T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJİSİ HAREKET İLETİM SİSTEMLERİ Ankara, 2013
T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJİSİ
HAREKET İLETİM SİSTEMLERİ
Ankara, 2013
i
Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve
Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak
öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme
materyalidir.
Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.
PARA İLE SATILMAZ.
i
AÇIKLAMALAR ................................................................................................................... iv GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 .................................................................................................... 3 1.ŞAFTLAR VE İSTAVROZLAR .......................................................................................... 3
1.1. Şaftlar ............................................................................................................................ 3 1.1.1. Görevi .................................................................................................................... 4 1.1.2. Yapısı ..................................................................................................................... 4 1.1.4. İş Makinelerindeki Yeri ......................................................................................... 5 1.1.5. Çalışması ............................................................................................................... 5 1.1.6. Ölçme ve Kontrol .................................................................................................. 6 1.1.7. Sökme Takmada Dikkat Edilecek Hususlar .......................................................... 8 1.1.8. Arızaları ................................................................................................................. 8
1.2. İstavrozlar ..................................................................................................................... 9 1.2.1. Görevi .................................................................................................................... 9 1.2.2. Yapısı ..................................................................................................................... 9 1.2.3. Çeşitleri .................................................................................................................. 9 1.2.4. Çalışması ............................................................................................................. 10 1.2.5. Ölçme ve Kontrol ................................................................................................ 10 1.2.6. Sökme Takmada Dikkat Edilecek Hususlar ........................................................ 10 1.2.7. Arızaları ............................................................................................................... 11
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 12 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 15
ÖĞRENME FAALİYETİ–2 .................................................................................................. 16 2. ŞAFTIN, ASKI BİLYESİNİN, İSTAVROZUN, FREZELERİN BOŞLUK VE TİTREŞİM
KONTROLLERİ .................................................................................................................... 16 2.1. Önemi .......................................................................................................................... 16 2.3. Normalden Farklı Şaft Yatak Boşluklarının Sakıncaları............................................. 17 2.4. Normalden Farklı İstavroz Muyluları ile Yatak Boşluklarının ................................... 17 2.5. Normalden Farklı Freze Boşluklarının Sakıncaları ..................................................... 17 2.6. Normalden Farklı Frezeli Milin Hareket Boyunun Sakıncaları .................................. 18 2.7. Ölçü Aletlerinin Kullanımı Sırasında Dikkat Edilecek Hususlar ................................ 18 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 19 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 22
ÖĞRENME FAALİYETİ–3 .................................................................................................. 23 3. AKSLAR ............................................................................................................................ 23
3.1. Görevi ......................................................................................................................... 23 3.2. Yapısı ve Malzeme Özellikleri ................................................................................... 25 3.3. Çeşitleri ....................................................................................................................... 26 3.4. Sızdırmazlık Elemanları .............................................................................................. 27 3.5. Çalışması ..................................................................................................................... 28 3.6. Ölçme ve Kontrol ........................................................................................................ 29 3.7. Sökme Takmada Dikkat Edilecek Hususlar ................................................................ 29 3.8. Arızaları ...................................................................................................................... 32 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 33
İÇİNDEKİLER
ii
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 42 ÖĞRENME FAALİYETİ–4 .................................................................................................. 43 4. DİFERANSİYELLER ........................................................................................................ 43
4.1. Görevi ......................................................................................................................... 43 4.2. Yapısı .......................................................................................................................... 44 4.3. Çeşitleri ....................................................................................................................... 45 4.4. Çalışması ..................................................................................................................... 46 4.5. Patinaj Önleme Sistemleri ........................................................................................... 50 4.6. Sızdırmazlık Elemanları .............................................................................................. 54 4.7. Kullanılan Yağlar ........................................................................................................ 54 4.8. Ölçme ve Kontrol ........................................................................................................ 55 4.9. Ayarlar ve Yapılış Yöntemleri .................................................................................... 55 4.10. Sökme Takmada Dikkat Edilecek Hususlar .............................................................. 57 4.11. Arızaları .................................................................................................................... 57 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 59 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 68
ÖĞRENME FAALİYETİ–5 .................................................................................................. 69 5. TANDEMLER ................................................................................................................... 69
5.1. Görevi ......................................................................................................................... 69 5.2. Yapısı .......................................................................................................................... 70 5.3. Çeşitleri ....................................................................................................................... 70
5.3.1. Zincirli Tandemler ............................................................................................... 70 5.3.2. Dişli Tandemler ................................................................................................... 70
5.4. Çalışması ..................................................................................................................... 71 5.5. Tandemlerde Yapılan Kontroller ................................................................................ 72 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 73 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 79
ÖĞRENME FAALİYETİ–6 .................................................................................................. 80 6. TANDEMLERİN BAKIM ONARIMI .............................................................................. 80
6.1. Tandemlerin Sökme Takmada Dikkat Edilecek Hususlar .......................................... 80 6.2. Elemanların Ölçüm ve Kontrolleri ............................................................................. 80 6.3. Tandem Kutusuna Konulacak Yağlar ......................................................................... 81 6.4. Tandem Ayarları ......................................................................................................... 81 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 82 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 85
ÖĞRENME FAALİYETİ–7 .................................................................................................. 86 7. TEKERLEKLER ................................................................................................................ 86
7.1. Görevleri ..................................................................................................................... 86 7.2. Tekerleklerin Kısımları ............................................................................................... 86
7.2.1. Jantlar................................................................................................................... 87 7.2.2. Lastikler ............................................................................................................... 90
7.3. Tekerlek Balansı ........................................................................................................ 97 7.3.1. Tekerlek Balansının Önemi ................................................................................. 97 7.3.2. Tekerlek Balansının Çeşitleri .............................................................................. 97 7.3.3. Balanssızlığın Nedenleri ...................................................................................... 98 7.3.4. Balanssız Tekerleğin Araç Üzerinde Etkileri ...................................................... 99
iii
UYGULAMA FAALİYETİ ............................................................................................ 100 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................. 106
MODÜL DEĞERLENDİRME ............................................................................................ 107 CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 109 KAYNAKÇA ....................................................................................................................... 111
iv
AÇIKLAMALAR
ALAN Motorlu Araçlar Teknolojisi
DAL/MESLEK İş Makineleri
MODÜLÜN ADI Hareket İletim Sistemleri
MODÜLÜN TANIMI Hareket iletim sistemleri ile ilgili işlemlerin anlatıldığı bir
öğretim materyalidir.
SÜRE 40 / 32
ÖNKOŞUL Bu modülün ön koşulu yoktur.
YETERLİLİK Lastik tekerlekli iş makinelerinin yürüyüş sistemlerinin bakım
ve onarımını yapabileceksiniz.
MODÜLÜN AMACI
Genel Amaç Lastik tekerlekli iş makinelerinin yürüyüş sistemlerinin bakım
ve onarımını yapabileceksiniz.
Amaçlar
1. Şaftı ve istavrozları söküp onarımını yapabileceksiniz.
2. Şaftın, yataklarının, istavroz ve frezelerin boşluk ve
titreşim kontrollerini yapabileceksiniz.
3. Aksı, bilyelerini ve sızdırmazlık elemanlarını sökerek
onarımını yapabileceksiniz.
4. Diferansiyeli sökerek bakım onarımı yapabileceksiniz.
5. Tandemlerin makine üzerinde kontrollerini yaparak
tandemleri sökebileceksiniz.
6. Tandemlerin bakım / onarımını, yapacak, takacak ve
ayarlarını yapabileceksiniz.
7. Lastikleri sökerek kontrol edecek / takma ve tekerlek
balans ayarı yapabileceksiniz.
EĞİTİM ÖĞRETİM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam: Bu modülün hareket iletim sistemleri atölyesinde
uygulamalı olarak, bilgisayar ortamında resim ve videolarla
desteklenerek, gerçek makineler veya maketler ile çalışılarak
işlenmesi gerekir.
Donanım: Motorlu araçlar atölyesi, iş makineleri yetkili
servisleri.
ÖLÇME VE
DEĞERLENDİRME
Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen
ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz.
Öğretmen modül sonunda ölçme aracı kullanarak modül
uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi
değerlendirecektir.
AÇIKLAMALAR
1
GİRİŞ
Sevgili Öğrenci,
İş makineleri sektörü hızla gelişim ve değişim içerisinde kendini güncelleyen bir
sektördür.
Hareket iletim sistemleri, iş makinelerinin güç kaynağı ile palet veya lastik tekerlekli
organlar arasındaki bağlantıyı inceleyen, hareket iletim sistemlerinin arasındaki ilişkilerin
nasıl olduğunu ve çalışma prensipleri ile bakım ve onarım esasına dayanan bir sistemdir.
Bu modül ile hareket iletim sistemlerindeki çalışma prensiplerini kavrayacak, sistemde
meydana gelen arızaların sebeplerini daha iyi anlayacak ve sistemin bakım onarımını
yapabileceksiniz.
GİRİŞ
2
3
ÖĞRENME FAALİYETİ–1 AMAÇ
Şaftı ve istavrozları söküp onarımını yapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Motorlu araçlar atölyesi mekanik bölümü.
İş makineleri yetkili servisleri geziniz.
Öğrendiklerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
1.ŞAFTLAR VE İSTAVROZLAR
1.1. Şaftlar
Moment (tork) genelde döndürme çabası anlamında kullanılır. Şaftlar, vites
kutularında değiştirilen momenti diğer aktarma organlarına iletir. Kısaca vites kutusundan
veya transmisyondan aldığı hareketi diferansiyele ileten elemanlardır. Aynı zamanda boyca
uzama gerektiren durumlarda mafsallara yardımcı olurlar.
Resim 1.1: Tork tüpü şaft
ÖĞRENME FAALİYETİ–1
AMAÇ
ARAŞTIRMA
4
1.1.1. Görevi
Transmisyonun çıkış milinden alınan hareketin diferansiyele ve diferansiyel aracılığı
ile tekerleklere kadar iletilmesi için bir ara elemana ihtiyaç vardır. Bu eleman kardan milidir.
Diğer bir adı da şaft olan kardan milinin vites kutusundan hareket alarak diğer aktarma
organlarına iletebilmesi ve bağlantı sağlayabilmesi üniversal mafsal üzerindendir. Kardan
mili transmisyon çıkış miline sabit bir şekilde bağlanamaz.
1.1.2. Yapısı
Kardan milleri kaliteli çelikten yapılırlar ve burulma titreşimlerine karşı kauçuk
takozlu damperlerle takviye edilebilirler.
Kardan milinin boru kısmının ucuna üniversal mafsalın çatalları kaynakla
bağlanmıştır. Burulma dayanımını arttırmak için içi boş imal edilirler. Kardan milinin
titreşimlerden etkilenmemesi için çok iyi dengelenmiş olması gerekir. Direkt hareket halinde
motor ile aynı devirde dönen kardan mili, bu yüksek devirlerde meydana gelecek merkezkaç
kuvvetlerine karşı koyabilmek için dengelenmiş olmalıdır.
İş makinelerinde kullanılan şaftlar (kardan mili), boy olarak çok daha kısa uzunlukta
imal edilirler. Yüksek güç ve tork altında çalışabilmeleri için boyları aşağıdaki resimde
olduğu gibi kısadır.
Resim 1.2: İş makinesi şaftı
5
1.1.3. Çeşitleri
Araçların kullanım şartlarına göre şaftlar iki gruba ayrılırlar.
Tek parçalı şaftlar: Bugünkü ağır hizmet araçlarında kullanılmaktadır.
(Kamyon, kamyonet, otobüs v.b)
Çok parçalı şaftlar: Ağırlık merkezinin yere daha yakın olması istenilen
araçlarda kullanılır (Otomobil, v.b).
Vites kutusundan itibaren arka köprüye kadar olan katı bir bağlantı pek çalışmayacağı
gibi şaftları da esnek yapamayacağımıza göre araya bu esnekliği sağlayacak başka bir
parçaya ihtiyacımız vardır. Bu parça da şaftların ucunda çatalla bağlı bulunan üniversal
mafsaldır.
1.1.4. İş Makinelerindeki Yeri
Resim 1.3: İş makinesinde şaftın yeri
İş makinelerinde şaft diferansiyel ile transmisyon arasında bulunur. Boyları mümkün
olduğunca kısa yapıdadır. Resimde bir greyderin diferansiyeli ve şaft bağlantı mafsalı
görülmektedir.
1.1.5. Çalışması
Aracın hareketi esnasında arka köprü bir tümseğe veya bir çukura gelmesi durumunda
şaftın boyunda değişim ihtiyacı doğar. Şaftın yapısı nedeniyle boyunun değişmesi mümkün
değildir. Boyundaki değişim ihtiyacı kayıcı mafsal yardımıyla sağlanır. Vites kutusu çıkış
mili üzerine frezeli kamalar açılmıştır. Şaft flanşının iç kısmına da aynı frezeli kamlardan
6
açılmıştır. Yol şartları nedeniyle şaftın boyunun değişmesi gerektiğinde, şaft flanşı vites
kutusu çıkış mili üzerinde kayarak şaftın boyunun kısalmasını veya uzamasını sağlar.
Resim 1.4: İş makineleri şaft çatalı ve kayıcı şaftı
Şekil 1.1: Şaft boyunun kısalması
1.1.6. Ölçme ve Kontrol
Kardan mili, özellikle şehir dışı yollarda seyreden araçlarda, çoğu kere motor ile aynı
devirlerde döner. Aracın direkt hareket vitesinde sürüldüğü durumlarda ve yüksek hızlı
gidişlerde kardan mili oldukça yüksek devirlerle döner. Dönen her parçada olduğu gibi
kardan milinde de çeşitli titreşimler meydana gelir. Özellikle imalattaki hatalar, milin
dengesizliğine yol açan işlemler ile yolun engebelerinden doğan etkenler titreşimi
kaçınılmaz hale getirir. Dengesiz olan millerde titreşim hızla birlikte, giderek artar. Bu
7
bakımdan titreşimin balanssızlıktan olup olmadığı saptanabilir. Balansı bozuk millerin
sökülerek dengelenmesi lazımdır. Bu işlerin yapılması için balans tezgâhları vardır.
Kardan milinin titreşimlerinden biri de üniversal mafsaldan kaynaklanır. Mafsalda
hız değişimleri meydana geldiği zaman hareketteki dengesizlik mile iletilir. Özellikle kardan
milinin sadece bir ucunda üniversal mafsal bulunuyorsa bu dengesiz çalışma meydana gelir.
Ancak, iki uçtaki mafsalların mil ile yapacakları açı eşit olmalıdır. Farklı açılardaki
bağlantılar dengesizliklere yol açar.
Aracın arka tarafına konulacak olan ağır bir yük arka tarafı yere yaklaştırır. Böyle bir
durumda kardan milinin ön tarafla yağtığı açıda değişme olur. Daha doğrusu arka köprünün
yer paraleli ile yaptığı açı büyür. Diğer taraftan onarımlar sırasında yapılacak hatalı
bağlantılar bu açıyı değiştirebilir. Böylece farklı açılı çalışmalara yol açılır ki bu,
titreşimlerle sonuçlanır. Bu nedenlerle sökme sırasında mil ve mafsallar işaretlenmeli ve
söküldükleri gibi takılmalıdırlar.
Kardan mili ve mafsalların işaretlenerek takılmaları eski dengeli hallerini korumak
içindir. Orta hızlarda hissedilen bir titreşim hafif bir dengesizliğin işaretidir. Bu da işaretlere
dikkat edilmeden ya da işaretlemeden milin ve mafsalların takılmasından kaynaklanabilir.
Orta hızlarda titreşim hissedilip hızın artmasına bağlı olarak artmıyorsa ve oldukça düşük
frekanslı bir titreşim ise mafsal faz içinde değildir. Mafsalın faz içinde olmaması belirli orta
hızlarda titreşime yol açar. Bu kritik hız saptabilirse aracın hızı önce düşürülür ve tekrar
yükseltilir. Hız yükselip kritik hız sınırından geçerken titreşim hissedilir. Bu mafsalın faz
içinde olmadığını gösterir. Faz içinde olmak, iki mafsalın aynı açı altında kardan miline
bağlanması demektir.
Diğer bir titreşim de yine kardan milinin dengesizliğinden kaynaklanır. Eğer şaft
mafsal ile aynı eksende bağlanmamışsa, yani bir miktar eksantriklik söz konusu ise sert bir
titreşime yol açılır. Bunun sebebi özellikle arka üniversal mafsalın “U” civataları ile tesbit
edilmesine dayanır. Mafsal yatakları ya da “U” cıvataları, aşınmadan dolayı veya diğer
nedenlerle yerlerine tam oturamazlarsa bir miktar kaçıklığa yol açarlar. Diğer taraftan mafsal
flanşında salgı ve yalpalama bulunabilir. Bunlar da dönme hareketi sırasında şaftın yalpa
çalışmasına sebep olurlar ki neticede kendisini titreşim olarak gösterir.
Yalpalı dönüşün tesbiti için araç arka tarafından krikoya alınır ve motor çalıştırılarak
araç vitese takılır. Şaftın dönüşü gözetlenir. Yalpalama özellikle düşük hızlarda gözle takip
edilebilir. Daha da hassas bir kontrol için araç durdurulur ve bir komparatörle salgı kontrolü
yapılır. Salgı ve kaçıklıklar yüksek devirlerde mafsal arızası gibi görünürler. Bu nedenle
açıklanan ayrıntılı kontrolün yapılması ve boşuna mafsalın suçlanmaması gerekir. Kesin bir
karara varmadan da mafsal sökülmemelidir.
Özetle denebilir ki kardan mili titreşimlerinin iki etkin kaynağı vardır. Bunlar
mildeki balanssızlık ile üniversal mafsalın faz dışında kalmasıdır. Birincisi oldukça süreklilik
gösterir ve hıza bağlı olarak artış gösterir. Diğeri ise değişik hızlarda kendisini belli eder.
Sürücünün veya operatörün bu farkı tecrübe ile anlaması gerekir. Yoksa gereksiz yere
onarım masraflarına girilir.
8
1.1.7. Sökme Takmada Dikkat Edilecek Hususlar
Şaftlar sökülürken genellikle diferansiyel tarafındaki mafsal civataları alınmak
suretiyle indirilir ve geriye çekilerek araçtan çıkarılır. Bu sırada vites kutusunun arka
tarafından bir miktar yağ akar. Bunu önlemek için bir bez parçası kullanılarak vites
kutusunun kuyruk kısmı kapatılır. Kardan milinin (şaft) eski konumunda takılabilmesi için
arka kısım indirilmeden önce işaretlenir. İşaretleme yapılmasının en önemli nedeni şaftın
balansının bozulmasının önüne geçmektir. Şaftlar ve miller yüksek devirlerde dönerler,
balans bozuklukları millerin aşırı derecede titreşim yapmasına sebep olurlar. Bu titreşimler
millere bağlı olan diğer aksamlarıda olumsuz etkiler ve diğer aksamların titreme, sarsıntı gibi
etkilerinden dolayı zamanla gevşemeler ve arızalanmalara sebebiyet verirler.
Şaft yerinden alınırken iş kazalarına ve yaralanmalara sebebiyet vermesin diye bir tel
yada halat ile askıya alınarak çıkartılır. Arka taraftaki bağlantı özel U civataları ile sağlandığı
gibi flanşlı bağlantı ile de sağlanmış olabilir.
1.1.8. Arızaları
Kardan mili arızaları çok nadirde olsa görülebilirler. Bu arızaları şu şekilde sıralamak
mümkündür.
Şaftın Salgısı ve Balanssızlığı
Bu durum onarım görmüş, alt kısmı yere vurmuş veya şaftı değiştirilmiş araçlarda nadir
de olsa görülmektedir. Aracın hareketi esnasında hıza bağlı olarak aracın şasisinde artan
titreme meydana gelmesiyle anlaşılmaktadır. Salgısı ölçülen şaftın eğriliği 0,8 mm’yi
geçiyorsa şaft değiştirilir.
Şaft Rulmanından Ses Gelmesi
Aracın hareketi esnasında araç altından ses gelmesi gibi bir belirtisi vardır. Şaft
rulmanının gresinin bozulması veya akması gibi durumlarda meydana gelir. Şaft orta
bağlantı rulmanının değiştirilmesiyle arıza giderilir.
Şaft Mafsallarının Bozulması
Aracın yük altında hareketi veya ani frenleme esnasında meydana gelen vuruntu
seslerinden anlaşılabilir. Mafsalların sökülerek iğne rulman diye de söylenen masura
rulmanlarının ve istavroz gövdesinin değiştirilmesiyle arıza giderilir.
9
1.2. İstavrozlar
Resim 1.5: Çeşitli istavrozlar
1.2.1. Görevi
Vites kutusunun çıkış mili ile arka köprü arasında yol şartlarından doğan açıyı
karşılamak için üniversal mafsal kullanılır. En çok kullanılanı istavroz tipidir.
1.2.2. Yapısı
İstavroz tipi üniversal mafsal bir istavroz ile istavrozun kolları üzerindeki iğne
masuralı yataklardan meydana gelir. Masuralı yataklar kardan milinin ve karşılığı olan kayıcı
mafsalın üzerindeki yuvalarına sıkı geçerler ve yerlerinde birer tespit segmanı tarafından
tutulurlar. Bu şekildeki bir düzenleme ile kayıcı mafsal ve kardan mili çatallarının istavroz
üzerinde bir mafsal hareketi yapmalarına imkan verir.
1.2.3. Çeşitleri
Mafsallar kullanım şekillerine ve kullanıldığı durumlara göre şu şekilde
sınıflandırılırlar.
10
Üniversal Mafsallar: Dairesel gelen hareketi acılı olarak iletmekte kullanılır.
Adi tip üniversal mafsallar: Şaftlarda ve direksiyon sistemlerinde kullanılır.
Sabit hız üniversal mafsalları: Akslarda kullanılır.
Rzeppa sabit hız mafsalı: Otomobil gibi hızlı ancak güçsüz araçlarda
kullanılır.
Behdiks-weiss sabit hız mafsalı: Otomobilden daha güçlü
kamyonetlerde kullanılır.
Trackta sabit hız mafsalı: Güçlü arazi araçları, kamyon ve otobüs vb.
araçlarda kullanılır.
1.2.4. Çalışması
İstavrozlar tansmisyon (vites kutusu) hareketini şaftlara ileten makine elemanlarıdır.
Transmisyondaki hareket şaftlara her türlü açıdan sarsıntısız ve sorunsuz olarak iletilmelidir.
Diferansiyelin konumu, yol şartlarının konumu, transmisyona olan açının hareket
iletilebilirlik düzeyde sağlanmasını sağlayan istavrozlardır. İstavrozlar, aynı eksen üzerinde
olmayan hareket iletimlerini sağlarlar. Maksimum 300 lik açılara kadar verimli kareket
iletimini sağlayarak güç aktarma organları arasındaki hareket iletiminin sorunsuz bir şekilde
iletilmesine imkan verir.
1.2.5. Ölçme ve Kontrol
Bazı mafsallarda (istavrozlarda) gresörlük yoktur. Bu tür mafsallara gres basılmaz. Bu
mafsallar fabrikada yapım sırasında greslenmişlerdir ve gresin kaybolmaması için de
keçelerle donatılmışlardır. Üzerinde gresörlük bulunan mafsallarda da keçeler vardır. Zaman
zaman mafsal gresörlüğüne basılan gres bu keçeler etrafından dışarıya çıkabilir; daha
doğrusu bu keçelerin etrafından gres çıkıncaya kadar gres basılır. Bu nedenle bu tür
mafsallar gözle kontrol edilirken gres izine rastlanabilir.
Mafsaldaki boşlukların kontrol edilmesi için bir el ile şaft tutulur ve diğer el ile mafsal
oynatılarak boşluk olup olmadığına bakılır. Mafsalın yağsız kalmasının meydana getirdiği
aşınma ve bozulmalar gözle ve elle hissedilecek kadar boşluklara yol açarlar. Bu basit
kontroller sırasında boşluklara rastlanırsa mafsalın değiştirilmesi gerekir.
1.2.6. Sökme Takmada Dikkat Edilecek Hususlar
Yapılan kontroller sonunda değiştirilmesine karar verilen parçalar ile birlikte mafsal
toplanır. Yatak masuraları hafifçe greslenir ve tek tek yüksükteki yerlerine oturtulur. Sonra
bir miktar gres daha doldurulur. Muylu da hafifçe greslenir. Fakat keçeler greslenmez çünkü
gres keçelere zarar verebilir. Yataklar işleminin tersi takip edilerek yerlerine takılır.
Üniversal mafsal (istavroz) tekrar kullanılsa bile sökülen bir mafsalın keçeleri
yenileştirilmelidir.
11
1.2.7. Arızaları
Kayıcı mafsal kuru ve yağsız ise ilk hareketin arka tarafa iletilmesi sırasında, örneğin;
yerinden kalkışlarda bir darbe sesi duyulur. Böyle bir durumda mafsalı gresleyiniz. Çok
maksatlı gres yeterlidir.
Üniversal mafsalın keçeleri yağ kaçırabilir. Gresörlüksüz olan mafsallarda yağ
kaçaklarının meydana gelmesi halinde yapılacak iş mafsalı değiştirmektir.
Özellikle kasislerde motorun altından “klik” şeklinde gelen sesler mafsalın ya çok sıkı
olduğunu ya da eğildiğini gösterir. Bu arızanın tam tespiti için şaftın alınarak üzerindeki
mafsalın nasıl hareket ettiği kontrol edilir. Mafsal her yöne tutukluk yapmadan
dönebilmelidir.
12
Şaftı ve istavrozları söküp onarımını yapınız.
İşlem Basamakları Öneriler
İş sağlığı ve güvenliği, yangın ve
acil durum kurallarını
uygulayınız.
İşyerinin, havalandırma, ısıtma ve aydınlatma
gibi öncelikli şartlarının yerine getirilmesi
gerekir.
Yanıcı, parlayıcı ve patlayıcı maddelerin
kontrol altına alınması gerekir.
Çalışılan zeminin yağdan arındırlılması
gerekir.
Yakıt ve yağ boşaltma işlemi titizlikle ve
uygun kaplara boşaltılarak yapılmalıdır.
Makineyi düz bir zemin üzerine
park ediniz ve ataşmanları zemine
indiriniz.
Makineyi düz bir zemine park ediniz.
Ataşmanları zemine indiriniz.
Kontak anahtarını çıkartınız.
Ön şaft ile vites kutusunun
bağlantısını sökmeden önce
işaretleme yapınız.
Orta ve arka şaftın diferansiyel ile
bağlantısını sökmeden önce
gerekli işaretlemeleri yapınız.
Orta ve arka şaftın diferansiyel ile bağlantısını
sökmeden önce gerekli işaretlemeleri yapınız.
İşaretlemeleri renkli bir materyalle yapınız.
Şaftı sökünüz.
Şaftın üzerindeki civataları karşılıklı olarak
sökünüz.
Şaftın yere veya çalışan kişi üzerine
düşmemesi için şaftı bir tel parçasıyla şasiye
bağlayınız.
Şaftı kontrollü bir şekilde araçtan alınız.
Sökülen şaftları tezgâha alınız ve
yumuşak çeneli mengeneye
bağlayınız.
Şaftı tezgâha alınız.
Yumuşak çeneli mengeneye bağlayınız.
Şaftı çok sıkı bir şekilde mengenede
sıkmayınız, aksi halde şaftın balansını
bozabilirsiniz.
Yatakları şaftta veya flanşa
sabitleyen kelepçe veya segmanı
çıkartınız.
Kelepçeleri sökünüz.
Segman pensi kullanarak segmanları çıkartınız.
İstavrozu sökmeden önce
gerekli işaretlemeleri
İstavrozun balansının bozulmaması için
gerekli işaretlemeleri yapınız.
UYGULAMA FAALİYETİ
13
yapınız.
İstavrozları şafttan sökünüz. İstavrozları şafttan sökünüz.
İstavroz yataklarını kontrol
ediniz.
İstavroz yataklarını kontrol ediniz.
Aşınma, çatlama ve kırılma olup
olmadığını kontrol ediniz.
Masura bilyeleri kontrol ediniz.
İstavrozlar söküldükten sonra
istavroz muylularını ölçünüz
ve katalog ile karşılaştırınız.
İstavroz muylularının çaplarını
mikrometre ile ölçünüz.
Katalog değerleri ile karşılaştırınız.
Aşıntı fazla ise yenisi ile değiştiriniz.
Sökülen şaftın dış temizliğini
yapınız. Şaftın dış temizliğini yapınız.
Şaftı gözle kontrol ediniz.
Temizlenen şaft üzerinde burulma, eğilme
ve çatlak kontrolü yapınız.
Çatlak, kırık, ezilme ve
burulma miktarlarını kontrol
ediniz.
Katalog değerlerinde olup olmadığını
kontrol ediniz.
Değerler yüksek ise yenisiyle değiştiriniz.
Onarım için gerekli olan
yedek parçayı belirleyiniz ve
temin ediniz.
Yedek parça seçimini üretici firma
normlarına göre temin ediniz.
Şaftın balansının yapılmasını
sağlayınız.
Şaftı balans makinesine bağlayınız.
Balansını kontrol ediniz.
Salgısı ölçülen şaftın eğriliği 0,8 mm’yi
geçiyorsa şaftı değiştiriniz.
Balansı bozuk ise ağırlık ilave etmek
sureti ile balans işlemini yapınız.
Ön şaft ile vites kutusunun
bağlantısını yapılan
işaretlemelere uygun
montajını yapınız.
Daha önce işaretlenen ön şaft ve vites
kutusu işaretlerini karşılaştırarak montaj
işlemini yapınız.
Orta ve arka şaftın
diferansiyel ile bağlantısını
yapılan işaretlemelere uygun
montajını yapınız.
Daha önce işaretlenen ön şaft ve vites
kutusu işaretlerini karşılaştırarak montaj
işlemini yapınız.
Bağlantı civatalarını
torkunda sıkınız.
Torkmetre kullanarak bağlantı civatalarını
karşılıklı olarak sıkınız.
Makineyi çalıştırarak şaft ve
bağlantılarını kontrol ediniz.
Makineyi güvenli bir yerde çalıştırarak
şaft ve bağlantılarını kontrol ediniz.
Sonuçları değerlendiriniz ve
rapor ediniz. Yapılan çalışmaları test sonunda rapor
ediniz.
14
KONTROL LİSTESİ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet,
kazanamadığınız becerileri Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. İş sağlığı ve güvenliği, yangın ve acil durum kurallarını uyguladınız
mı?
2. Makineyi düz bir zemin üzerine park ederek ve ataşmanları zemine
indirdiniz mi?
3. Ön şaft ile vites kutusunun bağlantısını sökmeden önce işaretleme
yaptınız mı?
4. Orta ve arka şaftın diferansiyel ile bağlantısını sökmeden önce
gerekli işaretlemeleri yaptınız mı?
5. Şaftı söktünüz mü?
6. Sökülen şaftları tezgâha alarak ve yumuşak çeneli mengeneye
bağladınız mı?
7. Yatakları şaftta veya flanşa sabitleyen kelepçe veya segmanı
çıkarttınız mı?
8. İstavrozu sökmeden önce gerekli işaretlemeleri yaptınız mı?
9. İstavrozları şafttan söktünüz mü?
10. İstavroz yataklarını kontrol ettiniz mi?
11. İstavrozlar söküldükten sonra istavroz muylularını ölçünüz ve
katalog ile karşılaştırdınız mı?
12. Sökülen şaftın dış temizliğini yaptınız mı?
13. Şaftı gözle kontrol ettiniz mi?
14. Çatlak, kırık, ezilme ve burulma miktarlarını kontrol ettiniz mi?
15. Onarım için gerekli yedek parçayı belirleyip temin ettiniz mi?
16. Şaftın balansının yapılmasını sağladınız mı?
17. Ön şaft ile vites kutusunun bağlantısını yapılan işaretlemelere
uygun montajını yaptınız mı?
18. Orta ve arka şaftın diferansiyel ile bağlantısını yapılan
işaretlemelere uygun montajını yaptınız mı?
19. Bağlantı civatalarını torkunda sıktınız mı?
20. Makineyi çalıştırarak şaft ve bağlantılarını kontrol ettiniz mi?
21. Sonuçları değerlendirip rapor ettiniz mi?
DEĞERLENDİRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
15
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi vites kutularında değiştirilen momenti diğer aktarma
organlarına iletirler? A) Aks B) Şaft C) Diferansiyel D) Planet dişli grubu
2. Aşağıdakilerden hangisi kardan mili arızalarından değildir? A) Mafsalların bozulması B) Rulmandan ses gelmesi C) Salgı ve balanssızlık D) Mahruti boşluğu
3. Aracın yol engebelerinden dolayı şaft boyunun uzayıp kısalmasını sağlayan mafsal
aşağıdakilerden hangisidir? A) Kayıcı mafsal B) Üniversal mafsal C) Küresel mafsal D) İstavroz mafsal
4. Şaftı sökmeden önce işaretlemenin amacı aşağıdakilerden hangisidir? A) Şaft yönünün bilinmesi B) Şaft balansının bozulmaması C) Şaft boyunun bilinmesi D) Şaftın ön veya arka difetansiyele ait olduğunun bilinmesi
5. Şaft ile flanş arasındaki bağlantıyı sağlayan parça aşağıdakilerden hangisidir? A) Ayna dişli B) Mahruti dişli C) İstavroz D) Aks
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
16
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
AMAÇ
Şaftın, yataklarının, istavroz ve frezelerin boşluk ve titreşim kontrollerini
yapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Motorlu araçlar atölyesi mekanik bölümü.
İş makineleri yetkili servisleri.
2. ŞAFTIN, ASKI BİLYESİNİN,
İSTAVROZUN, FREZELERİN BOŞLUK VE
TİTREŞİM KONTROLLERİ
2.1. Önemi
İş makinelerinde aracın çalışma anında operatörün konforlu ve emniyetli bir şekilde
çalışabilmesi için aktarma organlarının düzenli ve sorunsuz çalışması gerekir. Makinenin güç
kaynağından başlayarak tork konvertör, transmisyon, şaft, istavroz, diferansiyel, aks ve
planet dişli grubunun uyum içerisinde çalışması, güç kaynağının tekerleklere sorunsuz
hareket iletimi makine verimini doğrudan ilgelendirir.
Makine ömrünün uzaması ve iş verimi kalitesinin artması aktarma organlarının
uyumlu ve sorunsuz çalışmasıyla doğrudan ilişkilidir.
2.2. Yapılışı
Periyodik bakımlara paralel olarak iş makineleri güç aktarma organlarında
boşluk ve titreşim kontrollerinin yapılması gerekir.
Millerde salgı ve balans kontrolü yapılır.
Hareket iletimi sarsıntısız ve sessiz bir şekilde sağlanmalıdır.
Bilyelerde boşluk kontrolü yapılır.
Hareket iletimlerinin sessiz bir şekilde sağlanması gerekir.
Frezelerde boşluk ve kavrama kontrolleri yapılır.
Hareket iletiminin kesintisiz bir şekilde yapılması gerekir.
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
AMAÇ
ARAŞTIRMA
17
2.3. Normalden Farklı Şaft Yatak Boşluklarının Sakıncaları
Bir yatağın boşluğu ne kadar doğru olursa olsun ve ne kadar düzeltilirse düzeltisin
yinede bozulabilir. Bunu etkileyen faktörler ise;
Şaft Laynında (Şaft Hatti) Bozukluk
Şaft yatakları sisteminde bütün yatakların merkezleri bir doğru üzerinde ise sistem
laynındadır demektir. Yani yatakların oturduğu bedpleyt ve yatak zarfı defermosyona
uğramamış durumdadır.Motorun uzun süreli çalışmasından sonra yatakların hepsi aynı
miktarda aşınmış olursa bu takdirde şaft muntazam bir şekilde aşağı düşmüş olabilir.
Krankpin veya şaft kollarının kırılması olayı genellikle yatakların ayrı miktarda
aşınmasından veya bu aşınmaya malzeme yorulmasının da katılması sonucunda meydana
gelmektedir.
Yatak zarflarının (schell ) deforme olması veya oturduğu yerin bozulması
(bedpleyt) kirlenmesi,
Zarfın içine dökülen metalin aşınması (İstavroz yatakları)
Şaftta Eğiklik
Şaftta meydana gelebilecek eğilme, hareket iletimi esnasında şaftın aşırı derecede
sarsıntılı çalışmasına, dolayısı ile şaft ve bağlı olan parçalarda çabuk aşınma, aşırı derecede
boşlukların oluşmasına sebebiyet verecektir. Boşlukların artması kısa sürede
ilerleyeceğinden bütün sistemin deforme olmasına sebep olacaktır.
Bu faktörler boşluğun çok çabuk bir zamanda bozulmasına neden olur.
2.4. Normalden Farklı İstavroz Muyluları ile Yatak Boşluklarının
Sakıncaları
İstavroz muyluları şafttan aldıkları hareketleri üzerinde taşıdıkları masuralı bilyeler
aracılığı ile mafsallara ileten makine elemanlarıdır. Hareket iletiminin bütün yükü bilyelerin
üzerinden geçer. Bilyeler hareket iletimlerini yağlı ortamlardan faydalanarak dönmeleri
sonucu iletirler. Dönme meydana gelmediği takdirde hareket iletimi bilyelerin ezilmesine ve
boşluklarının artmasına neden olacaktır. Bu nedenle istavroz muylularının sürekli yağlı
ortamlarda çalışması zorunludur.
2.5. Normalden Farklı Freze Boşluklarının Sakıncaları
Frezeler, hareket iletimlerini aynı eksen üzerinden başka bir freze aracılığı ile ileten
elemanlardır. Boşlukların fazla olması sürtünmeyi arttıracağından, kırılma, aşırı ısınma ve
bunun sonucu frezelerin sertliklerini kaybederek aşınmalarına neden olurlar. Ayrıca
frezelerin aşınmaları beraber çalışan karşılıkları da aşındıracaktır.
18
Boşlukların az olması ise sıkı çalışma ve ses çıkarmalara neden olur. Her iki durumda
da aşıntıların hızlı bir şekilde oluşmasına sebep olurlar.
2.6. Normalden Farklı Frezeli Milin Hareket Boyunun Sakıncaları
Normalden farklı frezeli millerin hareket boyu hareket iletimi sırasında milin eksenel
olarak hareket boyunun uzamasına ve milin zamanla frezelerinin aşınmasına, kırılmasına ve
karşı parçanın aşınmasına ve kırılmasına sebep olacaktır. Freze boyunun uzaması hareket
iletimi sırasında sesli çalışmanın yanı sıra frezelerdeki eksenel sürtünmeden dolayı aşırı
ısınmasına ve deformasyona neden olur. Eksenel boşluğun az olması ise frezelerin
kırılmasına sebep olur.
Bütün bu olumsuzlukların önüne geçmek için eksenel gezinti kontrolü ve ayarının
yapılması gerekir. Bu kontrol ve ayar aşağıdaki şekilde yapılır:
Frezeli millerin eksenel gezintisini kontrol ederken her iki arka tekerin yerden
kesilecek kadar kaldırılması lâzımdır. Bazılarında eksenel gezinti şimlerle ayarlanır. Ayarın
yapılabilmesi için mutlaka tekerin ve fren kampanasının sökülmesi gerekir.
2.7. Ölçü Aletlerinin Kullanımı Sırasında Dikkat Edilecek Hususlar
Makine elemanlarında ölçme işlemi yaparken uyulması gereken kuralları şöyle
sıralayabiliriz.
Hatasız ölçme işlemi iki basamakta gerçekleşir. Birinci basamak doğru ölçü almak,’
ikinci basamak alınan ölçüyü doğru okumaktır. Bunun için aşağıdaki hususlara dikkat
edilmelidir.
İstenilen ölçü hassasiyetine uygun ölçü aleti seçilmelidir.
Ölçü aleti ve ölçülecek parça temiz olmalıdır.
Ölçü aleti sağlam ve alınacak ölçüye uygun olmalıdır.
Hassas ölçümlerde; hava sıcaklığı, parçanın sıcaklığı, ölçü aletinin sıcaklığı 19
ile 21°C arasında olmalıdır
Ölçme esnasında ölçü aletine normal temas baskısı verilir.
Ölçüm okunurken yeterli aydınlıkta olmalı ve ölçü aletine dik olarak
bakılmalıdır.
Hiç bir zaman hareket eden parçaların üzerinden ölçü alınmamalıdır.
Ölçme işleminden önce ölçü aletinin ‘ayar tamlığı’ kontrol edilir. Gerekiyorsa
ayarı yapılır (Kalibrasyon).
Ölçü, yapılan işin temelini oluşturur. Ölçünün doğru olması, ölçü aletinin bakımlı ve
sağlam olmasına bağlıdır. Ölçü aletlerini sağlam olarak uzun süreli kullanmak için;
Ölçü aletleri her zaman kesici aletlerden uzak tutulmalıdır.
Ölçü aletleri elde tutulmadığı zamanlarda sünger, kumaş gibi yumuşak zeminler
üzerine konulmalıdır.
Ölçü aletleri, aşırı sıcak ve soğuktan, rutubetten, çarpma, vurma ve düşürme
gibi durumlardan korunmalıdır.
İşi biten ölçü aletleri, temizlendikten sonra yerlerine kaldırılmalıdır.
19
Şaftın, yataklarının, istavroz ve frezelerin boşluk ve titreşim kontrollerini yapınız.
İşlem Basamakları Öneriler Makineyi düz bir zemin üzerine
park ederek ataşmanları zemine
indiriniz.
Makineyi düz bir zemine park ediniz.
Ataşmanları zemine indiriniz.
Kontak anahtarını çıkartınız.
Gerekli emniyet tedbirlerini
alınız.
Makine etrafında ve altında kimsenin
olmadığınından emin olunuz.
Akü kutup başlıklarını sökünüz.
Önce akünün negatif (-) kutup başını sökünüz.
Şaft yatakları, istavroz ve şaft
mili frezelerinin üzenindeki yağ
ve diğer yabancı maddeleri
temizleyiniz.
Şaft yatakları, istavroz ve şaft mili frezelerinin
üzenindeki yağ ve diğer yabancı maddeleri
temizleyiniz.
Temizlenmemiş parçalar iş kazasına sebep
olabilir.
Katalogdan değerlerini tespit
ediniz. Üretici firmanın katalog değerlerini bulunuz.
Şaft yatakları ile şaft mili
arasındaki boşluğu el ile
oynatarak kontrol ediniz.
Şaft yatakları ile şaft mili arasındaki boşluğu el
ile oynatarak kontrol ediniz.
Bir el ile şaftı tutarak döndürünüz ve şaft yatağı
ile şaft mili arasındaki boşluğu kontrol ediniz.
Şaft yatakları ile şaft mili
arasındaki boşluğu ölçü aletleri
ile ölçünüz ve katalog değerleri
ile karşılaştırınız.
Şaft yatakları ile şaft mili arasındaki boşluğu
ölçü aletleri ile ölçünüz ve katalog değerleri ile
karşılaştırınız.
İstavroz muyluları ile yatak
arasındaki boşluğu el ile kontrol
ediniz.
İstavroz muyluları ile yatak arasındaki boşluğu
el ile kontrol ediniz.
İstavroz muyluları ile yatak
arasındaki boşluğu ölçü aletleri
ile ölçünüz ve katalog değerleri
ile karşılaştırınız.
İstavroz muyluları ile yatak arasındaki boşluğu
ölçü aletleri ile ölçünüz ve katalog değerleri ile
karşılaştırınız.
Masura bilyeleri ölçü aletiyle ölçünüz.
Hareket geçiş noktalarındaki
frezelerin arasındaki boşluğu el
ile oynatarak kontrol ediniz.
Hareket geçiş noktalarındaki frezelerin
arasındaki boşluğu el ile oynatarak kontrol
ediniz.
Boşluk, katalog değerlerinde olmalıdır.
UYGULAMA FAALİYETİ
20
Hareket geçiş noktalarındaki
frezelerin arsındaki boşluğu
ölçü aletleri ile ölçünüz ve
katalog değerleri ile
karşılaştırınız.
Hareket geçiş noktalarındaki frezelerin
arasındaki boşluğu ölçü aletleri ile ölçünüz ve
katalog değerleri ile karşılaştırınız.
Bir kompratörü sol teker aksının filanşına
bağlayınız. Eğer varsa, aks gezinti ayar
somununu döndürmek suretiyle aksın eksenel
gezintisini sıfırlayınız. Sıfır noktasından itibaren
ayar somununu takriben dört kertik geri alınız ve
böylece 0,2-0,3 mm (0.008-0.012)’lik bir gezinti
sağlayınız.
Plâstik bir çekiçle aks başına vurup sağ aksın
ayar somununa dayanmasını sağlayınız. Aksı bir
kaç tur döndürerek gerçek gezintiyi tespit ediniz.
Ayarlayıcının kilidini takın ve eğer kilit
ayarlayıcının kertiği ile karşılaşmazsa
ayarlayıcıyı hafifçe döndürerek karşılaştırınız.
Aksın eksenel gezintisini tekrar kontrol ediniz.
Eğer 0, 2 0, 3 mm (0.008-12") arasında değilse
ayarı yeniden yapınız.
Frezeli milin hareket boyunu
ölçünüz.
Frezeli milin hareket boyunu ölçünüz.
Hareket boyu katalog normlarında olmalıdır.
Sonuçları değerlendirerek ve
rapor ediniz. Sonuçları değerlendirerek ve rapor ediniz.
21
KONTROL LİSTESİ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet,
kazanamadığınız becerileri Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Makineyi düz bir zemin üzerine park ederek ataşmanları zemine
indirdiniz mi?
2. Gerekli emniyet tedbirlerini aldınız mı?
3. Akü kutup başlıklarını söktünüz mü?
4. Şaft yatakları, istavroz ve şaft mili frezelerinin üzenindeki yağ ve
diğer yabancı maddeleri temizlediniz mi?
5. Katalogdan değerlerini tespit ettiniz mi?
6. Şaft yatakları ile şaft mili arasındaki boşluğu el ile oynatarak
kontrol ettiniz mi?
7. Şaft yatakları ile şaft mili arasındaki boşluğu ölçü aletleri ile
ölçünüz ve katalog değerleri ile karşılaştırdınız mı?
8. İstavroz muyluları ile yatak arasındaki boşluğu el ile kontrol
ettiniz mi?
9. İstavroz muyluları ile yatak arasındaki boşluğu ölçü aletleri ile
ölçünüz ve katalog değerleri ile karşılaştırdınız mı?
10. Hareket geçiş noktalarındaki frezelerin arasındaki boşluğu el ile
oynatarak kontrol ettiniz mi?
11. Hareket geçiş noktalarındaki frezelerin arsındaki boşluğu ölçü
aletleri ile ölçerek ve katalog değerleri ile karşılaştırdınız mı?
12. Frezeli milin hareket boyunu ölçtünüz mü?
13. Sonuçları değerlendirerek rapor ettiniz mi?
DEĞERLENDİRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
22
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
1. Akslarda eksenel gezinti miktarı hangi değerler arasında olmalıdır?
A) 0,2-0,3 mm
B) 0,5-0,6 mm
C) 0,7-0,8 mm
D) 0,9-0,10 mm
2. İstavroz aktarma organlarının neresinde bulunur?
A) Ayna ve mahruti dişli arasında
B) Vites kutusu ile flanş arasında
C) Flanş ile şaft arasında
D) Aks ile cer dişli arasında
3. Aşağıdakilerden hangisi frezelerin titreşim sonucunda sebep oldukları
olumsuzluklardan değildir?
A) Frezelerin aşınması
B) Frezelerin kıırılması
C) Frezelerin karşılıklarını bozması
D) Freze balansının bozulması
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
23
ÖĞRENME FAALİYETİ–3 AMAÇ
Askı bilyelerini ve sızdırmazlık elemanlarını sökebilecek, bunların onarımını
yapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Motorlu araçlar atölyesi mekanik bölümü.
İş makineleri yetkili servisleri.
3. AKSLAR
3.1. Görevi
Diferansiyellerde döndürülmüş ve momenti arttırılmış olan hareketin, araç çekiş
şekline göre, araçların ön veya arka tekerleklerine verilerek aracın yürütülmesi sağlanır.
Akslar, diferansiyellerden aldıkları momentleri tekerleklere ileten ve aracın yükünü üzerinde
taşıyan parçalarıdır.
İş makinelerinde akslar; orta gövde (diferansiyel gövdesi), sağ ve sol aks kovanları ve
bu kovanlara civata ile monte edilmiş durumdaki aks başlarından oluşmaktadır. Diferansiyel
gövdesi içerisinde bir dişli mekanizma ve biri sağ, diğeri sol çıkışta yağ banyolu iki fren
ünitesi mevcuttur. Şafttan alınan tork; diferansiyel dişli mekanizması sayesinde kontrollü
olarak tekerleklere dağıtabilmektedir. Bu durumda tekerleklerden biri patinaj yaparken diğer
tekerleğe tahrik iletimi mümkün olmaktadır.
Diferansiyel gövdesi içindeki dişli mekanizmadan alınan hareket; aks kovanları
içerisinden aks başlarına uzanan yarım şaftlar sayesinde tekerlek poryası içindeki güneş ve
planet dişlilerine iletilmektedir. Aksların şasi bağlantısı sabit ya da salınımlı (pimli montaj)
olmaktadır.
Resim 3.1: İş makinesi aksı
ÖĞRENME FAALİYETİ–3
AMAÇ
ARAŞTIRMA
24
Şekil 3.1: Ön aks
1. Diferansiyel
2. Cer
3. Aks mili
4. Aks gövdesi
5. Islak tip çok diskli fren
6. Kaplin
7. Yağ doldurma ağzı/seviye tapası
8. Boşaltma tapası
25
Şekil 3.2: Arka aks
1. Diferansiyel
2. Cer
3. Aks mili
4. Aks gövdesi
5. Islak tip çok diskli fren
6. Kaplin
7. Yağ doldurma ağzı/seviye tapası
8. Boşaltma tapası
3.2. Yapısı ve Malzeme Özellikleri
Akslar, diferansiyelden hareketi alabilmesi için bir uçları aks dişlisine geçebilecek
şekilde frezeli yapılmıştır. Aksların diğer uçları ise tekerleğin bağlanma durumuna göre ise
genellikle iki metot uygulanır. Bu metotlardan biri aksın ucu konikleştirilmiş ve ucuna da
somun takılmıştır. Diğer metotta ise aksın ucu flanşlı hâle getirilmiştir. Bazı araçlarda,
özellikle önden çekişlilerde, aksların içi boşaltılarak atalet momenti azaltılmıştır.
İş makinelerinde kullanılan akslar genellikle her iki ucu frezeli olup resimdeki gibidir.
26
3.3. Çeşitleri
Akslar kendi aralarında;
Ön akslar ve arka akslar olmak üzere ikiye ayrılır. Ayrıca arka akslarda kendi
aralarında da ayrılır.
Serbest (yüzücü) akslar: İç tarafı diferansiyelde yataklanır. Muhafaza-göbek
yatakları yükü ve tekeri taşır. Kamyonlarda kullanılır. Aks kırılsa bile teker
yerinden fırlamaz.
Yarı (yüzücü) serbest akslar: Sadece dış uç yataklandırılmıştır. Bugünkü
otomobillerde kullanılan aks çeşididir.
3/4 yüzücü aks: Ucu konik olan akslardır. Muhafaza yatak aracılığı ile yükü
taşır.
Şekil 3.3: Offset diferansiyel gövdeli aks (frensiz)
Şekil 3.4: Merkezi diferansiyel gövdeli aks (gövde içine monte edilmiş fren)
27
3.4. Sızdırmazlık Elemanları
Keçeler (Oil-Seal)
Önceki yıllarda aks keçeleri kuyruk yağı emdirilmiş salmastralardan yapılmaktaydı.
Günümüzün araçlarında ise, çelik halka üzerine kauçuk kaplanmış ve iç kısımları yağ
kaçağını önlemek için yumuşak lastikle karışık kauçuktan imal edilmiştir. Daha iyi
sızdırmazlık temini için çelik yay ile iç kısımdan desteklenmişlerdir.
Aks kovanına monte edilerek aks ile kovan arasındaki yağ sızdırmazlığını sağlamaktır.
Önden çekişli araçlarda ise vites kutusu aks çıkışlarına monte edilerek vites kutusu yağının
dışarıya kaçmasını önlerler.
Aks rulmanları araçlarda bir vurma ve zorlamaya maruz kalmadığı sürece en az arıza
yapan parçadır. Ancak yine de aşıntılar sonucunda veya rulmanın aşırı ısınması durumunda
rulman üzerindeki sertleştirilmiş kısımlar zarar görür. Bu durum özellikle tekere yakın
yerlerde uğuldamaya neden olur. Uğuldama sesi, rulmanın arızalı olduğunu ve hemen
değiştirilmesi gerektiğini gösterir. Ancak eğilmiş akslarda rulman değiştirilse de çok kısa
süre içinde rulman bozulabilir. Bunun için rulman takılmadan önce aksın eğikliğinin kontrol
edilmesi gereklidir.
Aks keçesinin bozulması özellikle önden çekişli araçlarda çok rastlanan bir arıza
şeklidir. Bu arıza kendini yağ kaçağı ile gösterir. Akslardaki yağ kaçakları frenin
tutmamasına neden olacağından derhal değiştirilmelidir. Ancak keçe takılırken üzerine
herhangi bir yapıştırıcı sürülmemelidir.
Keçeler hassas parçalar olduğundan aksın sökülmesi ve takılması sırasında aks
frezelerinin keçelere darbe vurarak kesmelerine ve zedelenmelerine sebebiyet vermemesi
için aksın aks kovanına paralel olarak çıkarılması gerekir. Yeni keçe, yerine takılmadan
önce, yuvası iyice kontrol edilmeli ve çapaklardan temizlenmelidir. Keçe yuvasının
ovalleşmesi, keçelerin kaçırmasına yol açabilir. 0,25 mm den fazla bir ovallik kabul
edilemez; gerekirse keçe yuvası onarılmalıdır. Şüphesiz keçenin içinde çalışan aks
muylusuda ovalleştiği zaman aynı sonuç meydana gelir.
Kapak Contası
Kapak contalarının meydana getirdiği yağ kaçaklarının tesbiti daha kolaydır. Genellikle
civataların bulunduğu yüzeyler yağla ıslanır ve ıslanan alan oldukça geniştir. Civataların
gevşekliğinden ya da contanın yarılmasından dolayı diferansiyel kutusunda bulunan yağ
dışarı akabilir. Civataların sıkılması ile sızıntı kesilmez ise conta değiştirilmelidir. Yeni
conta yerleştirilmeden önce eski contanın kalıntıları temizlenerek conta yüzeyinin
düzgünlüğü kontrol edilmelidir. Yeni contanın yüzeyine conta yapıştırıcısı ve sızdırmazlık
sıvısı sürülür. Sıvı kurumadan conta yerine yerleştirilmelidir.
28
Loctite 547 ya da
Parmabond A 136
Orta dirençli sızdırmazlık elemanıdır. 25 – 65 mm
çapındaki hidrolik bağlantılar ve her çapta flanş
contaları için kullanılır.
Loctite 275 ya da
Parmabond A 140
Bağlantı direncinin önemli olduğu her çapta flanş için
kullanılır.
Loctite 932 ya da
Parmabond A 137
50 mm diş çaplı civataların kullanıldığı ve sökülme
olasılığının yüksek olduğu tutma-birleştirme
elemanları için kullanılır.
Loctite 242 ya da
Parmabond A 113
Orta dirençlidir. Çapları 50 mm’ye kadar olan
sızdırmazlık ve tespit amaçlı somun, civata ve vidalar
ile çapları 25 mm.ye kadar olan hidrolik bağlantılarda
kullanılmaktadır.
Loctite 243 Orta dirençli sıvı contadır. Loctite 224’e benzemekle
birlikte diş kirlenmesine karşı daha etkili koruma
sağlamaktadır.
Loctite 648 ya da
Parmabond A 118
Orta dirençlidir. Sökülme olasılığı bulunmayan tespit
amaçlı parçalar için kullanılmaktadır.
Loctite 577 Orta dirençlidir. Civata dişlerinde sızdırmazlığı
sağlamak amacıyla kullanılmaktadır.
Loctite 262 Orta ile yüksek derece arası dirençlidir. Hidrolik
silindir piston başlarında kullanılmaktadır.
Loctite Aktivatör Aneorobik ürünlerin kendilerini tamir sürecini
hızlandıran primer temizlik maddesi
Koruyucu Süper
Temizlik Solüsyonu
Aneorobik katkı maddelerinin ve diğer sıvı contaların
kullanımı öncesinde parçaların üzerindeki yağ ve
gresten temizlenmesi amacıyla kullanılmaktadır.
3.5. Çalışması
Akslar diferansiyelden aldığı hareketi, döndürme momenti uygulayarak tekerleklere
iletirler. Döndürme momentini uygularken eksenel olarak da hareket ederler. Akslar
hareketleri uç kısımlarında bulunan frezeli dişler sayeside iletirler. Otomobillerde
diferansiyel tarafından frezeli olup tekerlek tarafında flanşlı olabilmektedirler.
İş makinelerindeki akslar her iki tarafta da frezeli olabilmektedirler.
29
3.6. Ölçme ve Kontrol
Akslar hareketlerini frezeli mil kısmı ile iletirler. Dolayısı ile en fazla aşıntı bu
bölgede meydana gelir. Frezeli mil üzerinde freze derinliği ve freze yüksekliği arasındaki
mesafe (derinlik) ölçülür. Frezelerde kırılma, ezilme, çatlama ve eğilmeden dolayı meydana
gelen arızalar karşı tarafta da arızalara sebebiyet vereceğinden bu bölgenin hassas bir şekilde
kontrol edilmesi gerekir.
Ölçme işlemi derinlik komparatörü ile yapılır. Katalog değerleri dikkate alınmalıdır.
Frezelerin arası kontrol edilerek aralarında sıkışmış bulunan metal ve benzeri parçacıklar
temizlenerek freze kanalının çalışır hale getirilmesi gerekir.
Aks üzerinde eğilme kontrolünün yapılması da ayrı bir ölçüm şeklidir. Aks mili
tezgâha bağlanır ve döndürülür, salgı olup olmadığı komparatör ile ölçülür. Balans kontrolü
de bu şekilde balans makinesinde kontrol edilir.
3.7. Sökme Takmada Dikkat Edilecek Hususlar
Sökme işlemi yapılırken aşağıdaki işlem sırası takip edilmelidir.
K civataları gevşetilerek okuyucu tüm tertibatı ile sökülür,
Uygun el aleti kullanılarak A civataları sökülür ve şaft akstan ayrılır.
Hidrolik hortumları B direksiyon silindirinden ayrılır. Açıkta kalan tüm bağlantı
uçları tıkanır.
H Gresörlükler sökülür.
Tekerlek bijonları D sökülür.
Tekerleklerin takozlanarak sabitleştirildiğinden emin olunduktan sonra
makinenin ön ucu kaldırılır.
C de gösterildiği gibi makine desteklenir.
Tekerlekler çıkarılır.
Aksın denge denge noktasının altına bir kaldırıcı (kriko) yerleştirilerek aks
ağırlığı dengelenir.
Not: Diferansiyelin ofset özelliği nedeniyle aksın denge noktası merkezinden farklıdır.
Bu nedenle, krikoya aksı kısmen saracak bir yatak yerleştirilmelidir.
E somunu ile ön aks pimini tutan F civatası sökülür.
Özel çekici kullanılarak ön aks pimi G ve aks şimleri sökülür.
Aks takma flanşından kurtulabilecek biçimde kriko indirilir ve aks çıkarılır.
Takma işlemi sokme işleminin tersi seklindedir.
Hangi sebepten olursa olsun bijon civatalarından birinin değişmesi halinde geride
kalan civataların da hasarlı olabileceği göz önüne alınarak, o tekeri tutan tüm civataların
takım halinde değiştirilmesi gerekmektedir.
30
Herhangi bir tekerleğin çıkarılıp takılması durumunda makine çalışırken bijon
civataları her iki saatte bir kontrol edilmeli ve normal tork değeri sabitleninceye kadar
sıkılmalıdır.
Şekil 3.5: Aksın sökülmesi
Makinelerde kullanılan dişli kutusu oranları ile aks oranlarının birbirine uyumlu
olması gerekmektedir. Bu nedenle aksın değiştirlimesi durumunda, eski aks oranlarından
farklı akslar kullanılmamalıdır.
Aksa ait parça değişikliği gerektiğinde, daima doğru parçanın temin edildiğinden emin
olunmalıdır. Örneğin; dişli değişimini gerektiren bir durumda, dişli üzerinde yazılı bulunan
dişli parça numarası ile diş sayısı kontrol edilmelidir.
Parça siparişinde bulunurken seri numara plakası üzerinde yazılı ayrıntıları belirtilir.
Sökme işlemi ile çıkarılan tüm conta ve keçelerin yerine montaj sırasında yenileri kullanılır.
Montaj sırasında tüm parçaların doğru olarak takılmasına dikkat edilir. Bir parçanın toplama
sırasında unutulması ya da yanlış biçimde takılması tüm makinenin arızalanmasına neden
olabilir. Yağlama amacıyla kullanılan tüm yağlar ve gresler, üretici firmaca önerilen yağlar
ile uyuşur mahiyette olmalıdır. Ayrıca yağ değişimi için önerilen yöntemlere sıkı sıkıya bağlı
31
kalmakta da büyük yarar vardır. Dişli, mil, baskı pulları ve yağ keçeleri gibi parçaların
montaj öncesinde önerilen yağ ya da gres ile hafif biçimde yağlanması gerekmektedir. İş
makinelerinde akslara ait seri numaraları; resimde görüldüğü gibi aksın ön yüzüne tespit
edilmiş bir plaka üzerinde yazılı bulunmaktadır.
Şekil 3.6: Aks seri numarası
Tablo 3.1: Örnek bir diferansiyel ve aks tablosu
32
3.8. Arızaları
Akslar yüksek torklarda döndürme hareketlerini ileten makine elemanlarıdır. Hareket
iletimi esnasında yüksek derecede burulmalara maruz kalırlar.
Ani hareket iletimi ve hareket sonlandırmaları aksların burulmalarına ve hatta
kırılmalarına sebebiyet verebilir.
Akslar hareket iletimlerini yaparken hareket aldıkları ve hareket verdikleri aktarma
organlarına, frezeli veya flanşlı bağlantılar sayesinde bu işlemlerini gerçekleştirirler.
Dolayısıyla akslardaki en hassas bölge, hareket iletimlerinin alış ve iletim noktalarındaki aks
başlarıdır. Yüksek torklardaki bu hareket iletimi frezelerde kırılmalara, aşınmalara neden
olur.
Hareket iletimi esnasındaki yüksek moment aksların aynı zamanda eğilmelerine de
sebebiyet verebilirler
33
UYGULAMA FAALİYETİ Aksı, bilyelerini ve sızdırmazlık elemanlarını sökerek onarımını yapınız.
İşlem Basamakları Öneriler
İş sağlığı ve güvenliği, yangın ve
acil durum kurallarını uygulayınız.
İşyerinin, havalandırma, ısıtma ve aydınlatma
gibi öncelikli şartlarının yerine getirilmesi
gerekir.
Yanıcı, parlayıcı ve patlayıcı maddelerin
kontrol altına alınması gerekir.
Çalışılan zeminin yağdan arındırlılması gerekir.
Yakıt ve yağ boşaltma işlemi titizlikle ve uygun
kaplara boşaltılarak yapılmalıdır.
Makineyi askıya alınız.
Makineyi dengeli ve güvenli olarak askıya
alınız.
Tekerlekleri sökünüz.
Bijonları karşılıklı olarak gevşetiniz.
Tahrik mili (şaft) ve fren borusunu
sökünüz.
Fren borusunu sökerken hidrolik yağını temiz
bir kaba boşaltınız.
Tahrik milini uygun anahtar kullanarak
sökünüz.
UYGULAMA FAALİYETİ
34
Aksı askıya alınız.
Aksın çalışanlara ve sızdırmazlık elemanlarına
zarar vermemesi için askıya alınız.
Aksı şasiye ve diferansiyele
sabitleyen montaj civatalarını
sökünüz.
Aksı şasiye ve diferansiyele sabitleyen montaj
civatalarını uygun anahtar kullanarak ve
karşılıklı olarak sökünüz.
Aks grubunu makineden dışarıya
alınız.
Aks grubunu güvenli bir şekilde makineden
alınız.
Aks kovanından dışarı dökülecek olan yağları
temiz bir kaba boşaltınız.
Boşaltılan yağ içerisinde metal parçacık
kontrolü yapınız.
Diferansiyeli takoza alınız.
Koruyucu yarım muhafaza sacını
sökünüz. Koruyucu yarım muhafaza sacını sökünüz.
Fren sistemi tespit civatalarını
sökünüz.
Fren sistemi tespit civatalarını sökünüz.
Kablo demeti konektörü
Arka akstaki arka fren yağ sıcaklığı müşiri
konektörünü (3) (CN-R56) devre dışı bırakınız.
Aks grubunun yağını boşaltınız.
Aks grubu yağını temiz bir kaba boşaltarak
metal kontrolü yapınız.
Kapağı planet taşıyıcısına tespit
eden civataları sökünüz.
Kapağı planet taşıyıcısına tespit eden civataları
sökünüz.
35
Kapağı ve contayı çıkartınız. Kapağı ve contayı çıkartınız.
Özel aks mili takımı ile aks milini
sabitleyiniz. Özel aks mili takımı ile aks milini sabitleyiniz.
Aks milini çıkartınız.
Aks milini çıkartırken yağ keçesine zarar
vermeden aks kovanına paralel olarak
çıkartınız.
Taşıyıcı, tekerlek grubuna tespit
eden civataları sökünüz.
Taşıyıcı, tekerlek grubuna tespit eden civataları
sökünüz.
Özel civata deliklerine uygun
aparat takarak planet dişli grubunu
akstan ayırınız.
Özel civata deliklerine uygun aparat takarak
planet dişli grubunu akstan ayırınız.
Tekerlek yatağı ayar somununu
kilitleyen civatayı ve yaylı
rondelayı sökünüz.
Çevre dişliyi çevre dişli
taşıyıcısından ayırabilmek için G
segmanını sökünüz.
Tekerlek yatağı ayar somununu kilitleyen
civatayı ve yaylı rondelayı sökünüz.
36
Tekerlek grubuna bir zincir
bağlayarak tekerlek yataklarına
binen yükü alınız.
Zinciri bir lift aracılığı ile tekerlek grubuna
bağlayınız.
Gerekli ise takoz ilavesi yapınız.
Ön aks takımını askı ile kaldırın ve krikoyla
destekleyin.
Bağlantı civatalarını sökün ve krikoyu
İndirirken ön aks takımını (6) demonte edin ve
yavaşça yukarı kaldırın.
Tekerlek yatağı ayar anahtarı ile
tekerlek yatağı somununu sökünüz.
Tekerlek yatağı ayar anahtarı ile tekerlek yatağı
somununu sökünüz.
Çevre dişlisini ve göbek grubunu
aks muhafazasından sökünüz.
Çevre dişlisini ve göbek grubunu aks
muhafazasından sökünüz.
Fren kampanası ve yatakları aks
muhafazasından sökünüz.
Fren kampanası ve yatakları aks
muhafazasından sökünüz.
Boşluk ayar pleytini ve pullarını
çıkartınız. Boşluk ayar pleytini ve pullarını çıkartınız.
Ara parçayı ve yatak konisini aks
muhafazasından sökünüz.
Ara parçayı ve yatak konisini aks
muhafazasından sökünüz.
Fren grubunu aks muhafazası
flanşına tespit eden civataları
sökünüz.
Fren grubunu aks muhafazası flanşına tespit
eden civataları sökünüz.
37
Fren grubunu çıkartınız.
Fren grubunun çıkartınız.
Aks yatak ve keçelerini değiştiriniz.
Aksın balansının yapılmasını
sağlayınız.
Aksı balans makinesinde kontrol ettirerek
gerekli ise balansını yaptırınız.
Onarım için gerekli yedek parçayı
belirleyerek temin ediniz.
Üretici firma normlarına uygun yedek
parça temin ediniz.
Gerekli emniyet tedbirleri alınmış
olan makineye aks grubunu
yaklaştırınız.
Gerekli emniyet tedbirleri alınmış olan
makineye aks grubunu yaklaştırınız.
Aks grubunu şasi ve
diferansiyeldeki yerine oturtunuz.
Şasiye ve diferansiyele sabitleyen
montaj civatalarını takınız.
38
Tüm civataları torkunda sıkınız.
Üretici firma katalogunda belirtilen değerlerde
torkmetre kullanarak tüm civataları torkunda
sıkınız.
Fren borusunu ve tahrik milini
takınız.
Tekerlekleri takınız.
Tekerlek bijonlarının boşluğunu düşük torkta
karşılıklı olarak sıkınız.
Makineyi askıdan aldıktan sonra tekerlek
bijonlarını torkunda sıkınız.
Makineyi bir müddet çalıştırıp hareket
ettirdikten sonra tekrar bijon sıkma torklarını
kontrol ediniz.
Makineyi askıdan indiriniz.
Kriko kullanarak makineyi kaldırınız.
Makineyi askıdan indiriniz.
39
Yol testi yapınız.
Güvenli bir ortamda yol testi yapınız.
İş makinelerinde operatörün yanına kimseyi
bindirmeyiniz.
Sonuçları değerlendirerek rapor
ediniz.
Sonuçları değerlendirerek rapor ediniz.
Olumsuzluklar var ise tekrar araştırınız ve
gideriniz.
40
KONTROL LİSTESİ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet,
kazanamadığınız becerileri Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. İş sağlığı ve güvenliği, yangın ve acil durum kurallarını
uyguladınız mı?
2. Makineyi askıya aldınız mı?
3. Tekerlekleri söktünüz mü?
4. Tahrik mili (şaft) ve fren borusunu söktünüz mü?
5. Aksı askıya aldınız mı?
6. Aksı şasiye ve diferansiyele sabitleyen montaj civatalarını
söktünüz mü?
7. Aks grubunu makineden dışarıya aldınız mı?
8. Koruyucu yarım muhafaza sacını söktünüz mü?
9. Fren sistemi tespit civatalarını söktünüz mü?
10. Aks grubunun yağını boşalttınız mı?
11. Kapağı planet taşıyıcısına tespit eden civataları söktünüz mü?
12. Kapağı ve contayı çıkarttınız mı?
13. Özel aks mili takımı ile aks milini sabitlediniz mi?
14. Aks milini çıkarttınız mı?
15. Taşıyıcı, tekerlek grubuna tespit eden civataları söktünüz mü?
16. Özel civata deliklerine uygun aparat takarak planet dişli grubunu
akstan ayırdınız mı?
17. Tekerlek yatağı ayar somununu kilitleyen civatayı ve yaylı
rondelayı söktünüz mü?
18. Tekerlek grubuna bir zincir bağlayarak tekerlek yataklarına binen
yükü aldınız mı?
19. Tekerlek yatağı ayar anahtarı ile tekerlek yatağı somununu
söktünüz mü?
20. Çevre dişlisini ve göbek grubunu aks muhafazasından söktünüz
mü?
21. Fren kampanası ve yatakları aks muhafazasından söktünüz mü?
22. Boşluk ayar pleytini ve pullarını çıkarttınız mı?
23. Ara parçayı ve yatak konisini aks muhafazasından söktünüz mü?
24. Fren grubunu aks muhafazası flanşına tespit eden civataları
söktünüz mü?
25. Fren grubunu çıkarttınız mı?
26. Aks yatak ve keçelerini değiştirdiniz mi?
27. Aksın balansının yapılmasını sağladınız mı?
28. Onarım için gerekli yedek parçayı belirleyerek temin ettiniz mi?
29. Gerekli emniyet tedbirleri alınmış olan makineye aks grubu
yaklaştırdınız mı?
41
30. Aks grubunu şasi ve diferansiyeldeki yerine oturttunuz mu?
31. Şasiye ve diferansiyele sabitleyen montaj civatalarını taktınız mı?
32. Tüm civataları torkunda sıktınız mı?
33. Fren borusunu ve tahrik milini taktınız mı?
34. Tekerlekleri taktınız mı?
35. Makineyi askıdan indirdiniz mi?
36. Yol testi yaptınız mı?
37. Sonuçları değerlendirerek rapor ettiniz mi?
DEĞERLENDİRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
42
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
1. Diferansiyellerde döndürülmüş ve momenti arttırılmış olan hareketin, araç çekiş
şekline göre, araçların ön veya arka tekerleklerine ileten düzeneğe ne denir?
A) Şaft
B) Diferansiyel
C) Aks
D) Mafsal
2. Aşağıdakilerden hangisi arka aks çeşitlerinden değildir?
A) Serbest akslar
B) Yarı serbest akslar
C) 3/4 yüzücü aks
D) 4/4 yüzücü aks
3. Aşağıdakilerden hangisi aks arızalarından değildir?
A) Uzama
B) Eğilme
C) Kırılma
D) Frezelerin aşınması ve kırılması
4. Çelik halka üzerine kauçuk kaplanmış ve iç kısımları yağ kaçağını önlemek için
yumuşak lastikle karışık kauçuktan imal edilmiş olan makine elemanı aşağıdakilerden
hangisidir?
A) O-Ring
B) Oil-Seal
C) T-Ring
D) Salmastra
5. Aks’a ait seri numarası makinenin neresinde bulunur?
A) Diferansiyel kutusu üzerinde
B) Cer dişli üzerinde
C) Şanzıman üzerinde
D) Diferansiyel kovanı üzerinde
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
43
ÖĞRENME FAALİYETİ–4
AMAÇ
Diferansiyeli sökebilecek, bakım onarımı yapabileceksiniz.
Motorlu araçlar atölyesi mekanik bölümü
İş makineleri yetkili servisleri
4. DİFERANSİYELLER
4.1. Görevi
Viraj alma sırasında, tekerlekli bir aracın, viraj dairesinin dış kısmında kalan
tekerlekleri iç tarafta kalan tekerleklere oranla daha hızlı döndürülmeye zorlanırlar. Bu
tekerleklerin, içtekilere olan bağlılıklarını korumaları ve aracın istenilen dönüş dairesini
çizebilmesi için daha uzun bir yol katetmeleri gerekir. Viraj alma sırasındaki bu durumu,
şematik olarak Şekil 4.3 üzerinde göstermek ve açıklamak mümkündür. Farklı dönüşlerle
aradaki mesafe farkı olamadığı zaman her teker bir miktar patinaj yapmaya çalışacaktır. Yani
tekerlekler kayma yaparak harekette farklılık yaratmaya çalışacaklardır. Bu tür sürekli
kaymalar ise lâstik ömrünü oldukça kısaltır ve belki de aracı kullanmak mümkün olmaz. Şu
halde dönüşlerdeki hareket farklılığını sağlayacak bir düzen gereklidir. Bu, diferansiyel dişli
kutusu adı verilen düzendir.
Kısaca özetleyecek olursak diferansiyelin üç temel görevi vardır:
Şafttan aldığı dairesel hareketi ayna mahruti dişli aracılığı ile 90° lik bir açı ile
akslar vasıtası ile tekerleklere iletir.
Dönüşlerde aks dişlileri ve pinyon dişlileri aracılığı ile iç tekerlekteki dönüş
hızını azaltarak aynı oranda dış tekerleğe ileterek aracın savrulmasını önleyerek
lastik aşıntılarını minimum seviyeye indirir.
Ayna mahruti dişlileri aracılığı şafttan gelen hareketin hızını düşürerek tork
artışı sağlar.
İş makinelerinde diferansiyel gövdesinin küçültülerek yere olan yakınlığı azaltılır.
Tork artışının sağlanabilmesi için ayna mahruti oranlaının kaybı planet dişli sistemi ile telafi
edilerek ayrı bir tork artışı sağlanır.
ÖĞRENME FAALİYETİ–4
AMAÇ
ARAŞTIRMA
44
4.2. Yapısı
Diferansiyellerin yapılarını arkadan itişli ve önden çekişli olmak üzere iki grupta
incelemek daha uygun olur.
Ancak yapıda ve parçalarda köklü bir farklılığın olmadığı görülmektedir. Tek
değişiklik, önden çekişli diferansiyelde hareket, vites kutusu çıkış milinden alınan helisel
dişli olan pinyon (mahruti) dişliye verilmektedir. Arkadan itişli diferansiyellerde ise hareket,
şafttan konik dişli olan pinyon (mahruti) dişliye verilmektedir.
Pinyon dişliden hareket ayna dişliye verilmekte, hareket aynaya bağlı olan diferansiyel
kafesine iletilmektedir. Kafese istavroz miliyle bağlı bulunan sayısı model, markaya ve
çeşide göre değişen istavroz dişlileri bulunur. İstavroz dişlilerinin ileri gidişlerde dönme
hareketi yoktur. İstavroz dişlileri kendi etrafında dönmezler. Ancak bunlarla kavraşmış olan
aks dişlilerine hareketi iletirler. Aks dişlileri iç kısımlarından frezeli dişliler yardımıyla aks
millerine hareketi iletirler.
Resim 4.1: Diferansiyel kutusu
45
Şekil 4.1: Diferansiyel kesiti
4.3. Çeşitleri
Diferansiyellerin çeşitleri şu şekilde sıralanabilir:
Kullanıldıkları araçlara göre;
Kontrollü kayma yapabilen diferansiyeller: Genellikle kamyon ve
otobüs gibi ağır hizmet araçlarında kullanılır. Bu diferansiyeller büyük
torkun ve hızın istenildiği yerlerde kullanılırlar.
Kayma yapmayan diferansiyeller: İş makinesi ve karayolu dışında
çalıştırılan ağır hizmet tipi araçlarda kullanılırlar. Kısaca hızın az fakat
torkun gerekli olduğu yerlerde kullanılırlar.
Standart diferansiyeller: Otomobillerde kullanılan diferansiyel
çeşididir. Hızın fazla fakat torkun daha az istenildiği araçlarda
kullanılırlar.
Ayarlarına göre diferansiyeller;
Ayar şimli diferansiyeller: Otomobillerde kullanılan ve ayna ile pinyon
arasındaki ayarın şim konularak istenilen değere getirildiği
diferansiyellerdir.
Ayar somunlu diferansiyeller: Bu diferansiyeller genellikle kamyon
otobüs gibi araçlarda kullanılır. Ayna dişli ile pinyon dişli arasındaki
boşluk ayna dişlinin yataklarındaki bulunan iki adet vidalı parça ile
aynayı sağa ve sola kaydırmak suretiyle oluşturulur.
46
Diferansiyelin araçtaki yerine göre;
Önden çekişli diferansiyeller: Önden çekişli araçlardaki diferansiyeller
ayar gerektirmeyen ve sadece pinyon ile ayna arasındaki bağlantı helisel
dişlilerle sağlanan ve hareketin yönünü terse çevirme görevi yapar. Vites
kutusuyla yekpare olarak yapılırlar.
Arkadan itişli diferansiyeller: Bu günkü kamyon, otobüs ve arkadan
itişli otomobillerde kullanılırlar. Ayna ve pinyon bağlantısı helisel hipoit
dişli olup hareketin yönünü 900 çevirmek için kullanılır. Ayarlarının
mutlaka yapılması gerekir.
4.4. Çalışması
Motordan gelen güç tork konvertörü, şanzıman ve tahrik millerinden geçerek ön ve
arka akslara aktarılır.
Aksın içinde güç ayna pinyonundan (1) ayna dişliye (5) iletilir ve yön 90°
değiştirilir. Güç aynı zamanda düşürülür ve pinyon dişliden (4) geçerek güneş
dişli miline (2) iletilir.
Güneş dişlinin gücü planet tipi cer ile daha da düşürülür ve aks miline ve
tekerleklere iletilir.
Şekil 4.2: Ayna mahruti kavraşması
Düz bir hat üzerinde yürüyüş esnasında;
Düz bir hat üzerinde yürüyüş esnasında, sol ve sağ tekerleklerin dönüş hızı
aynıdır, dolayısıyla diferansiyel donanımı içindeki pinyon dişli (4) dönmez.
Taşıyıcının (6) gücü pinyon dişli (4) ve yan dişliden (3) geçerek sol ve sağ
güneş dişli millerine (2) eşit olarak iletilir.
47
Şekil 4.3: Düz bir hat üzerinde yürüyüş
Dönüş esnasında;
Dönüş esnasında, sol ve sağ tekerleklerin dönüş hızı farklıdır, dolayısıyla
diferansiyel içindeki pinyon dişli (4) ve yan dişli (3), sol ve sağ dönüş hızlarına
uygun olarak dönerken taşıyıcının (6) gücünü güneş dişli miline (2) iletir.
Cerler;
Cer, motordan aktarılan devri azaltır ve tahrik kuvvetini arttırır.
Çevre dişli (4) aks gövdesine pres geçmelidir ve bir pimle pozisyonuna
sabitlenir.
Diferansiyelden iletilen ve güneş dişli milinden (5) geçen güç, planet dişli
mekanizmasıyla hızını azaltır ve tahrik kuvveti artar. Artan tahrik kuvveti planet
taşıyıcıdan (2) ve aks milinden (3) geçer ve tekerleklere iletilir.
48
Şekil 4.4: Diferansiyelden tekerleklere hareket aktarımı
Günümüz otomobil diferansiyelinde helisel konik dişlinin kullanılması ile ayna pinyon
dişli arasındaki ses kesilmiştir ve bunlar hızı artırılmış araçlardır. Aracın viraj alması
sırasındaki savrulmayı önleyebilmek için ağırlık merkezinin yere yaklaştırılması gerekir.
Ancak ağırlık merkezi bir dereceye kadar yere yaklaştırılır. Kardan mili ağırlık merkezinin
çok fazla yere yaklaştırılmasını engeller. Bu durumun ortadan kaldırılabilmesi için
diferansiyellerde hipoid dişli kullanılmıştır.
Hipoid dişlilerde pinyonun ekseni aynanın ekseninin altından geçer. Pinyon ekseni
ayna dişlisinin dik ekseninini merkezin biraz altında keser. Kardan mili bu durumda biraz
daha aşağıya alınmış olur. Araçlarda kardan milinin aşağıdan bağlanmasıyla araç ağırlık
merkezi yere yaklaştırılmış olur.
Hipoid dişlilerdeki diş helisi hemen hemen helisel konik dişlerdeki ile aynadır. Fakat
hipoid dişlide bölüm dairesi yüzeyi temelde koniktir. Dişlilerde kullanılan teknik ifadesi ile
iç yüzeyleri koniktir. Özetle diferansiyel ayna-mahruti dişlisi olarak düz konik dişler, helisel
konik dişler ve hipoit konik dişler kullanılmıştır.
49
Şekil 4.5: Diferansiyelin virajlarda tekerleklere etkisi
Konunun açıklık kazanabilmesi için aracın 90°lik bir virajı dönmeye çalıştığını
düşünelim. Dönüş yarıçapı 8 m olsun. Aracın teker eksenleri arasındaki mesafenin, yani; bir
bakıma araç genişliğinin 1.5 m olduğunu kabul edelim. Tekerlekli araç, yarıçapı verilen
virajda aşağıdaki gibi yol alır. Viraj sırasında iç tarafta kalan tekerlekler, 12 m dış tarafta
kalan tekerlekler 14, 25 m yol alır.
Diferansiyelin çalışması iki şekilde incelenir:
İleri Düz Gidiş
Hareket, şaft vasıtasıyla pinyon dişliye gelir. Pinyon dişli hareketini kendisinden
büyük olan ayna dişliye hızı azaltılmış olarak verir. Ayna dişliye bağlanmış olan diferansiyel
kafesine geçen hareket kafes içersindeki aks dişlilerine bağlantı olmadığı için geçemez.
Ancak kafese bağlı olan istavroz dişlilerine hareket iletilmiş olur. İstavroz dişlilerine bağlı
olan aks dişlilerine hareket istavroz millerinin kilitlenmesiyle geçer. Kısaca diferansiyel
kafesi döner bununla birlikte bağlı olan isvroz dişlisi ve aks dişlisi de hareket ederek akslara
hareket verilir. İleri harekette kesinlikle istavroz dişli ve aks dişlisi kendi ekseni etrafında
dönmez.
Virajlarda (Dönemeç) Gidiş
Araç herhangi bir viraja girdiğinde iç tekerin yavaş, dış tekerin ise hızlı dönmesi
istenir. Hareket şafttan pinyon dişliye ve oradan da ayna dişliye geçen hareket, diferansiyel
kafesine iletilir. İç tekerlek sürtünmeden dolayı yavaşlamaya çalışırken aks dişlisinin de
dönmesini sağlar. Ancak diferansiyel kafesi aynı hızda dönmeye devam edeceği için,
istavroz dişlilerin milinden iterek döndürmek isteyecektir. İstavroz dişlilerde durmak isteyen
aks dişlisinin üzerinden tekerlenmeye (dönmeye) başlayacaktır. Aynı zamanda diğer aks
dişlisini de döndürecektirler. Böylece bir aks dişlisi durmaya çalışırken diğer aks dişlisi daha
hızlı dönecektir. Bu harekette iç tekerin yavaş dış tekerin hızlı dönmesini sağlayacaktır.
50
Şekil 4.6: Diferansiyellerdeki yağ doldurma ve yağ boşaltma tapaları
4.5. Patinaj Önleme Sistemleri
İş Makinelerinde Kayma Önlemeli Diferansiyelin Çalışma Şekli
Şanzımandan aktarılan güç ayna dişliden (6) gövdeye (9), basınç halkasına (8), mile
(7), pinyona (3) ve dişliye (5) iletilir; sol ve sağ millere dağılır. Disklerden (2) ve levhalardan
(1) oluşan fren sistemi, yan dişlinin (5) arka yüzüne takılır. Basınç halkasından (8) mile (7)
iletilen torkla orantılı olan bir fren torku meydana getirilir.
Bu fren torku, yan dişli (5) ve gövdedeki (9) dönüşü sınırlamak için çalışır; dolayısıyla
sol ve sağ yan dişlileri (5) için ayrı dönmek zordur ve diferansiyelin hareketi sınırlıdır. Sol
ve sağ yan dişlilerinin (5) fren torku oluşturma mekanizması mil (7), sol ve sağ basınç
halkalarının (8) birbirlerine bakan yüzlerine eklenen kam yüzeyi ile desteklenir.
Basınç halkalarından (8) mile (7) aktarılan güç (tork), kam yüzeyine iletilir ama sağ ve
sol basınç halkalarını ayıran Fa kuvveti, bu kam yüzeyine iletilen torkla orantılı olarak
üretilir. Bu ayırma Fa yükü, sağ ve sol yan dişlilerin (5) arka yüzündeki frende etkisini
gösterir ve fren torkunu ortaya çıkarır.
51
Şekil 4.7: Kayma önleyici diferansiyelin çalışması
Sol ve sağ tekerleklerin tahrik kuvveti arasında dengesizlik olmadığında [Yol yüzeyi
durumu (sürtünme katsayısı) ve sağ ve sol tekerlek yükü birdir ve kova üzerindeki yük tam
olarak merkezlenmiştir.] şanzımandan gelen güç diferansiyel dişlisi tarafından eşit olarak
sola ve sağa bölünmüştür. Böyle bir durumda, sol ve sağ tekerleklerin tekerlek kayma sınırı
aynıdır, dolayısıyla şanzımandan gelen güç tekerlek kayma sınırını aşsa bile iki tekerlek de
kayacak ve diferansiyel tahrik edilmeyecektir. Yan dişlilerin arka yüzleri üzerinde yük
yoktur.
Dönüş esnasında;
Kayma önleyici diferansiyellere yerleştirilen diferansiyel dişliler, normal
diferansiyellerde kullanılan dişlilerle aynıdır, dolayısıyla makine döndürülürken iç ve dış
tekerleklerin dönüşü arasındaki fark kolayca ortaya çıkarılabilir.
52
Şekil 4.8: Kayma önleyici diferansiyelin dönüş durumu
Diğer Araçlar İçin Kayma Önleyici Diferansiyeller
Patinaj Önleme Sistemi, harekete geçme ve hızlanma sırasında döndürülen
tekerleklerin patinaj yaparak dönmesini engeller. Bu şekilde ASR, ABS'nin hızın
yavaşlaması sırasındaki yapmış olduğu görevi, hız artarken yapar. Her iki emniyet sistemi
lastik tekerlekler ve zemin (otoyol) yüzeyi arasında en ideal bir tutunma durumunun
sürekliliğini sağlarlar.
Harekete geçme ve normal hareket durumunda ABS kullanılmaz. Buna rağmen
tekerlek algılayıcıları (sensör) sürekli olarak tekerlek devir sayılarını ölçerler ve elektronik
sistemde bu ölçümleri karşılaştırırlar. Patinaj önleme sisteminin parçaları ABS bölümlerine
(yapı elemanlarına) kısmi olarak takılarak kullanılır. Bundan dolayı her iki sistem de araca
birlikte monte edilirler.
ABS' deki temel yapı elemanları ASR için şu ünitelerle tamamlanır:
Ek bir hidrolik ünite
Daha kapsamlı elektronik ünite
Elektronik gaz kumanda sistemi
Tekerlek devir sayıları, devir sayısı algılayıcıları (sensör) tarafından algılanırlar ve
kumanda kutusuna iletilirler. ABS ve ASR için görev yapan kumanda kutusu bu bilgileri
işleme alır. Tekerleklerin döndürülmesi (patinajı) ASR'nin iki ayar devresi tarafından
engellenir.
53
Birinci Ayarlama Devresi
Döndürülen tekerleklerden bir tanesi patinaj yapana kadar sürücü çok fazla gaz
verirse, bu tekerlek döndürme sürtünmesine ulaşana kadar frenlenir.Bu sırada basınç
ayarlama valfi tekerlek fren silindirlerindeki basıncın ayarlanması için ayarlama valfi
üzerindeki elektro manyetik ventillerle bağlantı kurar.
Patinaj yapan tekerleğin frenlenmesi için basınç ayar valfinden ayarlanmış basınç ilgili
manyetik ventiller üzerinden fren silindirlerine iletilir. Patinaj yapan tekerlek çok sert olarak
devir sayısı artmayacak bir şekilde frenlenirse basınç sabit tutulur. Tekerlek devir sayısı
optimum sürtünmeye ulaştığında basınç ayarlama valfi ile basınç tekrar düşürülür.Bu
ayarlama işlemi bir döndürülen tekerlek için veya her iki tekerlekte aynı anda patinaj
yapıyorsa her tekerlek ayrı ayrı frenlenir.
İkinci Ayarlama Devresi
Bir döndürülen tekerin patinaja başlamasıyla fren moment ayarlayıcısı (kumanda
kutusu) devreye giriyorsa ve ikinci döndürülen (tahrikli) tekerlek patinaja başlama
noktasında duruyorsa bu anda ikinci ayarlama devresi çalışır. Sistem, tahrikli tekerleklerdeki
döndürme momentinin çok yüksek olduğunu algılar.
Elektronik gaz kumanda sistemi ile milisaniye süresinde döndürme momenti düşecek
şekilde motor devirleri ayarlanır. Döndürme momentinin bu ayarlama işlemi sürücü tam gaz
verdiği anda otomatik olarak devreye girer.
Patinaj önleme sistemi prensipte öyle yapılmıştır ki bir döndürülen tekerleğin düşük
devirlerle patinaj yapması durumunda ilk önce fren moment ayarlama sistemi devreye girer.
Araç hızının artmasıyla da döndürme moment ayarlaması en yüksek safhasına ulaşır. Sistem
en hızlı bir şekilde çok yüksek bir ön döndürme momenti elde edebilmek için düşen
ayarlama işleminin giderilip giderilmediğini kontrol eder. Sürücü ASR'nin görev yapıp
yapmadığını fonksiyon göstergesinden izler. Yüksek kar kalınlığında ve gevşek kum
üzerinde hareket etmelerde, ASR uygun bir etki göstermeyebilir. Bundan dolayı hareket
alanı için özel bir ayarlama programlanmıştır. Bu programı sürücü isteğine göre kullanabilir.
Bir "kar zinciri şalterinin" kumandasıyla döndürülen tekerleklerde yüksek oranda bir
sürtünmeye izin verilir. Böylece tekerlekler "serbest kürekleme" yapabilirler. Bu ayarlama
sistemi düşük hız alanlarında sınırlandırılmıştır.
Sistemin Avantajları Harekete geçme ve hızlanma sırasında döndürülen tekerleklerin patinajı
engellenir. İdeal ön hareket ve hareket sabitliği için otomatik çalışan sistemdir. Özellikle tek taraflı kayganlıkta (patinaj anında) harekete geçme yardımı
(diferansiyelin %100 oranında kapalı kilitli olması durumunda) sağlar. Kullanıldığı Yerler
Pahalı otomobillerde ve ağır vasıtalarda ABS ile birlikte kullanılır.
54
4.6. Sızdırmazlık Elemanları
Diferansiyeller konik ve hipoid dişli grubunun beraber çalıştığı bir dişli grubu
ünitesidir. Dişliler çalışırken sürtünmeden dolayı aşırı derecede ısınır ve aşınırlar. Dişli
aralarında herhangi bir madde olmadığı için ses ve gürültüye sebebiyet verirler.
Bütün bu olumsuzlukların önüne geçmek için diferansiyel içerisine dişli yağının
konulması gerekir. Dişli yağı, dişlilerin sessiz çalışmasını, sürtünmeden dolayı meydana
gelebilecek ısı ve aşıntıları en düşük seviyeye indirmesini sağlayan çok önemli bir maddedir.
Dişli sistemlerinde kullanılan yağların zamanla eksilmemesi ve sistemin daha sağlıklı
ve daha uzun ömürlü olması için sızdırmazlık elemanlarına ihtiyaç vardır. Bu elemanları
şöyle sıralayabiliriz:
Contalar
Contalar genellikle kapak ve gövde arasında kullanılan özel kâğıt lastik maddelerden
imal edilen gereçlerdir. Diferansiyellerde, diferansiyel kapağı ve diferansiyel
gövdesi arasında kullanıldığı gibi diferansiyel kovanı (aks kovanı) ve gövde arasında
da kullanılır.
Yağ Keçeleri (Oil Seal)
Diferansiyel gövdesi ile miller arasında kullanılır ve ısıya dayanıklı kauçuk
maddelerden imal edilirler. Sızdırmazlığı arttırmak ve şekil bozukluklarına sebebiyet
vermemek için çelik yay destekli imal edilirler.
Toz Keçeleri
Gövde ile dış ortamların temasını kesmeye yönelik basınç ve ısı gibi etkilere maruz
kalmayan bir sızdırmazlık elemanıdır.
O-Ringler (O Halka)
Gövde ile miller arasında olup basınçlı yağların tahliyesinde sıkça kullanılırlar.
4.7. Kullanılan Yağlar
Diferansiyellerde dişliler arasındaki sürtünmeler ve dişliler üzerindeki moment
aktarımı oluştuğundan aşıntı ve ses meydana gelir. Bu sesin ve aşıntının kesilmesi mümkün
değildir. Fakat en aza indirmek mümkündür. Diferansiyeller dişlilerinin aşıntısını aza
indirecek bir sıvıya, yani yağa ihtiyaç vardır. Yeterli miktarda yağ bulunan diferansiyel
kutusunda ses kesilmiş olur. Ancak dişlilerin çarpması sonucunda yağı köpürerek azalması
ve diferansiyel havalandırma borularından kaçarak azalmasını önlemek için köpürmeyen
cinsten olması istenir. Bu nedenle diferansiyellerde SAE 80-90 numara hipoit dişli yağı
kullanılmaktadır.
55
4.8. Ölçme ve Kontrol
Tablo 4.1: Diferansiyel ölçüm tablosu
4.9. Ayarlar ve Yapılış Yöntemleri
Diferansiyellerin sağlıklı ve uzun süre arıza yapmadan çalışması için bakımlarının ve
özellikle ayarlarının çok iyi yapılması gerekir. Günümüzde diferansiyellerde yapılan ayarlar
şunlardır:
Şekil 4.9: Diferansiyel detayları (araçlar için)
56
Ayna Dişlinin Çarpıklık ve Yalpa Ayarı
Diferansiyel tamamen söküldüğü veya ayna dişlisi değiştirildiğinde aynanın yalpası
mutlaka kontrol edilmelidir. Bu ayarın yapılabilmesi için, bir komparatörün ayağı aynanın
sırtına gelecek şekilde bağlanır. Komparatör saati sıfırlanır.
Ayna dişli bir tur döndürülür, sıfırın sağındaki en yüksek değerle solundaki en düşük
değer 0,15 mm’yi geçerse ayna çarpıktır ve değiştirilmesi gerekir. Ancak değiştirildikten
sonra mutlaka aynanın torkunda sıkılıp sıkılmadığı kontrol edilmelidir.
Pinyon Dişlisinin Yataklarının Sıkılık Ayarı
Bu ayara ön yükleme ayarı da denilmektedir. Bu ayarda pinyon dişli yerine takılır.
Arka taraftan ön yatak zarfı, şim, mafsal flanşı ve somunu takılır. Ancak yağ keçesi
takılmaz. Somun 35–40 kgm torkunda sıkılır. Pinyon dişli birkaç tur sıkıldıktan sonra
döndürülür. Pinyon dişli bir torkmetre ile döndürülmeye çalışılır ve döndüğü moment
okunur. Bu işlem birkaç tur için yapılarak değerin ortalaması alınır. Bulunan değer 12–25
kgm arasında olmalıdır. Sıkı ise şim çıkarılır. Az ise şim ilave edilerek istenen değere
getirilir.
Ayna ile Pinyon Dişli Arasındaki Boşluk Kontrolü
Ayna dişlinin arka yüzeyine dayanacak şekilde bir komparatör yerleştirilir. Ayna dişli
pinyon dişliye itilir ve komparatör bu durumda sıfırlanır. Ayna dişli pinyon dişliden
uzaklaşacak şekilde döndürülmeden itilir ve komparatörün değeri okunur. Bu kontrol en az
dört yerden yapılır ve arasındaki boşluk değeri 0,1–0,2 mm arasında olması gerekir, boşluk
fazla ise ayna pinyon dişliye doğru şimle veya somunla itilir.
Ayna ile Pinyon Arasındaki İz Ayarı
Diş temasının istenen şekilde olması için yapılan ayardır. Bu ayarın doğru olmaması
durumunda diferansiyel ayna ve pinyon dişlileri erken aşınır ve şüphesiz pahalı bir onarım
ortaya çıkar. Diş temas ayarı kontrolü için öncelikle dişlerin birbirleri ile olan temas şekilleri
tespit edilmesi gereklidir. Bunun için ayna ile pinyon dişlerine sülyen boya ya da başka bir
renkli madde sürülür. Bu amaçla Prusya mavisi de kullanılmakla beraber en net sonuç sülyen
boya ile alınır. Sülyen üç, dört dişi kapsayacak şekilde ve dört ayrı noktaya sürülmelidir.
Ayna dişli her iki yönde tam bir tur döndürülür. Dişlerin birbirine tam oturabilmesi için ayna
dişlinin dönmesi sırasında baskı uygulanır. Yani ayna pinyona doğru bastırılarak döndürülür.
Boyalı dişler ile diş boşlukları gözlenir. Şekiller yorumlanıp değerlendirilir ve istenen doğru
diş teması oluncaya kadar şimle ayar yapılır. Şekil 4.10’da diş temasları gösterilmektedir.
57
Şekil 4.10: Düzgün ve hatalı diş basması
4.10. Sökme Takmada Dikkat Edilecek Hususlar
Diferansiyeller ağır parçalardan meydana gelir. Bu nedenle çalışma anında bir
yardımcıya ihtiyaç vardır.
Makine sehpaya alınarak tekerlekler sökülür. Diferansiyel yağı temiz bir kaba
boşaltılarak yağ içerinde metal kontrolü yapılır. Metal kontrolü diferansiyelde olası bir
arızanın önemli ipuçlarını verir. Cer dişli grubu sökülerek akslar aks kovanına paralel bir
şekilde yağ keçelerine zarar vermeden çıkarılır. Tekerlek rulmanları çektirme kullanılarak
çıkartılır. Ayna mahruti dişlileri bir lift yardımıyla gövdeden alınarak temiz yere serilir.
Parçalar temizleme sıvısı ile temizlenerek göz kontrolü yapılarak arızalı olan parçalar tespit
edilir. Gövde ile kapak arasındaki conta alınarak conta yüzeyleri temizlenir. Diferansiyel
tolama işlemi sökme işleminin tersi uygulanarak monte edilir. Yağ keçeleri ve sızdırmazlık
elemanları kontrol edilerek arızalı olması durumunda yenisiyle değiştirilir. Gövde ile kapak
arasındaki conta mutlaka yenisiyle değiştirilir. Montaj işlemi bittikten sonra üretci firma
normlarında yağ dolumu yapılarak makine çalıştırılır ve sızıntı kontrolü yapılır. Civatarda
meydana gelebilecek yağ sızıntılarına karşı özel sızdırmazlık sıvı contalar kullanılır.
4.11. Arızaları
Diferansiyel çalışma esnasında bazı hallerde arızalanabilir. Bu hallerin başında
sistemin yağsız kalması ya da yağın özelliğini yitirmesi gelir.
58
Çok sık rastlanan bir diğer arıza da diferansiyel içine karışan sudur. Su keçenin içeri
su alabilmesi ve tahliye supabının işlevini yitirmesi gibi dış etkenler sebebi ile sisteme
karışabilir.
Diğer arıza sebebi ise genellikle patinaj ile meydana gelen boşluklardır. Tüm bu
arızalar kulak tırmalayıcı seslere sebep olan ve diferansiyelin görevini yapmasına engel
teşkil edecek ayna mahruti arızalarına sebep olacaktır. Bu safhadan sonra bakım değil
tamirat işlemleri devreye girerek, ses ile ilgili dişli (ayna mahruti dişlisi) ve rulmanların
değişimi söz konusu olmaktadır.
Tamirat boyutuna ulaşmadan sürücülerin yapabilecekleri işlemler: Gözlem, periyodik
bakım ve zamanında müdaheledir. Normal kullanım şartlarında kullanılan bir aracın dişli
kutusunda uzun ömürlü bir kullanım için yapılması gereken tek şey bakımdır.
Resim 4.2: Park freni devre dışı bırakma gresörlüğü (iş makineleri için)
Arıza anında makinenin çekilebilmesi için park freninin devre dışı kalması gerekir. Bu
nedenle gres pompası ile gresörlükten gres basılması ile park freni boşa çıkarılmalıdır.
59
Diferansiyeli sökerek bakım ve onarımını yapınız.
İşlem Basamakları Öneriler
İş sağlığı ve güvenliği, yangın ve
acil durum kurallarını uygulayınız.
İşyerinin, havalandırma, ısıtma ve aydınlatma
gibi öncelikli şartlarının yerine getirilmesi
gerekir.
Yanıcı, parlayıcı ve patlayıcı maddelerin kontrol
altına alınması gerekir.
Çalışılan zeminin yağdan arındırlılması gerekir.
Yakıt ve yağ boşaltma işlemi titizlikle ve uygun
kaplara boşaltılarak yapılmalıdır.
Makineyi askıya alınız.
Makineyi dengeki ve güvenli bir şekilde askıya
alınız.
Tekerlekleri sökünüz.
Makineyi askıya almadan tekerlek bijonlarını
karşılıklı olarak gevşetiniz.
Makineyi askıya alınız ve tekerlek bijonlarını
sökünüz.
Tekerleği emniyetli bir şekilde yardım alarak
araçtan alınız.
UYGULAMA FAALİYETİ
60
Diferansiyel ve cer yağlarını
boşaltınız.
Diferansiyel yağında metal
kontrolünü yapınız.
Boşaltılan diferansiyel yağını başparmak
uçlarının arasına alarak sürtünmesini inceleyiniz.
Metal tortuları var ise parmak uçlarında bunu
hissedeceksiniz.
Metal tortuları diferansiyel içerisindeki ayna
mahruti ve aks dişlilerinin düzensiz temas
ettiğinin göstergesidir.
Şaft bağlantılarını sökünüz.
Diferansiyel kovanının şasi
bağlantılarını sökünüz.
61
Diferansiyel kovanını makineden
alınız.
Diferansiyel taşıyıcı takımını (23) diferansiyel
kutusundan (25) ayırın.
Halatın çıkmasını önlemek üzere dikkatli
olunmalıdır.
Delikli civata 2’yi takın ve geçici olarak kafes
takımını (20) kaldırın.
Kafes ve diferansiyel kutusu üzerine eşleştirme
işaretleri koyun.
Civatayı (21) sökün.
Basınç vidasını vidalayın ve kafes takımını O-
halka görünene kadar kaldırın.
Kafes takımını kaldırın ve sökün.
Sağ - sol cerleri ve kovanları
çıkartınız. Sağ ve sol cerleri ve kovanlarını çıkartınız.
62
Cer grubunu ve planet dişlileri
sökünüz.
1. Planet dişlisi (diş sayısı: 26)
2. Planet taşıyıcı
3. Aks mili
4. Çevre dişlisi (diş sayısı: 69)
5. Güneş dişlisi mili (diş sayısı: 15)
Dişlileri gözle kontrol ediniz. Dişlilerde kırılma, aşınma, ezilme ve çapak
olup olmadığını kontrol ediniz.
Sağ - sol fren mekanizmalarını ve
akslarını çıkartınız.
Sağ - sol fren mekanizmalarını ve akslarını
çıkartınız.
Aksları çıkartırken keçelere zarar vermemesi için
aks kovanına paralel çıkartınız.
Ayna, mahruti ve istavroz dişli
grubunu yerinde sökünüz.
Diferansiyel taşıyıcı takımını (23) diferansiyel
kutusundan (25) ayırın.
Halatın çıkmasını önlemek üzere dikkatli
olunmalıdır.
Diferansiyel taşıyıcı takımı, yaklaşık110 kg’dır.
63
Dişlilerde iz kontrolünü yapınız.
Diş teması modeli ayna dişli ucuna 5
mmmesafeden başlamalı ve diş uzunluğunun
yaklaşık %50’sini kapsamalıdır.
Bu model diş yüksekliğinin merkezinde yer
almalıdır.
Ayna, mahruti ve istavroz dişli
grubunu parçalarına ayırınız.
Patinaj önleme kavramasını
sökünüz.
Dişli muhafazasını (26) diferansiyel kutusundan
ayırın.
Sökülen parçaların ölçüm ve
kontrollerini yapınız.
Sökülen parçaların ölçüm ve kontrollerini
yapınız.
Arızalı parçaların onarım ve
değişimini yapınız. Arızalı parçaların onarım ve değişimini yapınız.
64
İstavroz ve patinaj grubunu monte
ediniz.
Pinyon dişli (35) ve istavroz milini (36) takın.
Ayna ve mahrutu grubunu monte
ediniz.
Rulmanı (29a) kutuya (29) presleyerek geçirin.
Rulmanı (27) kutuya (28) presleyerek geçirin.
Ayna dişliyi (43) takoz üzerine dişli kısmı
aşağıya bakacak şekilde yerleştirin.
Kılavuz civata’yı ayna dişli (43) üzerine
yerleştirin.
Kutuyu (29) indirip ayna dişliye (43) takın ve
ayna dişli bağlantı civatalarını (42) sıkın.
Bağlantı civatalarına yapıştırıcı madde sürünüz.
İz kontrolü (backlash) ve rulman
yükleme (boşluk) ayarı yapınız.
Ayna pinyon dişli ayna dişliden çok uzak ise;
Pinyon dişlideki pulları ayna dişliye
yaklaştırmak üzere pulları azaltın.
Ayna dişliyi pinyon dişliden iyice
uzaklaştırın ve boşluğu doğru şekilde
ayarlayın.
Ayna pinyon dişli ayna dişliye çok yakın ise;
Pinyon dişlideki pulları ayna dişliden
uzaklaştırmak üzere pulları arttırın.
Ayna dişliyi pinyon dişliye yaklaştırın ve
boşluğu doğru şekilde ayarlayın.
Ayna dişli pinyon dişliye çok yakın ise;
Pinyon dişlideki pulları ayna dişliye
yaklaştırmak üzere pulları azaltın.
Ayna dişliyi pinyon dişliden iyice
uzaklaştırın ve boşluğu doğru şekilde
ayarlayın.
Ayna dişli pinyon dişliden çok uzak ise;
65
Pinyon dişlideki pulları ayna dişliden
uzaklaştırmak üzere arttırın.
Ayna dişliyi pinyon dişliye yaklaştırın ve
boşluğu doğru şekilde ayarlayın.
Diferansiyel dişli grubunu kovana
monte ediniz.
Diferansiyel taşıyıcı takımını (23) kaldırın ve
diferansiyel kutusunu (25) takma bölümüne
getirin.
O-halka (24a) ve keçeleri (24b) sağ ve sol rulman
taşıyıcılara (24) takın.
Sağ - sol cerleri ve kovanlarını
takınız.
Sağ - sol cerleri ve kovanlarını takınız.
Sağ - sol fren mekanizmalarını ve
akslarını takınız.
Sağ - sol fren mekanizmalarını ve akslarını
takınız.
Fren ayarı yapınız.
Fren ayarı yapınız.
Aracı test ettikten sonra tekrar fren ayarlarını
kontrol ediniz.
Fren hortumu gevşeklik ayar kolunu (2) takın (ön
diferansiyel). Arka diferansiyel için, gevşeklik
ayar kolunu arka çerçeveye takın.
Boruyu (1) takın.
Diferansiyel kovanını makineye
bağlayınız.
Kapağı (8) diferansiyel kutusu (7) üzerine takın.
Aks gövdesi
“Aks gövdesi takımının demontajı ve montajı”
ünitesinden yararlanarak sağ ve sol gövde
takımlarını takın.
Arka destek (arka diferansiyel) “arka aks
takımının sökülmesi ve takılması” bölümünden
yararlanarak arka desteği (6) takın.
Yağ sıcaklığı müşiri (arka diferansiyel) (1) yağ
66
sıcaklığı müşirini (5) takın ve konektörü (4)
bağlayın.
Diferansiyel ve cer yağlarını
doldurunuz.
Tekerlekleri takınız.
Tekerlek bijonlarının boşluklarını karşılıklı
olarak kısmi tork uygulayarak sıkınız.
Makineyi sehpadan indirdikten sonra tekerlek
bijonlarını torkunda sıkınız.
Aracı bir müddet çalıştırıp hareket ettirdikten
sonra tekerlek bijonlarını tekrar kontrol ediniz.
Makineyi zemine indirerek test
ediniz.
Makineyi kontrollü ve güvenli bir şekilde zemine
indirerek açık alanda test ediniz.
67
KONTROL LİSTESİ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet,
kazanamadığınız becerileri Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. İş sağlığı ve güvenliği, yangın ve acil durum kurallarını
uyguladınız mı?
2. Makineyi askıya aldınız mı?
3. Tekerlekleri söktünüz mü?
4. Diferansiyel ve cer yağlarını boşalttınız mı?
5. Diferansiyel yağında metal kontrolünü yaptınız mı?
6. Şaft bağlantılarını söktünüz mü?
7. Diferansiyel kovanının şasi bağlantılarını söktünüz mü?
8. Diferansiyel kovanını makineden aldınız mı?
9. Sağ - sol cerleri ve kovanları çıkarttınız mı?
10. Cer grubunu ve planet dişlileri söktünüz mü?
11. Dişlileri gözle kontrol ettiniz mi?
12. Sağ - sol fren mekanizmalarını ve akslarını çıkarttınız mı?
13. Ayna, mahruti ve istavroz dişli grubunu yerinde söktünüz mü?
14. Dişlilerde iz kontrolünü yaptınız mı?
15. Ayna, mahruti ve istavroz dişli grubunu parçalarına ayırdınız
mı?
16. Patinaj önleme kavramasını söktünüz mü?
17. Sökülen parçaların ölçüm ve kontrollerini yaptınız mı?
18. Arızalı parçaların onarım ve değişimini yaptınız mı?
19. İstavroz ve patinaj grubunu monte ettiniz mi?
20. Ayna ve mahrutu grubunu monte ettiniz mi?
21. İz kontrolü (backlash) ve rulman yükleme (boşluk) ayarı
yaptınız mı?
22. Diferansiyel dişli grubunu kovana monte ettiniz mi?
23. Sağ - sol cerleri ve kovanlarını taktınız mı?
24. Sağ - sol fren mekanizmalarını ve akslarını taktınız mı?
25. Fren ayarı yaptınız mı?
26. Diferansiyel kovanını makineye bağladınız mı?
27. Diferansiyel ve cer yağlarını doldurdunuz mu?
28. Tekerlekleri taktınız mı?
29. Makineyi zemine indirerek test ettiniz mi?
DEĞERLENDİRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
68
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi diferansiyelin görevlerinden değildir?
A) Şafttan aldığı dairesel hareketi ayna mahruti dişli aracılığı ile 90°lik bir açı ile
akslar vasıtası ile tekerleklere iletir.
B) Dönüşlerde aks dişlileri ve pinyon dişlileri aracılığı ile iç tekerlekteki dönüş hızını
azaltarak aynı oranda dış tekerleğe ileterek aracın savrulmasını önleyerek lastik
aşıntılarını minimum seviyeye indirir.
C) Ayna mahruti dişlileri aracılığı şafttan gelen hareketin hızını düşürerek tork artışı
sağlar.
D) Ayna mahruti dişlileri aracılığı vites kutusundan gelen hareketin hızını arttırarak
hız artışı sağlar.
2. Aşağıdakilerden hangisi diferansiyelin parçalarından değildir?
A) Ayna dişli
B) Mahruti dişli
C) Krameyer dişli
D) Aks dişlisi
3. Diferansiyellerde hangi tip yağ kullanılır?
A) Hipoid dişli yağı
B) Hidrolik yağ
C) Gres yağı
D) Kauçuklu yağ
4. Aşağıdakilerden hangisi diferansiyellerde yapılan ayarlardan değildir?
A) Ayna dişlisinin yataklarının sıkılık ayarı
B) Ayna dişlinin çarpıklık ve yalpa ayarı
C) Pinyon dişlisinin yataklarının sıkılık ayarı
D) Ayna ile pinyon dişli arasındaki boşluk ayarı
5. Şaft aracılığı ile alınan hareketin torkunu arttırarak tekerleklere ileten düzenek
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Aks dişlileri
B) Cer dişlileri
C) Pinyon dişlileri
D) Tork konvertör
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
69
ÖĞRENME FAALİYETİ–5
AMAÇ
Tandemlerin makine üzerinde kontrollerini yapabilecek ve tandemleri
sökebileceksiniz.
Motorlu araçlar atölyesi mekanik bölümü.
İş makineleri yetkili servisleri.
5. TANDEMLER
5.1. Görevi
Şekil 5.1: İş makinelerinde hareket iletim sistemi
Arka tekerleklerin arazinin durumuna göre aşağı-yukarı hareket etmesini sağlayan ve
aks görevini gören ekipmanlardır.
ÖĞRENME FAALİYETİ–5
AMAÇ
ARAŞTIRMA
70
5.2. Yapısı
Şekil 5.2: Tandem
Tandem tahrik mekanizması şu kısımlardan oluşmaktadır (Yukarıda bir taraftaki
tandem tahrik mekanizması gösterilmiştir. Bu makinede kullanılan aynı parçaların adetleri ( )
parantez içerisinde gösterilmiştir.):
1. Tahrik zinciri (2 takım)
2. Tahrik zinciri ( 2 takım)
3. Tahrik zinciri (2 adet)
4. Zincir dişlisi (2 adet)
5. Mil (2 adet)
6. Mil (2 adet)
7. Rulman yuvası (4 adet)
8. Arka tekerlek ( 4 adet)
5.3. Çeşitleri
Tandemler çalışma şekillerine göre, zincirli ve dişli tandemler olmak üzere iki gruba
ayrılır.
5.3.1. Zincirli Tandemler
Diferansiyelden akslar aracılığı ile aldığı hareketi zincir yardımıyla arka tekerleklere
ileten bir mekanizmadır.
5.3.2. Dişli Tandemler
Diferansiyelden akslar aracılığı ile aldığı hareketi dişliler yardımıyla arka tekerleklere
ileten bir mekanizmadır.
71
5.4. Çalışması
İki rulman yuvası (7) ile birlikte muhafazaya civatalanmış olan tandem tahrik
muhafazası, iki mil (5 ve 6) yataklar ve her biri tahrik edilen zincir dişliyi taşıyan iki zinciri
(1 ve 2) yapısında barındırır (Şekil 5.1).
Miller iki arka tekerleğin, yani ön ve arka tekerleklerin tekerlek poryaları ile
entegredir. Bu nedenle, tandem tahrik mekanizması, makinenin her bir tarafında bulunan
tandemde arka akstan iki tekerleğe güç iletme işlevini yerine getiren bir mekanizmadır.
Şekil 5.3: Sistemin çalışması (tandem)
4. Zincir dişlisi
6. Mil
7. Rulman yuvası
10. Kapak
11. Kendinden kilitli somun
12. Konik masuralı rulman
13. Rulman yuvası
14. Burç
15. Kovan
16. Porya
17. Kovan
18. Konik masuralı rulman
19. Kovan
20. Yağ keçesi
72
İki konik masuralı rulman (12 ve 18) tarafından desteklenen mil (6) fren diskleri
paketinin monte edilmiş olduğu poryayı taşımaktadır.
5.5. Tandemlerde Yapılan Kontroller
Şekil 5.4: Tandem dişli kutusu
Her 500 saatlik çalışmadan sonra veya üç ayda bir yağ seviyelerini kontrol edilmelidir.
Doğru sonuç için makinenin düz bir zemine çekilmesi gerekir. Yağ doldurma tapası
çıkarılır ve yağ seviyesine bakılır. Yağ seviyesi, doldurma deliğinin alt tarafında olmalıdır.
Yağ doldurulmadan önce yağ deliği temizlenmelidir. Gerkli ise yağ ilavesi yapılmalıdır. Yağ
ilavesi yapılırken aynı marka ve viskozite yağ kullnılmalıdır. Yağ ilavesinden sonra yağ
tapası takılmalıdır.
Zincir ve dişli arasındaki aşıntı kontrollerine paralel olarak zincir gerginlik
kontrollerinin de yapılması gerekir. Sistemin sağlıklı çalışabilmesi için yağ sızıntı kontrolü
yapılmalıdır. Sızdırmazlık elemanları kontrol edilerek arızalı olanlar yenisi ile değiştirilir.
5.6. Arızaları ve Belirtiler
Tandemler iş makinelerinin aktarma organlarından aldıkları hareketi eşit olarak çoklu
arka tekerleklere ileten dişli ya da zincirli mekanizmalardır. Çalışma şartlarında arızalarını
değişik şekillerde gösterirler.
Yol sürüş esnasında tekerleklerde meydana gelen yalpalama aks bilyelerinde arıza
olduğunun belirtisidir. Makinenin ilk kalkış anında vuruntu ve titreşimin belirtisi tandem
tahrik zincirinin boşluk ayarının fazla olduğunu gösterir. Tandem tahrik zincirinin
gereğinden fazla sıkı olması ise tandem tahrik zincirinin kopması anlamına gelir. Dönüşlerde
ses yapması ise orta aks bilyesinde bozulma olduğunu gösterir. Yük altında makinenin tek
taraflı hareket etmesi ise orta aksın kesmesi arızasına işaret etmesi anlamına gelir.
73
Tandemlerin makine üzerinde kontrollerini yapınız ve tandemleri sökünüz.
İşlem Basamakları Öneriler
İş sağlığı ve güvenliği, yangın
ve acil durum kurallarını
uygulayınız.
İşyerinin, havalandırma, ısıtma ve aydınlatma gibi
öncelikli şartlarının yerine getirilmesi gerekir.
Yanıcı, parlayıcı ve patlayıcı maddelerin kontrol
altına alınması gerekir.
Çalışılan zeminin yağdan arındırlılması gerekir.
Yakıt ve yağ boşaltma işlemi titizlikle ve uygun
kaplara boşaltılarak yapılmalıdır.
Tandem bağlantılarını kontrol
ediniz.
Tandem bağlantılarının gevşeklik ve sızdırmazlık
kontrolünü yapınız.
Tandemdeki yağı kontrol
ediniz.
Tandem yağ seviye ölçüm tapası çıkarılarak yağ
seviyesi ölçülür.
Yağ seviyesi tapanın hemen altında olmalıdır.
Tandem havalandırma
deliklerini kontrol ediniz.
Tandem havalandırma deliklerinde tıkanıklık ve
yabancı made olup olmadığını kontrol ediniz, varsa
temizleyiniz.
UYGULAMA FAALİYETİ
74
Makinede fonksiyon testi
yapınız.
Güvenlik tedbirlerini alınız.
Makine askıda iken fonksiyon testi yapınız.
Tandem hareket iletimini
kontrol ediniz.
Tandem arızasına karar
veriniz.
Fonksiyon testi sonrası olası tandem arızasına
karar veriniz.
75
Makineyi düz bir zemine park
ediniz.
Makineyi düz bir zemine park ediniz.
Makineyi askıya alınız.
Kriko yardımıyla makineyi kaldırınız.
Makineyi dengeli ve güvenli bir şekilde askıya
alınız.
Tekerlekleri sökünüz.
Tekerlek bijonlarını karşılıklı olarak gevşetiniz.
Makine sehpada iken tekerleği sökünüz.
Yardım alarak tekerleği yerinden çıkartınız.
Kazıyıcıyı ve bıçağı sökünüz.
Güvenlik tedbirlerini alınız.
Kazıyıcıyı ve bıçağı sökünüz.
Ön ve arka koruyucuları
sökünüz. Ön ve arka koruyucuları sökünüz.
76
Tekerlek freni hava
hortumlarını tandem tahrik
muhafazasından sökünüz.
Şanzıman kontrol kablolarını
sökünüz. Şanzıman kontrol kablolarını sökünüz.
Tandem yağ boşaltma
tapasının altına uygun
büyüklükte bir kap koyarak ve
tapayı açarak yağı boşaltınız.
Yağ içerisinde metal kontrolü yapınız.
Aks millerini sökünüz.
Fren borularının kapaklarını
sökünüz. Fren borularının kapaklarını sökünüz.
Bağlantıları, konnektörleri ve
fren borularını sökünüz.
Bağlantıları, konnektörleri ve fren borularını
sökünüz.
77
Kapakları ve plakayı sökünüz.
Kapakları ve plakayı sökünüz.
Kapakları, tandem tahrik
muhafazasını sökünüz.
Ön ve arka makaralı zincirleri
sökünüz. Ön ve arka makaralı zincirleri sökünüz.
Tandemi araçtan emniyetli bir
şekilde alınız. Tandemi araçtan emniyetli bir şekilde alınız.
Tandem elemanlarını
sökünüz. Tandem elemanlarını sökünüz.
78
KONTROL LİSTESİ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet,
kazanamadığınız becerileri Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. İş sağlığı ve güvenliği, yangın ve acil durum kurallarını
uyguladınız mı?
2. Tandem bağlantılarının kontrol ettiniz mi?
3. Tandemdeki yağı kontrol ettiniz mi?
4. Tandem havalandırma deliklerinin kontrol ettiniz mi?
5. Makinede fonksiyon testi yaptınız mı?
6. Tandem hareket iletimini kontrol ettiniz mi?
7. Tandem arızasına karar verdiniz mi?
8. Makineyi düz bir zemine park ettiniz mi?
9. Makineyi askıya aldınız mı?
10. Tekerlekleri söktünüz mü?
11. Kazıyıcıyı ve bıçağı söktünüz mü?
12. Ön ve arka koruyucuları sökünüz.
13. Tekerlek freni hava hortumlarını tandem tahrik muhafazasından
söktünüz mü?
14. Şanzıman kontrol kablolarını sökünüz.
15. Tandem yağ boşaltma tapasının altına uygun büyüklükte bir kap
koyarak ve tapayı açarak yağı boşalttınız mı?
16. Aks millerini söktünüz mü?
17. Fren borularının kapaklarını söktünüz mü?
18. Bağlantıları, konnektörleri ve fren borularını söktünüz mü?
19. Kapakları ve plakayı söktünüz mü?
20. Kapakları, tandem tahrik muhafazasını söktünüz mü?
21. Ön ve arka makaralı zincirleri söktünüz mü?
22. Tandemi araçtan emniyetli bir şekilde aldınız mı?
23. Tandem elemanlarını söktünüz mü?
DEĞERLENDİRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
79
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
1. Tandem yağları kaç çalışma saatinde kontrol edilmelidir?
A) 50 saatte
B) 100 saatte
C) 250 saatte
D) 500 saatte
2. Arka tekerleklerin arazinin durumuna göre aşağı-yukarı hareket etmesini sağlayan ve
aks görevini gören ekipman aşağıdakilerden hangisidir?
A) Diferansiyel
B) Cer dişlileri
C) Tandem
D) Tork konvertör
3. Tandemlerde kullanılan yağ çeşidi aşağıdakilerden hangisidir?
A) SAE 30
B) SAE 90
C) SAE 140
D) Katkılı gres
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
80
ÖĞRENME FAALİYETİ–6 AMAÇ
Tandemlerin bakım-onarımını yapabilecek, takabilecek ve ayarlarını yapabileceksiniz.
Motorlu araçlar atölyesi mekanik bölümünü inceleyiniz.
İş makineleri yetkili servislerini geziniz.
Öğrendiklerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
6. TANDEMLERİN BAKIM ONARIMI
6.1. Tandemlerin Sökme Takmada Dikkat Edilecek Hususlar
Tandemlerin, sökme takma işlemlerine başlamadan önce mutlak suretle iş güvenliği
kurallarının uygulanması gerekir.
Dört tekerlek askıya alınarak sökülür. Tandem yağları temiz bir kaba boşaltılır ve yağ
içerisinde metal kontrolü yapılarak olası aşıntılar tespit edilir. Tandem zincirleri üzerinde ek
yerleri tespit edilerek zincirler ayrılır ve dişli üzerinden çıkarılarak dışarı alınır. Zincir
üzerinde aşıntı ve çatlak kontrolü yapılır. Çatlak ve aşıntı varsa tandem tahrik zinciri
değiştirilir. Orta aks bilyeleri sökülerek aşıntı ve boşluk kontrolü yapılır. Arızalı veya aşıntı
durumunda orta aks bilyeleri yenisi ile değiştirilir.
Ayrıca tandem boğaz keçelerinde sızıntı ve kaçak kontrolü yapılır. Tandem boğaz
keçeleri, diferansiyel ile tandem havzasını birbirinden ayırır. Diferansiyellerde 90 numara
dişli yağı kullanılırken tandemlerde 30 numaralı yağ kullanılır. Bu da farklı yağlar anlamına
geldiğinden birbirinden bağımsız olmaları gerekir. Bunu sağlayan da tandem boğaz
keçeleridir. Tandemler, iş makinesinin kasisli ve engebeli yollarda esneme özelliği
göstermelidirler, bu da O-Ringlerde aşıntılara ve sızdırmalara sebebiyet vereceğinden O-
Ring kontrollerini zorunlu kılar. Tekerleklerin bağlı olduğu aks bilyelerinde, bilye ve keçe
kontrolü yapılır.
6.2. Elemanların Ölçüm ve Kontrolleri Tandemler söküldükten sonra parçalarının temiz ve düzgün bir zemine alınarak
kontrol edilmesi gerekir. Tandemlerde genellikle zincir ve dişlilerde aşınmalar ve kırılmalar
meydana gelir.
Zincir baklaları tek tek kontrol edilerek aşınma, çatlama ve kırılma izleri gözlemlenir.
Zincirlerde arıza var ise zincir baklaları kontrol edilerek ek yeri bulunur ve zincir çözülür.
Arızalı parça değiştirilir, arıza zincirin geneline yansımışsa zincirin tamamı değiştirilir.
ÖĞRENME FAALİYETİ–6
AMAÇ
ARAŞTIRMA
81
Tandem tahrik zinciri kontrolünden sonra tandem tahrik zincir dişlisi üzerinde eğilme,
çatlama ve kırılma kontrolü yapılır. Tandem tahrik zinciri ve tandem tahrik dişlisi beraber
çalıştıklarından birinde meydana gelen arıza diğerini de etkileyecektir. Tahrik mili üzerinde
de aşıntı, eğilme, kırılma gibi kontrollerin yapılması gerekir.
6.3. Tandem Kutusuna Konulacak Yağlar
Bir iş makinesi tandem yağ kapasitesi yaklaşık 55-60 litre seviyelerindedir.
Tandemlerde SAE 30 numaralı yağ kullanılır. Sıcak ortamlarda sürekli çalışılacaksa daha
kalın yağ kullanılabilmektedir.
6.4. Tandem Ayarları
Tandem tahrik zincir ayarı: Tandem dişlilerinin üzerine bir mastar koymak
suretiyle iki dişli arasındaki zincir gerginliği kontrol edilmelidir. Bu gerginlik
yaklaşık olarak 15-20 mm değerleri arasında olmalıdır.
Tekerlek aks bilyesi yükleme ayarı: Aks bilyelerinden şim çıkarmak veya şim
ilave etmek suretiyle yapılan ayardır.
Aks gezinti boşluk ayarı: Aks gezinti boşluk ayarı yaklaşık 1-1,5 mm
civarında olmalıdır.
Tandem salınımı: 110 ileri, 13
0 geri olmalıdır.
82
Tandemlerin bakım-onarımını yaparak takınız ve ayarlarını yapınız.
İşlem Basamakları Öneriler
İş sağlığı ve güvenliği, yangın ve
acil durum kurallarını uygulayınız.
İşyerinin havalandırma, ısıtma ve aydınlatma
gibi öncelikli şartlarının yerine getirilmesi
gerekir.
Yanıcı, parlayıcı ve patlayıcı maddelerin
kontrol altına alınması gerekir.
Çalışılan zeminin yağdan arındırlılması
gerekir.
Yakıt ve yağ boşaltma işlemi titizlikle ve
uygun kaplara boşaltılarak yapılmalıdır.
Elemanların ölçüm ve
kontrollerini yapınız.
Tandem tahrik dişlilerinin aşıntı ve çatlak
kontrollerini gözle ve büyüteçle yapınız.
Tandem tahrik zincirlerinde çatlak ve aşıntı
kontrollerinin gözle ve büyüteçle yapınız.
Orta aks bilyelerinde aşıntı kontrolü yapınız.
Tandem boğaz keçelerinde sızdırmazlık
kontrolü yapınız.
Tandem ile diferansiyel arasında bulunan
sızdırmazlık contalarının ve O-Ringlerin
sızdırmazlık kontrollerini yapınız.
Onarım için gerekli olan yedek
parçayı belirleyerek temin ediniz.
Hasarlı olan parçaları, katalog normlarında
olan yedek parçaları temin ediniz.
Üretici firmanın öngördüğü yedek parçaları
kullanınız.
Tandem elemanlarını takınız. Tandem elemanlarını kontrollü bir şekilde
yerine takınız.
Tandemi makineye emniyetli bir
şekilde yerine yaklaştırınız.
Emniyet kurallarını uygulayınız.
Ağır parçaları lift yardımıyla kaldırınız.
Ön ve arka makaralı zincirleri
takınız.
Makaralı zincirleri takarken zincir ek yerlerini
bularak dişli üzerinde takınız.
Zincir ek yerlerinin pimlerinin tam olarak
yerlerine geçtiğinden emin olunuz.
Kapakları, tandem tahrik
muhafazasına takınız.
Kapakları uygun bir şekilde yerine takınız.
Tahrik muhafazasının bağlantılarını tek tek
kontrol ediniz.
Kapakları ve plakayı takınız.
Kapakları ve plakayı emniyet kurallarını
uygulayarak takınız.
Bağlantıları, konnektörleri ve fren
borularını takınız.
Fren borularını takmadan önce boru içerisine
yabancı madde girmediğinden emin olunuz.
Fren borularının kapaklarını
takınız. Fren borularının kapaklarını takınız.
UYGULAMA FAALİYETİ
83
Aks millerini takınız.
Aks millerini takarken sağ ve sol aks
boylarının farklı olduğunu dikkatten
kaçırmayınız.
Aks frezelerini yerine geçtiğinden emin
olunuz.
Tandem yağını doldurunuz.
Tandemlere SAE30 numara tandem yağı
doldurunuz.
Üretici firmanın önerdiği yağın dışında
yağ doldurmayınız.
Tandem yağını doldurduktan sonra seviye
ölçüm yerinden tandem yağ seviyesini
kontrol ediniz.
Şanzıman kontrol kablolarını
takınız.
Şanzıman kontrol kablolarını soketlere
takınız.
Tekerlek freni hava hortumlarını
tandem tahrik muhafazasına
takınız.
Tekerlek freni hava hortumlarını tandem
tahrik muhafazasına takınız.
Ön ve arka koruyucuları takınız. Ön ve arka tandem koruyucularını yerine
takınız.
Kazıyıcıyı / bıçağı takınız. Kazıyıcıyı/ bıçağı takınız.
Tekerlekleri takınız.
Tekerlekleri takınız.
Tekerlek bijonlarını karşılıklı olarak
torkunda sıkınız.
Makineyi askıdan indiriniz. Makineyi askıdan güvenlik kurallarını
uygulayarak indiriniz.
Tandem ayarlarını yapınız.
Tandem tahrik dişli gerginlik ayarlarını
katalog normlarına uygun olarak
ayarlayın ve deneme sonrasında tekrar
ölçün.
Makinede fonksiyon testi yapınız. Makineyi açık ve güvenli bir alanda test
ediniz.
84
KONTROL LİSTESİ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet,
kazanamadığınız becerileri Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. İş sağlığı ve güvenliği, yangın ve acil durum kurallarını
uyguladınız mı?
2. Elemanların ölçüm ve kontrollerini yaptınız mı?
3. Onarım için gerekli olan yedek parçayı belirleyerek temin ettiniz
mi?
4. Tandem elemanlarını taktınız mı?
5. Tandemi makineye emniyetli bir şekilde yerine yaklaştırdınız
mı?
6. Ön ve arka makaralı zincirleri taktınız mı?
7. Kapakları, tandem tahrik muhafazasına taktınız mı?
8. Kapakları ve plakayı taktınız mı?
9. Bağlantıları, konnektörleri ve fren borularını taktınız mı?
10. Fren borularının kapaklarını taktınız mı?
11. Aks millerini taktınız mı?
12. Tandem yağını doldurdunuz mu?
13. Şanzıman kontrol kablolarını taktınız mı?
14. Tekerlek freni hava hortumlarını tandem tahrik muhafazasına
taktınız mı?
15. Ön ve arka koruyucuları taktınız mı?
16. Kazıyıcıyı / bıçağı taktınız mı?
17. Tekerlekleri taktınız mı?
18. Makineyi askıdan indirdiniz mi?
19. Tandem ayarlarını yaptınız mı?
20. Makinede fonksiyon testi yaptınız mı?
DEĞERLENDİRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
85
LÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
1. Bir iş makinesinde tandem yağ kapasitesi yaklaşık kaç litre seviyelerindedir?
A) 25-30
B) 35-40
C) 45-50
D) 55-60
2. Aşağıdaki ayarlardan hangisi tandem ayarı değildir?
A) Tandem tahrik zincir ayarı
B) Tekerlek aks bilyesi yükleme ayarı
C) Aks boşluk ayarı
D) Ön yükleme ayarı
3. Tandemlerde kullanılan yağ çeşidi aşağıdakilerden hangisidir?
A) SAE 30
B) SAE 90
C) SAE 140
D) Katkılı gres
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
86
ÖĞRENME FAALİYETİ–7
AMAÇ
Lastikleri sökebilecek, kontrol edebilecek/takabilecek ve tekerlek balans ayarını
yapabileceksiniz.
Motorlu araçlar atölyesi mekanik bölümünü inceleyiniz.
İş makineleri yetkili servislerini geziniz.
Öğrendiklerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
7. TEKERLEKLER
7.1. Görevleri
Motorlu karayolu taşıtlarında, aracın yükü önce şasiye sonra da süspansiyon sistemi
üzerinden tekerleklere bindirilir. Tekerlekler başlıca iki kısımdan oluşur. Birinci kısım çelik
ve alaşımlarından yapılan jant, ikinci kısım ise yere temas eden yumuşak kısım, tekerlek
lastiğidir.
7.2. Tekerleklerin Kısımları
Otomobillerde tekerlekler üç kısımdan meydana gelir. Bu kısımlar tekerlek poryası,
tekerlek gövdesi (jant göbeği) ve janttır. Tekerlek poryası tekerleğin yataklanmasına hizmet
eder. Flanşlı porya, ön dingilin aksın kol muylusunun üstünde ve arka dingilin tahrik milinin
üstünde yataklanır. Fren kampanası ve tekerlek gövdesi, flanşın üzerine merkezlenerek
takılırlar. Jant göbeği ise poryanın janta bağlanmasını sağlar. Jant ise lastiklerin üzerine
takıldığı kısımdır. Jant göbekleri; diskli jant göbeği, döküm kollu jant göbeği (tekerlek
yıldızı), telli jant göbeği olmak üzere üç çeşittir.
Diskli jant göbeği, genel olarak çanak şeklinde bombeli yapılmıştır (bundan dolayı adı
da tekerlek çanağıdır). Tekerlek poryasının üstüne tespit edilmesi için konik oturtma yuvaları
(merkezlenmesi için) ve tekerlek bijon civataları ile somunları kullanılır. Diskli tekerlekler
jant göbeği çelik sactan veya hafif metalden preslenirler. Diskler, jantlarla birlikte kaynak
edilirler veya perçinlenirler. Özel biçim vermek suretiyle (örneğin kaburgalar), dayanım
arttılır. Diskli jant göbekleri az ağırlıkta yeteri kadar sağlamlığa, iyi ısı dağıtımı, kolay
temizlenme gibi özelliklere sahiptir. Binek taşıtlarda, kamyonlarda, otobüslerde ve tarım
makinalarında kullanılırlar.
ÖĞRENME FAALİYETİ–7
AMAÇ
ARAŞTIRMA
87
Döküm kollu jant göbeğinde ise, tekerlek jant göbeği, tekerlek yıldızını meydana
getirecek şekilde tekerlek poryası ile birleştirilmiştir. Jant, klemens plakalar ve civatalar
vasıtasıyla tekerlek yıldızının üstüne bağlanır.
Döküm kollu jant göbeği, yüksek dayanım, fren kampanasının iyi havalandırılması
gibi özelliklere sahip olmasına karşın, ısı dağıtımı kötüdür ve temizlenmesi oldukça zorudur.
Genellikle ağır yük kamyonlarında ve otobüslerde kullanılır.
Telli jant göbeklerinde ise porya ve jant, telli kolar vasıtasıyla bağlanırlar. Gerekli
dayanımı elde etmek için, yan yana birçok telden kollar kullanılmaktadır. Başlıca özellikleri;
az ağırlık, iyi elastikiyet, fren kampanasının iyi havalandırılmaması, ısı dağıtımı kötü,
temizlenmesi zor ve pahalıdır. İki tekerlekli taşıtlarda ve spor otomobillerde kullanılırlar.
Derin yataklı jantlar lastiğin oturması için, jant omuzlarının iç tarafına eğim verdikleri
için parçalı olmayan jantlardır. Simetrik veya simetrik olmayan şekilde yapılırlar. Derin
yatak lastik montajından dolayı gereklidir. Modern derin yataklı jantlar, ayrıca bir veya iki
jant omzunda kambur şeklinde çıkıntılı biçime sahiptir. Jantlar çelik veya hafif metalden
yapılırlar.
7.2.1. Jantlar
Lastikler, araca direkt olarak bağlanamazlar, jantlar üzerine yerleştirilmiştir. Jantlar
lastikleri üzerlerinde taşıyarak lastiklerin görevini en iyi şekilde yerine getirmesini sağlar.
Resim 7.1: İş makinesi jantı (parçalı)
7.2.1.1. Görevleri
Jantlar, sürüş emniyetini sağlayan hayati parçalar oldukları için, dikey ve yanal
yüklere, sürüş ve frenleme kuvvetlerine ve üzerlerine etkiyen çeşitli diğer kuvvetlere
88
dayanacak şekilde yeterli dayanıklılıkta olmalıdır. Jantlar yapılarında oluşturulan
değişikliklerle motor ve özellikle fren performansına önemli katkılarda bulunur.
Meydana gelen hava akımını fren disklerine yönlendirerek disklerin daha çabuk soğumasına
yardımcı olurlar.
7.2.1.2. Yapısal Özellikleri ve Kısımları
Jantlar genel olarak tek parçalı olur. Ağır hizmet tipi araçlarda (kamyon, treyler, yol
ve iş makineleri) iki parçalı jant kullanılır. Jantın merkezi çap bakımından biraz daha
küçüktür. Bu tip jantlara düşük merkezli jant denir. Günümüzde genel olarak düşük merkezli
jantlar kullanılmaktadır. Merkezin düşük tutulmasının sağladığı yararlar vardır. Lastiklerin
kolay sökülüp takılmasını sağlar. Lastik damağının bir kısmı jantın çukur kısmına
indirildikten sonra diğer tarafı janttan kolaylıkla çıkarılır.
Resim 7.2: Jant göbeği ve çemberi
7.2.1.3. Jantlar Üzerindeki İşaretler
Bazı jantlarda emniyet kenarları ya da jant kanalları vardır. Bu jant kanallarının
görevi, lastiğin patlaması halinde damağın çukur kısma düşmesine engel olmaktır. Jantlar,
aynı zamanda, mümkün olduğunca hafif ve oldukça dayanıklıdır. Tekerleğin hafif olmasıyla
yaysız yükün azaltılması sağlanır. Bu da aracın süspansiyon performansını olumlu etkiler.
Jantlar üzerinde yer alan yazı ve işaretler jant hakkında bilgilendirici ve uyarıcı
bilgiler verir. “5½ J X 14 CH 36 0203 70259” ifadesini inceleyelim.
5½ : Jant genişliği (inç)
J : Jant damak (flanş) profili
89
"J" ve "JJ" kodlu jantlar şekil olarak aynıdırlar ancak lastik kordonunun oturduğu flanş
yükselme mesafelerinde küçük farklılıklar vardır."J" tipinde flanş yükselme mesafesi 17.5
mm (0.689 inç) "JJ" de ise 18 mm (0.709 inç)’dir.
Şekil 7.1: Jantın bölümleri
"JJ" dizayn geniş lastiklerde tercih edilir. Çünkü daha yüksek flanş köşesi, lastiğin
jantın sonuna erişmesini zorlaştırır. Bu nedenle, "JJ" dizayn, geniş lastikler için üretilmiş
geniş jantlarda sıkça kullanılır.
14 : Jant çapı (inç)
X : Tek parçalı (mono blok, tubeless) jant
CH : Janttaki "tubeless seti" tipi
Günümüzde tüm otomobil lastikleri tubeless olarak üretilmektedir. Emniyet açısından
bu önemli bir ihtiyaç olmuştur. Tubeless lastikler mutlaka özel topuk yuvası ve setleri olan
jantlara takılmalıdır. Böylelikle yüksek hızda yanlardan gelen büyük güç altında veya düşük
havalı kullanımda lastiğin topuğunun janta oturan bölümünün yerinden oynaması önlenmiş
olur. Diğer tubeless seti tipleri aşağıda şekilleri ile birlikte gösterilmiştir.
36 : Jant off-seti (mm.)
ET ile de gösterilir. Off-set değeri, jantın tipik özelliklerinden birini temsil eder. Jantın
ortasından geçen hayali çizgi ile jantın araca bijonlarla bağlanan yüzü (bijon deliklerinin
olduğu eksen) arasındaki mesafedir. Off-set, aracın yapısal özelliği ile ilgili olduğundan
90
temel bir ölçüdür. Bundan dolayı lastik ve jant değişimlerinde dikkat edilecek en önemli
faktörlerden biridir. Jantların üzerinde, ölçü tanımlamalarında rakamsal olarak ve mm
cinsinden verilir.
0203 : Jantın üretim tarihi (ay-yıl). 2003 yılının 2. ayında üretilmiştir.
70259 : Jantın seri numarası.
Jant için bilinmesi gereken bir değer de PCD’dir.Bu değer, jantın üzerindeki birbirine
komşu iki bijon deliğinin merkezleri arasındaki, milimetre cinsinden, mesafeyi temsil eder.
Aplikasyon kataloglarında PCD değerleri 4x98,
5x100, 6x139.6 v.b, rakamlarla ifade edilir. Burada 4 jantın bijon veya somun sayısı,
98 ise komşu iki bijon ekseni arasındaki mesafeyi belirtir.
7.2.1.4. Çeşitleri
Jantlar imalat yöntemlerine ve malzemelerine göre sınıflandırılır. Preslenmiş çelik jant
ve hafif döküm alüminyum alaşımlı jant olmak üzere şu sıralarda en çok kullanılan iki çeşit
vardır.
Çelik Jant
Çelik jant çelik saçtan basılmış bir diske kaynatılmış bir çemberden meydana gelir.
Bu yapı seri üretime çok uygundur. Birçok araç preslenmiş çelik disk tipi kullanmaktadır.
Çünkü çelik jantlar yüksek mukavemettedir ve oldukça kaliteli imal edilebilmektedirler. İş
makinelerinde sıkça kullanılırlar.
Alüminyum Alaşımlı Jant
Bu tipin dökümünde, başlıca alüminyum ve magnezyum olmak üzere hafif bir
alaşım kullanılmıştır. Alüminyum jantlar sadece hafiflik sağlamak için değil, aynı zamanda
araç görünümüne nitelik kazandırmak amacıyla da kullanılır. Otomobillerde sıkça
kullanılmaktadır.
7.2.2. Lastikler
Tekerlek lastikleri günümüzün değişen, gelişen ortamında önemli bir yere sahiptir.
İnsanların can ve mal güvenliği açısından büyük önem taşır. Otomobildeki gelişmeler ne
kadar hızlı olursa olsun esas sınırı yine lastikler belirleyecektir. Bu yüzden lastik üreticileri
araştırma ve geliştirmeye büyük yatırımlar yapmaktadırlar.
91
Resim 7.3: İş makinesi lastiği
7.2.2.1. Görevleri
Lastiklerin görevlerini altı ana başlık altında toplamak mümkündür.
Aracın ve yükün ağırlığını taşımak
Motorun yarattığı döndürme momentini yola aktararak çekiş kuvvetine
dönüştürmek
Darbeleri emerek konfora katkıda bulunmak
Yavaşlamalarda fren gücünü, viraj dönüşlerindeyse direksiyon kontrolüne
gerekli olan yanal kuvveti üretmek
Ayrıca kendine özgü darbe emici emiş özellikleri sayesinde sürüşten ve zemin
bozukluklarından meydana gelen kuvveti absorbe etmek
Yol kaplamasının türü (asfalt, toprak, şose) ve yolun durumu ( yağmur, çamur,
kar, buz) ne olursa olsun, güvenli şekilde yol tutuşu sağlamak
7.2.2.2. Yapısal Özellikleri ve Kısımları
Tekerlek lastiklerinin yapılarında, gerek yüksek mukavemeti karşılamak üzere naylon,
rayon, polyester gibi elyaf esaslı kordlarla çelik kordlar bulunmaktadır. Topuk dayanımları
ise çelik teller yardımıyla sağlanır. Birbirinden farklı karakterdeki bu elemanların bir arada
tutulması ve hizmet anında zeminle temasın güvenle sağlanmasıyla, yanaklardaki esneme
kabiliyetinin verilmesi görevini lastik karışımı üstlenir. Lastik karışımını doğal ve sentetik
kauçuklarla ana dolgu olarak karbon karaları oluşturur. Bunlara ilave olarak vulkanizasyon
elemanları bulunmaktadır. Karışımın işlenmesi ve homojenliği için kimyasal yağlar
kullanılır.
Sırt: Lastiğin yolla temasını sağlayan en üst bölümüdür. Üzerindeki desen
kulanım amacını gösterir. Desendeki oluklar yağmur suyunu deşarj etmeye
92
yarar. Zemine temas eden dolu bloklarsa çekiş ve fren gücünü iletir, yanal
kuvvet üretir.
Omuz: Sırt ile yanağın birleştiği ve kalın kauçuktan yapılmış bölgesidir.
Yanak: Lastiğin topuk ve omuz bölgesi arasında kalan bölgesidir. Direksiyon
kontrol karakteristiğini, taşıma ve konfor estetiğini belirler. Lastiğe esneklik
sağlar, üzerinde markalama ve tanıtıcı bilgiler bulunur.
Topuk: Lastiğin janta temas eden ve sıkıca bağlanmasını sağlayan bölgesidir.
Damak teli: Lastiği jantın etrafında tutan bölgedir. Gerilmeye dayanıklı,
uzamayan çelik tellerden üretilir.
Ceyfır: Damak telinin dış kısmına yerleştirilir. Karkas yapının jant tarafından
aşındırılmasını ve tahrip edilmesini engeller. Jant ucu üzerinde gerekli olan
esnekliği sağlar.
Karkas yapı: Lastiğin alt ucundaki bir damak telinden diğerine uzayan destek
bölümüdür. Damak telinin etrafını dolaşarak lastiğe bağlanır. Polyester kord
bezinden üretilen karkas yapıda uzunlamasına lifler yükü taşır, yatay liflerse
yapıyı bir arada tutar.
Kuşaklar: Lastik sırt deseninin altında uzanan dar katmanlara kuşak adı verilir.
Çelik ve bez olmak üzere ikiye ayrılan kuşaklar karkas yapıyı sıkıştırır.
Astar: Lastiğin iç yüzeyindeki ince bir kauçuk katmanı olan astar hava
sızdırmazlığını sağlar. Lastiğin içine sıkıştırılmış basınçlı havanın dışarı
kaçmasını önler.
Standart tip bir oto lastiğini oluşturan malzemelerin yüzdeleri aşağıdaki gibidir:
Doğal kauçuk ……………………..%14
Sentetik kauçuk …………………...%27
Karbon karası …………………..…%28
Çelik……………………….………%15
Tekstil kumaş ve kimyasallar …….%16
93
Şekil 7.2: Lastik kaplama kısımları
7.2.2.3. Çeşitleri ve Kullanım Yerleri
Çapraz Katlı Lastikler
Lastik teknolojisinin başlangıcında kullanılan ilk gövde yapısıdır. Bu lastikleri
gövdesini oluşturan tekstil esaslı "kord" iplikleri birbiri üzerine, lastik yönüne 35-40 derece
açı yapacak şekilde çapraz olarak yerleştirilmiştir. Bu yapı dioganal veya konvansiyonel
olarak da adlandırılır. Ölçü tanımında "-" veya "D"ile belirtilir.
Radial Lastikler
Değişen ve gelişen otomotiv sektörünün, gereksinimlerini karşılamak üzere geliştirilen
bir yapıdır. Bu lastiklerde gövde yapısı, üstün özellikli rayon, naylon, polyester gibi tekstil
esaslı kordların lastiğin dönüş yönüne 90 derecelik açı yapacak şekilde yerleştirilmeleri
sonucu oluşan kuşaklarda, belirli açıda çelik kord kuşak katlarının tatbik edilmesi sonucu
oluşan yapıdır.
Aynı zamanda radyal yapı, sadece tekstil esaslı ve lastiğin dönüş yönüne göre sıfır
derece ve belli açıdaki kordlardan oluşan kuşakların tatbik edilmesiylede oluşabilir. Ölçü
tanımında "R" harfi ile beliritilir.
Tubeless ve Tube-Type Lastikler
Araçlarda yüke karşılık gelen tepki kuvvetini karşılayan, lastiklerde jant arasına
sıkıştırılan hava basıncıdır. Lastikler sadece hava basıncının sıkıştırıldığı kılıflardır.
Sıkıştırılmış hava basıncının tutulması, iç lastiklere veya dış lastiklerin iç kısmına tatbik
94
edilen ve sızdırmazlık sağlayan liner tabaka yardımıyla sağlanır. İç lastikli kullanılan dış
lastiklere Tube-type, iç lastiksiz kullanılan dış lastiklere Tubeless lastik denir.
7.2.2.4. Lastik Üzerindeki İşaretler
Şekil 7.3: Lastik üzerindeki işaretler
Lastik sınıfını gösteren opsiyonel harf (veya harfler) P: Binek LT: Jip vs. hafif kamyon ST: Özel Treyler
215 : Lastik nominal (her iki dış kenardan en geniş noktalar) genişliğini gösteren 3
haneli rakam. (milimetre) / : Bölü işareti 65 : Yanak yüksekliğinin, toplam genişliğe oranını gösteren 2 veya 3 haneli rakam.
Belirtilmemişse %82 olduğu varsayılır. Rakam 200'den büyükse lastiğin toplam çapının
milimetre cinsinden değeridir.
Lastiğin karkas yapısını belirten opsiyonel harf B: Çapraz kemerler R: Radyal D: Diyagonal
95
15 : İnç olarak jant çapını gösteren 2 haneli rakam 95 : Yük endeksini gösteren 2 ya da 3 haneli rakam H : Hız endeksini gösteren 1 ya da 2 haneli harf/rakam karışımı Not: Lastik yanağında belirtilen yük endeksi ve hız endeksi, belirtilen yük altında ve
belirtilen hızda 10 dakika boyunca lastiğin herhangi bir tehlike yaratmadan ya
da parçalanmadan gidebileceğine işaret eder. Belirtilen yük altında ve hızda 10 dakikadan
sonrası hayati tehlike anlamına gelebilir.
7.2.2.5. Lastiklerin Periyodik Yer Değiştirilmesi
Lastik bakımının önemli unsurlarından birisi düzenli olarak lastiklerin yerini
değiştirmektir. Lastiklerin yerini değiştirmekteki asıl amaç araçta takılı lastiklerin daha
düzgün şekilde aşınmasını sağlamaktır. Eğer kullanıcı kılavuzunda lastiklerin rotasyon
zamanı ve şekli ile ilgili bilgi yok ise lastikleriniz yerini en azından her 8.000 ile 10.000 km
arasında değiştirmeniz gerekir. Eğer normal olmayan bir aşınma farkederseniz lastikleriniz
yerini daha önce değiştiriniz ve yetkili lastik bayiniz veya servisiniz ile bu normal olmayan
aşınmanın nedenini araştırınız. Unutmayınız ki, derin çukurlara girmek lastiklerde normal
olmayan aşınmalara yol açacak şekilde lastik ayarlarının bozulmasına neden olur.
Özellikle ön tekerlek lastiklerinin düzenli olarak yer değiştirilmesi çok önemlidir
çünkü ön lastikler arka lastiklere göre daha çabuk aşınırlar. Ön lastikler ile arka lastikler
arasındaki farklı diş derinlikleri, özellikle yağmurlu havalarda dengesiz fren, zayıf sürüş
hâkimiyetine neden olur. Eğer lastikleriniz yerlerini değiştirmezseniz ve lastik yenilemesinde
sadece 2 lastiğinizi değiştirirseniz, lastik sırtında eşit olmayan aşınmalar ortaya çıkacaktır.
Böylesi bir durumda ancak, 4 lastiği de değiştirerek aracın yol tutuşu ve frenleme
özelliklerini dengede tutabilirsiniz.
Not: Düz çevresel kanallara sahip lastikleriniz olup olmadığına dikkat ediniz. Sağ ve
sol lastikler birbirleriyle değiştirilmemelidir. Lastiklerin yanlış yönde değiştirilmesini
engellemek için sadece aynı tarafta bulunan ön ve arka lastikler aralarında yer değiştirebilir.
Lastiklerinizin düz çevresel kanallara sahip olduğundan emin olmak için lastik kenarında
bulunan üstünde “rotation” yazan ok olup olmadığına bakınız.
Arka tekerlekleri kaldırmak için, sağ ve sol bıçak silindirlerini ön tekerlekler havaya
kalkıncaya kadar yere bastırılır. Daha sonra işlem yapılacak tarafın tersindeki bıçak
silindirini yukarı kaldırılır. Güvenlik için tandemin altına takoz koyulur. Bıçak yere indirilir,
park freni uygulanır, bijon somunları gevşetilir. Ön tekerlekler kaldırılır, civatalar sökülür.
Civatalar sökülürken karşılıklı sökülür veya sıkılır.
96
Şekil 7.4: İş makinelerinde lastik rotasyonu ve basınç değerleri
7.2.2.6. Lastiklerde Karşılaşılan Düzensiz Aşıntıların Nedenleri
Bir lastiğin değişmeye ihtiyacı olup olmadığını anlamak için lastiğinizin sırtını düzenli
olarak kontrol etmenizi öneriyoruz. Tüm yolcu, kamyonet ve orta büyüklükteki ticari
lastiklerinin sırtında gömülü sırt aşınma göstergesi mevcuttur. Bu göstergeler lastiğin
çevresindeki birçok yerde, sırt kanallarının uçlarında yer alırlar. Yerleri omuz bölgesindeki
küçük üçgenler ile gösterilir. Eğer lastik sırt aşınması göstergesi bitişikteki sırt dişleriyle aynı
uzunlukta ise, bu lastiğin sadece 1,6 mm diş derinliği kaldığı anlamına gelir. 1,6 mm yasal
minimum diş derinliği olduğu için lastiklerinizi hemen değiştirmelisiniz.
Bir lastiğin ıslak zemin performansı azalan diş derinliği ile düşer. Düşük diş derinliği
olan lastik daha önceki gibi aynı miktarda suyu boşaltamamaya başlar ve lastiğin suda
kızaklama riski yükselir. Diğer taraftan, ıslak zeminde fren performansı azalır. Bu nedenle
genellikle yaz lastiklerinizi 3 mm diş derinliği kaldığında değiştirmeniz önerilir.
Fulda kış lastikleri özel kış aşınma göstergelerine sahiptir. Bu, kış aşınma
göstergelerinin sırttaki yerleri omuz bölgesinde kar tanesi işaretiyle gösterilmiştir. Eğer lastik
sırt aşınma göstergesi, bitişikteki sırt dişleriyle aynı yükseklikte ise, bu lastiğin sadece 4 mm
diş derinliği kaldığı anlamına gelir. Bu nedenle genellikle 4 mm'den alçak profilli kış
lastiklerinizi, kış koşullarında en yüksek düzeyde güvenlik sağlamak için değiştirmeniz
önerilir.
Eğer lastiğiniz düzensiz aşınıyorsa bu lastiklerinizin ideal şekilde şişirilmediğinin ya
da aracınızın şasisinde bir sorun olduğunun işareti olabilir. Eğer kenarlardaki sırt profili
ortadan daha derinse lastik gereğinden fazla şişirilmiş demektir.
97
Eğer sırt ortada kenarlardan daha derinse lastiğiniz yeteri kadar şişmemiş olabilir.
Eğer sırt bir tarafta diğerinden daha derinse rot ayarınızı bir an önce kontrol ettirmelisiniz.
İş makinelerinde aşırı lastik aşıntılarının önüne geçmek için lastiklerin üzeri zincir
kaplamayla kaplanır. Özellikle kayalık zeminlerde lastiklerin parçalanması söz konusu
olduğundan zemin ile lastik arasına zincir halkalar yerleştirilerek olası lastik yırtılmalarının
önüne geçilmiş olur.
Resim 7.4: İş makinelerinde lastik koruyucu zincir tabakası
7.3. Tekerlek Balansı
Dengelenmesi gereken herşeye yapılan müdahaleye balans denir. Balanslama işlemi
bir gövdenin dönerken yataklarına balans edilmemiş merkezkaç kuvvetleri etkilemeyecek
şekilde kütle dağılımını ıslaha yönelen bir işlemdir.
7.3.1. Tekerlek Balansının Önemi
İşlemin sadece belirli bir dereceye kadar netice vereceği, balanslama işleminden sonra
da dönen elemanlarda balanssızlık bulunacağı gerçektir. Bu standart, müsaade edilen kalıcı
balanssızlık miktarına dairdir. Günümüzdeki ölçü aletleri yardımı ile balanssızlık çok küçük
sınırlara düşürülebilmektedir. Bununla birlikte sınırları aşırı derece düşürmek ekonomik
olmayabilir. Balanssızlığın hangi dereceye kadar düşürüleceği, teknik ve ekonomik
karşılaştırma yapılarak optimum değer geniş ölçme tekniği kullanılarak, laboratuar ve
kullanma yerinde doğrulukla tayin edilebilir. Düşük profilli lastiklere duyulan ilginin giderek
artması, lastik bütününe hassas bir balans ayarı yapılması gereksiniminin önemini ortaya
çıkarmaktadır. Lastiklerde balanssızlık çeşitli şekillerde görülebilir. Lastik zıplayabilir, yalpa
yapabilir veya her ikisi birden görülebilir.
7.3.2. Tekerlek Balansının Çeşitleri
Tekerleklerin balans ayarları iki aşamada gerçekleştirilir. Statik ve dinamik ayarları
sabit balans makinesinde yapıldıktan sonra tekerlekler monte edilip bilye, kampana veya
98
disklerle birlikte dönerken son balans işlemi yapılır. Statik ve dinamik balans ayarları için
tekerlekler sökülerek sabit balans makinesine bağlanır.
Ancak balans ayarı işlemine başlanmadan önce jantlarda herhangi bir hasar olup
olmadığı kontrol edilir ve lastik hava basınçları fabrikanın öngördüğü değerlere getirilir.
Eğer jantta bir eğrilik veya hasar varsa bunun düzeltilmesi ya da yeni bir jant alınması
gerekir. Lastik hava basınçları farklı değerlerdeyken yapılan balans ayarı, lastik havaları
fabrika ölçülerine getirildiğinde yine ayarsızlık meydana getirir. Bilgisayarlı sabit balans
makinesine bağlanan tekerleğin hafif olan kısmı ve ne kadar kurşun ağırlık takılması
gerektiği ekranda görülür. Gerekli ağırlık takıldıktan sonra tekrar döndürülen tekerleğin
ağırlık dağılımı tam olarak dengelendikten sonra işlem tamamlanır. Bu işlem dört tekerleğe
de ayrı ayrı yapıldıktan sonra tekerlekler araca monte edilir. Son balans işlemi için kullanılan
makinenin tekerleğini döndüren kısmı belirli bir dönme devrine ulaştığında makine
üzerindeki bir lamba belli aralıklarla yanıp sönmeye başlar. Lastikten yansıyan ışığın makine
üzerindeki optik bir sensör tarafından okunmasıyla yine hafif olan bölge tespit edilip gerekli
kurşun ağırlık takılarak balans ayarı tamamlanır. Tekerlek yukarı- aşağı doğru dengesiz
dönüyorsa yani dönüş sırasında zıplama oluyorsa statik balans ayarı; sağa sola doğru
dengesiz bir dönüş varsa, tekerlek yalpalıyorsa dinamik balans ayarı yapılması gerekir.
7.3.3. Balanssızlığın Nedenleri
Balanssız lastikler aracın belli hızlarda titremesine neden olur. Bu erken ve düzensiz
sırt aşınmasına ve aracın süspansiyonunda gereksiz aşınmaya neden olabilir. Lastiklerinizin
janta ilk takıldığında ya da tamirden sonra tekrar takıldığında balanslı olduğundan emin
olun. Lastik balansı ilk titreşim belirtisi görüldüğünde kontrol edilmelidir.
Lastik balansını açıklamanın en iyi yolu balanssızlığın ne demek olduğundan
başlamaktır. Bir lastik, janta takıldığında, iki hafif kusurlu birim bir bütün oluşturmak için
birleştirilmiştir. Bu bütünün yanal ve radyal merkezlerinin tamamen eşit bir ağırlık
dağılımına sahip olması aslında mümkündür. Çoğunlukla tekerlek iki tür dengesizlik
gösterebilir:
Statik balanssızlık: Lastikte ağır ya da hafif bir nokta olduğunda meydana
gelir. Bu durumda lastik düz bir şekilde dönmez ve lastik ve tekerlek yukarı
aşağı devinime uğrar. Dinamik balanssızlık: Lastik/jant bileşimi yanal merkez çizgisinin bir ya da
her iki yanına eşit olmayan ağırlık bindiğinde meydana gelir.
Çoğunlukla lastik/jant bileşimi iki tür dengesizliğe sahiptir ve eşit ağırlık dağılımı
yaratmak için dinamik balansa ihtiyaç duyar. Tekerleğin balansını ayarlamak için, teknisyen,
tekerleği döndürerek bütünün daha ağır kısımlarını belirlediği balans makinasına tekerleği
takar. Balans sistemi daha sonra dengesizliği düzeltmek için jantın yüzeyine ters ağırlıklar
yerleştirmek üzere, teknisyeni yönlendirir.
99
7.3.4. Balanssız Tekerleğin Araç Üzerinde Etkileri
Tipik bir durumla lastiklerdeki balanssızlık, direksiyonda veya bir bütün olarak araçta
titreşim şeklinde kendini gösterir. Balans ayarı yapılınca da bu belirtiler ortadan kalkmalıdır.
Düzgün balans ayarı, lastiğin düzgün ve yumuşak bir şekilde dönmesini sağlayarak rahat bir
yolculuk sağlamakla kalmaz, aracın kontrolünü kolaylaştırıp güvenliği de artırır. Dengesiz
bir lastik, frenleme mesafesini artırabileceği gibi, özellikle yağışlı havalarda viraj alma
yeteneğini ters yönde etkileyebilir. Düzgün balans ayarı, lastiklerin düzgün bir şekilde
aşınmasını sağlayarak lastik ömrünü uzatır ve dönme direncini azaltarak yakıt tasarrufu
sağlar.
100
Lastikleri sökünüz, kontrol ediniz/takınız ve tekerlek balans ayarı yapınız.
İşlem Basamakları Öneriler
Müşteri şikâyetlerini dinleyiniz.
Lastiklerle ilgili şikâyetleri dinleyerek not
alınız.
Bijonları gevşetiniz.
Bijonları makine yerde iken karşılıklı olarak
gevşetiniz.
Makineyi hidrolik lift ile kaldırdıktan sonra
bijonları sökünüz.
Aracı lifte alınız.
Aracı güvenli bir şekilde lifte alınız.
Lift ayaklarının aracın uygun yerlerine
oturduğundan emin olunuz.
Liftin altına girmeyiniz (Araç kaldırılırken ve
indirilirken).
Lift destek noktaları
Lift desteklerinin uygun olan yerlere
geldiğinden emin olunuz.
UYGULAMA FAALİYETİ
101
Tekerlekleri sökünüz.
Kaçak yerini tespit ediniz.
Lastiği su ile dolu bir küvetin içine daldırarak
hava kaçağı olan yeri belirleyiniz.
Lastik hava supabını çıkartınız.
Supap anahtarı kullanarak lastik supabını
çıkartınız.
Lastiğin havasını boşaltınız.
Supap kapağı ve supap iğnesi çıkarılarak lastik
içindeki sıkıştırılmış havayı boşaltınız.
Varsa janttaki balans kurşunları çıkarınız.
Lastiği sökme makinesine
yerleştiriniz.
Lastiği janttan ayırınız.
Makinenin orijinal levyesini alınız, levyenin
kısa kenarı lastik topuğunu tutacak şekilde
jant çukuruna sokunuz.
Lastik yanağındaki baskıyı kaldırınız.
Levyenin kısa kenarını lastik topuğuna
oturtunuz.
Kafanın üstündeki levye oturma yerine levye
oturtunuz.
102
Levyenin serbest ucunu aşağı doğru bastırınız.
(Bu aşamada levyenin uzun kenarıyla bu işlem
yapılırsa levyenin uç kısmı lastik yanağındaki
kord bezine veya iç yüzeye yapıştırılmış hava
sızdırmaz tabakaya zarar verebileceğinden
dikkat edilmelidir.)
Bir elle levye tutulurken diğer elle lastik
yanağı, kafanın yaklaşık 20 cm yanından,
aşağıya doğru bastırarak lastik topuğunun jant
çukuruna düşmesi sağlayınız.
İlgili pedala basarak lastik ve jantı saat ibresi
yününde döndürünüz.
İş makineleri lastiğini janttan almak için çelik
çemberin levye ile çıkartılması gerekir. Çelik
çember çıkınca lastik jant göbeginin üzerinden
rahatlıkla alınır.
Lastiği tamir ediniz.
Lastik hız sembolü “H” (210 km/saat) veya
altında ise, delik çapı azami 6 mm ve de lastik
daha önce tamir edilmemiş ise tamir edilebilir.
240 km/saat ve üstü hız sembollü lastiklerin
tamir edilmesi sakıncalıdır.
Lastik iç yüzeylerinde çatlama ve kesilme,
karkasta ayrılma ve yırtılma, topukta kesilme,
kırılma ve aşırı deformasyon varsa tamir
yapılmamalı ve lastik kesinlikle yenisi ile
değiştirilmelidir.
Tamirde temizlik çok önemlidir. Yara tamir
103
malzemesi, sadece temiz yüzeye yapışır. Yara
bölgesinin içten dıştan konik bir zımpara taşı
ile iyice temizlenmesi ve yara içindeki serbest
kalan çelik kuşak tel uçlarının, elmas uçlu bir
matkap ile alınması gerekir. Bu işlem iyi
yapılmazsa ileride çelik kuşak uçları çalışma
yaparak paslanabilir ve yara tamir
malzemesine hasar vererek lastiği hizmet dışı
bırakabilir.
Tamir malzemesinin kullanılacağı yerdeki
kauçuk ile kesinlikle benzer özellikler taşıması
gerekir. Eğer kullanılan malzeme kauçuk
esaslı değilse esnemesi, gerilmesi ve lastik
bünyesinde oluşan ısıya tepki özelliği farklı
olacağından, ayrılma yapar.
Yara tamirinin yüksek sıcaklığa sahip ütülerle
yapılması, lastikte istenmeyen sorunlar çıkarır.
Ütünün temas ettiği alandaki kauçuk yeniden
pişerek orijinal özelliklerinden bir bölümünü
yitirir. Kuşaklarda açılmalar ve lastik
tabanında şekil bozuklukları oluşabilir.
Hasarlı lastik janttan çıkarılıp iç kısmı
dikkatlice incelenmelidir. Çok kısa bir süre de
olsa havasız lastik üzerinde yürüme,
karkastaki kordlara zarar verebilir.
Lastiği janta takınız. Sökme işleminin tersini uygulayarak lastiği
janta takınız.
Lastik hava supabını takınız.
Supap anahtarı kullarak lastik hava supabını
janta takınız.
Lastik havasını tamamlayınız.
Lastiği şişirirken kontrollü hava verin, çok
fazla vermek lastiği patlatır. Parmaklarınızı
jant ile lastik arasına koymaktan kaçının.
Lastik havalarını işe başlamadan önce soğuk
şekilde kontrol edilmelidir.
Normal satıhlı yollarda, kaya, kazı işlerinde
21,5 x 25 x 12 kat 3,5 kg/cm2.
Yumuşak zeminde yığma malzeme ile
çalışmada 2,5 kg/cm2
Kumlu arazi çalışmalarında 2,5 kg/cm2
Lastik hava basınlarının imalatçı tavsiyesine
göre yapılması önemlidir.
Kaçak kontrolü yapınız. Lastiği su ile dolu bir küvetin içine daldırarak
kontrol edebilirsiniz.
Tekerleği balans makinesine
bağlayınız.
Tekerlek balansı konusuna bakınız. Tekerlek
balansı yapacağınız makinenin kullanımını
104
öğretmenizden veya uzman kişilerden yardım
alarak öğrenin. İlk defa kullanacaksanız,
kullanım kılavuzunu kesinlikle okuyunuz ve
talimatlarına uyunuz. Bu hem güvenliğinizi
sağlayacak hem de zaman kazandıracaktır.
Tekerlek balansı genel olarak aşağıdaki gibi
yapınız:
Balans ayarı yapınız.
Tekerleği, araca bağlandığı gibi, sabit balans
makinesine bağlayınız, bijondan veya
göbekten sabitleyiniz.
Jant çapı, jant kesit genişliği (jantın et
kalınlığı dahil) ve balanslanacak kütlenin
balans okuyucu merkeze olan uzaklığı
makineye girilir. Yeni tip sabit balans
makinelerinde bu işlem otomatik olarak
yapılabileceği gibi kodlama sistemiyle de
yapılabilir.
Kapak kapatılır ve tekerlek dönmeye başlar.
Bazı tip makinelerde bu işlem de otomatik
olarak yapılır. Kapak kapatıldığında tekerlek
dönmeye başlar.
Yaklaşık 15-20 saniyeden sonra ekranda
balanssızlık değerleri görülür. Sağ- taraf dış,
sol taraf iç kısımdaki balans kurşunu (karşıt
ağırlık) konulması (çakılması veya
yapıştırılması) gereken ağırlık değerini verir.
Makine kurşun çakılacak noktada durur ya da
tekerlek yavaşça döndürüldüğünde, karşı
ağırlığın uygulanması gereken noktada
ekranda ok işareti çıkar.
Tabladaki veya milin üzerindeki referans
işareti hizalanarak kurşun tatbik edilir.
Burada eğer çakma tip kurşun kullanılacaksa
askı denilen ve janta sabitlemeye yarayan
parçanın uzunluğu çok önemlidir. Saç jantlara
genelde kısa tip askı uygulanırken alüminyum
alaşımlı jantlara “Turbo” diye de adlandırılan
uzun tip askılı balans kurşunu tatbik edilir.
Estetik açıdan alüminyum jantlara (yeni veya
iyi konumdaysa) kurşun çakılmaz, yapıştırılır.
Bazı tip sabit balans makinelerinde kurşunu
bölme programı vardır ve yapıştırılacak
kurşun ikiye bölünerek jant kolları arkasına
gizlenir ve dışarıdan kurşun görülmez.
105
Kapak kapatılarak veya “start” tuşuna
basılarak tekerlek ikinci kez döndürülür.
Balans değerleri 5 gr toleranslar içindeyse
işlem bitmiştir.
Bu toleransları aşan değerlerde ise ağırlık
azaltılır veya artırılır ya da kaydırma işlemi
yapılır.
Kapak kapatılarak veya “start” tuşuna
basılarak tekerlek ikinci kez döndürülür.
Tekerleği yerine takınız.
Tekerlek bijonlarını araç katoloğunda
belirtilen tork değerinde ve karşılıklı olarak
sıkınız.
KONTROL LİSTESİ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet,
kazanamadığınız becerileri Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Müşteri şikâyetlerini dinlediniz mi?
2. Bijonları gevşettiniz mi?
3. Aracı lifte aldınız mı?
4. Tekerlekleri söktünüz mü?
5. Kaçak yerini tespit ettiniz mi?
6. Lastik hava supabını çıkarttınız mı?
7. Lastiğin havasını boşalttınız mı?
8. Lastiği sökme makinesine yerleştirdiniz mi?
9. Lastiği janttan ayırdınız mı?
10. Lastiği tamir ettiniz mi?
11. Lastiği janta taktınız mı?
12. Lastik hava supabını taktınız mı?
13. Lastik havasını tamamladınız mı?
14. Kaçak kontrolü yaptınız mı?
15. Tekerleği balans makinesine bağladınız mı?
16. Balans ayarı yaptınız mı?
17. Tekerleği yerine taktınız mı?
DEĞERLENDİRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
106
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi tekerlek kısımlarından değildir?
A) Tekerlek poryası
B) Tekerlek gövdesi
C) Jant
D) Kampana
2. “5½ J X 14 CH 36 0203 70259” Jant üzerrinde bulunan 14 rakamı neyi ifade eder?
A) Jant çapını (inç)
B) Tubeless tipini
C) Seri numarasını
D) jant genişliğini
3. Aşağıdakilerden hangisi jant çeşitlerinden değildir?
A) Çelik jant
B) Tubeless jant
C) Alüminyum jant
D) Parçalı jant
4. Aşağıdakilerden hangisi lastik görevlerinden değildir?
A) Aracın ve yükün ağırlığını taşımak
B) Darbeleri emerek konfora katkıda bulunmak
C) Dikey ve yanal yükleri taşımak
D) Motorun yarattığı döndürme momentini yola aktararak çekiş kuvvetine
dönüştürmek
5. Aşağıdakilerden hangisi lastik kısımlarından değildir?
A) Kemer
B) Yanak
C) Omuz
D) Topuk
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.
.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
107
MODÜL DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi şaftlarda aranan özelliklerden değildir?
A) Burulma dayanımını arttırmak için içi boş yapılırlar.
B) Kaliteli çelikten yapılırlar.
C) Burulma dayanımını arttırmak için içi dolu yapılırlar.
D) Merkezkaç kuvvetlarine karşı dengelenmiş (balans) olmalılar.
2. Şaft iş makinesinin neresinde bulunur?
A) Diferansiyel ile transmisyon arasında bulunur.
B) Diferansiyel ile cer dişlileri arasında bulunur.
C) Tork konvertör ile transmisyon arasında bulunur.
D) Mahruti dişli ile aks arasında bulunur.
3. Şaft boyunun değişmesini sağlayan ara eleman aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kayıcı mafsal
B) Üniversal mafsal
C) İstavroz
D) Küresel mafsal
4. Vites kutusunun çıkış mili ile arka köprü arasında yol şartlarından doğan açıyı
karşılamak için kullanılan ara eleman aşağıdakilerden hangisidir?
A) Ayna dişli
B) Mahruti dişli
C) İstavroz
D) Cer
5. Aksın eksenel gezintisi hangi ölçü aletiyle yapılır?
A) Kumpas
B) Mikrometre
C) Sentil
D) Komparatör
6. Ölçü aletlerinde aletin ayar tamlığını test etme işlemine ne denir?
A) Kalibrasyon
B) Kavitasyon
C) Vibrasyon
D) Mikron
MODÜL DEĞERLENDİRME
108
7. İş makinesi ve karayolu dışında çalıştırılan ağır hizmet tipi araçlarda, kısaca hızın az
fakat torkun gerekli olduğu yerlerde kullanılan diferansiyel tipi aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Kontrollü kayma yapabilen diferansiyeller
B) Kayma yapmayan diferansiyeller
C) Standart diferansiyeller
D) Üniversal diferansiyeller
8. Diferansiyelden iletilen ve güneş dişli milinden geçen gücün, planet dişli
mekanizmasıyla hızını azaltan ve tahrik kuvvetini arttıran mekanizma aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Tork konvertör
B) Şaft
C) Ayna mahruti dişlileri
D) Cer dişlileri
9. Kayalık zeminlerde lastik yırtılmalarının önüne geçmek için kullanılan koruyucu
yöntem aşağıdakilerden hangisidir?
A) Halat kaplama
B) Sert lastik kullanma
C) Zincir kaplama
D) Yumuşak lastik kullanma
10. Lastiklerin rotasyonu ne anlama gelir?
A) Lastik ile jant arasındaki uyum
B) Lastik dönüş yönü
C) Lastik havalarının kontrolü
D) Düzenli yerdeğiştirme
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz.
109
CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1’İN CEVAP ANAHTARI
1 B
2 D
3 A
4 B
5 C
ÖĞRENME FAALİYETİ- 2’NİN CEVAP ANAHTARI
1 A
2 C
3 D
ÖĞRENME FAALİYETİ -3’ÜN CEVAP ANAHTARI
1 C
2 D
3 A
4 B
5 D
ÖĞRENME FAALİYETİ-4’ÜN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 C
3 A
4 A
5 B
ÖĞRENME FAALİYETİ-5’İN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 C
3 A
CEVAP ANAHTARLARI
110
ÖĞRENME FAALİYETİ-6’NIN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 D
3 A
ÖĞRENME FAALİYETİ-7’NİN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 A
3 B
4 C
5 A
MODÜL DEĞERLENDİRMENİN CEVAP ANAHTARI
1 C
2 B
3 A
4 C
5 D
6 A
7 B
8 D
9 C
10 D
111
KAYNAKÇA ANLAŞ İbrahim, ŞASİ II AKTARMA ORGANLARI, MEB, İstanbul,1996.
DSİ Genel Müdürlüğü, Makine, İmalat ve Donanım Daire Başkanlığı, Ankara,
2003.
KARAYOLLARI Genel Müdürlüğü, Makine Eğitim Yayınları, Ankara, 1986.
KAYNAKÇA