Mongoliin soyol 15 17

Áîëîâñðóóëñàí áàãø Ã.ÇîëçàÿàÁîëîâñðóóëñàí áàãø Ã.Çîëçàÿà

15-17 зууны Монголын соёл

VIII àíãè

Çîðèëãî: XV-XVII çóóíû ìîíãîëûí ñî¸ëûí òóõàé øèíý ìýäëýã

ýçýìø¿¿ëýõ

Çîðèëò:

XV-XVII çóóíû Ìîíãîëûí ñî¸ë

XV-XVII çóóíû Ìîíãîëûí ñî¸ëûí

îíöëîã

Ò¿¿íä íºëººëñºí õ¿÷èí ç¿éë

Àãóóëãà

Óðàí áàðèëãà, ãàð óðëàë

Áè÷èã ¿ñýã

Áè÷èã ¿ñãèéí äóðñãàë

Îð÷óóëãûí á¿òýýë

Áîëîâñðîë

Øàøèí

Ýðäýíý çóó

1586 онд Монголын Абтай сайн хааны санаачлагаар эртний монголын нийслэл Хар Хорум хотын туóрийн дэргэд байгуулагдсан. Монголын шарын шашны анхны хийд юм.Эрдэнэзуу нь хааш хаашаа 420 м тэг дєрвєлжин хэрэмтэй. Хэрэмний дєрвєн з¿гт хаалгатай. Хэрэмний тал б¿рд 25, дєрвєн єнцєгт нь тус б¿р 2, б¿гд 108 суваргатай.

ÁÓÖÀÕ

Õàëõûí ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð òóñãàé á¿òýýëèéí ñ¿ì-Òºâõºí õèéäýý áàðüæ óðëàíãèéí ãàçàð íýýñýí. Òýðýýð Öàãààí äàðü ýõ, Öàãààí Äýì÷èã, Ìàéäàð çýðýã îëîí áóðõàäûã õººìºëèéí àðãààð óðëàñàí íü ºä㺺 ò¿¿õ óðëàëûí ¿íýò äóðñãàë áîëîí ¿ëäñýí. Çàíàáàçàð Ìîíãîëûí ä¿ðñëýõ óðëàãò öóòãóóðûí óðëàã ãýäýã íýã òºðºë ç¿éëèéã ¿íäýñëýí áèé áîëãîñîí. Çàíàáàçàð Ìîíãîëä øàðûí øàøèí äýëãýðýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí òºäèéã¿é ñî¸ëûí õºãæèëä áàëàðøã¿é óë ìºðºº ¿ëäýýñýí õ¿í þì.Монголын шашин т рийн тэргvvн, єсоёл урлагийн гарамгай зvтгэлтэн нд р гэгээн Є єЗанабазар /1635-1723/ монголын соёмбо бичгийг 1686 онд эртний Энэтхэг ланз vсгийг тулгуурлан зохиоæ, çàðèì íýã íîì ñóäðûã áè÷ñýí.

ÁÓÖÀÕ

Хошуутын Зая бандид Огторгуйн далай хэмээх Намхайжаìö /1599-1662/

монгол бичгийã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ îëîí èæèë ¿ñã¿¿äèéã áèå áèåýñ íü ÿëãàõ òîäîòãîë õèéæ òîä ¿ñãèéã тодорхой vсэг буюу тод vсгийг 1648

онд зохиожээ.Намхайжамц бурхны шашныг нийт монголчуудад тvгээн

дэлгэрvvлэх, бас халх ойрадын тэмцлийг шашин соёлын н л г р зогсоохє єє єє , ойрад тvмнийг гэгээрvvлэх

зорилгоор уг бичгийг зохиосон

Òîä ¿ñýã

ÁÓÖÀÕ

Ñî¸ìáî ¿ñýã

Монголын шашин тєрийн тэргvvн, соёл урлагийн гарамгай зvтгэлтэн Єндєр гэгээн Занабазар монголын соёмбо бичгийг 1686 онд эртний Энэтхэг ланз vсгийг тулгуурлан зохиосон юм. Соёмбо vсэг эртний Энэтхэгийн судрын хэлээр "єєрєє буй болсон гэгээн vсэг" гэсэн утгатай. Занабазар эл бичгээ зохиосон учраа тайлбарлахдаа тєвд, самгарди хэлний vгийг тэмдэглэх боломжийг улам нарийн болгох санаа агуулснаа дурдсан байдаг. Соёмбо vсгийн бичлэг нь монгол бичгийн адил дээрээс доош босоо бичих журамтай бєгєєд зурлага нь хичээнгvй бичгийн хэлбэрийг баримтална

ÁÓÖÀÕ

Çîõèîë á¿òýýë¿¿ä

• XV-XVII çóóíä óðàí çîõèîë íýëýýä õºãæñºí. Àðäûí àìàí çîõèîëûí

á¿òýýë¿¿ä áè÷ãèéí çîõèîë áîëîí õóâèðàõ ¿éë ÿâö ÿâàãäàæ áàéñàí.

Àìàí çîèîëûí õýëáýðýýð ¿¿ñæ õºãæñºí Ãýñýð õààíû òóóæèéã 1716 îíä

àíõ óäàà ìîäîí áàðààð õýâëýñýí. Ãýñýð õààíû òóóæ Òºâ Àçèéí àðä

ò¿ìíèé äóíä ºðãºí äýëãýð òàðõñàí áààòàðëàã òóóëüñèéí çîõèîë þì.

• ¯¿íèé äàðàà îðîõ òóóëüñèéí òîì çîõèîë áîë Æàíãàð þì.

• Òýð ¿åä ÿðóó íàéðàã íýëýýä õºãæèæ áàéñíû íýã íü Èõ ñî¸í

ãýãýð¿¿ëýã÷ Õàëõûí Öîãò õóí òàéæ ºíäºð áîëîâñðîëòîé, àâúàñëàã, ýõ

îðîí÷ õ¿í áàéñàí áºãººä îëîí íîì çîõèîë îðöóóëæ, ººðºº àëäàðò

ø¿ëã¿¿äýý áè÷èæ, õàäàíä ñèéëæ ¿ëäýýñýí äóðñãàëóóä áàéäàã.

• Òóõàéëáàë: Äóóòûí õàð ÷óëóóíû áè÷èã

• ¯¿íýýñ ãàäíà Òîãîîí òºìºð õààíû ãýìøèë, Ìàíäóõàé ñýöýí õàòíû

äîìîã, Óáàøè õóí òàéæèéí òóóæ, Ýðäýíèéí òîâ÷, Àñðàã÷ íýðòèéí ò¿¿õ

çýðýã îëîí ò¿¿õýí íîì ãàð÷ýý.

ÁÓÖÀÕ

Ãààíæóóð, Äààíæóóð107839 хуудастай энэ их хєлгєн судрыг бvх монголын нутгаас 200 орчим мэргэд орчуулагч нарыг цуглуулан олон жил орчуулж 1746 онд хэвлэжээ."Энэтхэг тєвдийн их соёлын єв болох Ганжуурын 108 боть, Данжуурын 226 боть, нийтдээ 5000 гаруй номыг багтаасан ийм олон боть судрыг цєл говь нутагтай 3 сая орчим нvvдэлчин монголчууд гадаад дотоодын бэрх давхар дарлагдлын vед бvтээж чадсан нь гайхаж биширмээр соёлын єв тэгш амжилт болжээ .

Ëèãäýí õààíû ¿åä Ãóíãàà Îäñýðèéí óäèðäëàãûí äîð Ìîíãîë îð÷óóëàã÷ íàð ýðòíèé Ýíýòõýãèéí Áóääûí õºëãºí ñóäðûí öóãëóóëãà 108 áîòü Ãààíæóóðûã Ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàõ àæëûã 1628-1629 îíä á¿ðýí äóóñãàæ àëòààð áè÷æýý ÁÓÖÀÕ

• Äàõèí äàâòàãäàøã¿é õîñã¿é

á¿òýýë¿¿ä çîõèîãäñîí

• Ñî¸ëûí õºãæèëä Øàðûí øàøèí

íºëººëñºí

• Èõýíõè á¿òýýë¿¿ä íü îäîîã

õ¿ðòýë õàäãàëàãäàæ áàéãàà

• Îð÷èí ¿åèéí ¿íýò á¿òýýë áîëñîí

Ýíý ¿åèéí ñî¸ëûí

îíöëîã íü þó âý?

Àâòîáóñíû á¿õ ñóóäëûã àâúÿ.

Äàðààõ ºã¿¿ëáýðò ÝÑÑî õèéöãýýå!

Ý- ýåðýãÑ- ñºðºã

Ñî- ñîíèðõîëòîé òàë

À.Õ.À1) Ýðäýíý çóó õèéä àëü àéìãèéí íóòàãò áàéäàã âý?

2) Ãààíæóóð Äààíæóóðûã õýí îð÷óóëñàí áý?

5) 1716 îíä áàðààð õýâëýãäñýí àíõíû çîõèîë?

4) Àëäàðò ø¿ëã¿¿äýý õàäàíä ñèéëæ ¿ëäýýñýí õàëõûí èõ ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷?

6) Çàíàáàçàðûí á¿òýýëèéí ñ¿ìèéí íýð?

8) Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õèéí 3 îðãèë çîõèîë þó âý?

15) Åñ¿õýé áààòàðûã íàñ áàðàõàä Òýì¿æèí õýäýí íàñòàé

áàéñàí áý?

3) Энэ үеийн соёлд нөлөөлсөн гол хүчин зүйл юу вэ ?

10) Ýðäýíý çóó õèéä õýäýí îíä áàéãóóëàãäñàí áý?

9) Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî õýäýí îíä çîõèîãäñîí áý?

11) Õàìãèéí àíõíû òºðò óëñ

12) Ñî¸ìáî ¿ñãèéí õýí çîõèîñîí áý?

13) Ýðäýíýçóó õèéäèéã õýí áàéãóóëñàí áý?

14) Èõ õààí ×èíãèñ õýäýí îíä òºðñºí áý?

16) Àìàðáàÿñãàëàíò õèéäèéã õýíä çîðèóëàí áîñãîñîí áý?

17) Òîä ¿ñãèéí õýí çîõèîñîí áý?

18) ” Ãàçàð áîë òºðèéí ¿íäýñ” ãýæ õýí õýëñýí áý?

15) ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð Ìîíãîëûíí ä¿ðñëýõ óðëàãò ÿìàð òºðëèéã ¿íäýñëýñýí áý?

Øàøèí äýëãýðýõòýé õîëáîãäîí Øàøèí äýëãýðýõòýé õîëáîãäîí Ìîíãîëûí ñî¸ë Ýíýòõýã Òºâäèéí Ìîíãîëûí ñî¸ë Ýíýòõýã Òºâäèéí ñî¸ëûí íºëººíä òàòàãäàí îðñîí ñî¸ëûí íºëººíä òàòàãäàí îðñîí áà ýíý ¿åèéí ñî¸ëûí ò¿âøèíã áà ýíý ¿åèéí ñî¸ëûí ò¿âøèíã

åðºíõèéä íü àâ÷ ¿çâýë åðºíõèéä íü àâ÷ ¿çâýë Ìîíãîë÷óóäûí îþóí ñàíààíû Ìîíãîë÷óóäûí îþóí ñàíààíû ñàëáàðò øàøíû ¿çýë ñóðòàë ñàëáàðò øàøíû ¿çýë ñóðòàë

íîìëîë íî¸ðõîõ áàéðòàé áàéæýý.íîìëîë íî¸ðõîõ áàéðòàé áàéæýý.

Ä¿ãíýëò

Õè÷ýýëäýý àìæèëòòàé Õè÷ýýëäýý àìæèëòòàé ñàéí îðîëöñîí òà íàðòàà ñàéí îðîëöñîí òà íàðòàà

áàÿðëàëàà.áàÿðëàëàà.