgerietmişlerdi.Mithat Paşa ve şürekâsınınmarifeti işte bu şekilde bir sona ulaşmış

oluyordu.

MİTHATPAŞALONDRA’DAMithatPaşa,SultanAbdülhamitHantarafındanAvrupa’yateb’itedilip

te İzzeddin vapuru ile Brindizi’ye gönderildikten sonra orada vapuruterketmiş ve soluğu İngiltere’de, dostları, velinimeti İngiliz devletininbüyük prensi, sonradan yedinci Edvard olacak olan prens of Wells’inmemleketinde almış ve orada fevkalâde büyük bir itibar ve dostlukgörmüştü.Oğlu Ali Haydar Mithat’ın kitabında, yani Hatıralarım adlı eserinde

MithatPaşanın Londramisafireti cidden üzerinde durulmağadeğer birsafhaarzetmektedir.Buhususbütünteferruatı ilekalemealındığıvakitMithatPaşanındevlete ihanetiçokdahaaçıkşekildetebellüredecekveTürk tarihi bu hususta yaptığı hatayı, bu insanı kahraman ve büyükdevletadamıolaraktanıtmaktakihatasınıdüzeltmişolacaktır.Mithat Paşanın Avrupa’ya teb’it edilip de İngiltere’ye gitmesinden

sonra orada gördüğü fevkalâde hüsnü kabul, yakın ve içten dostlukhakkındabirkaçmisal vermek, hadiselerin gelişmesi veMithat Paşanınİngilizdostluğuhakkındabeslediğiderinmuhabbetkarşısındabirhükmevarmak, her halde yerinde olacaktır. Biz, bu mevzuda kendimiz değil,fakat bizzat Mithat Paşanın oğlu Ali Haydar Mithat’ın İstanbul’dabastırdığı(HATIRALARIM1872-1946)adlıeserinin32vemü-

-461-⇧teakip sayfalarındaki mütalâasını vermekle iktifa edeceğiz. Âli HaydarMithathatıralarındadiyorki:“Mithat Paşa, Avrupa’da, merkezi ikamet olarak Londra’yı tercih ile

burayayerleştiktensonra,damadıVefikbeyvebenideyanınaaldırmışve bizi karşılamak üzere, Paris’e kadar gelmişti. Porçester Teras’ta biryerkiralamıştık. Burası oldukça büyük ve önünde güzel bir de bahçesivardı.Babamdadahilolmaküzere,evhalkı,ben,damadı,kâtibi,ikiuşakvebirdeahçıki,cem’anyedikişidenibaretidik.Bazıgünlerbabam,beni,damadı ve kâtibi hususisini yanına alarak, birlikte Hayd-Park’adolaşmağa giderdik. Bir gün gene, parkta dolaştığımız bir sırada,karşımıza bilâhare İngiltere tahtına Yedinci Edvard olarak cülûs eden,veliaht Prens Of Wells çıkmıştı. Babam ile veliaht arasında sıkı birdostluk olduğundan, arasıra buluşup görüşürlerdi. Bu buluşmalarında,yanlarında, ekseri zamanlar, Felemenk veliahtı olan prens Doranj da

eksikolmazdı.Herüçüarasındateklifsizbirsamimiyethükümsürerdi.PrensOfWells,ogünde,geneteklifsizceMithatPaşânınkolunagirmiş,

eniştemVefikbey,VasıfKılıçyan{40}vebenkendilerini,arkalarındankısabir mesafeden takip ediyorduk. Parkın bir kıvrımında, hiçbeklemediğimiz bir sırada, birdenbire kraliçe Victoria ile karşılaştık.Kraliçe daha o sıralarda hayli yaşlanmış bulunuyordu. Âdeti üzere,tekerlekli bir arabaya benzeyen bu tekerlekli koltuğuna oturarak açıkhavalarda, parka gezmeğe çıkmak âdetinde idi. Prens OfWells, pederi,derhalvalidekraliçeyetakdimile,kraliçeViktoryada,MithatPaşaya,şuyolda iltifatta bulundu. “Pek çok methinizi işittim. Memleketinizdehazırlamakta olduğunuz büyük inkılâbı memnuniyetle takip ve takdirediyorum.Görüştüğümüzememnunoldum...”

-462-⇧MithatPaşa,builtifataşuyoldamukabeledebulunmuştu:“İltifat-ışevketmeaplarıliyakatiminfevkindedir,teveccühüşahanenize

teşekkürederim.”Evet, İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu toprakları üzerindeki

fevkalâde mühim iktisadî menfaatleri ve Mithat Paşanın şahsındaOsmanlı Devleti içinde aksatmadan devam ettirdiği dünya hâkimiyetisiyaseti,Londra’damenkupbulunanbirOsmanlıSadrazamıile,hertürlüsiyasî skandalı peşinen kabul ederek görüşen bir cihan kraliçesinin buhattıhareketini,tesadüflerebağlamakaslamümkünolamaz.Bugörüşmedeaçıkçagöstermektedirki,MithatPaşa,İngilizleriçinciddenbüyükbirdost,büyükbiryardımcıveİngilizİmparatorluğunabüyükhizmetlerifaedenbirinsandır.VeMithatPaşanınLondra’daböylesinebiritibaramazharolmasıdabu

yüzdendir.Ali Haydar Mithat, hatıralarında bu karşılaşmayı şöyle tefsir

etmektedir.“Bumülâkatınbuşekilde,PrensOfWellstarafındansuretimahsusada

tertipedilmişolduğundanşüpheyoktur.KraliçeViktorya’nın,sürgünbiradamıresmenkabuletmesineİngilizprotokolümaniidi.MithatPaşanınnamvemevkiiise,gizliolarakkabuledilmesinemüsaitdeğildi.”AliHaydarMithathatıralarının50.vemüteakipsayfalarındafevkalâde

ehemmiyetli bir mevzua temas etmektedir. Burada bahsedilen husus,İngilizlerin, sonradan Alman - İngiliz rekabeti haline girecek olanOsmanlıdemiryollarınakarşıduyduğubüyükalâkadır.AliHaydarMithatdiyorki:“Menfî olarak Avrupa’da kaldığı iki sene, Mithat Paşa için, belki

hayatınınençokelemveüzüntüdolu-463-⇧

seneleri olmuştur. Zira, hak ve teceddüt taraftarlarının elbirliği ile,senelerdenberitürlügayretvefedakârlıklarsayesinde,binbirmüşkilâtlahazırladıklarıbüyükeserin(!)müstebitbirhükümdarınkeyifvecehaletiyüzünden,kat’îakameteuğratılmasınauzaktanseyircikalmakveelindenbir şey gelmeden bütün emel ve ideallerinin birer, birer yıkıldığınıgörmektendahaelimbirşey,tasavvuretmekmümkündeğildir.Birtaraftanİngiltere,FransahattaAvusturyaileİtalyadadahilolmak

üzere, bu memleketlerde Türkiye için ne kadar müsait cereyanlarbulunduğunagöreMithatPaşa,busayede,Rusya’nınçoktanberiTürkiyealeyhindehazırlamaktaolduğuölümdarbesinekarşıkoyabilmekiçin,birmuvazenekurmanınmümkünolabileceğinideanlıyordu.Bundanbaşka,osıralardabilhassaİngiltere’de,Türkiye’yikuvvetlendirmekarzusumillîve siyasî bir cereyan halini almış olduğu için, şimendifer ve liman gibiişler için müsait şartlarda sermaye bulmak imkânları da hasıl olmuşbulunuyordu. Fakat bunların cümlesi zaman geçtikçe zail olmağabaşlamıştı.”İşte İngiltere’nin asılmaksadı bu idi. Zira İngiltere, cihan hâkimiyeti

siyasetininancakOsmanlıİmparatorluğuhudutlarındangeçtiği takdirdeve bu topraklarda tam serbestiye sahip olduğu vakitgerçekleşebileceğine inanmış politikasını bu istikamette yürütmeğebaşlamıştı.Demiryoluinşaatmeselesi,busiyasetinilkköprübaşınoktasıidi.NitekimMithat Paşa, Londra’da ikameti sıralarında İngiliz sermayepiyasaları ile de en geniş münasebetler kurmuş ve Osmanlıİmparatorluğuna bu sermayenin celbini mümkün kılmak için devamlımüzâkerelerdeveziyaretlerdebulunmuştur.AliHaydarMithatkitabındabuhusustaenteresanmalûmatvermektedir.Buzatdiyorki:

-464-⇧“Mithat Paşa, Londra’da, Waterlaw and Sons” namında azim bir

müesseseyi ziyaret için bir davetname almıştı. Müessese direktörleri,MithatPaşayıalkışlarla,istikbalederek,şubeyannemeyiokudular:(Biz, direktörler, müfettişler, memurlar ve ameleler zat-ı

fehimanelerinizekarşıbeslediğimizderinhürmetikabuletmenizisizdenricaederiz.MithatPaşaismi,bugünİngilizlerinkalbindederinakislervemuhabbetleruyandırmıştır.Buisimhiçbirzamanunutulmayacaktır.Türkiye’nin en meşhur bir devlet adamı ve Türk kanunuesasisinin

mucidi(!)olanzatıdevletiniz,müessesemiziziyaretiçindavetimizikabuletmekle, derin hisler uyandırdınız. Temenni ederiz ki, bu badiredenyakın bir zamanda kurtulursunuz ve Türk İmparatorluğu, sizin yüksekdirektifinizaltındaeskiyüksekşevketvesatvetinibulur.)BubeyanatakarşıMithatPaşa,şuyoldamukabeledebulunmuştur:(Efendiler, direktörler, müfettişler, memurlar ve ameleler! Samimî

istikbalinizle bana şeref verdiniz. Türk milletine karşı beslediğinizkalptengelenmuhabbettendolayıkendimibahtiyaraddederim.Şahsımakarşı gösterdiğiniz teveccüh ve iltifata ayrıca müteşekkir olmaklaberaberbuteveccühünbirkısmıdakalplerininsafiyetivesamimiyetiilemeşbu bulunan amele tarafından ibraz edilmiş olmakla, memleketimhakkında besledikleri temenniyat, yaşadığım ahval içinde banamedarıteselli olacaktır. Bu muazzam müessesenin zaman geçtikçe dahabüyümesinidilervekuranınıtebrikederim.)Şimdi bu ziyaret ile Mithat Paşanın şahsına gösterilen büyük

teveccühünmanasınıanlamakiçinkendi--465-⇧

siyle birlikte nefyedilip hapsedildiği Taif hapishanesinde yatan PrensSabahattinbeyinbabasıMahmutCelâleddinPaşanın,İngilizlerinAnadoluve Mezopotamya ile Adana, Mersin ve havalisinde demiryolları inşaatıteşebbüslerinegirişen ve buhatlarınbir kısmını alan İngiliz firmasınınTürkiyemümessiliolduğunuhatırlamakkifayetederzannederim.Ve İngilizlerin, Almanlarla korkunç bir mücadeleye giriştikleri bu

demiryolu meselesinin asıl hedefi de iktisadı, yani hammaddekaynaklarını ellerine geçirmek olarak tezahür etmiş ve birinci cihanharbi ile birlikte İngilizler, hem Osmanlı devletini yıkmışlar ve hemmağlup Almanya'nın ölüm vesikasını ellerine vermişler, hem de bütün

Ortaşark hammadde kaynakları, bu arada bilhassa Petrolleri ellerinegeçirmişlerdir.İşte Mithat Paşanın Londra’da ticaret iktisat âlemi ile olan yakın

münasebetlerinin sebebi de budur. Esasen, Mithat Paşa, Avrupa’dasürgünolarakyaşadığı iki sene sonunda tekrar vatana dönüp te vazifealınca, İngilizlerin bu arzularını birinci planda tutacak ve bu husustabilhassa Bağdat valiliği sırasında büyük gayretler sarfedecektir.Kendisine bu gayretlerinde ise, o sıralarda İstanbul’da bulunan İngilizbüyükelçisiLayardenbüyükdestekveyardımcıolacaktır.

MİTHATPAŞABAĞDATVALİSİMithat Paşanın Bağdat valiliği, Osmanlı İmparatorluğunda pek

ehemmiyetlibiryerişgaletmektedir.ZiraBağdat,osıralarda,yaniMithatPaşanın bu vilâyetin valiliğinde bulunduğu sıralarda dünyanıngeleceğindeçokmühimbiryerişgaledecekolanPetrolsaha-

-466-⇧larınınbaşlıcasınıihtivaedenbirmerkezdi.BubakımdanMithatPaşanın,Bağdat valiliğindeki icraatı Osmanlı Devletinden talep ettiği çok genişsalâhiyetleri, etraflıca tetkik etmek ve tarihe ışık tutacak bir takımvesikalarıdabirlikteaktarmaklâzımdır.Mithat Paşa, Avrupa’ya teb’it edildikten sonra tam, iki yıl müddetle

Avrupa’dadolaşmış,fakatikametmerkeziolarakLondra’yıdaimîmerkezittihazetmiştir.Buikiyılmüddetzarfındabilhassaİngilizdiplomasisiileçok sıkı dostluklar kurmuştur. Fakat bu dostlukların en ehemmiyetlisi,muhakkak ki, sonradan İngiltere tahtına yedinci Edvard olarak geçenPrensOfWellsileolandostluğudur.Budostluğunyanındabirbaşka,fakatdikkatiçekmeyendostlukvardır

ki,oda,HollandaprensiDoranjileolandostluğuidi.Aslında bu dostluk en az Prens Of Wells ile olan dostluk kadar

ehemmiyetlidir.Zira,Hollanda,Uzakşarktatammânasiylemüstemlekecibir devletti ve bu devletin İngilizlerle müşterek büyük iktisadîişletmelerinintemelideosıralardaatılmışbulunuyordu.Buişletmelerinbaşında,RoyalDutchadlıpetrolişletmelerigeliyordu.Demekoluyorki,MithatPaşanın,pekmebzulpetrolyataklarınasahip

olan Bağdat vilâyetine tayin ettirilmesinin ayrıca bir sebebi vardı veMithat Paşa bu sebebi asla belli etmeden, devletin başına daha ozamandan, birinci cihan harbinin sonunda gelen felâketi örmeğeçalışmıştı.Mithat Paşa, esasen Avrupa’da bulunduğu iki yıl müddet içerisinde

büyükbirmerakvetitizlikle, İngiliz ticarîmehafili ile temaslarkurmuş,onlarla olan münasebetlerini sıklaştırmış, İngiliz demiryolcularınıOsman-

-467-⇧

lı Devletine sokmak için çok çalışmış ve sonunda Mehmet CelâleddinPaşamarifetiylemuvaffakolmuştur.Mithat Paşanın Londra, Paris ve diğer yerlerdeki temasları,

İstanbul’un, Padişahın gözünden kaçmamış ve kendisinin Girit’teikametinemüsaadebuyurulmuştur.Mithat Paşaya sarayın iradesi 1878 senesi ağustos ayı içinde tebliğ

edilmiş ve Londra sefirimiz Müzürüs Paşa, Mithat Paşaya ayrıcaPadişahın bin altın ihsan ettiğini ve aylık 200 altın maaşla Girit’edönebileceğini kat’i olarak bildirmişti. Mithat Paşa, derhal yolhazırlıklarınabaşlamıştı.Mithat Paşa Londra’dan ayrılırken, pek büyük bir merasimle

uğurlanmış, Marsilya’da bu merasim Fransızlar tarafından da hemenhemen aynı şekilde tekrarlanmıştı. Mithat Paşa artık Girit yolunakoyulmuştu. Nihayet 14 eylül 1878 tarihinde Girit’in Hanya limanınavarmıştı.Mithat Paşanın bindiği Osmanlı donanmasına mensup harp gemisi,

Hanyalimanınagirince,oradademirlibulunanDüvelimuazzamafilolarıtarafından top atışı ile selâmlanmıştı. Bu durum aslında protokol dışıolmasınarağmen,Mithat Paşa gayrimüslim halkın tezahüratı arasındave Düveli muazzama filolarına mensup bahriyelilerin “Hurra, hurra”sesleriarasındakarayaayakbasmıştı.İngilizlerin arzuları yine tahakkuk etmişti. Mithat Paşa Osmanlı

topraklarınaayakbasmıştıveMithatPaşa,Hanyalimanındakarayaayakbastıktansonra,İngilizsefiriSirAustinLayardiletemaskurmuştu.MithatPaşanınoğlu Ali HaydarMithat’ın (Hatıralarım) adlı kitabının

63/64.sayfalarındabutemasilealâkalıgayetmühimmalûmatvardır.AliHaydarMithatbuhusustakitabındadiyorki:

-468-⇧“Mithat Paşa, Girit’e yerleştikten bir müddet sonra İngiliz sefirinin

mahrem dostlarından birisi tarafından 3 ekim 1878 tarihli birmektupalmıştı.O zamanki hali ve bilhassa Rus tesiri altında bulunanların,

Abdülhamit’in etrafında oynamakta oldukları rolü meydana koymasıcihetinden büyük ehemmiyeti olan bu mektupta, İngiltere sefiri, Sir

AustinLayard,şunlarıbildirmekteidi:(Altes,Sefir Sir Austin Layard bana dedi ki, Sadarette bulunduğumuz

sıralarda, her gün soframızda oturan adamlardan birinin, Rus generaliİgnatiyef’e para mukabilinde casusluk ettiğine dair eline gayet kat’ideliller geçmiş, sadık bir adamımız öldüğünü zannettiğiniz bu casus,sofranızdakonuşulanşeylerhakkında,hergün,Rusyasefirinemuntazamraporlarvermekteimiş.Sefir cenapları bundan başka, Padişahın etrafında, Ruslardan, para

almakta olan adamların bulunduğunu da istihbar etmiş. AltesinizhakkındaAbdülhamit’invehmini tahrikedenlervebinnetice teb’idinizesebep olanlar da bunlarmış. Bu sebeple, sefir cenapları, Abdülhamit’esizden bahsederken çok ihtiyatlı bir lisan kullanmak mecburiyetindekalıyormuş ve mütalâasına göre; Viyana’da bulunduğumuz bir sırada,Padişahınihsanınıreddetmişolmanızdafenatesiryaratmış.Sefir cenaplarından aldığım talimat üzerine, Altesinize şunu da

bildirmekisterimki,sizi,biraralık,Girit’evalitayinetmeğidüşünmüşisede,sefirelindengeldiğikadarbunamaniolmağaçalışmış.ZiraGirit’tekihoşnutsuzluk azalmayacağı için, ne yapılsa beyhude olacak vebüyümektedevamedecekmiş. Zatenmemleketinize faydalı olabilmeniziçin,behemehaldahayüksekbirmakamageçmenizicapediyormuş.SefirAltesinizlebiryerdebuluşupgörüşmeyiçokarzuediyorsa

-469-⇧da, buna, şimdilik imkân görememektedir. Kendisiyle suretimahremanedemuhabereye devam etmek, arzu ettiğiniz takdirde sefiriçokmemnunedersiniz.Sefir, sizin şahsî iştirakiniz olmadan, Türkiye’de devam edilecek

islâhatınbüyükmüşkilâtilekarşılaşacağınakanidir.İngiltere’nin,şarktatakip etmesi enmünasip olacak siyaset ile, Türkiye’de yapılması lâzımgelecek islâhathakkındavereceğiniz fikirler, sefir tarafından büyük birehemmiyet ve alâka ile telâkki edileceğinden şüphe etmeyiniz. Sefircenaplarına doğrudan doğruya yazmamağı daha muvafık gördüğünüztakdirde benim vasıtamdan kemali emniyetle istifade edebilirsiniz. Sizişerefimle temin ederim ki, Sir Austin Layard ile yapacağınızmuhaberedenkimseninaslahaberiolmayacaktır.Hürmetlerim.”

Yukarıdakimektuptan da anlaşılacağı gibi, İstanbul’daki İngiliz sefiriSir Austin Layard, Mithat Paşanın Girit valiliğine tayinine müdahaleetmişvebutayinintahakkukunamaniolmuştur.Bunasebepolarakda,Girit hadiselerinin durmayacağını, oradaMithat Paşanın bulunmasının,İngilizcihanhâkimiyetisiyasetiiçinherhangibirmânataşımadığınıifadeetmektedir. Sefir ayrıca, gizli temas kurduğu ve gizlice mektupgönderdiğiMithatPaşaya,kendisiyasetineuygunolarakdevletiâliyyeyiharitadan silmek için, daha yüksek makamlarda vazife görmesinin,kendilerinceelzemolduğunubildirmektedir.Bulâzime,sonradanİngilizsefirinin de dahil olduğu bu mektuptan da açıkça belli olmuştur. Zira,MithatPaşa Suriye veBağdat valiliğine tayin edildikten sonra oralardapektehlikelibirtakımfaaliyetlerdebulunacak,birvaliyeverilmesimutatolansalâhiyetlerinpekfevkindebirtakımsalâhiyetleristeyecektir.Şimdibuzatın,Bağdatvaliliğineaitfaali-

-470-⇧yetlerini,yineyabancıveyerlivesikalaraistinadentetkikedelim.Mithat Paşa, 10 aralık 1878 tarihinde Sadrazam Safvet Paşanın

tavsiyesiileSuriyevaliliğinetâyinedildi.SultanAbdülhamitHanınemriile tahsis edilen Fuat vapuru ileHanya’danBeyrut’a geçenMithat PaşaresmenSuriyevaliliğivazifesinebaşlamışoldu.Mithat Paşa Suriye valiliğine tayin edildiği günden beri her fırsat

düştükçe,hattafırsatyarataraksalâhiyetlerininartırılması içinBabıâliyitazyik etmeğe başladı. Sultan Abdülhamit'in Mithat Paşa hakkındakinoktai nazarı ise ortada idi. Bundan evvel belirttiğimiz gibi SultanAbdülhamitHan,Mithat Paşayı, “Bu âdem kişi devlete haindir”, demeksuretiyle hakikî veçhesi ve hüviyeti ile ortaya koymuştu. Binaenaleyh,MithatPaşanın istediği salâhiyetlerin tehlikeli istikametlere ve gizli birtakım niyetlere dayandığını bilmemesi mümkün değildi ve dikkatedilirse,Yıldızsarayındakurduğudünyanınenmükemmel,enkabiliyetlive en korkulur istihbarat teşkilâtı ileMithat Paşanın hakikî niyetlerini,Suriye’deki temaslarını adım adım takip etmekte idi. HakikatenMithatPaşa bir takım tehlikeli olabilecek salâhiyetler talep etmişti ve butaleplerininhiçbirisitahakkuketmemişti.İstediği bu salâhiyetlerden bir tanesimahkemelerin valinin kontrolü

altındaolması idi. Fakât bu talebi de reddedilmişti. Bu husustaBilâlN.

Şimşir’in yazdığı “Fransız belgelerine göre Mithat Paşanın sonu" adlıeserin19.sayfasındaşumalûmatyeralmaktadır:“...İkincisihükümet,ozamanakadardoğrudandoğruyavalininteftişve

kontrolüaltındabulunanmahkememeclislerinin, bundanböyle valininsalâhiyetleridışındatammüstakilolacaklarınıbildirmiştir.”

-471-⇧Mithat Paşa, mahkeme meclislerini mutlak salâhiyeti içine almak

istemekle ne yapmak istemekte idi, Şüphe yoktur ki,Mithat Paşa, eğermahkemelerin kendi salâhiyetleri arasında kontrolüne müsaadeedilseydi,bunu,sonradantalepettiğiorduyuda,yanivilâyetidahilindekiaskerî kuvvetleri de tam kontrol altına almak için giriştiği mezbuhanegayretsonundagizlidüşüncelerinitahakkukettirecekvetammânasiylemüstâkilbirvilâyethalinegelecekolanSuriye’de,ileridegörüleceğigibi,bir devlet kurmak üzere harekete geçecekti. Bu duruma göre halenTürkiye’de ve bütün dünyada tam manasiyle hür ve müstakil olanmahkemelerinistiklâlinimüdafaaedenSultanAbdülhamitHanmı,yoksamahkemeleri mutlak otoritesi altına almak suretiyle adaleti kendikeyfinegöretedviretmekyolundaolanMithatPaşamıvatanhainidir?Elbette Mithat Paşa haindir ve bu ihaneti de tarihen müsellemdir.

İslâmiyet, adaleti insanhaklarının enmukaddesi kabul eder veHazretiMuhammed efendimizin de buyurdukları gibi, adaleti mülkün temeliaddeder.Adaletiseancakhürvemüstakilolduğuvakitadaletolur.Aksihaldesadecekeyfikararlarverenbirmüessesehalinegelir.Aynı eserin 20. sayfasında Bilâl N. Şimşir, Mithat Paşanın, vilâyeti

dahilindeki askerî birlikleri tam mânasiyle emri altına alabilmek içingiriştiğiteşebbüsleremazeretolarakdiyorki:“Suriye’de askerî otorite ise, sivil otoriteden tamamiyle müstakil ve

ayrıdır. Vali, askerin yardımına ihtiyaç duyduğu zaman, oradaki ordukumandanı Müşir (Mareşal) Paşaya başvurmaktadır. Müşir ise, herdefasında asker vermeğe salâhiyetli olmadığını, bunun için İstanbul’abaşvurmasılâzımgeldiğinibildirmektedir.”

-472-⇧Evet Mithat Paşa, buna benzer bir takım bahanelerle vilâyet

dahilindeki askerî birliklerin de kontrolü altına girmesini talep etmiş,

fakat diğer talepleri gibi bu talebi de, hem de vakit geçirilmeden talepetmiştir. Mithat Paşa, Babıâliye yaptığı müracaatlarının reddi üzerineSuriye’dekiFransızbaşkonsolosunamüracaatetmişveisteklerininkabulettirilmesi için Fransız hükümetinin Babıâliyi tazyik etmesini talepetmiştir.Buhusustayukarıdabahsedilenaynıeserin21.sayfasındaşumalûmat

vardır:“... Bu şekilde çeşitli güçlükler ve İstanbul ile devamlı çatışmalar

arasında on ay kadar Suriye valiliği yaptıktan sonraMithat Paşa, 1879Eylül ayı başında, güç durumunu Suriye’deki Fransız başkonsolosunaanlatmış ve onun aracılığı ile Fransa’dan destek istemiştir. Vali açıkça,İstanbul’daki,FransızbüyükelçisininBabıâliüzerindenüfuzunukullanıpkendisineyardımetmesini ricaetmiştir.BaşkonsolosDelaporte, valininricasını Fransız Dışişleri Bakanı Waddington’a rapor etmiştir. Rapor,Fransa dışişleri bakanlığında altı çizilerek okunmuş, ama bir muamelegörmemiştir.”Şimdi burada şöyle bir sual akla geliyor: Mithat, Paşa acaba neden

dolayıİngilizlerleteşrikimesaietmemiştirde,Fransızlarıtercihetmiştir?Mithat Paşanın, İngilizlerle olan sıkı münasebetleri, esasen bilinmekteolankeyfiyettiveİngilizler,MithatPaşanınkendiadamlarıolarakdeşifreedilmesinden dolayı rahatsız idiler. Onun içindir ki, Mithat Paşayı birbaşka devlete yamamak en uygun yoldu. Zira, Fransa’nın, daha birinciFransuva’danitibarenveKanunîSultanSüleymanHanınyerdiğimühimbir takımimtiyazlarıvardı ve bu imtiyazlar, bilhassa katolik kilisesininhamisidurumundakiFransa’yı,Suriyetopraklarıüzerindebir

-473-⇧nevi hak sahibi devlet durumuna getirmiştir. Bu, İngiltere içinmükemmel bir avantajdı. İngiltere bu avantajı gayet rahat bir şekildekullanmakla birlikte,Mithat Paşa ile yakınlığını ve işbirliğini de hiç birsuretleaksatmamıştı.Nitekimileridedegöreceğimizgibi,MithatPaşanındelâletiyleFransa’yıdabu işesokacak, fakatkendimenfaatlerinidaimaveherşeyinüstündetutmakyolunutercihedecekti.Suriye’dekiFransızbaşkonsolosuDelaporte,birinciraporundansonra

Fransızhariciyenazırınaikincibirrapordahagöndermişbulunmaktadır.Bu rapor,Mithat Paşanınbaşkonsolosa telkin ettiği ve Babıâliden ordu

üzerinde tam bir kontrol hakkı isteğine dayanan teklifini tahliletmektedir.BilâlN.Şimşir’inaynıeserinin21ve22.sayfalarında20eylül1879 tarihinde gönderilmiş olan raporun istinsah edilmiş şekli aynenşöyledir:“20eylül1879tarihli ikincibirraporileBaşkonsolos,MithatPaşanın

güçdurumunuDışişleriBakanına(Waddington)yenidenarzetmiştir.Budefa Suriye vilâyetinin yeni teşkilâtı ile, valinin nasıl iş göremeyecekdurumasokulduğu,dahaaçıkseçikbelirtilmiştir.RaporunbukısımlarınıTürkçeleştirerekaynenaktarıyorum:(Bu teşkilâtla Babıâli bir ademi merkeziyet sistemi kurmak amacı

gütmektedir ki, bu, maalesef eninde sonunda kendi hayati menfaatlerialeyhinedönecektir. Zira, valinin şimdiyekadarkullanageldiği otoritesielinden alınmakla yaratılan durum, bütün kontrolü kaldıracak veyolsuzlukları serbest bırakacaktır. Yeni kurulan mahkemeler, valininsalâhiyeti ve kontrolü dışında bulunmaktadır. Salâhiyetler,müddeiumumi denen, imparatorluk savcılarına verilmektedir. Öteyandanyarıbağımsızolanbelediye,kendikendisinianladığıgibi

-474-⇧idare etmektedir, Gümrük teşkilâtına gelince; bilindiği gibi o, uzunzamandan beri doğrudan doğruya İstanbul’dan idare edilmektedir.NihayetTicaretmahkemeleri,hükümetmerkezindeki ticaretnezaretinebağlıdır. Ordudan hiç söz açmayacağım. Müşir, artık valiye bağlıolmaktanbaşka,aynızamandasivilotoriteyisadecekösteklemekgayesitakip eden âdeta bir düşmandır! Bu durum muvacehesinde, bugünvalinin hakiki salâhiyetleri nelerdir? Bu salâhiyetler, artık yalnızmâliyenin menfaatlerine bakan vilâyet idare meclisi reisliğindenibarettir, diye hülâsa edilebilir. Ne fazla, ne eksik. Yeni tedbirlersayesinde vali tamamiyle silinmiştir. Onun gözleri önünde apaçıkyolsuzluklar yapılabilecek ve kendisine, bunlara çare bulmak yetkisiverilmeyecektir. Bununla beraber, adaletin muntazam işlemesikendisindenistenmektedir...Ayaklanmaları önlemek için vali askerî kuvvet kullanmak mı

isteyecektir?OnunhareketinifelceuğratmakiçinMüşir,binbirkaçamakyolubulacaktır. Ve bununla beraber, düzen ve asayişimuhafaza etmekvazifesi valinin omuzlarındadır. Tek kelime ile her şey, Şam’dan daha

yüksek yerden çıkmış veMithat Paşanın kuvvet ve prestijini azaltmakgayesigüdenbiremrinmevcudiyetineinsanıinandırıyor.)Bu rapor açıkça gösteriyor ki, Mithat Paşanın, Suriye’deki Fransız

başkonsolosunaâdetadikteettirdiğibir raporduvebüyükvatanperverMithatPaşayanidevletinbirvalisi,bağlıbulunduğudevletibiryabancıdevlete gammazlamak suretiyle, bu devleti kendi içişlerimizemüdahaleye;vekendişahsınıvikayeyedavetediyordu.Bubirdavetdedeğildi.Buapaçıkdevletevemilleteihanetti.NitekimSultanAbdülhamitHanınkurduğuoefsanevîYıldız casusluk

vemukabilcasuslukteşkilâtı,Mit--475-⇧

hatPaşanınSuriye’dekidevletaleyhineolanfaaliyetlerinidetesbitetmişbulunuyordu. Bu hususta, Mithat Paşanın oğlu Ali Haydar Mithat,“Hatıralarım”adlıeserinin69.sayfasındabuhususuteyitetmektedir.AliHaydarMithatkitabınınbukısmındaşöyledemektedir:“... Fakat bu sırada, saraya şöyle bir jurnal verilmiş bulunuyordu:

(Mithat ve Ahmet Eyyup Paşalar, her ne kadar birbirleriyle geçinemezgibi görünüyorlarsa da, hakikatte, her cihetten hemfikirdirler. YakındaBirleşerekŞam’dahükümetkuracaklardır.)Bu rapor üzerine, Sultan Abdülhamit, Şam’a yeni askerî kumandan

olarak, Müşir Hüseyin Fevzi Paşayı tayin etmek lüzumunu duymuş,Mithat Paşayı da, İzmir valisi sadrıesbak Hamdi Paşa ile becayişettirmişti. Bu suretle, Abdülhamit, asılmaksat ve hedefi olan, uydurmaAbdülâziz’in katli meselesini ileri sürerek, Mithat Paşanın tevkifi için,İzmirmuhitindebulunmasıdahauygunbulmuştu.”Şimdi buradaki ifade ile Fransa’nın Suriye başkonsolosuDelaport’un

Fransız hariciye nazırı Widdington’a gönderdiği iki raporukarşılaştıralım. Mithat Paşa, bu raporlardan da anlaşıldığı gibi, askerîbirlikleri de mutlak kontrolü altına almak istemektedir ve bu husustasarayaveBabıâliyemüteadditmüracaatlarıvardırvebumüracaatlarherseferindereddedilmiştir.BununüzerineMithatPaşa,devlete ihaneti enaçık, şekilde derpiş eden bir yola girmiş, Fransa'yı bu iş için devletnezdinde tazyikyapmakmaksadiylehareketegetirmek istemiştir. Gayeaçıktır. Mithat Paşa, Suriye’deki bütün askerî birliklerin kendi emrineverilmesini niçin istemektedir? Bunun cevabı, Ali Haydar Mithat’ın

yukarıya aldığımız hatıralarındaki ifadede mevcuttur. Bu ifadeye göre,Yıldızcasuslukvemukabilcasuslukteşkilâ-

-476-⇧tı, Mithat Paşanın yakasını bırakmamış ve Suriye valiliğindeki bütünfaaliyetleriniçoksıkıbirkontrolaltınaalmıştır.Tabiî bu kontrollerin neticesini de almış ve Mithat Paşanın, Suriye

sultanlığı adı altında yeni bir devlet kurmak teşebbüslerinde olduğunuda tesbit etmiş ve Yıldız sarayına, bizzat Padişah Sultan İkinciAbdülhamitHanaraporetmiştir.Devletiâliyyeninbütünlüğüvedevletvemilletin selâmetihususunda

nekadar titizolduğu tarihen sabit olanCennetmekânAbdülhamitHan,böyle bir azim tehlikenin kuvveden fiile çıkmasına fırsat vermemiş veMithat Paşanın derhal yerini değiştirmiş, kendisini İzmir valiliğinenakletmiştir.Mithat Paşanın, oğlu Ali HaydarMithat’ın dediği gibi Mithat Paşanın

naklişehitSultanAbdülâzizHanınkatiliolarakkendisihakkındaaçılacakdava için gözönünde bulundurması lüzumundan meydana gelmiş birnakil hadisesi değildir. Bu naklin asıl sebebi, devlet kurmak isteyenMithatPaşanın,buihanetinesedçekmektir.Suriye’deki Fransız başkonsolosu Delaporte’un, yukarıya metnini

aldığımızraporundansonra,aynıkitabın23.sayfasındabuzatınşufikresahipolduğubildirilmektedir:“Fransız başkonsolosu Delaport, vilâyetteki uyanık (!) şahısların bu

durumu çok tehlikeli gördüklerini, kendisinin de, yeni teşkilâtınkeşmekeşlik ve anarşi tohumları taşıdığına) inandığını söylüyor. Halçaresiolarakda,yinevilâyetinbuuyanık(!)şahıslarıilebirlikte,ikitürlütedbirdüşünüyor. 1-Valiye, bütün zaruret hallerinde orduyu kullanma yetkisi

verilmelidir.FakatbununiçinSuriye'de--477-⇧

ki askeri birliklerin başına birmüşir değil, ferik getirilmelidir. Rütbesiyüksek olan Müşir, her zaman valiye rakip olabilir. Rütbesi nisbetenküçükolanferikileiseanlaşmakdahakolaydır.

2-Aynı şekilde valiye, vilâyetin adliye, gümrük ve belediyeteşkilâtlarını teftiş ve kontrol salâhiyeti verilmelidir. Bu salâhiyete,mesuliyetsizvebaşınabuyrukmemurlaraiştenelçektirmesalâhiyetideeklenmelidir.Elinde bu salâhiyetler olunca, vali, Suriye’yi en iyi şekilde idare

edebilecektir.”Suriye’deki Fransız başkonsolosunun, iki madde halinde ileriye

sürdüğü ve muhakkak Mithat Paşadan mülhem olan salâhiyetlermevzuunda ileriye sürdüğü fikri cidden çok mühimdir. Delaport’un,Mithat Paşanın istediği askerî birlikleri emrine almak arzusunu teyitetmesi ve rütbece yüksek olan Müşir Paşanın yerine, validen dun birmevkide olan ferik bir paşanın ordu kumandanlığına tayinini kendihariciye vekâletine tavsiye etmesi, Mithat Paşanın Suriye’de devletkurmakkararınınaçıkbirdelilidir.MithatPaşa,böylecekendisindendunbirferikpaşanınkumandaedeceğivetammânasiylevaliolarakemrineverilecek ordunun, kafasında şekillendirdiği ve İngiliz elçisi AustinLayard’danbirkozalacağınıdüşünmüştür.Fransa’nın Suriye’deki başkonsolosu Delaporte’un Fransız hariciye

nezaretinetelkinetmeğeçalıştığıfikirişteMithatPaşanınkafasındakibufikirdir.Yanidevletkurmakfikri,FransızbaşkonsolosuısrarlabuplanınüzerindedurduğunavehariciyenazırınıBabıâlinezdindeMithatPaşayabusalâhiyetlerinverilmesiiçinâdetatazyikedercesinezorladığınagöre,mumaileyh paşa ile tam bir mutabakat halindedir ve Delaporte, kendimem-

-478-⇧leketininkadimSuriyesiyasetinedeböylecehizmetetmektedir.Ancak Fransız başkonsolosunun görmediği bir nokta vardır ki, o da

İngiliz elçisi Layard’ın en mutemet adamı vasıtasiyle Mithat Paşa iledaimatemastaolduğukeyfiyetidir.NitekimMithatPaşanınAvrupa’dakisürgünhayatınınsonbulmasından sonraoturmasınamüsaadeverildiğiGirit’inHanyakasabasındanitibarenİngilizelçisininpekmahremolarakdevamettirdiğibumünasebetler,Fransız başkonsolosununmezbuhanegayretlerle kendi hariciye nazırı nezdinde Mithat Paşaya salâhiyetlerverilmesiiçinBabıâliyisıkıştırmalarınıtavsiyeettiğigünlerdededevametmekte idivepekkısabirmüddetsonra İstanbul’daki İngiliz sefiri Sir

Austin Layard bu gizli muhabereyi devam ettirmekle beraber, bizzatSuriye’ye bir seyahat yapacak ve Mithat Paşa ile uzun görüşmelerdebulunacaktır.Suriye’deki Fransız başkonsolosu Delaporte, Fransız hariciye nazırı

Waddington’a gönderdiği raporunun ikinci maddesinde ise, askerinMithat Paşanın emrine tam kontrol hakkı ile verilmesi sonunda devletiçin pek tehlikeli olabilecek bir takım salâhiyetlerin de verilmesihususunda tazyikte bulunmasını yine ısrar ile istemektedir. Delaporte,ikinci madde adliyenin, gümrük ve belediye teşkilâtının teftişsalâhiyetlerinin,zarurîolduğunaişaretettiktensonra,valiolarakMithatPaşaya,dilediğiniazl,iştençekmevenasbhaklarınındaverilmesinitalepetmektedir.Tamamenhükümeteaitolanbuhaklarıntalepedilmesi,MithatPaşayı,

istikbalin Suriye sultanı olarak selâmlamak için Delaporte’un elinemükemmel bir koz olarak geçmişti. Fakat bu salâhiyetlerin talepedilmesininasıltehlikesi,orduyudaelinegeçirecekolanMithatPaşanın,Suriyevilâyetininbütüngelirlerinideelinege-

-479-⇧çirdikten sonra bir yeni Kavalalı Mehmet Paşa olma yolundakiçalışmalarınıkuvvedenfiileçıkaracakbirunsurolmasındaidi.Devletin tamamiyeti üzerinde büyük bir titizlikle duran Sultan

AbdülhamitHan,bütünbufaaliyetlerdeYıldızsarayındakiopekşahaneteşkilât marifetiyle vakıf olmuş ve Mithat Paşanın istediği bütünsalâhiyetleri tereddütsüz reddetmiştir; Hattâ Padişah, Mithat Paşayıayrıcadahadamuhkembirşekildekontrolaltınaalmıştır.Nitekim kendisini Suriye valiliğinden İzmir valiliğine naklederken,

iddia edildiği gibi, Sultan Abdülâziz’in katili olarak muhakeme etmekistemesi neticesinde İzmir’de daha rahat ele avuca alınabileceğiendişesinden ilerigelmemiştir.EğerSultanAbdülhamitHanınböylebirdüşüncesiolsaydı,MithatPaşayıkaçması aslamümkünolmayanSuriyevaliliğinde ipka ederdi. Zira Abdülhamit Han Müslüman halka vekendisine bağlı mahalli şeyh veya liderlere sahip oldukça, MithatPaşanın, kendisini muhakeme etmek için İstanbul’a davet takdirindekaçması hiç bir suretle mümkün olmazdı. Halbuki İzmir hiç de buşartlarasahipbirvilâyetdeğildi.

Bilâkisİzmir,MithatPaşanıntahtımuhakemeyealınmasıtalepedildiğitakdirde, rahatça kaçabileceği bir vasatta idi. Zira İzmir vilâyetindebüyük mikyasta kendisine dost, yabancı unsurlarla, büyük devletlerinmümessilleri mevcuttu. Nitekim sonunda yaptığı gibi, bu devletlerinkonsoloslarından herhangi birisine iltica edebilir ve hayatını garantialtınaalabilirdi.Böyle bir yola bile tevessül etmese, tahtı muhakemeye alınmak

istenmesi takdirinde, teminedeceğibirvâsıta ileOsmanlı İmparatorlukhudutlarındanrahatçadışarıyaçıkabilirdi.

-480-⇧Demekoluyorki,SultanAbdülhamit’in,MithatPaşayı İzmir valiliğine

tayinetmesininsebebitahtımuhakemeyealmaklaalâkalıdeğildi.Mithat Paşa, Suriye’deki Fransız başkonsolosu Delaporte’un, Fransız

hariciyenezaretineyaptığı telkinlerdenherhangibirneticealamayınca,vakitgeçirmedenİstanbul’dakiFransızsefirine,hemdeaçıkça,müracaatlüzumunuduymuşvebumüracaatıyapmıştır.MithatPaşa,bumüracaatıyine Suriye’deki Delaporte marifetiyle yapmış ve İstanbul’daki Fransızbüyükelçisinden,Babıâlinezdindenüfuzunukullanıpkendisineyardımcıolmasını rica etmiştir. 1879 yılı Eylül ayı içinde yapılan bu müracaatFransa’nınİstanbul’dakisefiritarafındanpekisteklikarşılanmamıştır.İşte tam bu sıralarda Suriye’ye pek mühim bir misafir gelmiştir. Bu

misafirİngiltere’ninİstanbulsefirikebiri,SirAustinLayardidi.23Eylül1879tarihindeİngiltere’ninİstanbulsefiriSirAustinLayard,

Beyrut’a ayak basmıştır. Ertesi gün de Fransa’nın Suriye’dekibaşkonsolosuDelaporte, İngiliz sefiriyle bir görüşme yapmış veMithatPaşanın güç durumunu bu sefer İngiliz sefirine söylemiştir. Kendisinigayet dikkatle dinleyen İngiliz sefiri ona soğukkanlıkla şu cevabıvermiştir.“Hakikaten bu valiye, vilâyetinin idaresini imkânsızlaştırmak ve bu

şekilde istifaya zorlamak için; İstanbul’da her şeyin yapıldığını görmekpeküzücüdür.”Fransız başkonsolosu, aldığı bu cevap üzerine bu sefer de

mahkemelerinistiklâlimevzuuüzerindedurmuş;başkonsolos, istiklâlinkaldırılmasını veMithat Paşaya vali sıfatiylemahkemeler üzerinde her

türlükontrolhakkınınverilmesininpekuygunolacağınısefiresöylemiş,kendisinidesteklemesinitalepetmiştir.

-481-⇧Delaporte’un ısrarla Mithat Paşaya geniş salâhiyetler yerilmesi

hususundaki teklifleri, her halde İngiliz sefirini için için güldürmüşolmalıdır.ZiraFransızbaşkonsolosunaverdiğicevapgayetenteresandır.İngiliz sefiri,Delaporte’unmahkemeler üzerindeki istiklâli fikrine karşıyerdiğicevapta:“Mahkemelerin müstakil olmasını biz istemiştik” demek suretiyle

İngiltere’ninOsmanlıİmparatorluğundaoynadığırolüdeaçıklamıştı;İngiliz sefirinin verdiği bu cevap karşısında Delaporte ısrar etmiş,

mahkemeleriteşkiledenazalarınkifayetsizolduklarınoktasındadurmuşveMithat Paşaya salâhiyet verilmesini tekrar ileriye sürmüştür. İngilizsefiri kendisini bu hususta haklı bulmakla birlikte, mahkemelerinistiklâlinin kaldırılmasının bahis mevzuu edilemeyeceğini de tekrarenteyitetmiştir.İngiliz sefirininSuriye’yegeleceğininMithatPaşa tarafından bilindiği

isebirgerçektir.Zira, İngiliz sefiri23eylül günüBeyrut’ageldiktenbirgün sonra, 24 eylül 1879 tarihinde Beyrut’un ileri gelenlerindenmeydana gelmiş bir heyet, İngiliz sefiri Sir Austin Layard ilegörüşmüşlerdi. Bu görüşmede heyet, Suriye vilâyeti halkı adınakendisiyle konuştuklarını bildirdikten sonra halkın arzusu olarak şutaleptebulunmuşlardı:“Mithat Paşa Suriye vilâyeti için pek elzemdir. Binaenaleyh Babıâli

nezdinde Mithat Paşaya daha geniş salâhiyetler verilerek vilâyetinbaşındabırakılmasıiçinteşebbüsegeçiniz.”Şimdibir anbuhalk talebi, üzerindeduralım:Devrindevlet anlayışı,

Sultan Abdülhamit Hanın Osmanlı, İmparatorluğunun herhangi birnoktasında olursa olsun vukubulacak her hadiseyi anında haber almakhususundaki geniş teşkilâtına rağmen, Mithat Paşanın, mutlaka saraytarafındanhaberalınacakböylebirte-

-482-⇧şebbüsegeçmesi,sadıkdostlarının,yaniİngilizsiyasileriileSuriye’deki

Fransız konsolosunun ve bu politikacıların hazırladıkları bir takım

insanların yaptıkları bu teşebbüsün el altından hazırlandığı gerçeğiniortayakoymaktadır. Buhusus aynı zamandaMithat Paşanın, kendisineSuriyesultanlığınınverileceğihususundakiİngilizvaadinekendisininnekadar bel bağladığını da göstermek bakımından üzerinde ısrarladurulacak bir hadisedir. Zira İngiliz sefirinin, ortada sebep yokken veFransız başkonsolosunun, hem Fransız hariciye nazırını, hem deİstanbuldakiFransız sefirini,Mithat Paşayageniş salâhiyetler verilmesihususunda Babıâliyi sıkıştırmaları hususundaki müracaatlarını yaptığısırada Suriye vilâyetine gelmesi, elbette sebepsiz değildi. Sefir buseyahatinde daha sonraMithat Paşa ile de görüşmüş, fakat takip ettiğipek ince siyaseti ile Fransa’yı Sultan Abdülhamit nezdinde pek güç birdurumadadüşürmüştür.ZiraMithatPaşanın,salâhiyetlerininartırılmasıiçin sultan ve Babıâliyi sıkıştırmak teklifi İngiltere’den değil, fakatFransa’dangelmiştirvebuhadiseSultanAbdülhamitnezdindepekfenatesirbırakmıştır.Saray ve Yıldız istihbarat teşkilâtı bütün kuvvetlerini âdeta seferber

etmiş, gözlerini ve kulaklarını İngiliz sefiri Sir Austin Layard’ın, hattayatakodasınakadargirecekşekildeSuriye’yeçevirmişti.İngilizsefirininattığıheradımtakipedilmekteidi.İngilizsefiriSirAustinLayard,Beyrut'tahalktemsilcileridenen,fakat

aslında Mithat Paşa ile birlikte İngiliz ajanlarının ve Fransızkonsolosununtahrikettiğiinsanlarlagörüştüğü24EylülünhemenertesigünüŞam’agitmiştir.İngilizsefirininŞamseyahatihak-

-483-⇧kındaBilâlN.Şimşir’inyukarıdabahsigeçenkitabının25.sayfasındaşumalûmatayerverilmektedir:“25 eylül 1879 günü Sir Henry Layard, Şam’a geçmiş, orada iki gün

kalmışveMithatPaşanınkendisiileüçersaattenfazlasürenikigörüşmeyapmıştır.Bugörüşmelersırasındavalininsalâhiyetlerimevzuuetraflıcakonuşulmuştur.İngiliz büyükelçisi, bu mevzuda Mithat Paşadan yazılı bir metin

istemiş, Paşa da alelâcele bir not hazırlayıp vermiştir. Notun bir suretiMithat Paşanın sekreteri Vasıf efendi (Ermenidir) tarafından FransızbaşkonsolosuDelaporte’adagizliceverilmiştir.

Bu notta Mithat Paşa hangi sahalarda salâhiyetlerinin arttırılmasınıistediğini açıklamakta ve bunun esbabı mucibesini de kısacabelirtmektedir. Aslı Türkçe olan, fakat Fransız arşivlerinde yalnızFransızcası bulunan bu notu aynen Türkçeleştiriyorum. Mithat Paşaşöyledemektedir:(Askerîotoriteninsalâhiyetlerininikigayesivardır:1-İmparatorluğunmenfaatlerinidışarıyakarşıkorumak,2-İçerideemniyetivesükûnumuhafazaetmek.Bu sonuncu salâhiyet, nizamı tam yoluna koyuncaya kadar her

bakımdan sivil otoriteye ait olmalıdır. Zira belli bir durumda askerikuvvetkullanmanınuygunolupolmayacağınahükümverecekolansivilotoritedir.EhemmiyetleridolayısiyleSuriyeveBağdatvilâyetlerininidareleriher

şeyden mesul bir şefe verilmelidir. Bugüne kadar valilerle Müşirlerarasında çıkan anlaşmazlıkların kaynağı budur. Nitekim, bir ara askerîkuvvetleribirsivilidareciyetabiolanBağdatvilâyeti,

-484-⇧adalet dağıtımı ve asayişin korunması bakımından bir nümûnedurumunda idi.Daha sonra, bu iki kolunubirbirindenayıranmahzurlusisteminkabulüilebinbirkarışıklığındoğduğugörülmüştürki,bunlarınesassaikinikavramakgüçdeğildir.Huran,Nablus,HamaveHumusgibimıntakaları içinealanSuriyevilâyetinde işlerin süratle yürütülebilmesive emniyetin korunabilmesi için kâfi miktarda askerî kuvvetbulundurulmalıdır. Valiye, bu kuvvetleri kendi takdirine göre kullanmasalâhiyetiverilmedikçe,kendisindenhiçbirşeyinhesabısorulmamalıdır.Binaenaleyh, bu duruma son vermek için, tekrar ediyorum, askerîkumandan,valininemrialtınaverilmelidir.Mahkemeler, adalet dağıtmakla vazifeli olduklarına göre, kadimden

beritakipedilensistemlehindekideliller,nazarıitibaraalınmalıdır.Mahkemelerin istiklâli bana henüz zamansız görünmektedir. Bizim

mahkemelerimiz daha kendiliğinden hareket edebilecek durumdadeğildir. Bastırılması icap eden suç ve cürümler, işlerde tecrübesibulunmayan, imparatorluk mevzuatı hakkında bilgileri kifayetsiz olankimselerin takdirine bırakılamaz. Bu itibarla mahkemelerin, vali ve

mutasarrıfların idaresi altına verilmesi bana mutlaka zarurîgörünmektedir.Butakdirdevalivemutasarrıflar,çıkacakenufakkarışıklıktanmesul

olacaklardır.Mâliyemiz acıklı bir durumdadır. Gelirler öylesine kifayetsiz

kullanılmaktadır ki, Babıâliye arzettiğim projemde ve muhtelifraporlarımdakisisteminkabuledilmesiiçintekrarısraretmeğikendimebirvecibeaddediyorum.Zira, istisnaî durumu icabı, Suriye vilâyetinin, başka şekilde

düzenlenmesi gerekmektedir. Dürzilerin, Ansarilerin v.s. bulunması,Suriyevilâyetiiçinayrıbirsi-

-485-⇧yaset tayin etmektevebazı vilâyetlerde tatbik edilmekteolandandahabaşkabiridareşekliicapettirmektedir.Nihâyet, idama mahkûm bir kimsenin cezasının derhal infaz

edilebilmesi için valiye tam salâhiyet verilmesi âcil bir zarurettir. Şuhalde,buhusustaaçıkvebelirlibiremirgelmesiicapetmektedir.)MithatPaşanınİngilizsefirinesunduğunotbudur.Bununla vali, hem

Suriye’ninidaretarzıhakkındakigörüşlerinikısacaaçıklamakta,hemdeBüyükelçivasıtasiyleİngiltere’nindesteğiniistemişolmaktadır.”Evet Bilâl N. Şimşir’in kitabındaki vesika budur. Şimdi bir an için

durmakvedüşünmekicapetmektedir.MithatPaşakimdir?MithatPaşabir Osmanlı valisidir ki kendi metbuu devlete yaptığı bunca müracaatreddedilir ve devleti idare edenlerle bu tekliflerin mahzurlarıbildirilirkenveayrıcakendisineyazdıklarıve tekliflerini reddettiklerinibildirdikleri halde bir yabancı devletin sefirine müracaatla padişah veBabıâlinezdindetazyikicrasıilenoktainazarınıkabulettirmelerinitalepeder.MithatPaşanınyaptığıbumüracaat,tarihinherdevrindeemsalininyaptıkları ve buna benzer hareketlere verilen sıfata tam lâyık birharekettir.YaniMithatPaşadevletinede,vatanınada, (hoşvatanıdeğilya)Padişahınadaihanetetmektevedevletinibiryabancıdevletinsefiriile,biryabancıdevletinbaşkonsolosunaşikâyetetmektedir.MithatPaşanınyaptığıbumezbuhaneşikâyettendeanlaşılmaktadırki,

MithatPaşada,İngilterede,SultanAbdülhamitHanınneolduğunu,nasıl

bir siyaset kurdu olarak tarihteki muhteşem tahtına kurulduğunuanlayamamışlardırveMithatPaşabuihanetine

-486-⇧debuhamakatderecesindekiakılsızlığıiledevametmişdurmuştur.MithatPaşaayrıca,SultanAbdülhamitHanınamcasıSultanAbdülâziz

Han merhum gibi bir tuzağa düşeceğini de ummuş, böylece onun dakârını,İngilizaltınlarıileitmamedebileceğinihesaplamıştır.Lâkin İngilizler, Mithat Paşanın gösteremediği hakikati, Sultan

AbdülhamitHanınkorkunçzekâsınıvesiyasîdehasınıgörmüşler, takdiretmişlerveyüzgeriederek,maşalarınıSuriyevilâyetindeistiklâlinieldeetmek için Fransız konsolosu musallat ettirmek için tahrik ve teşviketmişlerdir.İngiliz sefiri Layard, Şam’da daha fazla durmamış ve İstanbul’a

dönmüştür. Lâkin sefirin İstanbul’a döndüğü sırada da kabinededeğişiklik yapılmıştır. Böylece Mithat Paşanın asla dostu olamamışMahmutNedimPaşadahiliyenezaretinegetirilmiştir.BukabinedeğişikliğihakkındaBilâlN.Şimşiraynıeserindipnotunda

şumalûmatıvermektedir:“O zamanki Fransız gazeteleri bu kabine değişikliği üzerinde uzun

uzun durmuşlardır. Les Debats gazetesi, daha 4 Eylülde, (BayramdansonraMahmutNedimPaşanınnazırlığagetirileceğini)yazmıştır.Gazeteler,budeğişikliğin,İstanbul’dakiRus-İngilizrekabetiolduğuna

da işaret etmişlerdir. Yine Les Debats gazetesi 18 eylül 1879 tarihlinüshasında, biraz alaylı bir şekilde (Sir A. Layard lütfenmüsaade ederetmez Sultan, Mahmut Nedim Paşayı Sadrazamlığa getirecektir) diyeyazmıştır. Aynı gazeteye göre, İngiliz sefiri Suriye’ye hareket etmedenönce Sultan ile görüşmüş ve (Mahmut Nedim Paşa Sadrazamlığa veyaherhangi bir nezarete getirildiği takdirde Babıâli ile İngiltere sefirininarasındakimünasebetlerinkesileceği)tehdidindebulunmuştur.

-487-⇧LerappeladlıbirbaşkaFransızgazetesindeyayınlanan29eylültarihli

bir İstanbul mektubuna göre ise, İngiliz sefiri Suriye’ye giderken(Mahmut Nedim Paşa kabineye dönerse, Sir Layard İstanbul'adönmeyecek)demiştir.

Fransız gazetelerinin (Mahmudoff) diye vasıflandırdıkları MahmutNedim Paşanın, Sadrazamlığa getirilmesi için İstanbul’daki Rus sefiriLobanoff’untazyiktebulunduğunadaişaretetmişlerdir.”Yukarıya aldığımız bu vesikadan da anlaşılmaktadır ki; vatana bağlı

bütün Osmanlı vezirlerine, hatta Padişahlarına da dil uzatacak kadarhaysiyettenmahrum olan Fransızlar, tarihlerimize Rus taraftarı olarakgeçenMahmutNedimPaşanındaadınıMahmudoff’açıkaranlardır.Fakat asıl üzerinde durmaklığımız icap eden nokta, Fransız

gazetelerinin de bildirdikleri gibi, İngiliz sefiri Sir Austin Layard’ın,Mahmut Nedim Paşanın, Sadrazamlığa veya herhangi bir nezaretegetirilmesi takdirinde Babıâli ile münasebetlerini keseceğine dâir olanhaberi ilePadişahSultanAbdülhamitHanı daha Suriye’ye gitmedenbuhususta ikaz ettiğine dair malûmattır. İngiliz sefirinin bu çıkışına vemilletler arası hukuka da aykırı tutumuna rağmen Padişah, kendisinegayet nefis bir karşılamamerasimi yapmış, ayağının Suriye tozu dahagitmeden ve İstanbul'a döner dönmez Mahmut Nedim Paşayı, MithatPaşayı, en büyük ajanlarını kontrol edecek bir nezarete, dahiliyenezaretine getirmiş ve tehditlerine kulak asmadığını bir defa dahagöstermiştir.Bilâl N. Şimşir, aynı eserinin 27 ve müteakip sayfasında Mahmut

Nedim Paşanın, dahiliye nezaretine getirilmesi hakkında şu hükmüvermektedir:

-488-⇧“Aynı zamanda Rus taraftarı ve İngiltere aleyhtarı olarak bilinen

MahmutNedim Paşanın, kabineye girmesi, hem İngiliz büyük elçisininİstanbul’dakinüfuzunuazaltmış,hemdeMithatPaşanınümitlerinisuyadüşürmüştür.Kabinedeğişikliği haberi Suriye’ye ulaşır ulaşmazMithatPaşa,derhaltelgraflaistifasınıvermiştir...Tarihepeküstünbirsiyasetadamıolarakgeçtiğiartık tebellür etmiş

olanSultanAbdülhamitHan,MahmutNedimPaşayıdahiliyenezaretinetayinetmiş;olmaklabirtaşlaikikuşbirdenvurmuşoluyordu.Sultan Abdülhamit Hanın bu kararı, İngiliz sefirinin tehditlerini de,

tavsiyelerini de sıfıra indiriyor ve İngiliz siyasetinin şarktaki bu ünlüadamına hayatı boyunca unutamadığı bir darbe vuruyordu. Ve ayrıcaSultanAbdülhamitHan, Suriye seyahatine çıkmadan evvel İngiltere’nin

Mithat Paşa ile mihrakına oturtmağa çalıştığı, orta şark siyasetinintemellerini de sarsıyor ve bu ihanetin başı olan ve sultanlık peşindekoşanMithatPaşayıenbüyükdüşmanı ile âmir vemadunolarak karşıkarşıyabırakıyordu.PadişahSultanAbdülhamitHan,elbettekikendisalâhiyetleriileMithat

Paşayıbertaraf edebilirveSuriyevaliliğindenhemde, vatana ihanetinibildiğihaldeazledebilirsafdışıbırakırdı.Fakatkendisibuyolagitmemişve Mithat Paşayı en büyük düşmanı ile karşı karşıya bırakmış bizzatkendisinin istifasını istemesine onu zorlamış ve bu istifayı da teminetmiştir.Nitekim İstanbul’daki Fransız sefiri Fournier, pek gizli dediği, fakat

bilinenkaynaktan,yaniaslı Ermeni olan ve Fransızlarhesabına çalışanMithat Paşanın her şeyi mesabesindeki Vasıf efendiden aldığı bu istifamektubunuokuduğuvakit,pekhayretetmiştir.BilâlN.

-489-⇧Şimşiraynıeserinin28.sayfasındabuhusustaşumalûmatıvermektedir:“Fransa’nın İstanbul büyükelçisi Fournier’nin (pek gizli) elde ettiği

istifa telgrafında ise (ihtiyarlıktan) hiç bahis yoktur. Mithat Paşa, butelgrafındaaynenveaçıkçaşunlarıyazmıştır:(Memleketime ve hükümdarıma son nefesime kadar bağlıyım! Fakat

MahmutNedimPaşanınbulunduğubirhükümetin idaresialtındavazifegörmem imkânsız olduğundan hazreti şahaneden istifamı lütfen kabulbuyurmalarını ve bendenize takdir buyuracakları bir ikametgâhgöstermeleriniricaederim.)Fransız sefirine göre, bu istifa, (İngiliz sefirine önceden haber

verilmedenyapılmışbirdarbe -Coupd’etate-dır).MahmutNedimPaşa,kabineye girdiği takdirde, istifa etmesi yolundaMithat Paşa ile Layardarasındaöncedenbiruyuşmayavarılmışolmasımuhtemeldir.ÖteyandanBağdat’takiFransızkonsolosununverdiğibirhaberegöre,

Dürziler, İngiliz ajanlarının tahriki ile ve Mithat Paşaya imtiyazlısalâhiyetler vermesi hususunda Babıâliyi zorlamak maksadiylekarışıklıklarçıkarmışlardır.Fransızsefiribundanbirneticeçıkarmaktave(MithatPaşanın istifası

kabul edilirse Osmanlı hükümeti için vahim güçlükler çıkacağı

muhakkaktır) demektedir. Fakat buna rağmen Büyükelçi, (MahmutNedim Paşa ile Sultanın karakterleri ve Mithat Paşaya olan kinleri)karşısındaistifanınkabuledilebileceğinidetahminetmiştir.Fakat bu tahmin yanlış çıkmıştır. Sultan Abdülhamit, Paşanın istifa

telgrafına derhal sitayişkâr bir cevap verdirmiş, istifasını kabuletmediğini ve vilâyetini iyi idare edebilmesi için kendisine gereklisalâhiyetleri

-490-⇧vermeğe hazır olduğunu bildirmiştir. Bunun üzerine Mithat Paşa,istifasınıgerialmışveistediğisalâhiyetlerinnelerolduğunubildirenbirnothazırlamıştır.Tam bu sırada valinin istifa telgrafı ile sultanın red cevabı arasında

geçen zaman zarfında Beyrut'taki İngiliz başkonsolosu Mr. Eldrige,alelâceleŞam’agitmişveİngilizbüyükelçisiLayard’ınuzunbirtelgrafınıMithatPaşayaulaştırmıştır.Fransızbaşkonsolosununistihbaratınagöre,bu telgrafında Layard, Mithat Paşaya yerinde kalması tavsiyesindebulunmuşveİngiltere’nindesteğinivaadetmiştir.İngilterebüyükelçisininSuriyeziyaretininilkneticeleriolmuştur.”Bütünbuvesikalar,İngiltereileFransa’nınçevirdiğientrikalar,Mithat

Paşanın devlete ihanetinin basit ölçüde bürhanıdır. Mithat Paşanındevletevemilleteasıl ihanetibundan sonrabaşlayacakve İngiliz sefiriLayard’ınSuriyeseyahatidahaaçıkbirşekildetebellüredecektir.Ve böylece büyük vatanperver (!) büyük insan (!) Büyükmilliyetçi...

BüyükSadrazam...Büyükislâhatçı...MithatPaşanınihanetitesciledilmişolacaktır ve halâ bumemleketteMithat Paşayı kahraman, vatanperver,islâhatçıbüyükSadrazamgöstermektedevamedenleracababuyabancıvesikalarkarşısındanediyeceklerdir?İngiliz sefiri Sir Austin Layard’ın Suriye seyahati Fransız hariciye

nezareti ile birlikte İstanbul’daki Fransız sefirinin de nazarı dikkatiniçekmiş ve bütün dikkatini bu noktaya, yani Suriye’ye tevcih etmesinesebepolmuştur.Fransızlar her şeyden evvel, İngiliz büyükelçisinin, Suriye’ye yaptığı

ziyaretinhangimaksatlaradayandığınıöğrenmek istemiştir. BumeseledeSuriye’deki

-491-⇧Fransız ajanlarını seferber etmiştir. Fransız hariciyesinin ayrıcaöğrenmek istediği husus, Mithat Paşa ile Sir Austin Layard arasındaŞam’dayapılanuzungörüşmelerdenaldıklarıkararlardır.Zira İngiliz sefirinin bu seyahati, bir kaç asırlık Fransız siyasetinin

temelinden yıkılması neticelerini tevlit etmek üzere idi. Ve Fransızlar,bilhassaSuriyehavalisindekiKatolikhaklarındanvazgeçmekniyetindedeğillerdi. Bu sebeplehembüyükbir hassasiyet hemdepekbüyükbirdikkatgöstermekmecburiyetindeidiler.NitekimFransızsefiriFournierde,FransızhariciyenazırıWeddington

da, İngilizsefirinin işbuSuriye seyahatini eldeettiklerimalumat ile şuşekildedeğerlendirmişlerdi.Bilâl N. Şimşir, mevzuu bahis eserinin 30. sahifesinde bu mevzuda

şunlarıyazmaktadır:Fransızlar, önce İngiliz büyük elçisinin hangi maksat ile bu ziyareti

yapmış olduğunu araştırmışlardı ve kendi istihbaratlarına göre başlıcaikiihtimalüzerindedurmuşlardı.1-Birinci ihtimale göre, Layard’ın Suriye’ye gidişinin maksadı,

buralarda Hidivlik (Une espece de Viceroyaute) kurmak çareleriniaraştırmaktadır. Şam, Halep ve Bağdat eyaletlerini kapsayacak (içinealacak) buHidivliğin veya küçük krallığın (un petit Royaume)merkezihükümetle münasebetleri, o tarihte Mısır’ın İstanbul ile münasebetlerişeklindeolacakmış.2-İkinciihtimalegöre,İngilizbüyükelçisininŞam’agelişininmaksadı,

Sultan ile valiyi barıştırmağaçalışmaktır.Bubarışma pek lüzumlu halegelmişbulunmaktadır.ZiraSultanınetrafındakilerMidhadPa-

-492-⇧şayı, Sultan’ı devirip bir, (Osmanlı Cumhuriyeti) kurmayı ve bununbaşına geçmeyi tasarlayan bir muhteris ve Padişahın şahsî düşmanıolarak gösteriyorlarmış. Barıştırma gerçekleşirse, sultanınetrafındakilerin bu manevraları önlenecek, Midhad Paşaya yenidenSadrıâzamlıkyoluaçılabilecek,hiçdeğilse,onundahagenişyetkilereldeederekSuriye’devaliolarakkalmasısağlanacakmış.”Fransız istihbaratının İngiliz büyük elçisi Sir Austin Layard’ın Suriye

seyahati hakkında kendi ajanlarını seferber ederek elde ettiği neticebudur.Şimdiherikiihtimalüzerindededurmakisteriz.İhtimallerdenbirisiolan,Suriye’dekurmayıtasarladığıveİngilizlerden

yardımgördüğüKrallıkmümkünolabilirmi idi?Bizcebuaslamümkünolmazdı. Zira Sultan Abdülhamid Han’ın o emsalsiz casusluk teşkilâtıbuna her zaman mani olabilecek kadar kuvvetli idi. Ve bu casuslukteşkilâtı, dünyaüzerinde İngiliz gizli servisleri ile yaptığı hemen bütünmücadeleleri de başarı ile sona erdirmiş bulunuyordu. Bu hususİngilizlerce de gayet iyi bilinmekte idi. Fakat, onlar asıl gaye olaraktakibettikleri siyasetlerinden asla inhiraf etmek niyetinde değillerdi.Aslında İngilizler, Midhad Paşaya krallık teklif etmiş olsalar bile, buhususun gerçekleşmesinin mümkün olmadığı bir vakıa idi. Nitekimsonraki hâdiseler bu hususu teyîd etmiş ve asıl hedef olan Bağdad’ındolayısı ile Basra Körfezi ile Petrol’un ele geçirilmesi işi, ancakİngilizlerin Midhad Paşadan sonra kullandıkları İttihadçıların devletitasfiyesisonundatahakkukedebilmiştir.İkinciihtimalolarakilerisürülenCumhuriyetkurmakteşebbüsleriise,

odevirdepekileribirtafrafuruşlukolurdu.Zira,Osmanlıtebaalarındanhiçbirisi,Padişahlığı

-493-⇧devirmek, onun yerine Cumhuriyeti ikame etmek gibi bir fikri asla vekat’adüşünmemişlerdir.Buokadarkat’îbirhükümdürki,hattaTürkmilleti İstiklâlHarbinin

başlarında dahi, Mustafa Kemal Paşa da dahil olmak üzere, saltanatıkaldırmayıveonunyerinecumhuriyetioturtmayıdüşünmüşolsalarbilesöyleyememişlerdir. Bu husustaki vesaik, 1920 meclisinin zabıtlarındabirdeğil,yüzlercesiilemevcuttur.BinaenaleyhMidhad Paşanın, Suriye’de İngiliz sefiri ile ancak Suriye

krallığı üzerinde görüşmüş olmasını kabule mecburuz ki, doğrusu dabudur.ŞimdiBilâlN.Şimşir’inFransızvesikalarınadayanankrallıkmevzuuile

alâkalısatırlarına tekrar dönelim. Bu zat kitabının 31. sahifesinde aynımevzudaşöyledevametmektedir:“Midhad Paşanın hususî kâtibi Vasıf Efendinin (Yani bir Ermeninin)

Fransız BaşkonsolosuDelaporte’a açıkladığına göre, İngiliz büyükelçisi,Halep, Musul, Bağdad, Mekke ve Medine’de geniş bir Arab hareketi(Conspiration)bulunduğuyolundakisöylentilerindoğruolupolmadığınıvaliye sormuş. Bu hareketHalep, Şam, Bağdad ve Yemen eyaletlerindebir(ARAPKIRALLIĞI)kurmakgayesigüdüyormuş.VehattaEmirAbdelKadir (Abdülkadir), müstakbel Arap Kıralı olarak düşünülüyormuş.MidhadPaşa,böylebirhareketinbulunduğunuinkâretmemiştir.FransızBaşkonsolosu bu haberi verdikten sonra, (İtiraf ederim ki, Osmanlıİmparatorluğunun bugün içinde bulunduğu tam keşmekeşlik ve anarşidurumunda böyle bir projenin gerçekleştirilmesi imkânsız değildir)diyor.Layard’ın Suriye, ziyareti, Araplık hareketini doğrudan doğruya

kışkırtmasabile,(Bumemleketteİngiliznüfuzunuarttırmayolundabirizbırakmıştır.)

-494-⇧Ziyaretinarkasından,Fransızajanları,Suriye’deki İngiliz faaliyetlerini

adım adım takibetmeğe koyulmuşlardır. İngiliz sefiri İstanbul’adöndükten sonra, Beyrut’taki Fransız Başkonsolosunun hükümetinesunduğu ilk uzun siyasî rapor (İngiltere’nin Suriye’deki faaliyetleri)(Agissementsdel’AngleterreenSyrie)başlığınıtaşımaktadır.Birsureti,Fransızİstanbulbüyükelçiliğinedesunulanraporda,İngiliz

ajanlarının Suriye’deki harekâtı anlatıldıktan ve İngiltere’nin bilhassamuhtelif imtiyazlar koparmak yolu ile buraya sızmağa, burada nüfuzkurmağaçalıştığıbelirtildiktensonra,MidhadPaşanıntutumumevzuunageçilerekşöyledenilmektedir.(Az veya çok uzak bir gelecekte Babıâli’yi tehdit edecek bu ihtimal

(İngiliz sızması) karşısında Midhad Paşa bahis konusu imtiyazteşebbüslerinin İngilizler eline geçmesinin doğuracağı tehlikeyigizlememektevedahaşimdidenkarşılarınaFransızunsurunuçıkararakbunları önlemek istemektedir..” demektedir. Beyrut’taki FransızBaşkonsolosununraporunakoyduğubumütaleayukarıdanberi izahınaçalıştığımız Midhad Paşa İngiltere münasebetleri muvacehesindehakikatleaslabağdaşamaz.ZiraMidhadPaşa,1849hareketinihazırlayanİngiliz siyasetinin çarkları içine girdikten sonra her hareketi ile İngilizsiyasetinin Osmanlı İmparatorluğu içindeki en büyük istinatgâhı ve

yardımcısı olmuştur. Esasen Midhad Paşa, hâlâ devam etmekte olanşöhretinidebuİngilizpropagandasınavekendisinitutmasınaborçludur.Binaenaleyh Midhad Paşanın yanında bulundurduğu hususî kâtibi

Vasıf Efendi, Fransızlar hesabına casusluk yapmakla beraber, aslındaİngilizlerin adamıdır. Ve Fransız hariciye nezaretini, fena halde fakabastır-

-495-⇧mış, Midhad paşanın, İngiltere’nin desteği ile kurmak istediği Suriyekrallığını, SeyyidAbdülkadir’e yamamak istemiş ve bundadamuvaffakolmuştur. Aslında Arap projesi olarak bahsedilen proje bir noksanı iledoğrudur.Onoksanıda,yukarıdabahsettiğimizşekildeSeyidAbdülkadiryerineMidhadPaşanınadınıkoymaklaikmaledilebilir.Fransa’nınBeyrutBaşkonsolosuDelaporteaynıkitabın33.sahifesinde

raporunaşöyledevametmektedir:“Şu halde, kendisi ile karşılıklı dostluk ve emniyet münasebetleri

devamettirmediğimbuvali,zannedildiğikadardaİngilizdeğildir.Böylebiritham,yalandeğilsebile,çokaşırıdır.MidhadPaşa,banaaçıkça itirafettiği gibi, her şeyden önce Türk’tür. Ve eğer bazı durumlardaİngiltere’ye dayanmış ise, bunun için de saiki vardı ve bu saik,memleketinin iyiliğinden başka bir şey değildi. Bugün bizim olacaktır,çünkü çok iyi anlamaktadır ki, bizim doğudaki politikamızın gizlidüşüncesi(!)yoktur.”Midhad Paşa, Suriye valiliği sırasında yukarıdaki ifadeden de

anlaşılacağı gibi fevkalâde mükemmel çalışmış, Fransızları tatminetmiştir. Fakat buna rağmen, Fransızlar, kendisinin bir İngiliz ajanıolduğunu kabul etmekle beraber, başkonsolos, Midhad Paşanınzannedildiği kadar da bir İngiliz olmadığını söylemekle, onunİngiltere’ninadamıolduğunudakabuletmektedir.Ancak şurada bir noktaya temas etmek isteriz. Mithat Paşa

Başkonsolos Delaporte’a söylediğine göre, Türklükten bahsetmektedir.Halbukibilinmektedirki,MidhadPaşa, aslenMacarhahamınınoğlu birdönmeYahudi’dir.Şu noktayı bir kere daha işaret etmek isterim ki, Midhad Paşa,

Suriye’debütünimkânlarınıseferberede-

-496-⇧rek bir devlet kurmak istemiş ve fakat Sultan Abdülhamid Han’ın oefsanevî Yıldız casusluk ve mukabil casusluk teşkilâtı buna maniolmuştur.Şimdi bu husustaki Fransız resmî vesikalarını, yine Bilâl N.Şimşir’in

aynıeserindenalarakverelim.Eserin yazarı, kitabının 36. sahifesinde, Sarayın, yani Sultan

Abdülhamid Han’ın Midhad Paşa hakkındaki noktaî nazarını da yineBeyrut Fransız Başkonsolosu Delaporte’un raporuna dayanarak şöylenakletmektedir:“Midhad Paşa Suriye’de gerçekten (Müstakil) olma emeli gütmüş

müdür?Vegütmüşisenegibibir(İstiklâl)tasarlamıştır?Suriyevaliliğinegeldiği muhakkak. Selâhiyetlerinin arttırılması için İstanbul’abaşvurduğu,hattabuhusustaFransa’yıve İngiltere’yidearayasokmakistediği sabit. Selâhiyetlerinin arttırılmasına aracılık etmeleri için ayrıayrıherikidevletedebaşvurmuş...İstediğiselâhiyetlerarasında,Suriyeaskerîkumandanlığının kendi emri altına verilmesi ve gerektiği zamanaskerkullanabilmesimevzularıdavar.Buselâhiyetlerialabilmişolsaidi,vali, merkeze karşı başkaldırma yoluna sapacak mı idi? Meselâ,kendisinden kırk yıl önceMısır ValisiMehmed Ali Paşanın yaptığı gibihükümet kuvvetleri üzerine yürüyüp, (bir nevi Hidiv) veya (küçük birKral)olmağakalkışacakmıidi?Dahadailerigiderek,Hanedanıyıkıpbir(OsmanlıCumhuriyeti)kurmayıaklındangeçirecekmiidi?”FransızBaşkonsolosununraporundaiseşunlaryazılıdır:“Şüphe yoktur ki, bugünkü hükümet, Midhad Paşanın işleri iyi

yürütmekiçinhergünyaptığıhaklıtaleblerinireddetmeksuretiyleona,herzamankinkinden

-497-⇧daha fazla engeller çıkartmaktadır. Ve öyle görünüyor ki, hükümetinmaksadı,Suriyehalkınınumumîhoşnutsuzluğunutahriketmeksuretiileburada karışıklıklar çıkartmak ve bunları, bağımsız olmak emeli ileMidhadPaşatarafındankışkırtılmışdiyesultanaarzetmektir.”Şimdi gerek müellifin gerek Fransız Başkonsolosu Delaporte’un

yukarıdakinoktaînazarlarınıtahliledelim.

“Midhad Paşa Suriye’de gerçekten (Bağımsız olmak) emeli gütmüşmüdürvegütmüşisenegibibir(Bağımsızlık)tasarlamıştır?”Bucümleyeverilecektekcevab,MidhadPaşanın,Suriye’dekiIrak’ıda

içine alacak bir devlet kurmak için ciddî bir takım teşebbüsleregirdiğidir. Ve Midhad Paşa devlet kurmak teşebbüslerini Şehid HakanAbdülâzizHan’ınsağlığındaikenbaşlatmıştır.Bilindiği gibi, Topkapı Sarayının has bahçesi olan Gülhane parkı

Padişahınzamanzamangezindiğiyerdi. SultanAbdülâzizHan,Gülhaneparkında, tıpkı Japon imparatoru gibi, beyaz bir atla gezmektenhoşlanırdı.Bumerakınıbirâdethükmünesokmuştuveenazhaftadabirdefa Gülhane bahçesinde gezinirdi. Bu sebeble, esasen yasak olanGülhane bahçesinde başka hiç kimsenin atla gezmesine müsaadeetmemiştir.Sultan Abdülâziz Han bir gün yanında ser kurena olduğu halde

Bahçenindeniztarafındaniçkısmınageçerken,uzaktanbiratlının,hemdebeyazatabinmiş birisinin bahçe içinde gezdiğinigörmüş, derhal bubî-edeb kişinin kim olduğunu sordurmuştu. Gelen cevab, bu bîedebhareketi yapanın Midhad Paşa olduğunu bildirince de fena haldesinirlenipderhaliçsarayadavetetmişlerdi.

-498-⇧GayettabiîolarakdaderhalMidhadPaşanınbubîedebânehareketibir

daha tekerrür etmemesimumaileyhe ihtar edilmekle kalmamış, SultanÂbdülâzizHanmerhum,sadecePadişahınyaptığıbirhareketin,MidhadPaşâ tarafından icrasının da neticelerini yine bu bîedeb vezirebildirtmişti.AslındaMidhad Paşanın yaptığı bu hareket bîedebâne de değildi. Bu

zatın yaptığı hareket, Padişahlık haklarından birisine de tecavüzmahiyetindeidivegerçekniyetlerini,yanisultanolmakniyetlerinidesuyüzüneçıkartmaktaidi.MidhadPaşanınbumütecavizhareketi,arkadaşlarınakarşı takibettiği

baridane [soğuk] davranışları, Jön Türklerden bir kısmı ile de arasınınaçılmasınasebebolmuştur,MidhadPaşailearalarıaçıkolanlarınbaşındaise,eskiyarüağyarıJönTürkNamıkKemalidi.NamıkKemal’inbirgünZiyaPaşanınevinde,masayayumrukvurarak,

“BizAliOsmanhanedanını yıkıp yerine ÂliMidhad sülâlesini geçirmekiçinmi bumücadeleyi yapıyoruz?” dediği ise herkes tarafından bilinenbirhakikattir.Demekoluyorki,MidhadPaşa,dahaozamandanitibaren,desteğini sağladığı İngilizlerin de en geniş yardımları ile arkadaşlarıarasında bu sultanlık mevzuunu açıktan açığa ortaya atmışbulunmaktadır. Eğer öyle olmamış olsa idi, eski arkadaşı, Jön Türkkadrosu içindemümtaz bir durumda olan Namık Kemal tarafından busözsarfedilmezdi.BinaenaleyhMidhadPaşanınSuriye’dekifaaliyetininmerkezîsıkletini

büyükSuriyesultanlığıiştihasıteşkiletmekteidi.Bundan ayrı olarak Midhad Paşanın, selâhiyetlerinin genişletilmesi

bahsinde, hatta vatan ihaneti demek olan, yabancı sefirleri bu iş içintavassutavedevletitazyikateşviketmesi,onlardanyardımtalebetmesi,

-499-⇧saltanatkurmakfikrindenbaşkabirşeyehamledilemez.AncakMidhad Paşa, Suriye’deki fâaliyetleri sırasındamükemmel bir

taktik kullanmış İngilizlerin adamı olarak fazla deşifre edildiği için,İngilizlerle temastan çok, Fransız siyasetini bu işe alet etmiştir.Yukarıdan beri takibettiğimiz Fransız hariciye nezaretindeki vesikalarbunun en canlı cerhedilemez vesikalarıdır. Ve Fransızlar da MidhadPaşanınbutalebleriniBabıâlinezdindemüdâfaaetmişlerdir.Osmanlı Devleti hududları dahilindeki Fransız diplomatlarının israrı

ile girişilen bu teşebbüslere rağmen, Fransız hariciye nezareti, MidhadPaşanınbirİngilizajanıolduğuhakkındakihükmündedeısraretmiştir.Evet Fransız hariciye nezareti de, İstanbul’daki Fransız sefiri de

Midhad Paşa hakkındaki hükümlerini vermişlerdi. Onlara göreMidhadPaşa,resmenİngilizlerinADAMIveajanıidi.Nitekim Bilâl N. Şimşir, kitabının 37. ve müteakip sahifesinde şöyle

demektedir:“Beyrut’taki iki Fransız konsolosu, Peretie ve Delaporte, Midhad

Paşayaemniyetvetakdirduygularıbeslemişolankimselerdir.Her ikiside bu duygularını, muhtelif vesilelerle hükümetlerine ulaştırmışlardır.Fakat, Fransa Dışişleri Bakanlığının ve İstanbul’daki FransaBüyükelçiliğinin bu duyguları paylaştıkları söylenemez. TERSANE,

FRANSA DIŞ İŞLERİ BAKANLIĞI MİDHAD PAŞA’YA (İNGİLİZLER’İNADAMI)GÖZÜİLEBAKMAĞADEVAMETMİŞTİR.”BiraniçinbütünbunlardanMidhadPaşayıtenzihettiğimizi farzetsek

bile,buzatın,birvali,OsmanlıDevletininbirmemuruolmasıhasebi ileyabancıdevletlerindiplomatlarınamüracaatederek,bağlıbulunduğu

-500-⇧devletitazyiketmeleriniistemesibile,başlıbaşınabirihanetvesikasıdırvebuhususuinkâretmekaslavekat’amümkündeğildir.Bilfarz Türkiye Cumhuriyetinin bir valisini düşününüz. Bu vali bey

devlet içinde bir devlet kurmak fikrindedir ve bir takım dolambaçlıyollardanyürümektedir:BağlıbulunduğuhükümettengenişselâhiyetlertalebetmektedirveAnkarahükümetidebuselâhiyetlerivermemektedir.Bu durum karşısında, bu Cumhuriyet valisine ne sıfat verilecektir?Vatanperver veya bir başka ulvî sıfat mı? Hayır efendim, hayır... Buadama Cumhuriyetin vereceği tek sıfat vardır. VATAN HAİNİ. Evet busıfatolacaktır.O halde mevcut statükoya rağmen, Türkiye’yi paylaşmak niyetleri

bilinendevrinikibüyükdevletininTürkiye’dekidiplomatlarınamüracaatederek Babıâli’yi sıkıştırmalarını kendisine devlet kurmak için yardımetmelerini talebedenbirvalihangi sıfatlavasıflandırılacaktır.Bu insankim olursa olsun, onun sıfatı sadece VATAN HAİNLİĞİDİR, bunu birbaşkatürlüdüşünmekmümkündeğildir.Şimdi dönelim Delaporte’un Fransa’ya gönderdiği rapora, Fransız

başkonsolosu raporunun bu kısmında tenakuza düşmekte ve kendikendisini tekzib etmektedir. Bu zatın, Midhad Paşanın Suriye’dekiselâhiyetlerininarttırılmamasını,Padişahınbirmanevrasıvedolayısi ileSuriye’dehalkınhoşnutsuzluğunucelbederekMidhadPaşaaleyhindebirhava yaratmak şeklinde mütalea etmesi ve bunu böylece ve resmenhariciyenezaretineyazmasısafsatadanbaşkabirşeydeğildir.Aynı zat, daha evvel de mevzuubahis ettiğimiz raporlarından bir

tanesinde, İngiliz ajanlarının Beyrut ve Şam'da karışıklıklar çıkartmağamuvaffakolduklarınıbildirmektedir.Buifâdelerinhangisidoğrudur?Bu

-501-⇧ayaklanmalarneiçinvekimekarşıyapılmıştır?MidhadPaşayamı?

Suriye’deki karışıklıkları İngiliz ajanlarının çıkardığı mı? Yoksa bukarışıklıkları bizzat Sultan Abdülhamid Han’ın Midhad Paşayı bertarafetmekiçinçıkarttığımı?Pekgarip,pekbönbirizahtarzıdırbu.Osmanlı İmparatorluğu içinde oynanan oyunları bilenler, Sultan

Abdülhamid Han’ın, devletin statükosu bahsinde gösterdiği titizlik veitinayavakıfolanlar,memleketinhududlarıdahilindesulhvesükûndanbaşkabirşeyetalibolmamışUluHakanSultanAbdülhamidHan’ınböylebirtertibegirmeyeceğindemüttefiktirler.Buna karşılık, 1835 yılından itibaren İngiliz ajanlarının ve 1856

yılından sonra da Fransız ajanlarının Türkiye’de oynadıkları oyunlar,çevirdikleri dalavereler hepsi ve daima Devleti Âliyyeyi parçalamakesasınamatuffaaliyetlerdi.Bunların en belli başlısı, Londra’da kurulmuş olan (BALKAN

KOMİTASI)vebukomitanınbaşındakiNoelBukstonkardeşlerdi.Bu ikikardeştir ki bütün Balkanları ateşe vermiş, yüzbinden fazla Türk’ünkatline sebeb olmuş ve koca Balkanların elimizden çıkmasında birinciplandaroloynamıştır.İşte 1900 yılından itibaren Noel Bukston kardeşlerin Balkanlarda

oynadıkları meş’um oyunu, Fransız ve İngiliz ajanları Midhad PaşanınSuriye valisi olarak bulunduğu devrede de oynamışlardı. Bu devreninünlüajanlarındanbirisiolanveSuriye’dekihemenbütünayaklanmalarıidareedeninsanda,İngiltere’ninBeyrutkonsolosubulunanEldrig’dir.Bu hakikat karşısında Fransız hariciye vekâletinin arşivlerinde

saklanan,Fransa’nınBeyrutBaşkonsolosu-502-⇧

Delaporte’un raporuna itimad etmek değil, ona göz bile atmak abesleiştigaletmektir.

MİTHATPAŞAİZMİRVALİSİMidhadPaşa25Kasım1878tarihindeSuriyeumumîvalisiolarak işe

başlamıştı.SuriyevilâyetindeMidhadPaşatakiben19ayhizmetgörmüşveAğustos1889tarihindeİzmir(Aydın)Valiliğinetayinedilmiştir.Ağustos1880tarihinden17Mayıs1881tarihinekadarvazifedekalan

Midhad Paşa, bu vazife sırasında İzmir’deki yabancı konsoloslarla peksamimi münasebetler kurmuştu. İşte bu tarihte, yani 17 Mayıs 1881tarihindetevkifemrigelmiştir.MidhadPaşanıntevkifineaitmes’eleise,açıktı.Bumes’eleSultanAbdülâzizHan’ınşehid edilmesi ile alâkalı idi.SultanAbdülâzizHan’ın,iktidarageçtiğigündenitibarenpekgizliolarakyürüttüğü katil hâdisesi tahkikatı ikmal etmiş ve suçlular hakkındatakibatageçilmesiirade-iseniyyeileemrolunmuştu.TarihteYıldızMahkemesiadı ile tesciledilmişolanbudavadabaşlıca

suçlularMithatPaşa,MahmudCelâleddinPaşa,DamatNuriPaşaileşehidHakan’ınbaşmabeyincisiFahriBeydi.İşte Midhad Paşa, içindeki endişenin tekrar ve aniden su yüzüne

çıkmasınasebebolanbirhâdiseilekarşılaşmıştı.1881yılıNisanayındabaşlayanbuendişeüzerineMidhadPaşa, bazı

tedbirleralmaklüzumunuhissetmişti.Butedabir, istihbaratyapmaktanibaretti. Midhad Paşa, Sultan Abdülâziz’in katli hâdisesinin tekrar suyüzüne çıkması ihtimalini daima düşünmüştü. Bu sebeple İstanbul’dananidenİzmir’egeldiğirivâyetolu-

-503-⇧nanBinbaşıHüsnübeyadındakibiryaverinhareketlerinikontrolaltınaalmayı emniyeti bakımından lüzumlu görmüştü... Bu hususta MidhadPaşanın oğlu Ali Haydar Midhad “Hatıralarım” adlı kitabının 73.sahifesindeşunlarıyazmaktadır:"1881 senesi Nisan nihayetlerine doğru, İzmir’e binbaşı rütbesinde

Hüsnü adında bir saray yaveri gelerek, akabinde saray ile esrarlı birtakım telgraf muhaberesine başlamıştı. Aradan çok geçmeden bunuMirlivaHilmiPaşa,Miralay Rıza Bey (Sonradan serasker ve SadrıâzamRıza Paşa) ve maiyeti takib etmişlerdi. Artık yapılan işlerin ölçüsündeadaletinhiçhissesikalmamışolduğunu;bundansonraMidhadPaşa da,bütünçıplaklığı ilegörmeğebaşlamışvedolayısı ilebuadamlardanher

türlükeyfihareketbeklemeklâzımgeleceğindeşüphesikalmamıştır.Midhad Paşa şahsen tanıdığı ve polis işlerinde istihdam ettiği bir

museviyi{41}zenginbirİzmirlitüccarkıyafetinesokarak,habertoplamaküzere Binbaşı Hüsnü Beyin, pasaport denilen mevkiin karşısındaoturmakta,olduğuotelegöndermişti.Musevi,azzamandayaverbinbaşıile ahbab olmuş ve samimiyetini, akşamları birlikte tavla oynayacakkadar ileri götürerek, öğrendiklerini (!) muntazaman Midhad Paşayabildirmeğebaşlamıştı.Bir akşam gene tavla oynarlarken, yanlarına bir telgraf memuru

gelerek, yaverin acele makamı başına çağrıldığı haberini vermişti. Birmüddet sonra, Hüsnü beyin telgrafhaneden telâş içinde döndüğünü veacelekılıncını istettiğinigörensahte tüccar,belli etmeden, (Görüyorumtelâşınızvar,yoksabirişinizmiçıktı?)di-

-504-⇧yesormuştu.HüsnüBeyde, (Aramızdakalsın,buakşamMidhadPaşayıtevkif etmek için, şimdi Yıldız Sarayı Hümâyûnundan emri mahsusaaldım)diyecevabvermiştir...”Buradaki ifâde ile Fransız kaynaklarının ifadeleri birbirlerine asla

uymamaktadır. Zira buradaki ifâdede bir saray yaverinden suretikat’iyyedebeklenmeyenbirifşaatvardırki,buaslamümkündeğildir.AliHaydarMidhad,babasıMidhadPaşayıtemizeçıkarayımderkenonubirokadar daha çamura itmektedir. Bir yaverin, Sultan Abdülhamid Han’ınYıldız istihbarat teşkilâtına dayandığı ve bu teşkilât marifeti ileYemen’den Bosna-Hersek’e kadar uçan kuşları bile kontrol ettiği birdevirde, böylesine mühim bir sırrı, hem de bir Yahudiye ifşa etmesidüşünülemez.VeSultanAbdülhamid’inyahudidüşmanlığıdagözönünegetirilirse...AliHaydarMidhad,kitabınınmüteakipsahifesindehâdisegecesinide

şöyleanlatmaktadır:“SaraytarafındanHilmiPaşayaverilenemirler,yalnızMidhadPaşaiçin

değil,birçırpıdavema’ailehepimizimhaedilmemiziçindi.”Buradadurmakicabetmektedir.ZiraAliHaydarMidhad,tarihensabit

olmuşbulunanbirhususudainkâretmekteveSultanAbdülhamidHan’aenadi,enşenîşekildekatilsıfatınıvermeğegayretetmektedir.

Halbuki bilindiği gibi Sultan Abdülhamid Han, hal’edildikten sonra,İstanbul’da,sonradanbahriyenazırlığıdayapmışolanRaufOrbay’ındaiçinde bulunduğu bir komisyon kurulmuş ve bu komisyonun adına da“Tahkiki Mezalim Komisyonu” denilmiştir. Bu komisyonun vazifesi,SultanAbdülhamidHân’danzarargörmüşaileleritesbitetmek,böyleceogüne kadar söylenegelmiş cinayetler serisini meydana çıkarmaktı. BusatırlarınyazarınarahmetliRaufOrbay,Bebek’tekievin-

-505-⇧de, bir gün sorduğum bir sual üzerine “Hâşâ, Sultan Abdülhamid Han,aslaelinikanabulaştırmamışlar.Uzunmüddetyaptığımıztahkikat,bizede,memleketede,dünyayadabuhususubütünaçıklığı ileanlatmıştır”demiştir.Binaenaleyh,AliHaydarMidhad’ınbuyoldasarfettiğisözlersadeceo

satırları yazan kendisine aittir. Ve merhum Sultan’a beslediği kin veadavetininkâredilemezbürhanıdır.Ali Haydar Midhad, bu hayali katliamdan hatıralarında şöyle

bahsetmektedir:“OsıralardaevdeNezirismindebirharemağasıvardı.Buharemağası

her nasılsa evvelden elde edilmiş ve arzuyi padişahî mucibince, askerkonağı basarken, bir vesile ile üzerlerine ateş ederek, çıkardığıkargaşalıktan bil istifade, Midhad Paşa ile birlikte çoluk ve çocuğununişleribitirilecekti.Midhad Paşa, arka kapıdan konağı terkettikten az birmüddet sonra,

Hilmi Paşa ile yaveri hususileri, bir cem’i gafir halinde büyük kapınınönüne gelerek, kapıyı çaldılar. (Kim o?) sualine, Hilmi Paşa şu cevabıverdi, (Paşaya haber veriniz yangın var, emirlerini telâkki etmeğegeldik.)Hizmetçinin cevaben, paşanın haremde olmadığını dışarı çıkmış

bulunduğunusöylemesiüzerine,gelenlerneyapacaklarınışaşırmışlardı.Planlarınınkolaylıklatatbikedilemiyeceğinianlayınca,HilmiPaşatavrınıdeğiştirerek, ısrarla şu emri vermek lüzumunu duymuştu. (Paşanıniçeride bulunduğunu biliyoruz. Kendisini mutlaka görmek istediğimizihaberveriniz.)Hizmetçialdığıcevabı,MidhadPaşanınhareminebildirdiğinde,valide,

“Madem ki inanmıyorlar, o halde demiş, açın kapıları içeri girsinler,kendigözleriilegörsünler..”demişti.

-506-⇧Kapıaçılınca,öndeHilmiPaşa,yanında ikimabeynyaveri veMiralay

Rıza Bey, arkalarında bir çok zabitan ve nihayet bir tabur asker içeridolmuşlardı. Askerlerin hepsi de müsellâhtı. Süngüleri tavandakiavizelere takıldıkça korkunç şangırtılar çıkarıyordu. Hepimiz, dehşetiçinde, yataklarımızdan dışarı fırlamış, hayretler içinde seyrediyorken,İskoçya’dan beraberimizde getirdiğimiz, Miss Smith, acı acı feryadediyordu.” Şu zavallı ifadeye ve bu zatın istemeden yaptığı ifşaatabakınız...DemekMidhadPaşanın,Londra’dakimenfahayatı içindeedindiği bir

deMiss Smith vardı. Kimdi buMiss Smith?!. Evet bu kadın kimdi?. Bukadınınvarlığıciddenizahamuhtaçtır.İngilizler, Fransızlar hâdiselerin akışından da anlaşılmaktadır ki,

olanlardan ve Midhad Paşanın firarından haberdardırlar. Zira MidhadPaşaAvrupa’yafiraretmekiçinherhazırlığınıikmaletmişbulunuyordu...Ancak yine ve tekraren söylüyoruz ki, İngilizler de, Fransızlar da

Midhad Paşa da, Sultan Abdülhamid’in Yıldız istihbarat teşkilâtının neolduğunubilememişler,anlayamamışlardı.Midhad Paşayı Avrupa’ya kaçırmak için bu devletlerin bir takım

hazırlıklar yaptıkları muhakkaktır fakat bütün bu hazırlıklar, SultanAbdülhamid Han’ın aldığı sıkı tedbirlerle akamete uğratılmıştır. Buhususta Midhad Paşanın oğlu Ali Haydar Midhad, hatıratının 17.sahifesindeşunlarıyazmaktadır:“MidhadPaşa,yanındakâtibihususisiVasıfveuşaklarındanYusufağa

ile gece yarısı arka kapıdan sokağa çıktığında, ilk fikri, rıhtıma doğruilerleyerek, orada kendisini beklemekte olan JOLY kumpanyasıvapurundanbirinebinmekti.Avrupa’yafirarıiçinher

-507-⇧türlü tertibat evvelinden alınmış bulunuyordu. Fakat birkaç adımilerledikten sonra, Kordon’un tamamı ile askerî işgal altındabulunduğunu ve deniz tarafına yaklaşmanın imkânsız olduğunugörmüştü. Şimdi, artık bir tek çare kalıyordu. İngiliz konsoloshanesine

iltica etmek. Tesadüfen! O sırada, oradan geçmekte olan bir arabayaatlamış, fakat sonradan, İngiliz başkonsolosu Mister Denis’in, o aralıkİzmir’debulunmadığını,birmüddetdinlenmeküzerememleket içlerinedoğru bir seyahate çıkmış olduğunu hatırlayarak, çarünâçar Fransızkonsoloshanesinemüracaatetmekzaruretindekalmıştı.EğerMr.Denisosırada İzmir’de bulunmuş olsa idi, Midhad Paşa ayarında siyasi birmülteciyi İngilizler, Fransızlar gibi her halde satmağa razıolmayacaklarından,ihtimalMidhadPaşa’nınondansonrakihayatıdabirbaşkaşekilalmışolacaktı.Fransız konsolosu Mösyö Pellisier gece yarısından sonra gelen bu

misafirini bizzat ve kemali hürmetle karşılamıştı. Midhad Paşa, tehdidaltında bulunduğunu ve hayatı tehlikede olduğu cihetle, Fransızkonsoloshanesine iltica etmek mecburiyetinde kaldığını ve DüveliMuazzamanın himayesine sığındığını Mösyö Pellisiye’ye bildirmişti.Fransız Konsolosu, vakit kaybetmeden diğer büyük devletlerinmümessillerinicelbederekbunlarlaistişareyebaşlamışveilkönceİzmirile İstanbul, sonra da İstanbul ile Paris arasında uzun muhabereleregirişmişti.”Yukarıya aldığımız Midhad Paşanın oğlu Ali Haydar Midhad’ın

"Hatıralarım”adlıkitabındaki kısmından da anlaşılmaktadır ki,MidhadPaşa,hakkındaalınankarardanmalûmattardır.Fakat İngilizlerinbirinciderecede alâkadar oldukları, Midhad Paşayı İzmir’den kaçırmak içinaldıklarıtedbirlerinakameteuğra-

-508-⇧masındandaAliHaydarMidhadacıacışikâyetetmektedir.Demekoluyorki,MidhadPaşa,İzmir’deFransızkonsolosluğuna iltica

etmeden önce, İngiliz konsolosluğuna sığınmayı düşünmüş, hatta bunadüşünmüşdedenemez,orayagitmeküzereyolaçıkmış,lâkin,İzmir’dekiİngilizbaşkonsolosuMisterDenis’in,İzmir’debulunmadığınıhatırlayıncamecburenFransızkonsolosluğunailticaetmiştir.Tipik bir ayrılıştı bu İngiliz başkonsolosunun İzmir’den ayrılışı. Eğer

MithatPaşaKordon’dakiaskerlerdenyakasınısıyırıpdakaçabilmişolsaidi, hiç kimse İngiliz diplomatlarını itham edemiyecek, böylece İngilizdiplomatları tereyağdankıl çeker gibi hâdisenin içinden sıyrılacaklardı.Böylece de, Fransızlar müşkül mevkide kalacak ve Midhad Paşa’nın,

SuriyevaliliğisırasındakiFransızdostluğusuyüzüneçıkacak,TürkiyeileFransa'nın aralarının açılmasına, bilvesile diplomatik bir takım nâhoşhâdiselerin Fransa’nın başına patlamasına sebeb olacaktı. Lâkin SultanAbdülhamid Han, zamanında her türlü tedbirlerini almış ve MidhadPaşanınkaçmasınakat’iyyenmâniolmuştur.Kaldı ki, kaçmak keyfiyetinin esas mânasını anlamak için de gayret

sarfetmeğe lüzum yoktur.Midhat Paşa niçin kaçmak istemiştir? SultanAbdülâziz Han’ın katlinde medhaldar olduğu için mi? Mithad Paşamadem ki bu cinayete iştirak etmemişti, Midhad Paşa madem ki birHakan’ınkatlinderolalmamıştertemizbirinsandı,nedendolayıkaçmakistemektedir?NedendolayıTürk adliyesinden,Türk adaletinden şüpheetmektedir?Biraniçinbütünşüphelerininyerindeolduğunufarzedelim,sonunun

nasılbiteceğibelliolmayanbirmahkemeninhuzurunârahatçaçıkabilirveiddialarındamusırolduğu,katleteşebbüsteherhangibirdahil

-509-⇧olmadığıhususundakikanaatinimemleketininhakimleri önünde.YıldızMahkemesinde müdafaa ettiği gibi, öylece müdafaa eder ve kaçmayıdüşünmezdi. Kaçmayı mazur görsek dahi, bu kaçışı, niçin bir yabancıdevletin desteğini alarak tahakkuk safhasına çıkmak yoluna gitmiştir?Bütün bu sualler, mukadder suallerdir ve bu ve bunun gibi sualler,MidhadPaşayıdaimaithametmeğekifayetedecektir.SonraMidhadPaşa,yaptığıhareketin,yani ilticahareketininnasılbir

netice tevlid edeceğini düşünemiyecek kadar da basiretsiz bir insandı.Midhad Paşanın, bilmesi lâzımdı ki, Yıldız İstihbarat teşkilâtının içindebirkaçFransızdevletadamıveya,birkaçİngilizdeherzamanmevcuttuveSultanAbdülhamidHan,bunlarırahatçakullanabiliyordu.Sığınsabile,Abdülhamid Han’ın kendisini almak için her çareye başvuracağını daMidhadPaşanındüşünmesiiktizaederdi.MidhadPaşanınneFransız,nede İngiltere siyasileri nezdinde, Osmanlı İmparatorluğu ile siyasimünasebetlerini zedeleyecek kadar bir siyasi kıymeti yoktu. Yaniaçıkçası,neİngilterenedeFransabirMidhadPaşa içinbirasırdanberitakib ettikleri siyaseti temelindenyıkacakböylebirhareketehimayeyerıza göstermezlerdi. Nitekim, Midhad Paşanın himayesini taleb ettiğiFransız hükümeti, kendisini başından atmak için durmadan emirler

vermişvegerek İstanbul’dakiFransız sefirine, gerek İzmir’deki FransızBaşkonsolosumösyöPellisiye’ye,MidhadPaşanın,başlarınaderdaçmakniyetindeolduğunubildiriyordu.Bu husustaki vesaik Bilâl N. Şimşir’in Fransız belgeleri ile Midhad

Paşanın sonu adlı kitabında mevcuddur. Yazar, bu eserinin 40.sahifesindeşumalûmatıvermektedir:“Tevkifedileceğinibirmüddettenberihaberal-

-510-⇧mışbulunanMidhadPaşa,gafilavlanmamış,kurtuluşukaçmaktaaramışveİzmir’dekiFransızkonsolosluğunasığınmıştır.BaşkonsolosPelissierdeReynaud,yardımcıkonsolosDutelilebirlikte

Paşayıkabuletmişlerdir.Durumutesbitedenbirzabıttutulmuşveimzaedilmiştir. Türk askerleri, Midhad Paşayı almak için Fransızkonsolosluğunagirmeğekalkışmamışlardır.Haber tabiatı ile derhal İstanbul’a ulaştırılmış ve sığınma hâdisesi

Türkiye ileFransaarasındabirmeseleolmuştur.17Mayıs1881sabahıSultan Abdülhamid, İstanbul'daki Fransız büyükelçisi Tissot’yudurumdanhaberdaretmişveaynızamanda(Adisuçlubirşahsa)Fransızhimayesininbahşedilmemesiniistemiştir.”dediktensonrayazarBilâlN.Şimşir,Fransızsefirinin,Tunusmeselesindendolayı,Fransa ileOsmanlıİmparatorluğuarasındaki gergin durumu hesab ettiğini, bu sebeble de,MidhadPaşanınderhal iadesi içinHariciyenezaretinemüracaatettiğinikaydetmektedir.Burada dikkat edilecek husus, Fransa’nın Osmanlı İmparatorluğu ile

olanTunusihtilâfıdeğildir.İstanbul’dakiFransızsefiriniMidhadPaşanıniadesinesevkedenamil,bizzatkendisininveFransızhariciyenezaretininMidhadPaşanın,İngilizajanıolduğunadairbeslediklerikat’ikanaattir.Midhad Paşanın iadesi keyfiyetinde Tunus mes’elesinin ehemmiyeti

pek geride kalmaktadır. Zira, Fransa, Tunus ile 1800 yıllarından sonrameşgulolmuştur.HalbukiaynıFransa,Ortadoğu’davebilhassaSuriye’debüyükehemmiyetverdiğibirsiyasetinmuakkıbıdır.BuSiyaset,ise,tarihboyunca daima katolikliğin hamisi ve müdafii olan Fransa’nın, aynısiyaseti Orta Doğu’da da takibetmesi şeklinde tecelli etmektedir.Binaenaleyhhâdiseden28yılevvel,aynısiyasetintakibçisiolarakve

-511-⇧EmanatıMukaddesemes’elesindendolayıRusya ilebirharbidahigözealmışvebuharbiİngilizveTürkmüttefikleriilebirlikteKırım’dayapmışolanFransa,MidhadPaşanınOrtaDoğu’daİngilizlerhesabına,Fransa’nınbu siyasetini temelden yıkmağa matuf çalışmalarını pek büyük birdikkatle tâkibetmiştir.Bu takib sonunda ise,MidhadPaşanınbir İngilizajanı olduğu hususunda aynı devletin hariciye nezaretinde de,İstanbul’dakisefirindedekat’ibirkanaathasılolmuştur.Bu duruma göre, demek oluyor ki; Fransa, Midhad Paşanın derhal

iadesi lâzım geldiğine dair kararını verirken, Tunus meselesini değil,fakat Fransa’nın bir kaç asırdır devam ettirdiği Orta Doğu Katolikhamiliğisiyasetiniherşeyinüstündetuttuğuanlaşılmaktadır.Bu sebeple Büyükelçi derhal Midhad Paşanın iadesini taleb etmekle

Fransa’yahizmetettiğinekanidir.Bilâl N. Şimşir bu hususu kendi kanaati olarak aynı eserin 40. ve

müteakipsahifelerindeşöylenakletmektedir:“Büyük elçiye göre, Midhad Paşa, bir katildir. Abdülâziz’in

öldürülmesinde birinci derecede karışmıştır ve Fransa’nın bir katilehimaye bahşetmeğe hakkı yoktur. Üstelik Paşa, daima Fransa'nın (candüşmanı)olmuş,İngiltere’yiFransa’yakarşıkullanmıştır.Şimdiİngilterekonsolosluğunadeğilde,Fransızkonsolosluğunasığınmışolması,Türk-Fransız münasebetlerinin gerginliğine güvenmesinden ileri gelmiştir.Büyükelçinin kanaatına göre, bu münasebetleri düzeltebilecek bir şeyvarsaoda,MidhadPaşayıderhalteslimetmektir.Buhusustatereddüdeyeryoktur."Bu mütalea tamamen doğrudur. Ancak, Ali Haydar Midhad’ın

hatıralarındadabildirdiğigibi,MidhadPaşa,selâmetikaçmaktabulmuş,kaçamayınca da İngiliz konsolosluğuna sığınmayı düşünmüştü. Fakat osıralar-

-512-⇧daİngiltere’ninİzmirbaşkonsolosuDenis’inİzmirdeolmayışı,kendisineFransızkonsolosluğunailticafikrinivermiştir.Fransızsefirininbudüşüncesindenşuanlaşılmaktadırki;MidhadPaşa

firarederkendahiOsmanlı-Fransızmünasebetlerinibirkatdahaberbat

etmekhususundakararlıdır.Vebelkidebukararı sadecekendisideğil,fakatİngilizdiplomatlarıilebirliktevermiştir.ZiraOsmanlıhududlarıiçindefevkalâdebiristihbaratteşkilâtıkurmuş

olanİngiltere’nin,SultanAbdülhamidHan’ın,MidhadPaşayıtevkifetmekisteğindenmalûmatdarolmamasıaklauzakbirihtimaldir.Buhalegöre,Midhad Paşanın tevkif edileceğini bildiği halde, İzmir’deki İngilizBaşkonsolosuDenisnedendolayıİzmir’iterketmiştir?Bununmânasıvemaksadı açıktır. Fransız - Osmanlı münasebetlerine darbe indirmek,Fransa’nınSuriyeüzerindekisiyasetinedarbevurmak,TunusbahsindekiFransız demârşını tehir etmek. Nitekim pek yakın bir müddet sonra,TunusvehavalisindeFransabirtakımciddimes’elelerlekarşılaşmışortaDoğuda ise, İngiliz ajanları, Fransız siyasetini yıkmak için ellerindengelenherşeyiyapmışlardı.Bütün bunlara vakıf olduğu anlaşılan İstanbul’daki Fransız sefiri, bu

sebeble de Midhad Paşayı, (Fransa'nın amansız düşmanı telâkkietmektedir.)İstanbul’dakiFransızsefirinindüşüncesineParis’tekihariciyenazırıda

ayneniştiraketmektedir.NitekimFransızhâriciyenazırıderhalhareketegeçmişveFransa’nın

Midhad Paşamevzuundaki siyasetini ve kararını, İstanbul’daki Fransızsefirinebildirmiştir.Bilâl N. Şimşir, bu hususta aynı eserinin 41. sahifesinde şöyle

demektedir:-513-⇧

“Aynı gün akşam üzeri (17 Mayıs 1881), Fransa hariciye nazırıBarthelemySaint-Hillaire,kararınıbüyükelçiyebildirmiştir.Bunagöre,ogünküşartlaraltındaMidhadPaşayahimayebahşedilmesiimkânsızdır.Bu durumda, Fransız konsolosluğunun kendisine melce olmıyacağınıMidhad Paşaya bildirmesi için derhal İzmir konsolosuna talimatgöndermelidir. Ayrıca Fransa’nın kararı tez elden Sultan’aulaştırılmalıdır.”İşte Fransız hariciye nezaretinin, yani Fransa’nın kararı budur. Bu

karar muvacehesinde Midhad Paşa için başka çıkar yol kalmamış venâçardurumadüşmüştü...BununüzerineMidhadPaşa,aynıtarihteyani

17Mayıs 1881 tarihinde İzmir’dekibütünyabancıkonsolosları Fransızkonsolosluğunadavet etmiş ve hayatının tehlikede olduğumasalını birkere de onlara nakletmiş, kendisini büyük devletlerin himayesi altınakoyduğunubildirmiştir.Bu adam, eğer aklî müvazenesi bozuk değilse, sadece bir hain değil,

aynızamandabirşarlatandırda.Zira, kâzib bir şöhretin şişirdiği, daha doğru tabiri ile İngiliz

diplomasisinin şöhrete ulaştırdığı ve kendisinden ziyadesi ile istifadeettiğiMidhadPaşa,kendisiniciddenpekbüyük,pekmüstesnabirdevletadamı telâkki etmiştir. Ve işte kendisini böyle telâkki ettiği içindir ki,katilden dolayı tevkif emri çıktığı vakit soluğu önce İngilizkonsolosluğunda almak istemiş, sonra da, Fransız konsolosluğunasığınmıştır.Akabindedeİzmir’dekibütünyabancıdevlet konsoloslarınıFransız konsolosluğuna davet ederek hayatının tehlikede olduğunu,Sultanın kendisini mutlaka katletmek istediğini, hayatını kendilerinetevdi ettiğini bildirdikten sonra da onlardan hayatının tahtı emniyetealınmasınıtalebetmişti.Midhad Paşanın bu hareketine nereden bakarsanız bakınız, bu

hareketinardındaMidhadPaşanınmegalo--514-⇧

manihastalığınıntezahürlerinigörmekdaimamümkündür.VemaalesefTürkiye’de Midhad Paşa ve yâranını tedkik eden münekkid veyamuharrirlerle müverrihler, kıstas olarak daima bugünkü rejimi elealmışlar ve Midhad Paşa hakkındaki değer hükümlerini buna görevermişlerdir.Halbuki bir tarihçi için evvel şart, hâdiseyi devrin idare şekline ve

devrin hukukî, içtimai, iktisadî şartlarına intibak ettirmek, ona görehükümvermektir. Bu yoldan hareket edildiği vakit, açıkça görülecektirki, ister iyi, ister kötü olsun, Sultan Abdülhamid devri Osmanlıİmparatorluğununidaretarzı,mutlakiyettiveMidhadpaşa,bu idareninçarklarıiçindevazifegörenbirdevletadamıidi.Buşartlarıhaizolanbirinsan, eğer devletinin idare tarzını beğenmiyorsa bir kenara çekilirdevletbünyesindevazifederuhteetmezdi.Devlettevazifealanbirinsanise, eğer mevcud statükoyu bozmağa matuf çalışmalar yaparsa ve buçalışmaları aleniyete vurarak devletin istiklâl ve tamamiyetini tehdide

matufbiryoldaolursa,o işyapanherkimolursaolsun,onunhakkındaverilecekhükümsadeceİHANETTİR.İşteMidhadPaşadabuyolututmuşvedevrinOsmanlıdevletinekarşı

tam mânası ile ve tevile sapmıyacak kadar açık bir şekilde ihanetegitmiştir. Bunun bir başka şekilde ifadesi ne mümkündür, ne de buhükmüdeğiştirebilecekbirtakımmesnedlermevcuttur.MidhadPaşa ile yabancı devlet konsoloslarının bu toplantısı, Fransız

konsolosluğunda zabta da geçirilmiş ve orada bulunan yabancı devletkonsolosları ileMidhadPaşadazabtı imzaetmişlerdir.BöyleceMidhadPaşa tarihe kendi hakkında altında kendi imzası bulunan bir ihanetvesikasıtevdietmişoluyordu.Midhad Paşanın İzmir’deki Fransız konsolosluğuna sığınma hâdisesi,

Fransızhariciyenezaretinipekciddi-515-⇧

olarakendişelendirmekle kalmıyor, aynı zamanda sinirlendiriyordu da.Midhad Paşa, konsolosluğa sığınmış olmakla, Fransa’yı, cidden pekmüşkül bir mevkide bırakmıştı ve Fransa’nın bu müşkül mevkiindendolayıherhaldeİngilizdiplomasisi,içteniçegülmekteidi.Fransızsiyasilerinin,MidhadPaşahâdisesinekarşı takındıklarımenfi

tavır, ertesi günü yani 18 Mayıs 1881’de daha da sertleşmiştir. Buhususta Bilâl N. Şimşir aynı eserinin 42/43. sahifelerinde şöyledemektedir:“DışişleribakanıBerthelemySaint-Hillaire,18Mayıssabahıİstanbul

elçiliğine gönderdiği ikinci talimatında, Fransa’nın Midhad Paşayahimayebahşedemiyeceğikararınıtekrarlamışveeğerhimayebahşetmekisteyen bir başka devlet çıkarsa Paşanın, o devletin konsolosluğunanakledilmesini istemiştir. Nazır aynı zamanda, Midhad Paşanın hiç birşekildeFransızkonsolosluğundakalamıyacağınıİzmir’etellemiştir.”Yukarıdaki vesikaya ilâve edecek tek söz bulmak güçtür. Fransız

hariciye nazırı Barthelemy Saint - Hillaire, Fransa’nın Midhad Paşahakkındakikat’îkararınıbildirmişalmaklabirlikte,barizbirsinirlilikhaliile hem de derhal konsolosluktan çıkarılmasını, isteyen varsa, yaniMidhad Paşanın talibi varsa, mumaileyhin o devletin konsolosluğunasevkedilmesini pek sert ve diplomaside alışılmamış bir ifade ile

emretmektedir.MidhadPaşanın,Fransızkonsolosluğuna iltica ettiği ve himaye hakkı

taleb ettiği 17 Mayıs 1881 günü Osmanlı İmparatorluğu adliye nazırıCevdetPaşa,kendiimzasıileMidhadPaşayabirtelgrafçekmiştir.AdliyeNazırıCevdetPaşabutelgrafındaMidhadPaşayıta’yipetmekte,

bir yabancı devletin konsolosluğuna sığınmasını ve yabancı devletleringarantisi olmadıkça teslim olmayacağını söylemesini hayretlekarşıladığını,busözlermuvacehesindeTürkadaletinin

-516-⇧töhmetaltındabırakıldığını söylemektedir. Telgrafın geri kalan kısmınıyineBilâlN.Şimşir’inkitabının43.sahifesindenaynenalıyorum:“Mahkemelerimizinyerleşmişbir tarafsızlık şöhreti vardır. Bir itham

karşısındabulunuyoruz.Şuhaldeusulkanununbütünşekillerineriayetolunacak, duruşmalar umuma açık olacak, hüküm, müdafaanıza göreverilecektir.SizebirlütufolarakSultanbana,benimreisliğimaltındailktahkikatı yapacakhâkimlerlebirlikte İzmir’e gitmeve sorguyabaşlamavazifesiniverdi.Şuhaldetaleblerinizdeısraretmeyinizvekanunaboyuneğdiğinizi ve adalete teslim olduğunuzu telgrafla bana bildiriniz,CEVDET.”Bu telgraftan da anlaşılacağı üzere, Mithat Paşa Fransız

konsolosluğunailticaetmekle,Türkadliyesineenbüyükdarbeyivurmuş,Türkadaletiniağırbirithamaltındabırakmış,böyleceTürklüğebirkeredahaihanetetmiştir.MidhadPaşa,CevdetPaşadangelentelgrafıertesigünüyani18Mayıs

1881tarihindeyineFransızkonsolosluğundatertibettiğibirtoplantıda,yabancı devlet konsoloslarına okumuş, bu arada bir de nutuk atmıştır.Bilâl N. Şimşir’in aynı eserinin 44. sahifesinde bu hususta şu malûmatvardır:“Ertesi günü Fransız konsolosluğunda yeniden toplanan yabancı

konsoloslaraMidhadPaşaşubeyandabulunmuştur:“Efendiler, Sultanın adliye nazırından!... (Tabire dikkat ediniz) bir

telgraf almış bulunuyorum. Bununla nazır, benim de, karışmışbulunduğumsöylenendavanınmuntazamvekildeyürütüleceğini,bizzatgelip adlî tahkikatı idare edeceğini ve hayatım bakımından hiç bir

korkum olmaması gerektiğini bana te’min ederek teslim olmamı ricaetmektedir.

-517-⇧Butelgrafagüvenerekteslimoluyorum.”Yabancı konsoloslar bu beyanı “Sened ittihaz ediyorlar” Midhad

Paşanın elinden, adliye nazırının söz konusu olan telgrafının aslınıalıyorlarvedurumutesbitedenbirzabıtimzalıyorlar.Midhad Paşa, aslında adliye nazırının teminatına tam güvendiği için,

değil, başka çaresi kalmadığı için teslim olmak mecburiyetindekalmıştır.”Burada dikkat edilecek husus,Midhad Paşanın hiç bir suretle teslim

olmak istememek kararıdır. Fakat Midhad Paşa, ümid ettiği kapılarınkapandığını pek acı bir hakikat olarak müşahede etmiş ve bedbinliğedüşmüştür.Eskidostlarıİngilizler,artıkkendisiilemeşgulolmamışlarveMidhadPaşanınkaderiniFransa’nınkararına terk etmişlerdir. Nitekim,Londra’daİngilizveliahdı ile samimimünasebetler kuran, hattaKraliçeViktorya ile de bizzat Veliahd Prensin tertib ettiği anlaşılan birrandevuda tanışmak imkânını bulan Midhad Paşaya, bütün budostluklararağmenyardımelleriniuzatmamışlarvekendisinikaderi ilebaşbaşabırakmışlardır.Bu hâdise, Midhad Paşa için ibret alınması iktiza eden bir vakıa idi.

Fakat Midhat Paşa’da bu ve emsali hâdiselerden ibret alacak basiretmevcut değildi. Eğer o basiret mevcud olsa idi, ne önce İngilizkonsolosluğuna iltica etmek gibi bir garabete düşecek, ne de Fransızkonsolosluğuna sığınarak etrafı velveleye vermek isteyen bir edatakınmayacaktı.Ve Midhad Paşa, Fransız konsolosluğuna sığındığı günden itibaren

kafasındatasarladığı, ÂliMidhad saltanatını; nememalikiOsmaniye’de,ne de Suriye’de kuramıyacağını anlamış, sadık ve sabık dostlarıİngilizlerinoyununageldiğinipekgeçanlamıştı.

-518-⇧

YILDIZMAHKEMESİMidhad paşa İzmir’den İstanbul’a getirilmiş ve tarihe Yıldız

Mahkemesiolarakgeçenduruşmalara27Haziran1881 tarihindeYıldızSarayı’nınbahçesindebüyükbirçadıriçindebaşlanmıştı.Mahkemehey’etişuzevatdanteşekkületmekteidi.Mahkeme reisi, Temyiz Mahkemesi Reisi, ulemadan Sururi Efendi

(Türk).Azalar: Hristoferides Efendi (Rum), Emin Bey (Macar dönmesi),

TakvorEfendi(Ermeni),HüseyinBey,HacıEminBey(Türk).Müddei Umumî Lâtif Bey (Türk). Mahkeme hey’etinin teşkil tarzına

bakılırsa, Sultan Abdülhamid Han her türlü ithamı peşinen reddetmekistemiştir.Zira,mahkemehey’etindebiridönmediğerikisigayrimüsliminsanvardır.Bilinmektedirki, odevirdebütüngayrimüslimlerAvrupadevletleritarafındandaimatahrikedilmekteveistiklâlfikirlerietrafındatoplanmakta idi. Ve rahatça iddia edilebilir ki, yine o târihte bütün bugayri müslim unsurlar Devleti Âliyye’nin mahvı için durmadan,dinlenmedengayretsarfediyorlardı.Binaenaleyh böyle birmahkemeden sadır olacak her hangi bir karar

hiç bir suretle tesir altında kalınmadan verilmiş olacaktı. Nitekimduruşmasırasındatakibedilenusul,bununböyleolduğunugöstermiştir,Bunarağmenmahkemenintamtarafsızlığıbir takımmehafil tarafındansuiistimaledilmişvemahkemeninbîtaraflığınıterkettiğiilerisürülmekledekalmamış,mahkemeyeenağırithamlarsavrulmuştur.MeselâAliHaydarMidhad, bunlardanbir tanesidir. Bu zat babasının

mahkemesiniyapacakolanYıldız-519-⇧

Mahkemesivemahkemehey’etihakkındaşusözlerisarfetmektedir.“Hatıralarım”adlıeserindeve71.sahifesindebuzatdemektedirki:“Nihayet 1881 senesi iptidalarında, saray ve taraftarları, umumî

taarruza geçmeğe karar vermişlerdi. Abdülhamid’in direktifi ile(Abdülâziz intiharetmediöldürüldü)gibibir iftirameydanakonmuştu.Derhal faaliyete geçerek, böyle hayali bir cinayetin yalancı şahidleritemin edilmiş, bir takım adamlar da işkencelerle yalan söylemeğe

mecburtutulmuştu.DamatMahmudCelâleddinPaşa,DamadNuriPaşa,Abdülâziz’in mabeyincisi Fahri Bey ve daha bir çok kişinin bu iştemethaldar oldukları iddiası ile, sözde irticaın bir kısım düşmanlarıhapsedilerek sorguları yapılmak üzere Yıldız Sarayında düzme bir dehey’etitahkikiyekurulmuştu.”.Midhad Paşanın oğlunun böyle düşünmesi ve yazması elbette kendi

noktaînazarındandoğrudur.Lâkin tarihvehakikat çokbaşkadır.Tarihve hakikat gün gibi açıktadır veMidhad Paşa, Sultan Abdülâziz Han’ınkatlindeoynadığırolbakımındanidamamahkûmedilmiştir.Ancak elinde böyle bir hüküm olmasına rağmen, Sultan Abdülhamid

Han,kandanhoşlanmayanbirSultanıÂlîşanolmakhasebi ilekılınabiledokunmamış,onusadeceTaif’esürgünvehapsetmiştir.Ali Haydar Midhad aynı hatıralarının 72. sahifesinde İstanbul’dan

Londra’yagönderilenbiryazıdandabahsetmektedir.BuyazıLondra’daintişar eden (Times) gazetesinin İstanbul muhabiri tarafından kalemealınmışbulunmaktadır.MuharriryazısındaYıldızMahkemesi ile alâkalıolarakdiyorki:“İlerisürülenithamlarınadibirentrikadaniba-

-520-⇧ret olduğu, şimdi artık tamamı ile tebeyyün ediyor. Bu işte, bizzatSultan’ın bile daha ileri gitmeğe cesareti yok. Tahminlere göre,muhakemesafhasınageçilmeğecesaretedilmeyerek,herikidamad'ınvebirkaçkişininnefyedilmesiileiktifaolunacaktır.Abdülhamid'inenyakındostları,tutulanyolun,yalnızkendisiiçindeğil,bütünhanedaniçingayettehlikeli olduğuna kani bulunuyorlar. Abdülhamid, şimdiye kadar olansamiminasihatlarıdinlemeyerek,kendisinimüzevirlerinyalansözlerinekaptırmışolduğundan,herhalde,bugünnadimolmuşbulunmaktadır.Teessüfeşayanolanbircihetde,müzevirlerin,meş’umteşebbüsatve

faaliyetlerine hâlâ devam etmek imkânını bulabilmeleridir. BilhassaTercümanıHakikat,bugün,(Büyükküçükbütünkabahatlılarbehemahaltevkifve tecziyeedilmelidir)diye türlümakaleleryazıyor.Vemaalesef,bugibiyazılaraMidhadPaşagibibirkimsenindeismikarıştırılıyor.”Tayms Gazetesinin bu yazısı, Midhad Paşayı kurtarmaktan çok, onu

manevi bakımdan tatmin etmekten ileriye geçmemiştir ve İngiltere

hükümeti, Sultan Abdülhamid Han nezdinde herhangi bir cidditeşebbüstedebulunmamıştır.Esasen,MidhadPaşanın, İzmir’deFransızkonsolosluğuna sığınması hâdisesi de, İngiltere’nin Midhad Paşahakkındadahafazlabirşeyyapmakistemediğiniaçıkçaispatetmektedir.Çünkü,MidhadPaşanınkaçmasını,PaşanınoğluAliHaydarMidhad’ındahatıralarındateyidettiğigibi,plânlayanve tatbiksahasınakoyanlardanbiri olması büyük bir ihtimal dahilinde olan İngiltere’nin İzmirbaşkonsolosuMr.Denis’infirarhâdisesisırasındaİzmir’debulunmayışı,İngilizdiplomasisininMidhadPaşayıdahafazlatutmakistememesinebirdelilolarakkabuletmekendoğruvemantıklıbirharekettir.

-521-⇧Nitekim bundan sonra gelişen hâdiseler ve İngiltere’nin davranışları

bunuispatetmektedir.İngiltere her zaman yaptığı gibi, Midhad Paşayı, kendisine faydalı

olduğunoktayakadartutmuş,ondansonradasilkeleyipatmıştır.Ancak bu arada bir noktaya daha temas etmek isteriz ki, Midhad

Paşanınnasılbirtenakuziçindeolduğunudahaaçıkolarakanlatabilelim.Midhad Paşanın oğlu Ali Haydar Midhad, hatıralarının bir yerinde,Midhad Paşanın tevkif edileceği gece Osmanlı İmparatorluğuhududlarının dışına kaçmak için her şeyin hazır olduğunu, rıhtımdabekleyenJolykumpanyasınınbirvapurunabinmekiçinrıhtımagittiğinifakatrıhtımayanaşmanınmümkünolmadığını, ziraKordon’un askerlertarafındantutulduğunuyazmaktadır.AynıAliHaydarMidhad,kitabının72.sahifesindebuhakikatintamaksiniyazmaktaveMidhadPaşanınhiçbir suretle memleketten kaçmak istemediğini ısrarla tebarüzettirmektedir.Ali Haydar Midhad, “Hatıralarım” adlı eserinin bu kısmında şöyle

demektedir:“Midhad Paşanın İstanbul’daki dostları, (Bu dostlar kimlerdir,

İngilizler veya münasebet kurduğu Levanten'ler mi?) fırtınanın netaraftandoğruesmeğebaşladığını fark ettiklerinden, suretimahsusada,İzmir’e adam göndererek ve bir çok da mektublar yazarak MidhadPaşaya ısrarla kaçmasını tavsiye ediyorlardı. Diğer taraftan ecnebidostları da, bu tavsiyelere iştirak ile hususi bir vapur temini vaad veteklifindebulunmuşlardı.

Bütün bu haller devam eder dururken, Abdülhamid de fırsattanbilistifademaksadınımevkiitatbikekoy-

-522-⇧maküzeresonhazırlıklarınıitmamilemeşgulbulunuyordu.Midhad Paşa, Abdülhamid gibi bir adamdan her şey beklemekle

beraber, hiç de kaçmak arzusunda değildi... Velev ki canını kurtarmakiçin dahi olsa, kaçtığı takdirde, böyle bir hareketin, aleyhindeserdedilmekteolantürlüithamlarınazçokdoğruolduğunadairaçıkbiritirafıgösterileceğindençekiniyorvesırasıgelincealeyhindekiittihamveiddiâlarınhepsinecevapvererek,kolaylıklareddedebileceğinden şüpheetmiyordu.”EvetbakınızMidhadPaşa,nasıl birdüşünce içindedir. Pekimademki

Midhad Paşa kaçmak istememiştir, mademki Paşa açık alınla Türkadliyesiönündehesapvermekistemektedir,pekiFransızkonsolosluğunasığınmasınasılizahedilebilecektir?Kaçması bilfarz düşünülebilir bir keyfiyettir. Nihayet kaçması,

memleket hududları dışına çıkması demektir. Ve esasen buna da JönTürkhareketine liderlikettiğieskiyıllardan itibarenpek alışıktır.Ama,bir yabancı devletin konsoloshanesine sığınması, asla düşünülecek birhareketdeğildir. Zira böyle bir hareket devletin de,milletin demanevîşahsiyeti ile oynamak, onu hiçe indirmek, devleti yok farzetmekdemektir.Buhareketinicrasıise,düpedüzdevletede,milletedeihanetolacaktı. Bu hususu Midhad Paşanın düşünmemiş olmasını kabuldemazuruz. Ve oğlu Ali HaydarMidhad, bir kaç sahife ara ile hatıralarımadlıeserinde,babasınıbundandahaaçıkbirşekildedeithamedemezdi.Bir insan canı bahasına da olsa memleketinden kaçmayı

düşünmeyecek,sonradabiryabancıdevletinkonsolosluğunasığınacak,“Benimcanımtehlikededir.”“Bencanımıbüyükdevletlerinkefaletialtınaterkediyorum”diyecekvebuişebütünyabancıdevletkonso-

-523-⇧loslarını sokarak, siyasî pek büyük bir skandala sebebiyet verecek vesonradabuinsanbüyükvatanperverolacak!..MidhadPaşabuhususubizzat kendi ağzı ile veYıldızMahkemesinin

cereyan ettiği Malta Köşkü’nde beyan etmiş bulunmaktadır. Midhad

Paşanınbubeyanı için İbnülEminMahmudKemal İnalBeyefendi(SONSADRIÂZAMLAR)adlıeserinin385.sahifesindeşunlarıyazmaktadır:“YıldızSarayı’ndaicrakılınanistintak’daMidhadPaşadiyorki:(Fransızkonsoloshanesinegitmekliğim, tarihîömrümünbir lekesidir,

yalnızbanadeğil,evlâdvea’kabımadahikalacakbirşeynvearolduğunuitirafederim).”Bizzatkendisitarafındansöylenenbusözebizimilâveedecekherhangi

birsözümüzolamaz.Yıldız’dacereyanedenmuhakemesonundamahkemehey’etiMidhad,

Mahmud Celâleddin ve Nuri Paşaları ve diğerlerini idama mahkûmettikten sonra İngilizlerin Sultan Abdülhamid nezdinde bazıteşebbüslerdebulunduklarınaşahidolmaktayız.Tayms gazetesinin daimi olarak yaptığı ve Sultan Abdülhamid’in

MidhadPaşavearkadaşlarınımuhakemeye cesaret edemiyeceğinedairolan neşriyatı, mahkeme başlâmadan evvel İngiliz hükümetindekikanaatiaksettirmektedir.İngilizler dünyanın en büyük devleti olması ve bilhassa Osmanlı

İmparatorluğu içinde pek büyük bir istihbarat teşkilâtına ve dostlaramalik olması dolayısı ile hakikaten Sultan Abdülhamid’in; bu eskiadamlarını, yani Midhad Paşayı mahkeme edemiyeceğine kani idiler.Fakat iş tam aksi istikamette tecelli etmiş, Sultan Abdülhamid Han, neİngilizhükümetininendirekt

-524-⇧teşebbüslerini, ne İngiliz Tayms gazetesinin aleyhteki ağır yazılarınınazarıdikkatealmamışveMidhadPaşa’yıŞehidSultanAbdülâziz’inkatiliolarak muhakeme ve idama mahkûm ettirmiştir. Mahkemenin bitarafolmadığını iddia edenler, Midhad Paşanın oğlu Ali Haydar Midhad’ın“Hatıralarım” adlı hatıratını okumak zahmetine katlanabilirlerse, buzatın, mahkeme reisi Sururi Efendinin Midhad Paşa ile sevişmedikleriiçin, Paşanın sorgularında yerini Hristoforidis’e terk ederek celsedençıktığını okuyabilirler. Böylesine bir adlî istikamet içinde ve böylesinebîtaraflık hissi ile hareket edenbirmahkemeyi ithametmek insafın daiz’anındadışındadır.YıldızmahkemesininithamedilmesiveMidhadPaşanınsuçsuzolarak

idamamahkûmedilmişolmasını dillerine dolayanlar, devletin nasıl birHıristiyan tasallutu altında bulunduğunu bilmeyenlerdir. Eğer tarih birgünbütünhakikatleriihtivaederekyazılırsa,şimdibaştacıettiğimizvehıristiyan propagandasının, salib fikrinden hareket ederek şişirdiği veTürkmilletine Vatanperver, Milliyetperver, büyük devlet adamı olaraktakdimettiğiinsanlarınHıristiyanmenfaatınanasılaletedildiklerinipekaçık olarak okumak ve bu hakikatlara vakıf olmak imkânlarınıbulabileceğiz.Bizbuhusustasadecebirdenemeyaptık.Bu mevzuda son sözlerimizi söylemeden önce şunu ifade etmek

yerinde olur ki, Türkiye’de bugün okutulan tarih, öğretilen târihîmes’eleler, bugün dahi Salibin tesirinden kendilerini kurtaramamış vebütünmenbâlarıHıristiyanolan tarih ilminikitabhalindeTürkhalkınatakdimeden,zahmetsizşöhreteulaşmışinsanlarınkalemindençıkmadır.Hangi tarih mevzuunu ele alırsak alalım mehaz olarak gösterilenler,daimabatılıkaynaklardır.Meselâbukaynaklarşöylesıralanabilir:

-525-⇧1-Hammer,2-Kritovolos,3-Yorga,4-Babinger,5-AlbertSorel.Bu isimler tarih ilminde dünya çapında şöhrete ulaşmış insanlardır,

amadüşünmek lâzımdır ki, onlarHıristiyandırlar ve hükümleri, salibinHilâle karşı açtığı amansız mücadelenin içinde ve onun tesirlerindenkurtulamadangelmektedir.Biz,birtârihyaratmakdeğil,fakatTürktarihinitetkikedecek,onuen

doğru şekilde Türk nesillerine takdim edecek insanlara muhtacız. Buyapılmadıkça, Türkiye’de bir tarih felsefesi gerçekleşmedikçe, Türkmilleti kendi tarihini işte Türk’e düşman bu insanların kaleminden vehükümlerinden okumakmecburiyetinde kalacak vemillî hükümlerindedaimayanılacaktır.

PENDİK1Eylül1970

RaifKaradağ

-526-⇧

NOTLAR{1}DoğmayanHürriyet-İstanbul-1958-HasanAmca{2}KemaleddinApak-MasonlukTarihi-İstanbul-1956-GizliMasonneşriyatı.{3}SalıpazarındainşaedilenşimdikiAkademiveAtatürkliseleri.{4}OsmanlıİmparatorluğutarihindeilkgayriMüslimhükümetdarbesi.{5}SultanÂbdülâziz’iHal'edenlerdenbiri.OzamanBahriyeNazırıidi.{6}Buharlıgemiodevregörepekmüthişbirvasıtaidi.{7}Türk-RusHarbiveKırımSeferi(FevziKurdoğlu)s.7.{8}ÜçüncüSultanSelim.{9}Maziyebirnazar-GaziMahmudMuhtarPaşa-İstanbul1341-Sahife,30.{10}LordStfadford’unTürkiyehatıraları-CanYücel-1959,AnkaraSahife,263.{11}LordStradford’unTürkiyehatıraları-CanYücel-1959,Ankara-Sahife,263-264.{12}Sahife,265LordRodckliff,Türkiyehatıraları.CanYücel.{13}SultanAziz-Hususî,siyasihayatı,devriveölümü-HalûkY.Şehsuvaroğluİstanbul-Sahife,1-2-3.{14}İngilizİmparatorluğunaenbüyükhizmetleriyapanlaraverilennadirbirnişandır.{15} Lord Stradford’un Türkiye hatıraları - Can Yücel - İstanbul - 1959,Sahife,269-270.{16}ŞimdikiİngilizKonsolosluğu.{17}LordStradford’unTürkiyeHatıraları,sahife,272.{18}Stradford'un“TürkiyeHatıraları,CanYücel,Sahife,273.{19}SultanAzizHususî,siyasîhayatı,devriveölümü-H.Y.Şehsuvaroğlu,Sahife,15.{20}SultanAziz,hususî,siyasîhayatıveölümü,HalukY.Şehsuvaroğlu.{21}HalukY.Şehsuvaroğlu—SultanAbdülâziz—Sahife.17.{22}HariciyenazırıRıfatPaşanınneşredilmemişnotlarından.{23}HalukY.ŞehsuvaroğluSultanAziz-Sahife:19.{24}İstanbuldakiİngilizsefiri.{25}ZiyaPaşa.{26}Bütüninkılâpçılarınağzındakisakızdaimabuoldu.{27}Mühre:Kağıtveemsalişeylericilâlavanyuvarlakbiralet.

{28}Acımaklar—Merhametler.{29}SefirElliot’un19.asıradlımakalesi.{30}Yusufİzzüddinefendi(Şehzade){31}Selânik’te,birBulgarkızınıihtidaettiğiveevlenmeküzereolduğabirsıradazorlakaçırmakisteyenAlmanveFransızkonsoloslarınınhalktarafındanöldürülmesihadisesi.{32}ÇanakkaleBoğazı.{33}MahmudNedimPaşa.{34}Ordukuvvetindendahamühimbirunsurdahavardıki;odaparaidi:İngilizlerbunundakolayınıbulmuşlar,HüseyinAvniPaşayaparadateminetmişlerdi.{35}“Öldüreniöldürülmeklemüjdeleyiniz."{36}Merdiven.{37}Tersanekonferansınınbiradıdaİstanbulkonferansıdır.{38}TürkbayrağınaMidhatPaşanınkoydurduğuHaç.{39}Osmanlıtarihi;Z.Danışman:C.13.{40}MithatPaşa’nınmahremivehususikâtibi.{41}MidhadPaşanınkullandığıadamadikkatediniz.Biryahudi...