MỤC LỤC - mangrovesforthefuture.org · Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài học 23 ... , một phần vì ... mặn để vào bài dạy.

1

MỤC LỤC

MỤC LỤC 1LỜI MỞ ĐẦU 3

Bài 1: Rừng ngập mặn 51. RNM là gì? 52. RNMphânbốởđâu? 53. RNMquantrọngnhưthếnào? 6Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàihọc 7

Bài 2: Các đặc tính của cây ngập mặn 81. Rễcây 82. Thâncây 93. Lácây 104. Hiệntượngsinhcontrêncâymẹ 10Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàihọc 11

Bài 3: Một số loài cây ngập mặn phổ biến ở huyện Hậu Lộc 121. Bầnchua(SonneratiacaseolarisO.K.Niedenzu) 132. Trang(Kandeliaobovata(L.)Druce) 153. Sú(Aegicerascorniculatum(L.)Blanco) 16Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàidạy 17

Bài 4: Động vật rừng ngập mặn 181. SơlượcvềđộngtrongRNM 182. MộtsốloàiđộngvậtphổbiếntrongRNM 193. NhữngđặcđiểmthíchnghicủađộngvậtRNM 20Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàihọc 23

Bài 5: Vai trò của rừng ngập mặn 24A. Vaitròđốivớipháttriểnkinhtế-xãhội 24B. Vaitròđốivớihệsinhthái 26C. Vaitròđốivớimôitrường 30Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàidạy 32

Bài 6: Hiện trạng rừng ngập mặn Việt Nam 331. DiệntíchRNMbịthuhẹp 33

2

2. ĐadạngsinhhọcRNMsuygiảm 333. ĐấtRNMbịsuythoái 344. NguồnnướctạiRNMbịônhiễm 345. Quátrìnhxâmnhậpmặngiatăng 356. Xóilởvenbiển,vensông 35Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàihọc 36

Bài 7. Các nguyên nhân chính làm suy giảm diện tích RNM 371. Chấtđộchóahọctrongchiếntranh 372. Nuôitrồngthủyhảisản 373. Khaithácgỗvàlâmsảnkhác 384. ChuyểnđổiđấtRNMsangđấtsảnxuấtnôngnghiệp 385. Quátrìnhđôthịhóa 386. Khaitháckhoángsản 387. Giatăngdânsố 388. Biếnđổikhíhậu 39Mộtsốcâuhỏikiểmtrakiếnthứccủahọcsinhsaubàihọc 39

Bài 8: Phục hồi rừng ngập mặn ở Việt Nam 401. Giaiđoạntừ1965-1974 402. Giaiđoạn1975-1980 403. Giaiđoạn1990–2012 43

3

LỜI MỞ ĐẦU Rừngngậpmặn(RNM)làhệsinhtháiquantrọngcónăngsuấtcaoởvùngcửasôngvenbiểnnhiệtđớivàrấtnhạycảmvớicáctácđộngcủaconngườivàthiênnhiên.

RNMkhôngchỉcungcấpcácsảnphẩmcógiátrịnhưgỗ,than,củi,tanin,thứcăn,thuốcuống...màcònlànơisốngvàươnggiốngcủanhiềuloạihảisản,chimnước,chimdicưvàmộtsốđộngvậtcóýnghĩakinhtếlớnnhưkhỉ,lợnrừng,cásấu,kỳđà,chồn,trăn...

RNMcótácdụngtolớntrongviệcbảovệbờbiển,bờsông,điềuhòakhíhậu,hạnchếxóilở,mởrộngdiệntíchlụcđịa,hạnchếsựxâmnhậpmặn,ngăncảncácchấtthảirắntrôirabiển,bảovệđêđiều,đồngruộng,nơisốngcủangườidânvenbiểntrướcsựtànphácủagiómùa,bão,nướcbiểndâng.

Tuynhiên,thảmthựcvậtRNMởViệtNamđãbịsuythoáinghiêmtrọng.CuộcchiếntranhhóahọccủaMỹ(1962-1971)đãpháhủynhiềukhuRNMvenbiểnNamBộ,nơicórừngtốtnhất,nhiềuloàicâynhấtởViệtNam.Sauchiếntranh,dosứcépvềdânsốvàkinhtế,RNMtiếptụcbịsuygiảmmạnhvềdiệntích,cấutrúcvàchấtlượng.

Tìnhtrạngkhaithácbừabãi,phárừnglấyđấtxâydựngđôthị,cảng,sảnxuấtnôngnghiệp,làmruộngmuối,đặcbiệtlàviệcphárừng,kểcảrừngphònghộvenbiển,làmđầmnuôitômquảngcanhthôsơđãvàđanglàmộthiểmhọatolớnđốivớitàinguyênthiênnhiênvàmôitrường.

Hậuquảlàdiệntíchđấtthoáihóangàycàngtăng;khíhậuđangdiễnbiếntheochiềuhướngxấuđirõrệt,nướcmặnlấnsâuvàonộiđịalàmgiảmnăngsuấtcâynôngnghiệp;nguồngiốngtôm,cua,cágiảm;nhiềuloàihảisảnmấtnơisống,mộtsốloàicá,ốc,sòmấtbãiđẻ;hiệntượngxóilởbờsông,bờbiểndiễnrahàngngàydomấtrừng;gióbãopháhoạiđêđiều,đồngruộngvànhàcửa;đờisốngcủangườidânnghèovenbiểnbịđedọa.

Cótìnhtrạngtrên,mộtphầnvìlợinhuậnhoặcmụctiêukinhtếtrướcmắt,nhưngmộtnguyênnhâncơbảnlàdocáccánbộquảnlý,nhândânvùngvenbiểnchưahiểuhếttầmquantrọngcủaRNMvàhậuquảnghiêmtrọngcủaviệcmấtrừngđốivớitàinguyênthiênnhiênvàconngười.

4

ĐểgiúpgiáoviênvàhọcsinhkhuvựcvenbiểnhiểubiếtvềvaitròcủaRNM,mốiđedọadosửdụngkhônghợplý,cáchphụchồi,pháttriểnloạirừngquígiánày,“Rừng ngập mặn - Tài liệu giáo dục ngoại khóa dành cho giáo viên các trường trung học cơ sở ven biển” sẽgiớithiệukháiniệmRNMvàcácđặctínhcủaCNM,vaitròcủaRNM,mộtsốchínhsáchvềRNMvàvaitròcủacộngđồngtrongbảovệRNM.

Tàiliệulàsảnphẩmcủadựán“CâulạcbộVìmàuxanhRNM-môhìnhtruyềnthôngchohọcsinhTHCStỉnhThanhHóa”, thựchiệntại trườngTHCSĐaLộc,MinhLộcvàHảiLộc,huyệnHậuLộc,tỉnhThanhHóatrongnămhọc2011-2012và2012-2013.ĐâylàdựándoChươngtrìnhRNMchotươnglai(MFF);cơquanquảnlývàthựchiệndựánlàBanNghiêncứuHệsinhtháiRNM(MERD),TrungtâmNghiêncứuTàinguyênvàMôitrường(CRES),ĐạihọcQuốcgiaHàNội.

ĐâylàtàiliệudùngchogiáoviênvàsẽđượctrườngTHCSĐaLộc,MinhLộcvàHảiLộclồngghéptrongcácgiờngoạikhóa,Sinhhọc,Địalý,Vănhọc,GiáodụccôngdânvàNhạc-Họa,đồngthờicũngđượcsửdụnglàmtưliệuthamkhảochocáccuộcthi,cácsựkiệntruyềnthôngtrongkhuônkhổdựán.

Dựánxinchânthànhcámơncácchuyêngia,cácnhàquảnlýđịaphương,cácnhàkhoahọcđãcungcấpnhữngtưliệucógiátrịđểlàmphongphúthêmnộidungtàiliệu.XincảmơncácthầycôgiáotrườngTHCSĐaLộc,MinhLộcvàHảiLộcđãđóngnhiềugópýkiếnđểhoànthiệntàiliệunày.

5

Bài 1: Rừng ngập mặnMụctiêu:Saubàihọc,họcsinhcóthểtrìnhbàylạiđược2nộidungchínhvềRNM:+Phần1:Kháiquátvềrừngngậpmặn.+Phần2:PhânbốrừngngậpmặntrênthếgiớivàởViệtNam.Thờigiandạyhọc:1tiết(45phút)Phươngphápdạyhọc:+Bắtđầubàihọc:cóthểsưutầmhìnhảnh1sốkhurừngngậpmặntrênthếgiớihoặcởViệtNamđểtreotrênbảnghoặctrìnhchiếu1đoạnclipvềrừngngậpmặnđểvàobàidạy.Đặt1-2câuhỏinhằmđánhgiánhậnthứccủahọcsinhtrướckhibắtđầubàidạy.+Kếtthúcbàihọc:cóthểcho1họcsinhlêntrướclớptómtắtlạinộidungbàidạyđãhọchoặcsưutầmhìnhảnh1sốloạirừngởtrênthếgiớihoặcởViệtNamchohọcsinhphânbiệt.HoặcgiáoviêncóthểtìmbảnđồphânbốrừngngậpmặnởViệtNamvàchohọcsinhlêntìmvàchỉtrênbảnđồnhữngtỉnhcórừngngậpmặnởViệtNam.

1. RNM là gì?Rừngngậpmặnbaogồmnhiềuloạicâysốngtrongcácvùngnướcmặnvenbiểntrongvùngnhiệtđớivàcậnnhiệtđới,nơinhữngthựcvậtkhácrấtkhósinhtrưởng.Nhữngkhuvựcnàylộrakhithủytriềuthấpvàngậptrongnướcmặnkhitriềulên.Vớicácđặctínhcủamình,câyngậpmặnvẫncóthểsốngvàsinhtrưởngtốttrongnhữngđiềukiệnkhắcnghiệtđó.

2. RNM phân bố ở đâu?RNMphânbốchủyếuởvùngvenbiểnnhiệtđớivàcậnnhiệtđớihaibáncầu,trongkhoảng32ºBắcvà38ºNam,dọcbờbiểnChâuPhi,ChâuĐạiDương,ChâuÁvàChâuMỹ.

PhânbốRừngngậpmặntrênthếgiới(Nguồn:©CathleenBester/FLMNH)

6

TheobáoTamnhin.net,năm2010cácnhàkhoahọcchobiếtsaukhiphântíchdữliệutừHệthốngvệtinhchụpảnhTráiđất(Landsat)củaNASA,họướctínhRNMcòntồntạichiếm12,3%diệntíchbềmặtTráiđất(tươngđươngkhoảng137.760km²)vàphânbốtrên123nướctrênthếgiới.Trongđócókhoảng42%RNMtrênthếgiớiđượctìmthấytạichâuÁ,theosaulàchâuPhivới21%,15%thuộcBắcvàTrungMỹ,12%tạichâuĐạiDươngvàcuốicùnglàNamMỹvới11%.

DiệntíchRNMlớnnhấtlàtạiIndonesiachiếmtới21%,Brasilchiếmkhoảng9%vàÚcchiếm7%tổngdiệntíchRNMtrênthếgiới.

Tuynhiên,theonhànghiêncứuChandraGiritạiUSGS,consốtrênsẽtiếptụcgiảmtrongtươnglai:RNMtoàncầuđangbiếnmấtnhanhchóngdobiếnđổikhíhậulàmmựcnướcbiểndângcao,phárừngđểpháttriểnkinhtếvenbiển,làmnôngnghiệpvànuôitrồngthủysản.TheobáocáomớiđâycủaLiênHợpQuốcnăm2010,sựbiếnmấtcủacáckhuRNMnhanhhơngấp4lầnsovớicáckhurừngtrêncạn.

TheoĐàiQuansátTráiđất(EO)củaNASA,Indonesiacó17.000hònđảonhỏvàchiếmgần¼diệntíchRNMtrênthếgiới.Tuynhiên,cáckhurừngnàyđãbịgiảmmộtnửatrongbathậpkỷqua-cụthểgiảmtừ4,2triệuhanăm1982xuốngcòn2triệutrongnăm2000.Trongphầnrừngcònlại,cógần70%là“trongtìnhtrạngnguykịchvàbịthiệthạinặng”.

3. RNM quan trọng như thế nào?RNM là nơi có độ đang dạng sinh học caoTheoEO,RNMlàmộttrongnhữnghệsinhtháicómứcđadạngsinhhọccaotrênhànhtinhvàlàhệsinhtháiđặctrưngcủađườngbờbiểnnhiệtđớivàcậnnhiệtđới.RNMcònđượcxemlà“vườnươm”chonhiềuloàisinhvậtbiển,cungcấpkếsinhnhaichocưdânvenbiển,cũngnhưlàm“láchắn”hiệuquảtrướcnhữngcơnbãovàsóngthầnnhưsóngthầntạiẤnĐộDươngnăm2004.RNMcũngđóngvaitròquantrọngtrongviệcpháttriểnkinhtếởcácđịaphươngvenbiển.Tuytầmquantrọngtolớnnhưthếnhưngcácnhàkhoahọcchobiếtchỉcóchưađầy7%diệntíchRNMtrênthếgiớilàđượcphápluậtbảovệ.

RNM là nơi cung cấp hải sản quan trọngLiênHợpQuốcướctínhrằngcácloàicóliênquanđếnRNMchiếmtới30%sảnlượng thuỷ sảnvàgầnnhư100%sản lượng tômởĐôngNamÁ.RNMvàmôitrườngtựnhiêntạiQueensland,Úcchiếmtới75%sảnlượngthuỷsảnthươngmại.Nhiềunghiêncứuchothấy,RNMtạorasảnlượngcákhoảngtừ2,000USDđến9,000USDtrênhectamỗinăm,nhiềuhơnsovớinuôitrồngthuỷsản,dulịchvà

7

nôngnghiệp-nhữngngànhgópphầnlớnnhấtlàmsựgiảmdiệntíchcủaRNM.

RNM là nơi cung cấp gỗ, củiGỗRNMthườngcứngvàcótínhchốngthấm,chốngmốimọtvàlàmộttrongnhữngloạigỗtốtnhấtđểlàmnhàhoặclàmthansưởi.GỗRNMcónăngsuấtcaovàcóthểchothuhoạchliêntục.

RNM góp phần cân bằng lượng các bon của khí quyểnRNMlàkholưugiữcácbonrấtlớn.Theoướctính,lượngcácbonđượctổnghợpbởiRNMlàkhoảng1.5tấncácbon/ha/năm;trongtrầmtíchRNM,khoảng10%.Dovậy,tổnghượngcácbonlưugiữtrongtrầmtíchvớiđộsâu1mđượcướctínhlàkhoảng70tấn/ha.TheonghiêncứucủaFAO,hàngnămchúngtamấtkhoảng1%diệntíchRNMtrêntoànthếgiớitươngđươngtổngdiệntíchRNMbịtànphákhoảng150.000ha.ViệcmấtRNMđồngnghĩavớinhiềuvaitròvàchứcnăngcủaRNMcũngbịmất,trongđómộtvaitròquantrọngnhấtcủaRNMliênquanđếnbiếnđổikhíhậulàsựmấtkhảnănglưutrữcácbonvàphátthảicáckhínhàkính(CO2,CH4,...)vàokhíquyển.VớitốcđộpháRNMnhưhiệnnay,thìkhoảng225.000tấncácbontổnghợpdothựcvậtsẽbịmất.Đồngthời,quátrìnhchuyểnđổimụcđíchsửdụngđấtcóRNMsangcácloạihìnhsửdụngkhácnhư(đầmnuôitôm,xâydựngcáckhuđôthị,...)sẽgâyrahiệntượngôxihóalượngcácbonlưugiữtrongtrầmtích,vàđồngthờiphátthảicáckhínhàkínhvàokhíquyển.Theoướctính1hađấtRNMbịchuyểnđổisangnuôitrồngthủysảnsẽphátthảikhoảng1400tấnCO2vàokhíquyển.Từnhữngsốliệuthốngkêchothấy,RNMkhôngchỉlà“nhàmáy”tổnghợpchấthữucơ,kholưugiữlớnlượngcácbontoàncầu,màcũnglànơiphátthảikhínhàkínhvớikhốilượnglớndocáchoạtđộngcủaconngười.

Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài học1. RNMtồntạitrongmôitrườngnhưthếnào?2. RNMthườngphânbốởnhữngvùngcókiểukhíhậunhưthếnào?3. ChâuÂucórừngngậpmặnkhông?Tạisao?4. Nướcnàocódiệntíchrừngngậpmặnlớntrênthếgiới?5. Tỉnhnàotrong5tỉnhsaukhôngcóRNM:HảiPhòng,ThanhHóa,HàNam,NinhBìnhvàTháiBình?6. DiệntíchRNMsẽcóxuhướngtănglênhaygiảmđi?Tạisao?7. HiệndiệntíchRNMchiếmbaonhiêuphầmtrămsovớidiệntíchbềmặtTráiĐất?

8

Bài 2: Các đặc tính của cây ngập mặn Mụctiêu:Saubàihọc,họcsinhcóthểtrìnhbàylạiđược2nộidungchínhvềRNM:+Phần1:Cácđặcđiểmthíchnghicủarễ,thân,lácâyngậpmặn.+Phần2:Đặcđiểmvàýnghĩacủahiệntượngsinhconvàtrụmầm.

Thờigiandạyhọc:1hoặc2tiết.

Phươngphápgiảngdạy:+Bắtđầubàihọc:giáoviêninhìnhảnh3bộphậnrễ,thân,lácủa2loàicây:1loàisốngởđiềukiệnbìnhthườngvà1loàisốngtrongRNM.Chialớpralà3nhóm,mỗinhómtìmhiểu1bộphận.Sau10phúttìmhiểu,nhómcử1họcsinhđạidiệnlêntrìnhbàytrướclớpvà1họcsinhtómtắtlạinhữngýchínhvàghilênbảng.+Trongquátrìnhdạyhọc,giáoviêncóthểgiànhítthờigianhơnđốivớinhữngđặcđiểmhọcsinhđãnêuđểphântíchkỹhơnnhữngđặcđiểmhọcsinhchưanêuhoặcđãnêunhưngcầnbổsung.Trongphần2“Đặcđiểmvàýnghĩacủahiệntượngsinhconvàtrụmầm”,giáoviêncóthểlấyvídụthựctế.+Kếtthúcbàihọc,giáoviêntómtắttrongkhoảng3-5phút.

1. Rễ câyNétđặctrưngnhấtcủaRNMmàtaquansátlúcnướctriềurònglàhệrễchằngchịttrênbãi lầy. Sống trong nền đấtbùnmềm,hàngngàychịutácđộngđịnhkỳcủanướctriều,sóng, gió, các loài cây đãđượctrangbịmộthệrễhoànthiện,giữvữngkhốitáncâydầyđặctrongkhôngkhí.Rễ chống: Rễ chống pháttriểnmạnhnhấtởchiĐước.Ởmột số loài khác của chi

Mắm,chiVẹt,chiSúcũngcórễchống,tuynhiênmứcđộpháttriểnrễchốngởcácloàisaukémhơn,ởvịtríthấphơntrênthânchính.Rễchốngngoàitácdụnglàmgiáđỡchocây,cònlàcơquanthunhậnkhôngkhíchocâyvìtrênrễcónhiềulỗvỏ,trungbình5-10lỗvỏ/cm².

Rễ chống ở chiĐước (IntergrationandApplicationNetwork

(IAN),2010.Website http://ian.umces.edu)

Rễ hôhấp ở chiBần (IntergrationandApplicationNetwork

(IAN),2010.Website http://ian.umces.edu)

9

Các dạng rễ ở cây ngập mặn (Shorecrest Preparatory School, 2009. Website: http://w3.shorecrest.org)

Rễ hô hấp:Mộtsốloàicâyngậpmặncórễhôhấpvớihìnhdạngkhácnhau.CácloàicủachiBần,Mắm,Xucórễhôhấphìnhchông.Ởcáccâybầnvàmắm,cácrễhôhấpmọctừcácrễbênnằmngangởgầnmặtđấtvàđâmthẳnglênkhôngkhí,sắpxếpthànhtiaphóngxạquanhthâncây.Rễhôhấpcósốlượnglỗvỏlớn:ởchiMắmtrungbình14-16lỗvỏ/cm².

Khácvớirễhôhấpcủa2chitrên,cácloàichiVẹtcórễgậphìnhđầugốixuấtpháttừcácrễbênởquanhgốcthân,từngđoạnmộtlạinổilêntrênmặtđất,lúcđầunhọn,sautùvànhẵndần.Từcácphầnnhônàymọcracácrễdinhdưỡngđâmxuốngđất.ỞgốcthâncủaloàiTrang,VẹtvàCuibiểnhìnhthànhnhữngbạnhgốcgầngiốngnhưbạnhgốccủamộtsốloàicâytrongrừngmưanhiệtđới.Bạnhgốccónhiềulỗvỏhoặcvỏnứtdọc,lớpngoàimềmcótácdụngthunhậnkhôngkhí.Phíadướibạnhgốcmọcranhiềurễbên,làmnhiệmvụdinhdưỡng.

2. Thân câyThâncâyngậpmặnlàcơquanchịutácđộngmạnhcủathủytriềuvàcácyếutốkhíhậukhác,dođónócũngcómộtsốđặcđiểmthíchnghikhárõ.Kíchthướccủathâncâyphụthuộcnhiềuvàocácđiềukiệnsinhthái.Ởvùngxíchđạovàvùngnhiệtđớiẩm,lượngmưalớn,độẩmcao,khôngcóthờikỳlạnhtrongnăm,đấtphùsadầyvàgiàuchấtdinhdưỡngthìcâysinhtrưởngnhanh.CácloàithuộcchiĐước,Vẹtthân

BạnhgốcRễđầugối

Rễhôhấp

Rễchống

10

câycóthểcao30-40mhoặchơn,đườngkính0,30–1m;cácloàicủachiBần,Mắmcao15–20m,đườngkính0,3-1,2m;nhữngloàithuộcchiXu,Cui,Cóccũnglànhữngloạicâygỗcao10–25m.Trongmôitrườngkhôngthuậnlợithìphầnlớncâygỗlạicódạngcâybụihoặccâygỗnhỏnhưvẹtdù,mắmbiển,đâng,trang.CácloàiCNMchủyếulúccònnonthườngcótánhìnhnón,phâncànhgầnsátgốc.PhầnlớncácCNMlàloạiưasáng.Mộtsốcâybầnchuahoặcmắmbiểnmọcởnơicósónggiónhiềuthìthânthấp,phânnhánhgầngốcvàcâythườngpháttriểntheochiềungang.

3. Lá câyTrongcáccơquandinhdưỡng,lálànơitổnghợpchấthữucơnuôicâyvàlàcơquancóhoạtđộngsinhlýmạnhmẽnhất.Dođólácónhiềuđặcđiểmthểhiệnsựthíchnghihoànhảo với môi trường. Các cây trong RNMphầnlớnlámàuxanh,trừcácloàithuộcchiBầnvàloàigiá.Ládày,nhẵnbóng,cólớpsápmỏngởcảhaimặt.Các loài trongchiMắmvàchiCuicólôngởmặtdưới.Tuyến tiết muối có ở cả mặt trên và mặtdưới lá.Số lượng tuyến tiếtmuối thayđổitùytheovịtrítrênphiếnlá,theoloàivàmôitrường.Vàonhữngngàythờitiếtkhô,tacóthểquansátrõhiệntượngmuốitiếtquabềmặtlá,đọnglạithànhgiọtởmặtdướicủalámắm.Điềuthúvịlàởnhiềuloàicâyngậpmặn(trừcácloàicótuyếntiếtmuối),cáclánontươngđốimỏng,nhưnglácànggiàcàngdàylêndosựtăngtrưởngkíchthướccáctếbàotrongthịtláchứkhôngphảidosinhracáctếbàomới.Đặcđiểmnàyphùhợpvớichứcnăngtíchlũymuốithừađểthảirangoàikhilárụng.

4. Hiện tượng sinh con trên cây mẹMộtđặcđiểmkháthúvịcủacácloàicâyngậpmặnlàhiệntượngsinhconvàbánsinhcontrêncâymẹ.Hạtcủacácloàinàykhôngcóthờikỳnghỉmànảymầmsaukhichínngayởtrêncâymẹ,tạoracâyconnốiliềnvớiquảgọilàtrụmầm.

Kíchthướcvàđộdàicủatrụmầmởcácloàicâykhácnhau,nhưngđềucódạng

Tiếtmuốiở lámắm (Từ điểnWikipedia,2012.Website

http://en.wikipedia.org)

11

thuôn,phầnbụnghơiphìnhto,saunhọndần,trừloàivẹtcóhìnhtrụvớicạnhđều,hơinhọnhaiđầu.Trụmầmmàulụccónhiềulỗvỏ.Khitrụmầmgiàthìxuấthiệnmộtvòngcổgiữaquảvàtrụmầm(trừcácloàivẹt).

CácloàithuộcchiMắmvàSúcũngcòncóhiệntượngsinhconkín(bánsinhcon),hạtcũngnảymầmtrêncâymẹnhưngtrụmầmnằmkíntrongvỏquả,khônglórangoài.

Trụmầmcócấutrúcgiốngthânnon.Câyconnàycóđầyđủlá,thân,rễ,khirơixuốngđất,khônggặpđiềukiệnthuậnlợithìrễchínhsẽteođivàcácrễbênsẽlàmthaychứcnăngcủanó.Khi trụmầmgià (chín)xuấthiệnmộtvòngcổgiữaquảvàphầntrụdướilámầm.Độdàicủavòngcổthayđổitùytheoloài.Khivòngcổchuyểntừmàuxanhlụcsangcácmàukháclàtrụmầmbắtđầuchínvàsắprờiquảvàcâymẹ.

Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài học1. Hệthốngrễcủacâyngậpmặngiúpchocâycóthểthíchnghivớimôitrườngngậpmặnvenbiểnnhưthếnào?2. Hãymôtảđặcđiểmcủarễchống?Lấyvídụ.3. CácloàichiVẹtcórễgậphìnhđầugối.Hãymôtảđặcđiểmcủadạngrễnày.4. Hãymôtảtrụmầmcủacâyđước.5. Bộphậnnàocủacâylànơichếtạochấthữucơnuôicâyvàlàcơquancóhoạtđộngsinhlýmạnhmẽnhất?Đặcđiểmbộphậnđócủacâyngậpmặnnhưthếnào?6. Bầnchuacótrụmầmkhông?Hãygiảithíchhiệntượngsinhsảnởcâybầnchua7. CâyTrangcórễdạngbạnhgốc.HãymôtảhệrễcủacâyTrang

Trụ mầm câyĐước

(TheReefShoppe,2008.Websitehttp://www.thereefshoppe.ca)

Trụ mầmcâyĐước

(Sea-BeansfromExoticLands,2012.Website: http://www.beachbeans.com/)

Láxuấthiệnsau6tuần

Rễ xuấthiệnsau3 tuần

Quả

12

Bài 3: Một số loài cây ngập mặn phổ biến ở huyện Hậu Lộc

Mụctiêu:Họcsinhcóthểnhậnbiếtđượccácdạngcâyngậpmặnchủyếucủađịaphươngvàtrìnhbàyđượccácđặcđiểmthíchnghicủacácloàicâyđó.

Thờigiandạyhọc:1tiết

Phươngphápdạyhọc:giáoviênchialớpthành3nhómvàmỗinhómtìmhiểuvề1loàicâyngậpmặn(vídụcâyTrang,Bầnchua,SúvàMắmbiển).Cầntìmhiểuvềtên,nơisốngvàđặcđiểmcủatừngloàicây(cóthểtìmhiểutừinternethoặcthựctế).Sauđó,mỗinhómcử1đạidiệnlêntrìnhbày,cóthểthuyếttrìnhbằngmáychiếuhoặcvẽhìnhảnhvềloàicâycủanhómmìnhlêngiấyA0vàthuyếttrình.Cuốitiếthọc,giáoviênsẽtómtắtlạibàithuyếttrìnhcủatừngnhómvàbổsungđểhoànthànhbàidạy.

Vùng venbiển có vaitrò hết sứcquantrọngvềkinhtế,chínhtrịvàanninhquốc phòngđốivớihuyệnHậuLộc.Đâylà nơi tậptrung đôngdâncư,nhiềutàu thuyềnkhaithácthủy

sảnvàcơsởsảnxuấtnông–lâm–thủysản.Đặcbiệt,hệthốngđêbiển,đêsông,cáccôngtrìnhcơsởhạtầngởđâythườngnằmsátvenbiển,hàngnămchịuảnhhưởngnặngnềcủathiêntai,nhấtlànhưngcơnbãonhiệtđới,trungbìnhtừ5–6cơn/năm.Mùamưabãohàngnămthườngbắtđầutừtháng6vàkếtthúcvàotháng11,trongđócáctháng8,9,10tậptrungnhiềubãonhấtvàthườnglànhữngcơnbãomạnh.Điểnhìnhnhưcơnbãosố5ngày28/8/2003,cơnbãosố7ngày27/9/2005đãđổbộ

Trồng RNM ở HậuLộc

(HanoimoiOnline,2010.Websitehttp://hanoimoi.com.vn

13

vàohuyệnđãlàmvỡ3kmđêbiểnđượckèbêtônghóanhưngkhôngcóRNMchắnsóng,nướcbiểnpháhủynhàcửa,lúa,raumàu.Hàngnghìnhectađấtbịnhiễmmặn,dịchbệnhphátsinh,đờisốngnhândângặpnhiềukhókhăn,thiệthạikinhtếlêntớihàngtrămtỷđồng.Trongkhiđó,2kmđêbiểncóRNMchắnsóngvẫnantoàntrongcơnbão.

RNMcủahuyệnHậuLộcđãcótừrấtlâu,cónhữngthờikỳdiệntíchlêntớihàngtrămhectaphânbốở4xãXuânLộc,HảiLộc,HòaLộc,ĐaLộc.Songdobịkhaithácquámức,đặcbiệtlàphárừngđểlàmđầmnuôitôm,cuanhưcácxãXuânLộc,HòaLộc,HảiLộcnêndiệntíchRNMgiảmđirõrệt,đặcbiệt,hiệnnayởXuânLộc,HòaLộckhôngcònRNMnữa.

RNMcóvịtrívàtầmquantrọngđặcbiệttrongviệcbảovệ12kmđêbiển,giảmnhẹthiêntaivàcótínhbềnvữnglâudàichonhândâncácxãvenbiểncủahuyệnHậuLộc.Vìvậy,biệnpháptốiưuđểkiêncốhoáđêbiểnlàtrồngRNMchắnsóng.Từnăm1980,huyệnHậuLộcđãtranhthủsựhỗtrợcủaNhànướcvàcácdựán,tổchứcquốctếđểtiếnhànhtổchức,phátđộngphongtràotrồngvàkhôiphụcRNM.Kếtquảlàtừnăm1996đếnnay,diệntíchRNMcủahuyệnkhôngngừngtănglên.Năm1996–2000chỉcó214hanhưngkểtừnăm2006–2009huyệnđãtrồngthêmđược284haRNM.MộtsốloàicâyngậpmặnđượcnghiêncứuvàtrồngphụchồitạiHậuLộclàBầnchua,Trang,Đước,Mắm,Sú.

1. Bần chua (Sonneratia caseolaris O.K.Niedenzu) Làcâygỗcao10–15m,loàicâytiênphongởvùngkênhrạchvensôngnướclợ.Câyphânnhiềucành,tánrộng,rễhôhấphìnhchôngpháttriển,lanrộngquanhgốctheohìnhphóngxạ,phânbốởcả3miềnBắc,Trung,Nam.

Láhìnhbầudục,lánondài,cuốnglámầuđỏnhạt.Lárụngvàomùađônglạnh.Câyrahoavàotháng3–4,hoamọcđơnđộcởđầucànhhaynáchlá,nụcóhìnhtrứngmàulụcnhạt.Hoalưỡngtính,đốixứngtoảtròn,6láđàihợplạiởgốc,màulụcởngoài,màutímhồngởmặttrongthuộcloạiđàiđồngtrưởng,nhịnhiều,đầunhụyhơitròn,vòinhụydài.Quảmọng,hìnhcầudẹt,đườngkính4-5cm,vỏnhẵn,đàiđồngtrưởng,chiathuỳtrảidàitrêngốcquả.Quảcóhìnhtrònởphầnđầu,vỏquảdày,chứanhiềuhạt.

Gỗthườngdùnglàmbộtgiấy,củi;hoanuôiong;quảdùngnấucanhchua;rễhôhấplànguyênliệulàmmũ.Hệrễpháttriểnbámchắcvàobùn.Vìvậy,câyđượctrồngởnhữngbãibồimớihìnhthànhđểổnđịnhđất,chắnsóng,bảovệđêsông,đêbiển.

14

Theo Việt Nam tự điển của Lê Văn Đức và Lê Ngọc Trụ, cây bần được gọi là thủy liễu, loại cây to mọc dựa bờ nước, lá nhiều, nhành yếu, bông trắng, trái tròn dẹp, có đài dầy, nhọn ở gần cuống, ăn chua và chát (Sonneratia).Cây bần gắn liền với cái tên thuỷ liễu đầy thơ mộng bởi một giai thoại liên quan đến vua Gia Long trong những ngày gian khó. Dân gian miệt cù lao Bến Tre kể: khi chạy lánh Tây Sơn, có lần thuyền chúa Nguyễn lạc vào rạch Ụ, Cái Mít (thuộc Hàm Luông ngày nay), phải nhờ gia đình ông Trần Văn Hạc, là cai việc trong làng “bữa cơm”. Tình thế bất ngờ, lại phải “bảo mật”, chúa Nguyễn nói với gia chủ “Tôi chỉ muốn xin bữa cơm đạm bạc, có gì ăn nấy vì tôi phải đi thật gấp”.Ông cai Hạc suy nghĩ: nếu làm thịt gà, thịt vịt thì tốn thời giờ. Giết heo lại càng lâu lắt và lộ bí mật. Đích thân ông Cai vào bếp, giở hũ mắm sống rồi ra ngoài bãi hái mấy trái bần mới vừa chín cây.Có lẽ, đó là lần đầu tiên và cũng là duy nhất Nguyễn Ánh được thưởng thức món ăn như vậy. Mùa vị vừa chua, vừa chát của bần, mùi vị đặc trưng của mắm và có lẽ quan trọng nhất là bụng đói cồn cào sau bao ngày chạy loạn, khiến vị vua cảm thấy thích thú “Trái chi mà ngon vậy?”. Cai Hạc kính cẩn thưa “Muôn tâu, tên trái ấy nghe dân dã quá, kẻ bề tôi chưa tiện thưa qua ạ”.”Cứ nói, đừng sợ chi cả”. “Thưa, trái bần ạ!”. Nghe xong, Nguyễn Ánh cười, bảo “Trong lúc gian truân này ta mới hiểu trái bần thật ngon lành, nó chẳng kém gì cam quýt, nhãn, hồng”.Vừa nói, vị vua thuở hàn vi liếc mắt nhìn rặng cây bần mọc hoang trung trùng điệp điệp trước nhà, lá bần xanh mượt gờn gợn thật thơ mộng. Hơn thế, từng chùm bông bần đung đưa, khoe nhuỵ trắng hồng vương bay theo gió.Vua bèn phán “Cây này giống như cây liễu, trong Đường thi, Tống phú. Cây liễu ở Trung Hoa mọc trên đất cao, cây liễu xứ ta mọc trên bãi bùn, dầm chân trong nước mặn mà lá vẫn tươi xanh. Từ nay, ta gọi nó là thuỷ liễu, tức cây liễu mọc dưới nước nhé”. Vậy là, từ đó bần có một loài tên không kém phần vương giả!

Hoavàquả BầnChua

(nguồn: http://mangroveactionsquad.wordpress.com)

Rễ Bầnchua

(nguồn: http://tidechaser.blogspot.com)

15

Đóm đeo thủy liễu đôi chùm. Biết ai nhơn đạo chỉ giùm làm ơnMột vài món ăn từ bần. Đơn giản nhất là hái trái bần… ăn chơi. Bần chín rụng xuống người ta lượm về hoặc hái trái chua còn trên cây ăn chơi lúc rãnh rang, vị vừa chua chúa, chát, lại mằn mặn của muối. Muốn ăn mắm sặc bần chua Chờ mùa nước nổi ăn cho đã thèmMắm sống (mắm cá sặc, cá rô, cá chốt, cá trê vàng, …), giở ra, xắt chuối chát, kèm ít rau rừng như lá cách, cơm nguội, đọt sộp, lá lụa, vài trái ớt hiểm xanh, … thêm trái bần chua nữa, ăn cớm với cơm nóng thì quả thật sướng đến… đã đời. Cơm hết nồi cũng chưa thấy no, chưa muốn nghỉ! Khi ăn cơm, người ta có thể dầm bần chín với cá kho, mắm kho, để chấm rau sống, hoặc chấm ngay bằng gỏi bông bần. Bông bần được hái về bóp với dấm chua, làm gỏi.Canh chua bần thì ngon nhất là nấu với cá bống sao. Đồ bổi (rau) để nấu canh chua bần cá bống sao thì không thể thiếu cọng môn (có thể là thân loại môn trồng lấy củ, hoặc thân môn ngọt, chỉ để ăn cọng) và ngò gai. Cọng môn cắt về, tước sạch vỏ bọc bên ngoài, xắt thành hình thoi. Ngò gai xắt sợi, cá bống sao làm sạch để ráo nước. Bắc nước sôi cho trái bần chín vào nấu rã, dùng rổ lược vớt bỏ hột. Nêm nếm vừa chua, đổ bổi vào nấu. Sau đó, cho cá bống vào để vài phút rắc ngò gai và ít cọng bông bần lên trên tô canh, ăn ngay khi canh nóng, … nếu để lâu thịt cá sẽ nát và mất ngon. Nước chấm là muối, ớt chín dầm nát và bọt ngọt, đường cát, … Mùi chua của bần, mùi ngọt của cá, cọng màu xanh của môn, ngò , sắc tím lẫn trắng của bông bần gợi nên tình quê đậm đà sâu nặng.

Nguồn: http://www.vanchuongviet.org/

2. Trang (Kandelia obovata (L.) Druce)Làcâygỗcao4–8m,thíchnghivớiloạiđấtbùnxốpvàbùnphacát,mọcchủyếuởnơithuỷtriềucaohoặcthuỷtriềutrungbình,ưađộmặnnướcbiểntừ20–34‰,chịuđượcmùađônggiálạnhởmiềnBắc,chịuđượcbiênđộnhiệtkhálớn.Gốcrộnghìnhthànhbạnhgốc,phânbốcảbamiềnBắc,Trung,Nam.Lámọcđốihìnhthuôndài,chóplácómũinhọn.Cụmhoahìnhtánhoacóđĩamật.Quảcóhìnhquảlênhỏkhicònnon,trơnmàunâuvàng.Câyrahoavàotháng5–6,làcâyhọĐướcnêncóhiệntượngsinhcontrêncâymẹ.Hạtcủaloàicâynàynảymầmngaysaukhichínvàcóthờikỳnghỉngaytrêncâymẹ,tạoracâyconnốiliềnvớiquả,màphầnpháttriểnngoàiquảgọilàtrụdướilátrụmầm.Trụmầmcócấutạogiảiphẫucủamộtcâycon,dạngthuôn,phầnbụngphìnhtosau

16

nhọn dần. Gỗtrang thườngdùng làm củi,làmcácdụngcụsản xuất muối,hoanuôionglấymật, hệ rễ pháttriển bám chắcvàobùn.Vìvậy,cây trang đượctrồng để chắnsóng,bảovệđêsông,đêbiển.Trụmầmvàvỏcâycóthểkhaitháctaninlàmchấtnhuộmcôngng-hiệp,lácâylàmthứcănchănnuôigiasúc,ủphânxanhgiầuđạm.

3. Sú (Aegiceras corniculatum (L.) Blanco)Là loại cây bụi cao khoảng1,5m, phânnhánhnhiều, nhẵn, cónhánhhơi đen.Lá thuôn tròn,hìnhtimngượcởđầu,dai,dài4,5-9cm,rộng2,5-4cm,cóđiểmtuyếnrấtnhiềuởmặtdưới,cuốngláhơilõmởmặttrên.

Hoatrắng,thơm,thànhtánởngọncành,khôngcuốnghaycócuốngrấtngắn.Quảnang,dài3,5-7mm,rộng5mm,hìnhtrụ,conghìnhcung,cóvòinhụytồntại,baoởgốcbởicácláđài,dai,mởthành2van.Hạthìnhtrụhơicong.

Mọc nhiều ở Ấn Độ, Trung Quốc,Việt Nam,Campuchia,Malaysia, Singapore vàAustralia.ỞViệtNam,cógặpởvùngvenbiểntừQuảngNinh, Hải Phòng, Nghệ An, Quảng Bình tớiKhánh Hòa, Ninh Thuận, thành phố Hồ ChíMinh,TiềnGiang,TràVinh,cũngnhưtrongđấtliềnởLàoCaivàHòaBình.

Câymọcnhiềuthànhrừngthấp,ởbãibiểnlầymặntrongbùnvenbiển.Thườngmọc

Cây Trang(nguồn:

http://www.atheenah.com)

HoacâyTrang

(nguồn http://en.bestpicturesof.com)

Quả câySú(WordPress,2012.Webste

http://florafnq.wordpress.com)

HoacâySú(WordPress,2012.Webste

http://florafnq.wordpress.com)

17

lẫnvớiđước,vẹt.Câylớnnhanh,sốnglâunăm,hệrễpháttriểngiữđượcđấtbùn.Khảnăngnảymầmcủahạttốt,dễlấnátĐước,Vẹt.Câyrahoaquảquanhnăm;chủyếutừtháng11đếntháng4,mùaquảtháng12đếntháng7.Gỗthườngchỉdùnglàmcủi,vỏcâyvàhạtchứanhiềutaninvàsaponin,đượcdùngđểduốccá,nhưngchấtđộcởhạtmạnhhơn.Vỏvàláđượcdùngnấunướcsúcmiệngchữabướucổ.ỞquầnđảoMolucca,Indonesia,phụnữdùnglánấunướcgộiđầu.

Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài dạy1. TạisaocácdựántrồngrừngngậpmặnởHậuLộclạitrồngchủyếulàtrangvàbần?2. QuảcủaCNMnàothườngđượcngườidânđịaphươngdùngđểnấucanhchua?3. ỞcácvùngcóRNM,ngườidânthườngnuôiong.Hãychobiếtmùahoacủaloàicâyngậpmặnnàođượcongưathíchnhất?4. Mậtongcủacâyngậpmặncótácdụngchữabệnhgì?5. TạisaomắmđượcxemlàloàitiênphongcủaRNM?6. Trong4loàiCNMphổbiếnởHậuLộclàBầnchua,Sú,Mắm,Trangthìloàinàocótrụmầm?7. QuansátcánhRNMcủaHậuLộc,hãychobiết,Bầnchuathườngđượctrồngởkhuvựcnào?(gợiý:sátchânđê,giữarừnghayngoàimépsóng.

18

Bài 4: Động vật rừng ngập mặnMụctiêu:Họcsinhcóthểnhậnbiếtđượctênvàđặcđiểmcủa4hìnhthứcthíchnghicủacácloàiđộngvậtsốngtrongRNM,đólàthíchnghihìnhthái,sinhsản,tậptínhvàsinhlý.

Thờigiandạyhọc:2tiết.Giáoviênnêntậptrunggiảithíchnhiềuhơnphầnthích nghihìnhtháivàthíchnghisinhlývì2hìnhthứcthíchnghinàyhọcsinhrấtdễhìnhdungvàsosánhvớithựctếquansátcácloàiđộngvậtsinhsốngtrongRNM.

Phươngphápdạyhọc:

+Bắtđầubàihọc:giáoviêncóthểđưarahìnhảnh1sốhoatđộngcủađộngvậtrừngngậpmặnđểchohọcsinhsuynghĩvàtrảlờicâuhỏi,vídụ“Tạisaomắtcualạitrồilêntrênvàrấtto?“,“Tạisaocuacóhaicàngto?”

+Trongquátrìnhdạyhọc,giáoviêncầnnêu1sốvídụvềcácloàiđộngvậtchotừnghìnhthứcthíchnghivàhướnghọcsinhtựgiảithíchýnghĩacủasựthíchnghiđó,nếuhọcsinhkhônggiảithíchđược,giáoviênsẽhỗtrợ.

+Kếtbàihọc:Giáoviêncóthểkiểmtramứcđộhiểubàicủahọcsinhbằngbàikiểmtra15phúthoặcchohọcsinhthamgiavào1tròchơi.Giáoviênchuẩnbịhìnhảnh1sốloàiđộngvậtsốngởrừngngậpmặnvàchialớpralàmcácđộilênbốcthăm(sốđộicóthểbằngsốlượnghìnhảnhđưarađểmỗiđộicóthểtrảlờicho1hìnhảnh).Sauđó,mỗiđộisẽthảoluậnvàcửra1đạidiệnlênbảngghilạinhữngđặcđiểmvàhoạtđộngthíchnghivớiđiềukiệnsốngởrừngngậpmặncủaloàiđộngvậtmàmìnhbốcthămđược.Saukhoảngvàiphút,giáoviênsẽnhậnxétvàchođiểm.

1. Sơ lược về động trong RNMCũnggiốngnhưđốivớikhuhệthựcvật,độngvậtRNMbaogồmmộttậphợpcácloàiđộngvậtkhôngxươngsốngvàcóxươngsốngcónguồngốctừcácmôitrườngđấtliền,biểnvànướcngọt.Macnae(1968)chorằngRNMlàmộtvùngliêntriềuthểhiệnmộtsựchuyểntiếptừbiểnvàođấtliềnvànhưvậyhệđộngvậtcũngthểhiệntínhchấtnày.PhầnlớncácloàiđộngvậtthuỷsinhvàthểnềnđềucónguồngốctừbiểnmàRNMđượccoilàmộttuyếnđườngchocácloàiđộngvậtbiểntiếnvàođấtliền.Dođó,hầunhưrấtnhiềuloàicókhuphânbốvượtquagiớihạnthôngthườngcủachúng,vàbướcvàomộtloạtcácmôitrườngkhácnhau.Tuynhiên,cũngcómộtsốloàichỉcótrongRNM.

CóthểphânchiahệđộngvậtRNMthànhcácnhómloàithườngtrúvàtạmtrú.

19

KhácvớicácloàithườngtrúcómặtthườngxuyêntrongRNM,cácloàitạmtrúchỉsốngtrongRNMmộtphầntrongvòngđờicủachúng,nhưcácloàichimđếnRNMkiếmănvàtrúđông,mộtsốloàicá,tôm,cuađếnkiếmănvàtìmnơibảovệkhinướctriềulêncao.

2. Một số loài động vật phổ biến trong RNM2.1. Động vật trên cạnĐốivớicácloàiđộngvậttrêncạn,RNMcungcấpmộtmôitrườngphụ,hoặchìnhthànhmộthànhlanghaycầunốigiữacácloạimôitrường,cungcấpnơiđẻ,làmtổhoặcnơikiếmăntrongmùadicư.MặcdùkhôngphảilàmôitrườngchínhcủađộngvậttrêncạnnhưngRNMlạirấtquantrọngdonhữngyếutốsauđây:+SốsinhvậttrêncạncạnhtranhvàđịchhạisốngtrongRNMíthơnsovớicáckhuvựclâncận,đặcbiệtlàtrongkhilàmtổ,đậuvàmùasinhđẻ.+CâyRNM,xáchữucơthựcvậtphânhuỷ,cácloàisinhvậtphânhuỷtrênsànrừng…lànơicungcấpnguồnthứcăndồidào,đặcbiệtlàvàocácthờikỳbấtlợitrongnămkểcảnguồnmậthoa.+CácloàiđộngvậttrêncạncũngdễkiếmnguồnthứcănphongphútừcácđộngvậtbiểnkhôngxươngsốngtrongRNM.

2.2. Động vật có xương sống CácnghiêncứuvềđộngvậtcóxươngsốngtrongRNMcũngrấtyếuớt,nếucóthìmớichỉtậptrungvàocácloàitạmtrú,dicưnhư:chim,độngvậtcóvúvàbòsát.

2.3. Động vật có vú NhữngloàiđộngvậtthườnggặptrongRNMbaogồm:chuộtnước(Hydromyschrysogaster),chuộtđồng(Rattussordidus),chuộtnhắt(Musmuculus),lợnrừng,dơi,khỉ…ởViệtNam,VũAnHà(1980)đãcôngbố17loàiđộngvậtcóvútrongRNMmiềnNam,nhưngsốlượngđógiảmđinhiềudosănbắnvàmôitrườngsốngbịsuygiảmdorừngbịthuhẹp.

2.4. ChimChimcómặtởhầuhếtcácloạiRNM.Thờigiankiếmănchủyếukhinướctriềurútđểlộcácbùnmềmvớinguồnđộngvậtvùngtriềurấtdồidào.Ngườitađãthốngkêđượchơn200loàichimcótrongRNM.Trongsốđócó14loàichỉcóởRNM,20loàisửdụngRNMnhưmôitrườngđầutiêntrongvòngđờicủachúng,60loàisửdụngmôitrườngnàyquanhnămhoặctheotừngmùathíchhợp(Saenger,1977).MộtsốchimhútmậtchỉđếnRNMvàomùara

20

hoa.Cóthểnóikhuhệchimởđâykháphongphúsovớicácmôitrườngkhác.

2.5. Bò sát Cácloàitrăngió(Phytonmolorusbivittatus),trăngấm(P.reticulatus)vàrắnlụccườm(Chysopleaternata)thườnggặptrongcácRNMmiềnNamnướcta.Ngoàiracũngcạpnong(Bungarusfasciatus),hổđất(Najanajaatra).Kỳđànước(Vanarussalva-tor)làloàibòsátrấtthườnggặptronghầuhếtcáccánhRNMởCàMau,cáctỉnhđồngbằngsôngCửuLongvàCầnGiờ.Mộtsốloàirắnnước(Cerberusrhynchop),rắnnướcnhỏ(Moreliaspilotes)sửdụngRNMlànơikiếmănvàchechở,thườnggặpởhầuhếtcácRNMtrênthếgiới.

2.6. Động vật không xương sống NhómđộngvậtkhôngxươngsốngtrêncạnsốngtrongRNMchỉcósâubọvànhện.PhầnlớncácloàitrongRNMcũngcóthểgặpởcácvùngxungquanh.

2.7. CáTheothốngkê,có258loàicáthuộc70họ(M.Đ.Yên,1992),sựphânbố,thànhphầnvàsốlượngcủachúngphụthuộcvàocácvùngđịalýsinhhọckhácnhauvềđộmặn,nhiệtđộnước,địchhạivànguồnthứcăn.CácloàicásốngtrongRNMhếtsứcđadạng,đasốlàăntạpkểcảxáchữucơthựcvật,sinhvậtthuỷsinh…MộttácgiảkháclàCollette(1983)đãliệtkêtrên100loàicỏthuộc58họtrongRNM,trongsốđócónhiềuloàicógiátrịkinhtế,cácấutrùngvàcáconcủacáchọGerridae,SparidaevàMugilidaechiếmưuthếtrongcácquầnxãcá.CóthểphâncácloàicótrongRNMthànhcácnhóm:(1)thườngtrú,(2)cácloàichỉsốngtrongRNMkhitrưởngthànhvà(3)cácloàicómặtởRNMtheomùa(đẻtrứng,ấutrùngvàcácon).NguồnthứcănmàRNMcungcấplànguyênnhânchínhtạonênmôitrườngthíchhợpchocápháttriển.

3. Những đặc điểm thích nghi của động vật RNM3.1. Thích nghi hình tháiCánhảybùn (cá thoi loi)gầngiốngcábống,đặc trưngbằngcácvâychậunằmngang.Mắtcủachúngđảorấtnhanhbùchoviệckhôngcócổ.Mắtnằmtronghốcmắtcaovàđượcbảovệbằnggiácmạcthứhaiđểtránhbịkhô.Giácmạcnàydolớpdatrênvàlớpgiácmạcđầutiênkéodàira.Domắtđượcđặtởvịtrícaotrênđầunêntạođượctầmnhìnrộng.Cáthoiloicũngthởdướinướcnhưcácloàicákhác,tuynhiênchúngcũngcóthểnuốtkhôngkhíbằngcáchphồngmanglênrấtnhanh.Nắp

21

mangvàcácvannhỏđượcmở ra và sau đó đóng lạigiữnướcvàoxybêntrongđểsửdụngchohôhấpkhikiếmăntrênmặtbùn.Rất nhiều loài cua sốngtrong RNM thể hiện sựthích nghi hình thái thởtrên mặt đất. Kích thướccủa yếm có mối tươngquan với môi trường vàhoạt động trao đổi chất.Đốivớicácloàisốngtrongvùng triều thì kích thướcyếm nhìn chung giảm điso với các loài hoàn toànsốngtrongnước.Nguồncungcấpnướcthườngxuyênhếtsứcquantrọngđốivớitấtcảcácloàicuachocảhôhấpvàcungcấpthứcăn.Ởmộtsốloàicualạicómộthìnhthứcthíchnghihìnhtháiđặctrưnglàcónhữnglỗđặcbiệt(nằmởgốchàmtrênvàtrênchânchạythứ4và5)đểdễdànglấynướcvàokhoangmiệng.Nhìnchung,cácloàiđộngvậtRNMđềuphảiđươngđầuvớimộtkhókhănchunglàcơthểdễbịkhô.Nhiềuloàithânmềmvàgiápxáccóvỏhoặcmaidàyđểhạnchếsựmấtnướcdobốchơinước.Bộkhungdàynàycũnggópphầnbảovệcơthểkhỏibịkẻthùtấncông,đặcbiệtlàloàichim.Ngườitachorằngkhảnăngchốngđỡcủacuanhỏđốivớisựmấtnướckémhơncáccontodotỉlệdiệntíchbềmặtvàthểtíchcủachúnglớnhơn.

RNM – nơicưtrúcủanhiềuloàisinhvật

(SeatalesInc.,2011.Websitehttp://www.seatalesinc.com)

Cáthoiloi

(BáoĐấtViệt,2008.Website http://www.baodatviet.vn)

Vào ngày quốc tế về Trái đất vừa qua, Tổ chức Sinh vật Thế giới đã đề cập đến một số con vật kỳ lạ mà hiểu biết của con người về chúng còn khá sơ sài. Đáng lưu ý, trong số 6 con vật “kỳ lạ nhất hành tinh” được nêu danh có cá thoi loi, một loài vật khá

22

quen thuộc ở nhiều vùng tại miền Nam Việt Nam. Là cá nước lợ, cá thoi loi xuất hiện tại nhiều khu RNM tại Cần Giờ, đất mũi Cà Mau, U Minh Thượng…Chúng lọt vào danh sách các loài động vật kỳ lạ bởi các đặc điểm có một không hai của mình. Ngay từ hình dáng, cá thòi lòi đã tỏ ra “dị hợm” so với các loài cá thông thường bởi đôi mắt lồi như mắt ếch, nhô hẳn trên đỉnh đầu. Cái tên gọi “thòi lòi” bắt nguồn từ chính đôi mắt này. Nhưng điều lạ lùng khiến cá thòi lòi chẳng giống bất cứ loài cá nào là ở chỗ chúng có thể sống, chạy, nhảy và kiếm mồi ngay trên cạn một cách rất điêu luyện. Điều làm nên sự “phi thường” này chính là cấu tạo cơ thể khá đặc biệt, giúp chúng có thể trữ nước trong mang để hô hấp khi lên cạn, trao đổi khí qua da như ếch và đôi vây trước có hệ cơ phát triển đóng vai trò như một đôi “tay”. Cũng nhờ cấu tạo cơ thể đặc biệt mà cá thòi lòi còn có một khả năng hi hữu khác là… leo cây. Điều này khiến chúng mang thêm một tên gọi khác là “cá leo cây”. Ngày nay, cá thoi loi đang trở thành đối tượng bị săn lùng ráo riết để phục vụ thu cầu của thực khách tại các nhà hàng miền Nam. Theo người dân tại các vùng có cá thoi loi sinh sống thì những con cá to cỡ 300-400g càng ngày càng hiếm gặp do tốc độ đánh bắt quá nhanh. Nếu không có những biện pháp kiểm soát, trong tương lại không xa loài cá này có thể đối mặt nguy cơ suy giảm số lượng ở Việt Nam.

DHT, 2011. http://handico6.com.vn

3.2. Thích nghi tập tínhĐasốloàiđộngvậttrên(cáthoiloi,cua…)đềusốngkínđáotronghanghoặcdướicáckhúcgỗmụcđểtránhbịkhôvàđểtrốntránhkẻthù,đặcbiệtlàchim.Cũngcónhiềuloàipháttriểnhệsắctốchophépchúngthayđổimàu,lặnxuốngbùnhoặctrốnvàoCNM,nhưcáthoiloi.Nhiềuloàiđộngvậtđàohangthườnghoạtđộngvàobanđêmhơnlàbanngày,đặcbiệtlàcuavàthườnghoạtđộngtíchcựcvàomùahèhơnmùađông.

Khinghiêncứuhoạtđộngđàohangcủacua,mộtsốcôngtrìnhnghiêncứuchothấysốlượnghangkháhạnchế.Mặcdùmậtđộcuađôikhivượtquásốlỗnhưngsốlỗlạiphụthuộcvàothểnềnkhácnhau.Mộtsốloàithânmềmchânbụnglạisốngtrongcáchangcủahà(thânmềmhaimảnhvỏ),chỉhoạtđộngtíchcựcvàobanđêmhoặckhitrờinhiềumây.LoạicỏsứaCassiopeathíchnghivớikiểusốngchờthờinằmépxuốngmặtbùn,tạobềmặtrộngchophéphấpthuánhsángtốiđađểtảoquanghợptrongcácmôcủachúng.SựcốđịnhcủacácloàiănlọcnhưsứavàhàđềuthíchnghivớimôitrườngnướcởphíatrướcRNM.

3.3. Thích nghi sinh lý

23

a.Dinhdưỡng:HầuhếtsinhkhốivànăngsuấtsơcấpcủaRNMnằmởdạngmôcácloàithựcvậtbậccaovàtảo-nhấtlàhiệntượngtảonởhoavìtảosinhsảnrấtnhanh,vòngđờilạingắn.Đâylànguồnthứcănchođộngvậtbằngnhiềucách:trựctiếpănthựcvật,ănlárụngkhicòntươivàsaukhiphânhuỷthànhmùnbãhữucơ.

b.Hôhấp:Mộtsốđộngvậthaimảnhvỏvàgiunnhiềutơcóthểhôhấpyếmkhítrongmộtthờigiankhádàimàkhônghềxảyratriệuchứngthiếuoxy.Sựthíchnghihôhấpcủagiápxáchếtsứcđadạngnhằmthíchứngvớiđiềukiệnthiếuôxytrongmôitrường.Mộtsốloàicóthểđiềuchỉnhquátrìnhtraođổichấtyếmkhíthíchứngvớisựgiảmhàmlượngôxycủamôitrườngxungquanh.Mộtsốloàikháccóthểdựtrữôxytrongthờigiankhálâunhưnhữngbọtkhí,cáckhoangchứahàmlượngôxycao…Mộtsốloàikhôngcókhảnăngdựtrữôxythìlạithíchnghitheohướnghôhấpyếmkhívàthíchnghitậptính–nhưngoilênmặtnướcđểthởkhithiếukhí.

c.Điềuchỉnhápsuấtthẩmthấu:MộtsốloàiđộngvậtRNMcókhảnăngđiềuchỉnhápsuấtthẩmthấu,tuynhiênchưacónhiềucôngtrìnhnghiêncứuvềvấnđềnày.ĐộngvậtRNMcũngthíchnghivớisựdaođộngcủađộmặn,đặcbiệttrongnhữngngàynắngnóngkhitriềuthấp.Mộtsốđộngvậtnhưcácloàihaimảnhvỏchuisâuvàohang.Ngườitachorằngởđộsâu25cmtronglũngđấtthìđộmặnítdaođộng.Khigặpđộmặnkhôngthíchhợp,cácloàihaimảnhvỏchỉcầnkhépchặtmiệnglại,khôngănuốngtrongmộtthờigianngắn.Khigặplụtlớnvàkéodài,mộtsốlượngkhálớnđộngvậtbịchếthoặcbịcuốnrangoàicửasông.Sựdaođộngbấtthườngcủađộmặnvàngậplụtcóthểsẽkhiếncảmộtquầnthểnàođóbịtiêudiệt.Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài học1.KểtêncácloàiđộngvậtmàemthườngthấytrongRNMởđịaphương.2.Theoem,nếukhôngcóRNM,cácloàiđộngvậtđócótồntạikhông?Tạisao?3.HãytrìnhbàycácdạngthíchnghivớiđiềukiệnsốngcủađộngvậtRNMmàebiết?4. CáthoiloicóđặcđiểmhìnhtháinhưthếnàođểthíchnghivớimôitrườngRNM?5.Tạisaocualạiđàohangvàthườnghoạtđộngvềbanđêmhơnbanngày?6.Mangcứngvàdàyởcuacótácdụnggì?7.Gạchcualàgì?Yếmcuagiữchứcnănggì?8.HãymôtảsựthíchnghivềhìnhtháivàtậptínhcủaloàicuasốngtrongRNM9.Cácloàihaimảnhvỏhôhấpnhưthếnàotrongđiềukiệnngậpnước?10.Loàiđộngvậtnàothườngsốngbámvàorễvàthâncâyngậpmặn?

24

Bài 5: Vai trò của rừng ngập mặn

Mụctiêu:cungcấpchohọcsinhcácthôngtinvềvaitròcủahệsinhtháiRNMđốivớipháttriểnkinhtế-xãhội,môitrườngvàbảotồnđadạngsinhhọc.Thờigiandạyhọc:2hoặc3tiếtPhươngphápdạyhọc:Đầugiờhọc,giáoviênchianhóm,chohọcsinhthảoluậnvềcácvaitròcủahệsinhtháiRNM.Sauđó,giáoviêncóthểtrìnhchiếutrênmáychiếuvàcầntìmthêmnhiềusốliệucũngnhưcácthôngtin,clipliênquan.Cuốibàihọc,giáoviêngiaochohọcsinhvềnhàthảoluậncùngvớibốmẹ,anhchịemđểtìmthêmvaitròcủaRNMngoàibàidạy.Cóthểđưaracácsốliệucụthểđểlàmrõcácvaitròđó.

A. Vai trò đối với phát triển kinh tế- xã hội1. Cung cấp thực phẩma. Cung cấp thủy sản: theo (Ronnback 2005), 1 ha RNM đã cung cấp cho nền kinh tế: •820kgtôm,thuđược6,912$ •86kgcuabểthuđược532$ •1200kgcáthuđược936$ •799kgốcsòthuđược682$b. Cung cấp thực phẩm (mật ong, đường) •Vídụ:hoađước→phấn→ong→mật,đường •Vídụ:dừanước→đườngTrong điều kiện đất tốt sẽ thu được35,5triệuđồng/ha/năm,điềunàyđãmanglạithunhậprấtcaochongườidânnghèocácvùngvenbiểncóRNM.

2. Cung cấp dược phẩm RNMcung cấphơn21 loài cây dùngđểlàm thuốc nam chữa bệnh thông thường.Ví dụ vỏ, thân, cành cây Đước có côngdụngchữabỏngvàvếtthươngphầnmềm,

RNMcungcấpthủyhảisản

(BáoảnhĐấtMũi,2003.Website http://www.baoanhdatmui.vn)

Nhà lợp bằngládừanước (WordPress,2012.Website

www.gopmotbantay.wordpress.com)

25

hạtmuốngbiểncódùngđểgiảmsốt.

3. Cung cấp gỗ và các sản phẩm ngoài gỗĐãtừlâucácloàithựcvậtnàycungcấpchocácvùngvenbiểngỗxâydựng,lálợpnhà,thựcphẩm,thuốcchữabệnh,chấtđốt,thứcăngiasúc...ỞViệtNam,trongcácloàiCNMđãđượcthốngkêcómộtsốloàicóthểxếpvàocácnhómcôngdụngchủyếusau: •30loàicâychogỗ,than,củi •14loàicâychotanin •24loàicâylàmphânxanh,cảitạođấthoặcgiữđất •21loàicâydùnglàmthuốc •9loàicâychủthảcánhkiếnđỏ •21loàicâychomậtnuôiong •1loàichonhựađểsảnxuấtnướcgiảikhát,đường,cồnNhữngloàicâycungcấpgỗvàcótrữlượnglớnlàMắm,Đước,Vẹt.Tùyvùng,điềukiệnsinhthái,kíchthướckhácnhaumàngườidâncócáchsửdụngkhácnhau: •Làmcộtkèo,xẻván,làmnhà,đóngđồdùng; •Trongcôngnghiệp:làmnútchai,cốtmũ,chosợi; •Gỗtạpchovỏbàolàmvánép,bộtgiấy; •Làmváncácloạithuyềnđibiển.Có thể kể đến cây dừa nước rất đặctrưngvàphổbiếnvớinhiềucôngdụng • Lá dừa nước: lợp nhà; làmvách; làm các dụng cụ gia đình nhưgàu,chồi;lánonđểgóibánh. •Cuốnglálàmphaolướiđánhcá, vỏ ngoài cuống lá làm vật cáchđiện •Sợiđập từ cuống,bẹ lá làmdâythừng,dâychãobền,chịumặn •Gỗhuỳnh, săng lẻ, saonhẹ,bền,xẻvándài,ngâmtrongnướcmặnkhông bị hà ăn nên được làmván cácloạithuyềnđitrênbiển

4. Tạo sinh kế cho người dân

Nhà lợp bằngládừanước (WordPress,2012.Website

www.gopmotbantay.wordpress.com)

26

HệsinhtháiRNMcungcấpsựđadạngvềcácloạihìnhkinhtếnhư: •Pháttriểnvàsảnxuấtlúagạo •Khaithácgỗ,củi,lá,cànhcâyRNM •Khaitháccácloàithủysảnđặcbiệt:nuôitôm,cua… •Khaithácdượcphẩm,nănglượng •PháttriểndulịchRNM

B. Vai trò đối với hệ sinh thái1. RNM là môi trường sống cho nhiều loài động, thực vậtNguồnthứcănđầutiên,phongphúvàđadạngcungcấpchocácloàihảisảnlàxáchữucơthựcvậtdạnghạt,hoặccòngọilàmùnbãhữucơ,đólàsảnphẩmcủaquátrìnhphânhủyxácthựcvật,baogồm:lá,cành,chồi,rễ…củacáccâyngậpmặn.Khilácònởtrêncâyđãcó1sốloàinấmsốngtrênđó,mộtsốchuisâuvàotrongbiểubỉ,1sốsốngtrongmặtlá.Khilárụngxuống,sau24hngậpnướctriềuđầutiên,láđãbịcácvisinhvật(VSV)phânhủy.

VSVtrongđấtvàRNMbaogồmvikhuẩn,nấmsợi,nấmmenvàxạkhuẩnđềucókhảnăngphânhuỷcáchợpchấtởlớpđấtmặtnhưtinhbột,xenlulôzơ,pectin,gelatin,casein,kitincótrongxácđộngvậtvàthựcvậtvàmộtsốhợpchấtphứctạphơnnhưcacboxinmethylxenlulôzơ(CMC),cácchấtlighnoxenlulôzơởcácmứcđộkhácnhauvàkhoánghoánhanhcácchấtnàynhờkhảnăngsinhcácenzymngoạibàomạnhnhưxenlulaza,amylaza,proteinaza,kitinaza.

Mộtsốnấmsợiphângiảiđượccáchợpchấtphốtphokhótan.Chúngphânhủycácmùnbãcâytạichỗ,cungcấpthứcănchohệđộng,thựcvậtRNMrấtphongphúởcáckênhrạchvàvùngbiểnnông.Nhữngchấtthảirắntrongsinhhoạt,ytế,côngnghiệp,nôngnghiệpcùngvớicáchóachấtdưthừatừnộiđịatheosôngraRNMđượcgiữlạinhờVSVphânhủy,biếnchúngthànhthứcănchohệsinhvậtởđâyvàlàmtrongsạchnướcbiển.NgườitađãvíRNMnhưquảthậnkhổnglồlọccáccácchấtthảichomôitrườngvenbiển.BêncạnhVSV,giuntròncũngthamgiatíchcựctrongquátrìnhphânhủy.SốliệucủaNguyễnTrungTúchothấycóhơn264cáthểgiuntròntrênmộtláđướcđangđượcphânhủy,còntrênlámớirụngchỉcó5cáthể.Trongthờigianlábịphânhủythànhcácmẩuvụnnhỏ,trênmặtmỗimẩuvụnnàyđượcbọc1lớpáovisinhvật.Đâylàđơnvịdinhdưỡngcóhàmlượngproteincao,vàcũnglàcơsởchochuỗithứcănphânhủyởcácmứcđộkhácnhau,đặcbiệtlàcácđộngvậtănmùnbãnhưthânmềm,cua,giunnhiềutơvàmộtsốloàicá.

27

SựsuykiệtcủaRNMlàmộtnguyênnhânchínhdẫnđếnsuykiệtđờisốngthủysinhvìRNMkhôngcònđểđóngvaitrònhưvườnươmhaychỗkiếmănchonhữngsinhvậtthủysinhnhỏ.Kếtquảlà,trữlượngthủysảnkhôngthểđượctáitạo.Sảnlượngcá,tôm,độngvậtcóvỏvàcuasẽgiảmkhidiệntíchrừnggiảm.Khôngcócácsinhvậtthủysinhnhỏvàothờiđiểmnàynghĩalàkhôngcónguồncáđểđánhbắttrongtươnglai.

2. Du lịch sinh thái và nghiên cứu khoa họcTạiViệtNamnhữngnămgầnđâykháchdulịchcóxuhướngtìmđếnthamquan,nghiêncứucáckhuRNMvànguồnlợingànhdulịchthuđượccũngtănglên.MộtsốđịađiểmdulịchthuhútkháchdulịchnhưRNMCầnGiờ(thànhphốHồChíMinh),RNMVàmSát(thànhphốHồChíMinh),RNMhònBảyCạnh–CônĐảo(BàRịa–VũngTàu),RNMvenbiểnAnThạnhNam(SócTrăng).Tuynhiên,cáchoạtđộngdulịchcũngảnhhưởngrấtnhiềuđếnhệsinhtháiRNMnhư: •Ýthứctựgiácbảovệmôitrườngcủakháchdulịchcònkém,xảrácthảibừabãitạicáckhudulịch,làmônhiễmmôitrườngxungquanh.

28

•Thêmvàođó,cáchoạtđộngdulịchkéotheovôvàncácdịchvụ,gâynêntìnhtrạngpháhủycảnhquantựnhiênđểpháttriểnphụcvụchocácmụcđíchkinhdoanh…Mặtkháccáchoạtđộngdulịchnhiềukhicònlàmảnhhưởngđếntậpquánsinhhoạtcủangườidânbảnđịa.

3. Đa dạng sinh họcBảnthânRNMlàmộttrongcácdạngtài nguyên thiên nhiên có khả năngtáitạo.Kéotheonólàsựquầntụcủanhiềuloàisinhvậtkhác,từnhữngloàiđộngvậtkhôngxươngsốngkíchthướcnhỏđếnnhữngloàiđộngvậtcóxươngsống kích thước lớn, từ những loàisống trongnướcbiểnđếnnhững loàisống trên cạn. Điều đó nói lên rằng,RNMkhôngchỉlànơicưtrúmàcònlànơicungcấpnguồndinhdưỡng,hỗtrợchosựtồntạivàpháttriểnphongphúcủacácquầnthểsinhvậtcửasôngvenbiển;đồngthờicònlànơi“ươngấp”nhữngcơthểnoncủanhiềuloàisinhvậtbiển,nơiduytrìđadạngsinhhọcchobiển.

Sinhvật sống trongRNMkhôngnhữngcó số lượng loài đôngmà trongnội bộmỗiloàicòncónhữngbiếndịphongphúdễthíchnghivớinhữngnơiởkhácnhau,

nguồnsốngkhácnhauvàđiềukiệnsốngbiếnđổimuônmàu.BởivậyRNMlànơilưutrữnguồngengiàucóvàcógiátrịkhôngchỉchocáchệsinhtháitrêncạnmàchocảvùngbiểnvenbờ.RiêngcácRNMChâuÁbướcđầuđãthốngkêđược1.918

Cóc đỏ Lumnitzera littorea (Jack)Voigt (Nikonvn,2005.Website:www.nikonvn.com)

Còthìaở VQGXuânThủy,NamĐịnh

(Tuổitrẻ Online,2006.Websitehttp://dulich.tuoitre.vn)

CáSủ vàngở HàTĩnh (VOVGiaothông,2004.Website:

http://vovgiaothong.vn)

29

loàisinhvật, trongđóvikhuẩn, tảo100 loài; thựcvật208 loài;độngvậtkhôngxươngsốngởnước491loài,côntrùngvànhện500loài,độngvậtcóxươngsống520loài.Nhữngnhómcónhiềuloàiđượckểđếnlàtảo(65loài),thựcvậthailámầm(110loài),giápxác(229loài),thânmềm(211loài),chim(117loài)vàđôngnhấtlàcôntrùngvànhện(500loài).Ếchnhái,dagaikémđadạngnhất,chỉcó1–2loài.

Ông Đậu Xuân Hai, ngư dân thôn Hồng Nhất, xã Xuân Giang, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh là một trong những người may mắn bán được cá sủ vàng với giá “khủng”. Ông kể rằng, năm 1997, ông cùng người con trai đang đánh te trên dòng sông Lam thì bắt được một con cá sủ vàng nặng gần 1 tạ và bán với giá 160 triệu đồng. Từ nghèo “kiết xác”, ông Hai trở thành người giàu có trong làng. Còn ông Trần Suê ở xã Cổ Đạm, huyện Nghi Xuân cũng nhờ bắt được cá sủ vàng mà phất lên nhanh chóng. Hôm đó, ông và người con trai ra sông Lam giăng lưới. Được một lúc, ông thấy thuyền chao đảo. Khi kiểm tra thì thấy một con cá “khổng lồ” đã bị mắc lưới và hai cha con ngỡ ngàng vì chuyến đi này mình trúng “vàng”. “Chúng tôi đặt lên bàn cân thì được 50kg và bán ngay được hơn nửa tỷ bạc” – Ông Suê tự hào kể lại. Cũng có những người bắt được loài cá này và trở thành “tỷ phú”. Đó là anh Bùi Văn Thắng ở làng cá Tân Sơn, thuộc thị trấn Diêm Điền, huyện Thái Thụy, Thái Bình. Cách đây ít năm, anh bắt được con cá sủ vàng nặng 58kg, bán ngay với giá 1,5 tỷ đồng. Với số tiền đó, anh Thắng là người bán được giá cao nhất từ trước đến nay.Theo lời ngư dân, khoảng năm 1980 trở về trước, rất nhiều người bắt được loài cá to lớn này. Tuy nhiên, khi đó cá chưa có giá trị kinh tế nên chỉ dùng làm thức ăn. Từ những năm 1980 trở lại đây, một số thương gia đã tìm đến để đặt mua loài cá này với giá “phát hoảng”. Vì thế, nhiều ngư dân tiếc nuối về một thời đầy rẫy loài cá này.Tại Việt Nam, loài cá này phân bố chủ yếu quanh vùng cửa sông châu thổ sông Hồng và Cửu Long với số lượng lớn nhất tại vùng cửa sông Hồng. “Đây là loài cá có giá trị kinh tế đặc biệt cao, giá trị thương mại trước năm 2005 tại Việt Nam dao động trong khoảng 5- 7 triệu đồng /kg (300 - 400USD/kg) và năm 2007 khoảng 15 – 20 triệu đồng/kg”. Thịt cá sủ vàng ăn tươi có mùi vị thơm ngon, bóng cá phơi khô là thực phẩm có giá trị dinh dưỡng cao. Hiện nay, bóng cá sủ được sử dụng làm chỉ khâu tự tiêu trong y học, đặc biệt có giá trị trên thị trường thế giới. Giá bóng cá sủ vàng tươi có giá 45.000 - 55.000USD/kg tươi tuỳ theo độ dài của bóng và cá có trọng lượng 40 - 50kg thì bóng đạt khoảng 1kg tươi. Ngoài ra, thịt cá còn được sử dụng làm thuốc chữa một số bệnh ngoài da, đặc biệt là bệnh nấm tổ đỉa, óc cá làm thuốc chữa bệnh thần kinh rất có giá trị trong y học.Nguồn lợi cá sủ vàng tại hai vùng cửa sông châu thổ sông Hồng và Cửu Long của Việt Nam trước kia có sản lượng khai thác vào loại lớn nhất thế giới. Nhưng hiện nay, vì nhiều lý do khác nhau mà loài cá này không còn sản lượng khai thác và gần như tuyệt chủng.

Sự thật về loài cá Sủ vàng bạc tỷ. VOV Giao thông, 2012. Website: http://vovgiaothong.vn

30

SốlượngcácloàisinhvậtnổivậnđộngtheothuỷtriềuvàoRNMbiếnđộnglớntheothờigianvàtheocácđịađiểmtươngtựnhưnhiềunơikháctrênthếgiới.CátrongRNMchủyếulànhữngloàisốngđịnhcưởnhữngnơicòntồnđọngnướchaycácđầmnuôithuỷsản,trừnhững“kháchvãnglai”ravàotheothuỷtriều.Tươngtựnhưcá,độngvậtđáythườnglànhữngloàisốngđịnhcưcảđờihoặcởphầnlớnnhữnggiaiđoạnphát triểnsớmcủachúngtrongRNM.Đốivớichim,mộtsốloài làcưdânchínhthứccủaRNM.Nhiềuloàinhưmòngkét,ngỗng,vịttrời,giang,sếu…lànhữngchimdicưtừphươngBắcvềtránhréttrongmùađông.

C. Vai trò đối với môi trường1. Điều hòa khí hậuCácquầnxãRNMlàmộttácnhânlàmchokhíhậudịumáthơn,giảmnhiệtđộtốiđavàbiênđộnhiệt,cụthểlà: •Giảmtốcđộbốchơinước→giảmđộmặntrongđấtvànước •Giảmtốcđộgió→giảmsamạchóadocátdichuyểnsẽvùilấpkênhrạch,đồngruộngRNMcókhảnănglưugiữCO2cao(RNM15tuổigiảmđược90,24tấnCO2/ha/năm),đồngthờicòncókhảnăngcânbằnglượngCO2vàO2trongkhíquyển.RNMcókhảnănglàmchậmdòngchảyvàlàmgiảmtáchạicủasóngnhờhệthốngrễchằngchịt,đadạnghìnhdáng(hệthốngchốngcủacácloàiđước,hệthốngđầugốicủacácloàivẹt,hệthốngrễthởcủacácloaimắmvàbần...)vàtầngtándày.

2. Phân hủy chất thảiNhờvisinhvậttrongRNM,chấtthảitừnộiđịachuyểnrađượcphânhủy,cungcấpdinhdưỡngchonhiềuloạisinhvậtvàlàmmôitrườngtrongsạch.VisinhvậttrongRNMgồmnhiềuloại,tiêubiểulànhữngloạiphổbiếnsau:nấmmen,nấmsợivàvikhuẩn. •Nấmsợi:phângiảicáchợpchấtPkhótan,phânhủymùnbãcâytạichỗ •Nấmmen,vikhuẩn:cóhoạttínhkhángsinhmạnh,ứcchếcácvisinhvậtgâybệnh,làmsạchvùngvenbiển

3. Giảm thiểu tác hại của sóng thần, bão, nước biển dâng và hạn chế xâm nhập mặnRNMcóchứcnăngchốnglạisựtànphácủasóngthầnnhờhaiphươngthứckhácnhau.Thứnhất,khinănglượngsóngthầnởmứctrungbình,nhữngcâyngậpmặnvẫncóthểđứngvững,bảovệhệsinhtháicủachínhmìnhvàbảovệcộngđồngdâncưsinhsốngđằngsauchúng.Cóđượcnhưvậylàvìcáccâyngậpmặnmọcđanxen

31

lẫnnhau,rễcâypháttriểncảtrênvàdướimặtđấtcộngvớithânvàtánlácâycùngkếthợpđểphântánsứcmạnhcủasóngthần.Thứhai,khinănglượngsóngthầnđủlớnđểcóthểcuốntrôinhữngcánhRNMthìchúngvẫncóthểhấpthụnguồnnănglượngkhổnglồcủasóngthầnbằngcáchhysinhchínhmìnhđểbảovệcuộcsốngconngười.Rễcâyngậpmặncókhảnăngpháttriểnmạnhmẽcảvềmứcđộrậmrạpvàsựdàntrải.Khicâyngậpmặnbịđổxuốngthìrễcâydướimặtđấttạoramộthệthốngdàyđặcngăncảndòngnước.Tổ chức “Friend of theEarth” cho rằng, bảo vệ những cánhRNM là cách giảiquyết duy nhất đểbảovệdâncưvùngven biển chống lạisóng và các đe doạkháctrongtươnglai(Scheer2005).Theokhảo sát của IUCN(2005) tại nhữngvùngbịtácđộngcủasóng thầncho thấy:những vùng venbiển có RNM rậm,cócácvànhđaicâyphòng hộ như philao, dừa, cọ thì thiệthạivềngườivàtàisảníthơnrấtnhiềusovớinhữngnơimàcáchệsinhtháivenbiểnbịsuythoái,hoặcchuyểnđổiđấtsangmụcđíchsửdụngkhácnhưnuôitômhayxâydựngkhudulịch.RNMcókhảnăngkiểmsoátlũnhờhệthốngrễchằngchịtnhiềucôngdụngvàtrảirộng(nhưrễthởtrongkhôngkhígiúpcâytraođổikhíkhitriềuxuống;rễchốnggiúpgiữthâncâythẳngđứngtrongđiềukiệnđấtbùnvàchịutácđộngcủathủytriều).NhờcóRNMmàquátrìnhxâmnhậpmặndiễnrachậmvàtrênphạmvihẹp,vìkhitriềucao,nướcđãđãlantoảvàotrongnhữngkhuRNMrộnglớn;hệthốngrễdàyđặccùngvớithâncâyđãlàmgiảmtốcđộdòngtriều,táncâyhạnchếtốcđộgió.Nhưnghiệnnay,donhiềuvùngRNMđãbịpháđểsảnxuấtnôngnghiệpkhiếnchonướcmặntheodòngtriềulênđượcgiómùahỗtrợđãvàosâutrongcácdòngsông

RNM tuyếnđêbiển1(Đồ Sơn) (Chaobuoisang,2007.Website:http://www.chaobuoisang.net/)

32

vớitốcđộlớnkèmtheosóng,gâyraxóilởbờsôngvàcácchânđê.

4. Ngăn chặn xói mòn, lắng đọng trầm tích, mở rộng đất liềnRễCNMchằngchịt,đặcbiệtlànhữngquầnthểthựcvậttiênphongmọcdàyđặccótácdụnglàmgiảmvậntốcdòngchảytạođiềukiệnchotrầmtíchbồitụnhanhhơnởcácvùngcửasôngvenbiển.Chúngvừangănchặncóhiệuquảhoạtđộngcôngphábờbiểncủasóng,đồngthờilàvậtcảnlàmchotrầmtíchlắngđọng.Vídụ,hàngnămvùngcửasôngHồngtạiBaLạttiếnrabiển60-70m,mộtsốxãởtỉnhTiềnGiang,BếnTređấtbồirabiển25-30m,TràVinh,SócTrăng15-30m,BạcLiêu,CàMau30-40m.

Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài dạy1. ỞcáctỉnhmiềnTâyNamBộ,ngườidânsửdụnglácủacâygìđểlợpmáinhà?2. HãykểtênnhữngloàithủysảnđangkhaitháctạivùngRNMởđịaphương?3. Cácnhàkhoahọcđãnghiêncứusảnxuấtrađườngtừcâyngậpmặnnào?4. ChứcnănggiảmtácđộngsóngbiểncủaRNMđượcthểhiệnnhưthếnào?5. EmhãygiảithíchchứcnăngđiềuhòakhíhậucủaRNM?6. EmhãykểtênmộtsốloàicâyngậpmặncótêntrongsáchđỏViệtNam.7. VườnquốcgiaXuânThủynổitiếngvớiloàichimdicưnào?8. TênmộtkhuRNMnổitiếngcủathànhphốHồChíMinh?9. TạisaonóitrồngRNMđểthíchứngvớibiếnđổikhíhậu?10. Ngườitasửdụngchấtgìtừcâyngậpmặnđểnhuộmvảilưới?

33

Bài 6: Hiện trạng rừng ngập mặn Việt Nam

Mụctiêu:Saubàihọc,họcsinhcóthểnhậnbiếtđượcthôngtinvềcáctháchthức,hiệntrạngvàcôngtácquảnlýRNMởViệtNam.

Thờigiandạyhọc:1hoặc2tiết.

Phươngphápdạyhọc:Trongbàinày,nêncóthờỉgianchohọcsinhthảoluậnnhómvàtrìnhbày.Nếulồngghépvàogiảngdaỵchohọcsinhlớp8-9,ởcuốitiếthọcngàyhômtrước,giáoviêncóthểđưarahiệntrạngcủarừngngậpmặnởViệtNam,chialớplàm3nhóm,mỗinhómgiaocho2vấnđềvềnhàtìmhiểu,hômsaulênthuyếttrìnhchocảlớpnghe(cóthểviếttrêngiấyA0hoặclàmtrênmáychiếunếuđiềukiệnchophép).Cònvớihọcsinhtừlớp6-7,giáoviênnêngiảngvàhọcsinhthảoluậntrênlớp.

Trongquátrìnhhọcsinhlêntrìnhbàyphầntìmhiểucủanhómmình.Giáoviênnênghilạicácýchínhđểphụcvụchobàidạy,nếuýnàotrongbàidạycủamìnhtrùngvớiýcủahọcsinhthìcóthểlướtqua,trừcácýchínhcầntậptrungphântíchkỹ.Sauđó,giáoviênsẽsửavàbổsungcácýmàtrongbàithuyếttrìnhcủamỗinhómchưacó.Ởbàinày,trongkhisoạngiáoán,giáoviênnêntìmhiểu1sốkhuvựcđanggặpphảinhữngvấnđềđó(cóthểthamkhảotrongtàiliệuhoặctìmtrênmạngInternet).Kếtthúcbàihọc:giáoviêndànhthờigiannhậnxétbàitìmhiểucủamỗinhómvàcóthểchấmđiểm.Sauđó,yêucầuhọcsinhvềnhàtómtắtbàihọcvàovởvàtiếthọcsaunêngiànhvàiphútđểkiểmtra.

1. Diện tích RNM bị thu hẹpBộNôngnghiệpvàPháttriểnNôngthônchobiết,năm1943diệntíchRNMViệtNamtrên400.000ha,đếnnăm1996giảmcòn290.000havà279.000havàonăm2006.Hiệncảnướcchỉcònkhoảngtrên155.290ha,giảmhơn100.000hasovớitrướcnăm1990.

2. Đa dạng sinh học RNM suy giảmDovịtríchuyểntiếpgiữamôitrườngbiểnvàđấtliền,hệsinhtháiRNMcótínhđadạngsinhhọcrấtcao.RNMlànơicưtrúvàkiếmăncủanhiềuloàibòsátquýhiếmnhưcásấu,kỳđàhoa,rùabiển.ĐặcbiệtRNMlànơilàmtổ,kiếmăn,nơitrúđôngcủanhiềuloàichimnước,chimdicưtrongđócómộtsốloàiđangbịđedọatuyệtchủng.

34

ĐiểnhìnhnhưởhuyệnNhơnTrạch,ĐồngNaihiệncókhoảng10.000harừngbánngậpmặn.Trướcđâykhuvựcnàycóhệđộng thựcvậtkháphongphúnhư: lợnrừng,khỉ,chồn,nhím,cầy,cácloạichim...Đặcbiệt,dorừngnằmởvịtríhạnguồncủasôngĐồngNai,lạigầnbiểnvàảnhhưởngcủathủytriềulênxuốngnêncóhàngtrămloàitômcánướcngọt,nướclợvànướcmặncùngsinhsốngởđây.Tuynhiên,đếnnaynhiềuloạiđộngvậtởkhuvựcnàyđãbiếnmất,lượngtômcácũngđangbịcạnkiệt.MấtRNMlàmấtnơisống,nơisinhsản,vườnươmcủanhiềuloàiđộngvậtdướinướcvàtrêncạn.NghiêncứuđầmtômbỏhoangởcửaNamTriệu(HảiPhòng)chothấysinhkhốiđộngvậtđáygiảmtới9lầnsovớivùnglâncậncònRNM.Nhiềuloàiđộngvậtởcạnnhưbòsát,khỉ,đặcbiệtlàchimtậptrungrấtđôngởtrongvùngRNM,nhờcónguồnthứcănphongphúlàtôm,cua,cá,sòtrênbãitriều.Khikhôngcònrừngthìcácđộngvậttrêncũngbỏđinơikhác.

3. Đất RNM bị suy thoáiĐấtRNM thường có các tầng khửmàuxámxanh.ChuyểnmụcđíchsửdụngđấtRNMsangcáchoạtđộngkhác khiến đất RNM bị suy thoáilàm cho đất bị chua phèn, khôngcókhảnăngcanhtácvànuôitrồngthủysảnhoặcphụchồirấtchậm.Doviệcđắpcácđầmnuôi tômvớidiệntíchquálớn,ítcốngnênnướctriều trao đổi trong đầm với môitrườngngoàirấtkém,khiếnchomôitrường thoái hoá nhanh.Vào mùamưa,nướcmưagâyxóilởsườnbờ,đưađấtchuatừcácluốnggiữađầmvàbờxuốngđầm,nhấtlànhữngđầmkhótraođổinướclàmchođộpHgiảmnhanh.

4. Nguồn nước tại RNM bị ô nhiễmNguồnnướctạiRNMđangbịônhiễmnghiêmtrọngdo:-CáchnuôitômkhôngphùhợpnênmôitrườngđầmbịônhiễmmạnhdosựhìnhthànhH2SvàNH4trongquátrìnhphânhủycácxácCNM.Cácloàitảothườngpháttriểnthànhlớpdầynhờn,màulục,nổithànhvángtảotrênmặtđầm.Khitrờinắng,nhấtlàvàomùamưa,chúngtiêuthụmộtsốlượnglớnchất

Đầmtômbị bỏ hoangở KhánhHòa

(BáoKhánhHòa,2012.Websitehttp://www.baokhanhhoa.com.vn)

35

dinhdưỡng,mặtkhác,khichúngchếtsẽlàmmặtnướctrongđầmbịthối,lượngôxyhòatangiảm,gópphầnlàmchochấtlượngnướcbịsuygiảmnhanh.Khitháonướcđầm,đánhbắttômcá,nướccócácchấtđộchạitrênchảyrasông,rạchvàcácđầmtômởcáckhuvựclâncận,làmônhiễmởcácvùngrộnglớnxungquanh.Mộtsốđộngvậtphảidichuyểnđếnchỗkhác.Mộtsốđộngvậtđáyhấpthụcácchấtđộchạicũngbịảnhhưởngvàchếtdần.-Thuốcdiệtcỏ,sựcốtràndầuvàcácloạichấtgâyônhiễmkháccóthểgiếtchếtRNM.SựcốtràndầugâythiệthạichoRNM,hạnchếviệcvậnchuyểnôxycủarễcâytrongđất.Bêncạnhđó,nướcthảitừcáchoạtđộngsinhhoạt,côngnghiệpchưađượcxửlýmàxảthẳngrasông,biểngâyônhiễmmôitrườngnước.

5. Quá trình xâm nhập mặn gia tăngTrongnhữngnămgầnđây,việcchặtpháRNM,đắpbờxâydựnghàngloạtcácđầmtômlớndọcbờbiển,cửasôngvàvensôngđãlàmgiảmđángkểdiệntíchphânphốinướctriều,nhấtlàthờikỳtriềucường.Vàothờikỳnướctriềutrongnăm,nếugặpgiómùađôngbắc,giósẽđưamặnvàosâutrongđấtliền,khôngnhữnglàmchocácvùngđấtngoàiđêbịnhiễmmặn,màcáccánhđồngtrongđêcũngbịảnhhưởngdonướcmặnthấmquacáclớpđấtởchânđêvào.Thờigiannàytrùngvớimùakhôthiếunướcngọt,dướitácđộngcủathờitiếtkhôhanh,độẩmthấp,muốisẽkéolênmặtđất,ảnhhưởngđếncâytrồng.Nhiễmmặnsẽgâyrasựnhiễuloạnsinhtháiởvùngxacửasông.Mộtsốđộngvậtnướclợsẽxâmnhậpsâuvàonộiđịa.Ngượclạimộtsốđộngvậtnướcngọtmấtnơisống.Sựxâmnhậpmặntrongthờikỳgiómùacòngâyraxóilởdọcsônglàmmấtnơisốngcủamộtsốloàiđộngvậttrênthểnềnnhưcuanướcngọt,nhiềuloàigiunđất…

6. Xói lở ven biển, ven sôngTrongnhữngnămgầnđây,việcquaiđê lấn biển lấy đấtRNM trồng lúa,đắpđầmvới diện tích lớn cũng thuhẹpbãibồivensông,venbiển, làmgiảm lượngphù sa bồi đắp cho cácbãitriều,mấtđibìnhphongbảovệđêbiển.Ởcáccửasôngnhỏ,khôngcònđấtbồinênbịsónglàmxóilởmạnh.Dotácđộngcủagiómùanhấtlàthời

Xóilở RNM (UBNDtỉnhSócTrăng,2010.Website:

http://www.soctrang.gov.vn)

36

kỳtriềucường,tácđộngcủabãonênnhiềuđầmbịvỡhoặcbịxóilởvìnềnđáylàbùnnon,thànhphầncơgiớithườnglàcátbột,cátnhỏ,vừanghèochấtdinhdưỡngvừathiếuchấtkếtdính,gâyrathiệthạilớnvềkinhtế.Mặtkháccáchoạtđộngquaiđêlấnbiển,đắpđầmnuôitômđãgâytáchạiđếnmôitrườngvàtàinguyênthiênnhiên,pháhuỷnơisốngcủanhiềuloàiđộngvậtđáy,ngăncảnnguồntôm,cuagiốngvàotrongsông,rạchvùngRNM.Dođắpbờnênngăncảnquátrìnhbồitụcủabãilầy,làmchomộtsốloàithựcvậttiênphonglấnbiểnnhưbần,ôrô,mắmtrắng,bầntrắngkhôngmọcđược.

Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài học1. HiệnnayRNMđangphảiđốimặtvớinhiềutháchthứclớn.Hãykểtênmộtsốtháchthứcđó.2. MấtRNMsẽlàmsuygiảmđadạngsinhhọcvùngcửasôngvenbiển.Điềuđóđúnghaysai?Tạisao?3. Việclàmđầmnuôitômgâyrahiệntượngsuythoáiđấtnhưthếnào?4. Trongthờigianvừaqua,córấtnhiềuhiệntượngtômsúchếthàngloạtvàmộttrongnhữngnguyênnhânlàônhiễmnguồnnước.Hãygiảithíchviệcônhiễmnguồnnước.5. Xâmnhậpmặnđãtrởnênkháphổbiếnởnhiềuvùngvenbiểncủacảnước.HãygiảithíchmốiquanhệgiữaRNMvàhiệntượngxâmnhậpmặn.

37

Bài 7. Các nguyên nhân chính làm suy giảm diện tích RNM

Mụctiêu:GiúphọcsinhhiểuđượcnhữngnguyênnhânchínhgâynênhiệntrạngsuygiảmcảchấtlượngvàdiệntíchRNMởViệtNam.Từđóhọcsinhcóthểtựliênhệvớinhữnghoạtđộnggâyảnhhưởngđếnrừngngậpmặntạiđịaphương.

Thờigiandạyhọc:1-2tiết

Phươngphápdạyhọc:Giáoviênchohọcsinhthảoluậnnhóm(15phút)trướckhibắtđầubàidạyvớicâuhỏilớnlà“TheoemnhữngnguyênnhânnàolàmsuygiảmdiệntíchvàchấtlượngRNMởViệtNamvàđịaphương?”.Saucácnhómsẽcửđạidiệnlêntrìnhbàykếtquảthảoluận.Giáoviênvàhọcsinhcùngnhauphântíchvàgópýchokếtquảvàphầntrìnhàycủatừngnhóm.Giáoviêncũngcóthểchocácnhómthêmmộtbàitậplớn“VẽmộtbứctranhbiếmhọavềmộtnguyênnhângâysuythoáiRNM”làmtrênlớphoặcgiaovềnhà.

1. Chất độc hóa học trong chiến tranhTừnăm1962đếnnăm1970,quânđộiMỹđãdùngchấtđộchóahọchủydiệtRNMởNamBộhòngphávỡcáccăncứ kháng chiến của ta ở Nam Bộ.Vìvậy,gần150.000haRNMNamBộđãbịhuỷdiệt,kèmtheođólàtổnthấtvềtăngtrưởngcủacâydomấtrừngtrongthờigiandàichođếnkhirừngkhéptánvàtỉathưa(10-12năm).

2. Nuôi trồng thủy hải sảnDonhucầuvềtômxuấtkhẩurấtlớntronglúcsảnlượngđánhbắtngoàimôitrườngtựnhiêngiảmsút,vàonhữngnămcuốithậpkỷ80vàđầuthậpkỷ90hầuhếtvùngvenbiển,cửasôngnướcta,nhândânvàcáccơquanđãphácáckhuRNMxanhtốtvàcáckhurừngphònghộ(trongđócócảrừngphònghộtựnhiên)đểlàmđầmnuôitômquảngcanhthôsơ.ỞnhiềuđịaphươngRNMđãbiếnmất,cònlạilàcácđầmtômvàđấthoanghoá.

RừngđướcCàMaubị phá hủytrongchiếntranh (BảotàngchứngtíchViệtNam,2011.Website http://www.baotangchungtichchientranh.vn)

38

3. Khai thác gỗ và lâm sản khác“Máuđỏgiữarừngxanh”làcâuchuyệnkểvềnhữnghysinhcủacánbộkiểmlâmVườnquốcgiaMũiCàMautrongcuộcchiếnbảovệrừngngậpmặndịpTếtnguyênđánnăm2012.NgườidânsốngvenRNMcủavườnquốcgia,vàorừngchặtcây(chặtphárừngdạngtỉathưa,chặttrộm)đểhầmthanhoặcchàilướivensôngrạch,bãibồibắtcátôm.HạtkiểmlâmVườnquốcgiaMũiCàMauthốngkê,caođiểmtruyquétđãtháodỡ107lòhầmthancủangườidânsốngdướitánrừng,vùngđệmcủaVườnquốcgia.

4. Chuyển đổi đất RNM sang đất sản xuất nông nghiệpVàonhữngnămcuốithếkỷXX,dogiatăngdânsốquánhanh,thiếulươngthực,nênnhữngngườidânvenbiểnquaiđêlấnbiểnchuyểnđổimộtdiệntíchlớnđấtrừngngậpmặnsangđấttrồnglúa,đậutương...Ởmộtsốnơi,mặcdùtốnnhiềucôngcủa,cuốicùngthấtbạivìthiếunướcngọt,năngsuấtthấphoặckhôngthuhoạchđược.ChođếnnaytỉnhBạcLiêuđãphá9.067haRNMdọcsôngBạchĐằng,TiềnHải,BạcLiêu,CàMauđể làmđồngmuối.Trướckianghề làmmuốiđãhình thànhởnhiềuvùngvenbiển.Tuynhiêndodânsốtăngnhanh,thiếuviệclàm,ngườidânnơiđâyđãphárừnglàmmuối.

5. Quá trình đô thị hóaTrongkhoảngthờigiangầnđây,việclấydiệntíchRNMđểxâydựngcáckhuđôthị,bệnhviện,khucôngnghiệp,cảng…đãngàycànglàmthuhẹpdiệntíchRNM.CùnglúcvớiviệcpháhủynguồntàinguyêngiàucóvềđộngthựcvậtvàhệsinhtháiRNM,việcxâydựngđôthị,bệnhviện,nhàmáy,cảngcòngâynhiềutáchạiđếnmôitrườngnhưxảnướcthảivàcácchấtthảirắntrongsinhhoạt,côngnghiệpvàomôitrườngnướcgâyônhiễmmôitrườnglàmnhiềusinhvậtchếtvàdicưđếnnơikhác.

6. Khai thác khoáng sảnQuátrìnhkhaithácmỏ,đổcácchấtphếthảixuốngbờbiển,lấndầnRNM,làmmấtmôitrườngsốngcủacáchảisản.Cácbụithan,chấtphếthảigiếthạicácvỉasanhô,làmônhiễmnướcbiển.Việckhaithácbằngbom,mìn...đãlàmsuygiảmvàônhiễmhệsinhtháiRNM.

7. Gia tăng dân sốMậtđộdânsốcaonhấtnướctahiệnnayvẫnlàởcáctỉnhvùngvenbiểnchâuthổsôngHồng,khoảngtrên3.000người/km2(trungbìnhcảnướclà1.100người/km2).Mộtsốdânrấtnghèoởvùngnôngthônthiếuđấtđãchuyểntớivùngvenbiển,sống

39

ngaygầnđêbiển,vàhoàntoànphụthuộcvàoviệckhaithácnguồntàinguyênởvùngđấtvàRNM.

8. Biến đổi khí hậuTrongtươnglaikhimựcnướcbiểndângdoảnhhưởngcủabiếnđổikhíhậusẽđedọađếnrừngngậpmặntrênkhắpthếgiới.Khinướcbiểndâng,mộtsốkhuvựcsinhsốngcủamộtsốcâyrừngngậpmặnsẽbịngậpnhiềuhơn(haybịquámặn)choloàicâyrừngđósinhsống.Nếucâyngậpmặnkhôngthểdichuyểnlênvùngđấtcaohơn,dobịcảnbởiđêhaycácvậtcảnkhác,câysẽkhôngcóchỗnàođểsốngvàbịchếtngập.Biếnđổikhíhậucũngđượcdựđoánlàsẽtăngcườngđộnhữngsựkiệnthờitiếtcựcđoannhưbãotốvàlũlụt.Càngnhiềulầnxuấthiệnnhữngsựkiệnnhưvậythìrừngcàngbịtổnthương(dokhôngkịpphụchồi).

Một số câu hỏi kiểm tra kiến thức của học sinh sau bài học1. Theoem,nguyênnhânnàolàmsuygiảmdiệntíchRNMnhiềunhất?Tạisao?2. GiatăngdânsốtácđộngnhưthếnàolênRNM?Liênhệvớitìnhhìnhđịaphương.3. RNMởđịaphươngemdocơquan/đoànthểnàoquảnlý?4. NêutênkhuRNMđãbịpháhủybởichấtđộchóahọctrongchiếntranh,sauđóđãđượcngườidânđịaphươngđãtrồngphụchồivàbảovệtốt.5. TạiViệtNam,mậtđộdânởvùngnàolàcaonhất?6. ỞhuyệnHậuLộc,xãnàocómậtđộdâncưcaonhất?7. NgườidâncótráchnhiệmbảovệvàchămsócRNMkhông?Tạisao?8. ViệcxảrácthảivànướcthảisinhhoạttrựctiếpraRNMcólàmảnhhưởngđếncâyngậpmặnkhông?9. ChănthảgiasúctrongkhuRNMmớitrồnglàmảnhhưởngđếncâynonnhưthếnào?10. NếugiađìnhemđượcgiaokhoánbảovệRNMtạiđịaphương,emsẽlàmgìđểbảovệkhuvựcRNMcủanhàmìnhđượcgiao?

40

Bài 8: Phục hồi rừng ngập mặn ở Việt Nam

Mụctiêu:họcsinhhiểuhơnvềquátrìnhphụchồihệsinhtháiRNMởViệtNamtrongcácgiaiđoạnkhácnhaucủađấtnước.Thờigianbàidạy:1tiết.Phươngphápgiảngbài:Đâylàbàihọckhákhóvàkhônêngiáoviênsửdụngnhiềuhìnhảnhđểminhhọa.BàidạynàycóthểlồngghépvàomônĐịalývàLịchsử.Giáoviêncóthểchohọcsinhtìmhiểuvềcáctổchức,cácdựánnhằmphụchồirừngngậpmặnởhuyệnHậuLộctronggiaiđoạngầnđây.

1. Giai đoạn từ 1965 -1974Đâylàgiaiđoạntrồngrừnglàmcăn cứ cách mạng. Trước tìnhhình rừng bị rải thuốc diệt cỏ(CDC)gâythiệthạinặngnề,khuTâyNamBộđãrachỉthịtrồngrừngđểbảovệcăncứđịa,đảmbảoan toànchocáckhovũkhíđược vẩn chuyển từ Bắc vàoNam theo đườngHồChíMinhtrênbiển.Trongđiềukiệnchiếntranh ác liệt như vậy, cán bộchiếnsĩvànhândânCàMauđãtrồngđượchơn10.000hađước,gópphầnbảovệantoànkhucăncứcáchmạng.CómộtsốkhurừngtrồngcònrấttốtchođếnhiệnnaynhưởrạchĐuôiTrâu,VàmLũng,HócNăn.ỞmiềnBắc,1sốtỉnhvẫntiếnhànhtrồngrừngngậpmặn.

2. Giai đoạn 1975 - 1980Đâylàgiaiđoạntrồngrừngkhắcphụchậuquảsauchiếntranh.SaungàythốngnhấtđấtnướccôngviệcđầutiêncủangànhLâmnghiệpMinhHảilàsoạnthảoramộtkếhoạchnhằmkhôiphụchậuquảcủaCDCđốivớiRNMtrongvòng5nămvàđãtrồngđược25.900haRNM,nhưngtỷlệsốngchỉđạtkhoảng60%.NhiềukhurừngđượctrồngtrênvùngđấtbịrảiCDCsinhtrưởngbìnhthường,sau3nămkhéptán,sau7nămtỉathưalầnthứnhấtlấyrađượcmộtsốgỗsàovàcủi,12nămtỉathưalần2cóthểdùnglàmkèđòntay,sau20nămkhaithác.Đốivớinhữngkhuvựcđấtcaothì

Rừng ngậpmặn CầnGiờ

(Thế giớiảnh,2008.Website:http://www.thegioianh.vn)

41

sinhtrưởngcủađướcchậmhơn,lượngtăngtrưởngvềđườngkínhvàchiềucaochỉbằngnửaởnơiđấtthấp.Đángtiếclàtừnăm1983đếnnayMinhHảiđãkhôngbảovệđượcnhữngkhurừngđó.Hơn67.000haRNMđãbịpháđểnuôitôm,làmchomôitrườngngàycàngxấuđi,mặcdầungànhLâmnghiệpbỏrarấtnhiềucôngsứcvàtiềncủatrongnhữngnămsaunàyđểtrồnglạirừng.SovớiMinhHảithìviệcphụchồiRNMởcáctỉnhvenbiểnkhácthựchiệnchậmhơn,hiệuquảchưacao.Theotài liệucủangànhLâmnghiệpcácđịaphươngthìtrongnhữngnămcuốithậpkỷ70,diệntíchRNMmộtsốtỉnhđãtrồngđượcnhưsau:BếnTre10.470ha;TràVinh3.990ha,SócTrăng1.750ha.RừngSát(venbiểnmiềnĐôngNamBộ):Từ1978,mộtphầnlớnkhuvựcRừngSátđượcsátnhậpvàolãnhthổcủathànhphốHồChíMinhvàthànhlậphuyệnDuyênHảinaylàCầnGiờ.

Sau gần 30 năm khôi phục và phát triển Rừng ngập mặn Cần Giờ, các quần xã động thực vật rừng từ chỗ biến mất nay đã hình thành theo diễn thế tự nhiên của rừng, đúng với quy luật sinh thái. Quá trình khôi phục gặp rất nhiều khó khăn, thiếu thốn nhưng với ý chí và quyết tâm của lãnh đạo và nhân dân thành phố Hồ Chí Minh, của các Sở, Ngành, địa phương; của cán bộ và nhân dân huyện Cần Giờ đã hoàn thành việc khôi phục hơn 37.000 ha rừng ngập mặn trong thời gian ngắn nhất. Hệ sinh thái rừng ngập mặn Cần Giờ ngày càng tăng mức độ đa dạng sinh học, phong phú cả về chủng loài và số lượng loài. Theo báo cáo của các nhà khoa học về thành phần loài động thực vật như sau:1. 157 loài thực vật thuộc 76 họ. Trong đó, có 35 loài cây rừng ngập mặn thuộc 36 chi, 24 họ.2. Khu hệ động vật không xương sống, thủy sinh: có 70 loài thuộc 44 họ:Cua biển, tôm Sú, tôm Thẻ Bạc, sò Huyết,…3. Khu hệ cá: có 137 loài thuộc 39 họ: cá Ngát, cá Bông Lau, cá Dứa,…4. Khu hệ lưỡng thê, bò sát: có 9 loài lưỡng thê, 31 loài bò sát: Kỳ đà nước, Hổ Mang chúa, trăn Gấm, cá Sấu Hoa cà,…5. Khu hệ chim: có 130 loài, 47 họ, 17 bộ: Bồ nông chân xám, Diệc xám, Vạc, Già Đẫy, Giang sen,…6. Khu hệ thú: có 19 loài, 13 họ, 7 bộ như Mèo Rừng, Khỉ đuôi dài, Cầy vòi đốm, Nhím…Khôi phục Rừng ngập mặn Cần Giờ thànhcông đã đóng góp quan trọng cho phát triển khoa học - công nghệ trong xây dựngcác khu bảo tồn thiên nhiên, các khu dự trữ sinh quyển của Việt Nam trong mạnglưới các khu dự trữ sinh quyển của thế giới. Vì vậy, ngày 21/01/2000 tổ chứcUNESCO đã công nhận rừng ngập mặn Cần Giờ là “ Khu dự trữ sinh quyển rừng ngậpmặn Cần Giờ”. Đây là Khu dự trữ sinh quyển rừng ngập

42

mặn được phục hồi sauchiến tranh hóa học đầu tiên trên thế giới và cũng là Khu dự trữ sinh quyển đầutiên của Việt Nam. Nhiều nhà khoa học thế giới đã đến Rừng ngập mặn Cần Giờ vàđã phát biểu: Rừng ngập mặn Cần Giờ ngày nay không chỉ là tài sản riêng củaViệt Nam mà đã trở thành tài sản chung của nhân loại, trong mạng lưới các khudự trữ sinh quyển thế giới (GS.TSKH. Phan Nguyên Hồng, 2005).

Trọng Hưng, 2007, http://www.cangio.hochiminhcity.gov.vn

3. Giai đoạn 1990 – 2012TrướcđâycáctỉnhvenbiểnTrướcđâycáctỉnhvenbiểnmiềnBắcnướctacũngcódiệntíchRNMkhálớnđểbảovệđêvenbiển,cửasôngvàdọccáctriềnsôngnướclợ.Donhiềunguyênnhân:chiếntranh,cácquátrìnhquaiđêlấnbiển,conngườichặtphávàđặcbiệtdophongtràolàmđầmnuôitômtrongRNMphát triểnmạnhvàonhữngnămđầu1990,phầnlớndiệntíchRNMnàyđãbịmấtđi.Láchắnbảovệhệthốngđêbiểnkhôngcònnữanênđêđiềubịxóilở,bịvỡkhicógió,bão,sónglớn.Trongvàinămgầnđây,việcnuôitômquảngcanhkhôngmanglạihiệuquảkinhtế,thậmchíbịthualỗ,nhiềuđầmbịbỏhoang.

Quathựctiễnvàbằngcácbiệnphápthôngtin,tuyêntruyền,giáodục;nhậnthứcvềvaitrò,giátrịcủaRNMngàycàngđượcnânglênkhôngchỉtrongcácgiớilãnhđạomàcảngườinôngdânlaođộng.Vìvậy,ởhầuhếtcác tỉnhvenbiểnđềucóphongtràotrồngCNM.Bằngnguồnvốncủachươngtrình327,bằngsựgiúpđỡvềtàichínhcủamộtsốtổchứcphichínhphủ(NGO)nhưQuỹcứutrợNhiđồngAnh(SCF-UK),OXFAMAnhvàAilen(OXFAM-UK&I),HộiChữthậpđỏĐanMạch(CRC);HộiChữthậpđỏNhậtBản,HộiChữthậpđỏThụyĐiển,TổchứchànhđộngphụchồiRNMNhậtBản(ACTMANG)...vàsựgiúpđỡvềkỹthuậtcủaTrungtâmNghiêncứuhệsinhtháiRNM,ĐạihọcQuốcgiaHàNội,mộtdiệntíchđángkểRNMđãvàđangđượcphụchồi.

GầnđâynhândânvùngvenbiểnmiềnBắcđãvàđangtíchcựctrồngRNMnhờcơchếgiaođất,giaorừngchonôngdântrongthờihạntừ15-25năm.Nhờcóbiệnphápchămsócvàbảovệ rừnghữuhiệunênRNMkhôngchỉđượcphụchồivàtrồngmớiởcácvùngvenđêbiểnmàcònđượctrồngởcảcácđảomớiđượcbồiở

PhóThủ tướngHoàngTrungHải

trồng RNM ở QuảngNinh,5/6/2012 (QuảngNinh,2012.Website

http://www.baoquangninh.com.vn)

43

ngoàibiểnnhưCồnĐen-TháiThụy,CồnVành-TiềnHải(TháiBình),CồnNgạn,CồnLu-GiaoThủy,CồnMờ-NghĩaHưng(NamĐịnh).

Nhiều địa phương sau khi phục hồirừng,môi trường đã thay đổi nhanh.Kết quả nghiên cứu của Mazda vàcộng sự (1996) cho thấy sau khi cóRNMtrồngởxãThụyHải-TháiThụy-

TháiBìnhtácdụnglàmgiảmsóngmạnh.Nhờvậymàquacơnbãosố2năm1996,đêkhôngbị xói lở.Mặtkhác lượngcua con trongvùngRNMphát triểnkhôngnhữngcungcấpđủgiốngchohàngnghìnđầmcuaởđịaphươngmàcònchocảcácvùnglâncận.

GiaolưuViệtNam– HànQuốc

Trồng rừng ngậpmặn ở Tiền Hải,TháiBình (PhanAnh,MERD,2012)

Khoa học đã khẳng định, nếu có rừng ngập mặn tiến ra phía biển 100m thì sóng sẽ hạ 50% khi vào tới bờ, những con đê biển chắn sóng (đê đất, đê kè bêtông) được vững vàng hơn do giảm áp lực của nước; cân bằng được môi trường sinh thái. Thực tế được chứng minh tại huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hoá.Qua 2 cơn bão lớn số 7 (năm 2005) và số 5 (năm 2007), người dân Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hoá đều nhận thấy dải rừng ngập mặn chắn sóng rất có ích. Đoạn đê có rừng ngập mặn che chắn vẫn nguyên vẹn trước sóng gió dữ dằn. Ông Trần Thanh San, Chủ tịch UBND xã Đa Lộc nhớ lại: “Cơn bão số 7 năm 2005 đã làm vỡ hàng ngàn mét đê khiến nước ồ ạt tràn vào thôn xóm. Điều lạ là những đoạn đê có rừng ngập mặn vây quanh đều không hề hấn gì”. Từ đó, Chính quyền và người dân Hậu Lộc nhận ra tác dụng to lớn của rừng ngập mặn. Trước đây, toàn huyện có 340ha rừng phòng hộ, tập trung chủ yếu ở các xã Đa Lộc, Hải Lộc, Hoà Lộc, Minh Lộc. Sau một thời gian bị thiên nhiên và con người tàn phá, diện tích rừng giảm đáng kể.Đặc tính của các loại cây ngập mặn là rất khó chăm sóc trong 3 năm đầu. Cây vừa bén rễ lập tức bị hà tấn công, cây lớn đến đâu hà bám đến đó, hà vít ngọn xuống bùn làm cây không phát triển được. Thêm vào đó, các xã trên lại nằm ở cửa sông nên việc trồng rừng phòng hộ gặp không ít khó khăn. Ông Lê Doãn Huân, Phó Chủ tịch UBND xã Hải Lộc cho biết: “Năm 2001, chúng tôi cử người ra Hải Phòng mua hơn 1.000 cây bần chua về trồng thử. Trồng được một thời gian thì cây bị hà tấn công, nhiều cây bị bùn làm ngập rồi chết. Không ít người ngao ngán thở dài, nếu cứ trồng đầu năm, cuối năm trắng xóa thì trồng làm gì? Nhưng chẳng lẽ cứ chịu nản lòng trước những cơn sóng, để rồi mỗi khi sóng to, bão lớn về, đê lại vỡ, đồng lại ngập mặn, nhà lại tan hoang, người dân điêu đứng? Thêm vào đó là ý thức bảo vệ rừng phòng hộ của người dân còn hạn chế, bà con ngang nhiên lấn rừng để mở rộng diện tích nuôi trồng hải sản, khi cây lớn thì chặt làm

44

củi... nên rừng ngày càng bị thu hẹp. Cả ngàn cây bần chỉ còn vài cây”.“Dễ trăm lần không dân cũng chịu. Khó vạn lần dân liệu cũng xong”. Bài học lớn nhất mà những người làm công tác trồng rừng nơi đây nhận ra đó là phải có sự tham gia của người dân từ khi lập kế hoạch, triển khai thực hiện và giám sát các hoạt động. Muốn thành công trong trồng rừng ngập mặn thì phải “ăn cùng dân, ở cùng dân và làm cùng dân và biết nghe kinh nghiệm trong dân”. Mặc dù không hề đấu khoán nhưng người dân vẫn hăng say làm, chăm sóc. Bà con nơi đây cho biết, đã có nhiều kỹ sư đến trồng rừng ngập mặn, đánh hà nhưng chỉ ở 1-2 ngày rồi đi thì làm sao biết con hà đẻ trứng vào mùa nào. Nhìn cánh rừng ngập mặn xanh tốt nhưng chỉ cần bỏ bẵng một thời gian, không nhặt rác, bèo, không tuốt trứng hà thì chẳng mấy mà tan nát.Hàng trăm người dân miệt mài làm việc như chăm sóc cho chính những thửa ruộng của gia đình đang thời con gái. Cao điểm tham gia trồng rừng có lúc đến 600 - 700 người. Làm sao có thể huy động được đông dân như thế trong khi một ngày người dân ra biển cũng được dăm chục, một trăm, còn đi trồng rừng chỉ được hỗ trợ bữa ăn trưa? Thắc mắc này đã được chính những người dân giải đáp vì trồng rừng không phải cho dự án, hay bất kỳ tổ chức, cá nhân, đơn vị nào mà cho sự an toàn của gia đình, người bản thân, làng mạc khi mùa mưa bão đến. Bão về, gió dập, sóng dồn, rừng sẽ bảo vệ những người dân bên kia con đê mong manh. Chính người dân đã nhận thức được, mặc dù đê bê tông kiên cố nhưng không có rừng cây chắn sóng nên bão năm 2005 vẫn đánh tan tành, nhà cửa đổ nát, lúa má mấy mùa liền mất trắng vì nhiễm mặn. Đó là bài học lớn. Không chỉ Đa Lộc mà cả Ngư Lộc, Hưng Lộc, Minh Lộc, Hải Lộc... đều tham gia các phong trào chăm sóc và bảo vệ rừng, về bảo vệ môi trường, chia sẻ ý nghĩa của việc trồng rừng ngập mặn. Với quyết tâm cao của Chính quyền, cộng đồng dân cư và nhờ làm tốt công tác tuyên truyền, vận động với nhiều hình thức, bà con đã hiểu và chung sức với chính quyền trong nhiệm vụ bảo vệ rừng. Đến nay, toàn huyện đã trồng mới được hơn 300ha rừng ngập mặn. Việc trồng rừng ngập mặn cũng góp phần không nhỏ trong việc giảm chi phí tu bổ đê điều hàng năm và tạo ra nguồn lợi thuỷ sản dồi dào phục vụ cuộc sống thường nhật của người dân. Bài học về trồng rừng ngập mặn ở Hậu Lộc sẽ là kinh nghiệm hay, cách làm mới cho các địa phương có những điểm tương đồng về điều kiện tự nhiên. Trồng rừng trước đê biển để chắn sóng là kinh nghiệm của cha ông nhiều đời nay, cần được tuyên truyền, nhân rộng. Để mỗi mùa mưa bão đến, chúng ta không còn bàng hoàng khi nghe những con số thương vong do vỡ đê, nước tràn... Quả thực, trước thiên tai, mỗi người hay khúc đê trở thành mong manh. Bão đến là dân là hoang mang lo sợ. Bão về là phải bồng bế nhau đi di tản. Của cải vật chất, súc vật nuôi thì bị trôi. Thiệt hại kinh tế là rất lớn. Rừng là tài nguyên và rừng cũng là bức bình phong vững chắc bảo vệ con người.

Trích “Hậu Lộc với phong trào trồng rừng chắn bão” của Ngọc Bách - Bích Thuỷ, http://www.thiduakhenthuongvn.org.vn, 2009.