(Mondo Italo-Albanese) EDITORIALI Jeta Arbëreshe, 85 / janar-theristí 2018 5 Drejtori ‘Jeta A rb ëreshe’ vete p ërpara Me numrin 84 ish po të shuhej drita e ‘Jetës Arbëreshe’,

Del nga gjashtë muaj - Semestrale online della Minoranza Linguistica Storica Albanese d’Italia - Eianina / Purçill (Cs- Italia)

e-mail: [email protected] - www.jetarbreshe.it (Mondo Italo-Albanese)

Përmbajt ja / Sommario

ISSN 2465-1141 Jeta arbëreshe [Online] nr. 85, viti/anno XVII, janar-theristì/gennaio-giugno 2018

EDITORIAL faqe 5 Drejtori

NGA ARBËRIA faqe 6-8Gianni Walter Bellizzi, Kostandini Bellushi

TEKSTE, ZAKONE POPULLORË NGA ARBËRIA faqe 9-18Giuseppe Chiaffitelli, Mario Massaro, Maria Assunta Fazzano, Nino Rusciano, Emanuele Giordano, Antonio Bellusci

ARTIKUJ, STUDIME, TEKSTE MBI BOTËN ARBËRESHE faqe 19-29Italo Costante Fortino, Nexhmije Kastrati, Edlira Tonuzi Macaj, Ornela Radovicka

NJË ARTIKULL MBI BOTËN SHQIPTARE faqe 30-32Irena Alimerko & Alisa Velaj

VITI I SKANDERBEKUT faqe 33-51Visar Zhiti, Carmine Stamile, Agostino Giordano

POEZI ARBËRESHE faqe 52Costantino Bellusci, Antonio Bellusci

POEZI KOSOVARE & SHQIPE faqe 53-54Brikene Ceraja-Beka, Alisa Velaj

KËNGË ARBËRESHE faqe 55Antonio Ugo ArcuriXHUFI DHE ‘LLAGERET’ E SHQIPËRISË KOMUNISTE faqe 56Lek Pervizi SEMINARI NDËRKOMBËTAR I PRISHTINËS 2018 faqe 57

PËRVJETORE ARBËRESHË faqe 58-67Emanuele Giordano, Drejtori

AKTET E KUVENDIT MBI POETIN VOREA UJKO (Fermë, 2004) faqe 68-84Agim Vinca, Giuseppe Schirò Di Maggio, Agostino Giordano

EPARKIA E UNGRËS MOT BËN 100 VJET (1919-2019) faqe 85-86

LIBRE E REVISTA faqe 87

NJË LIP I PAPRITUR faqe 87

DOKUMENTE faqe 88-98DrejtoriPOST SCRIPTUM faqe 99D.

3(2.305) Jeta Arbëreshe, 85 / llanar-shëndré 2018

PËRMBAJTJA

EDITORIALI faqe 5Jeta Arbëreshe vete përpara (Drejtori)

NGA ARBËRIA faqe 6-8Shkuan shtatë vjet (G.W.Bellizzi) Stulitë e gravat pllatënjota; I katërti Fjalor Arbashkuar (K.Bellushi)

TEKSTE, ZAKONE POPULLORË NGA ARBËRIA faqe 9-18A bukura e a dashura gluha jonë (G.Chiaffitelli), Përralla ka Qefti (M.Massaro) Ati ynë (M.A.Fazzano), Fjalë të urta e Idjomatizme nga Kastërnexhi/2 (N.Rusciano) Fjalorth Arbërisht-Lëtisht (E.Giordano), Kujtime ka Guri Kocit (A.Bellusci)

ARTIKUJ, STUDIME, TEKSTE MBI BOTËN ARBËRESHE faqe 19-29Influenxa e poezisë italiane në operën e Vorea Ujkut (I.C.Fortino), Elemente të identitetit poetiktë Vorea Ujkos (E.Tonuzi Macaj), Letërsia gojore arbëreshe dhe çabej (Nexhmije Kastrati), Përshtypjet e Ornelës mbi Vallet e Frasnitës (O.Radovicka)

NJË ARTIKULL MBI BOTËN SHQIPTARE faqe 30-32Përmasa psikologjike në novelën ‘Gjaku’ të Ernest Koliqit (I.Alimerko & A.Velaj

VITI I SKANDERBEKUT faqe 33-51Mozaiku im: Skënderbeu mbi Pegas (V.Zhiti), Skanderbegu (C.Stamile), Gjergj Kastriota-Skanderbeg (A. Giordano), Skanderbeku ndëpër faqet e Jetës Arbëreshe (R.),Kënka Skanderbekut (B.Bilotta)

POEZI ARBËRESHE faqe 52Arbëresha (K.Bellushi), Lidhja Arbëreshe (N. Bellushi)

POEZI KOSOVARE & SHQIPE faqe 53-54Poezi (B. Ceraja-Kena, A. Velaj

KËNGË ARBËRESHE faqe 55Shprezë (A.U.Arcuri)KUQ E ZI faqe 56Pervizi ja këndon Xhufit (L. Pervizi )SEMINARI NDËRKOMBËTAR I PRISHTINËS 2018 faqe 57

PËRVJETORE ARBËRESHË faqe 58-67Bernardo Bilotta / 1843-1918) (E.Giordano), Maria Miranda / 1918-1996) (Drejtori)

AKTET E KUVENDIT MBI POETIN VOREA UJKO (Fermë, 2004) faqe 68-84Kosova e Vorea Ujkos (A.Vinca), Poezia e ‘kthimit’ te Vorea Ujko (G.Schirò Di Maggio)Problematika e Tekstevet Letrarë të Vorea Ujkos (A. Giordano)

EPARKIA E UNGRËS MOT BËN 100 VJET (1919-2019) faqe 85-86Pjesa nga Teksti i Bullës së themelimit të Eparkisë s’Ungrës (1919)

LIBRE E REVISTA faqe 87Arbashkuar, IV (Bellushi, K. D’Agostino F.), Arberia (Emmanuele D.), Fonti per la storia di Villa Badessa (Schimanski A.,Passarelli G., da ‘Studi sull’Oriente Cristiano’), Tradhtia e madhe ndaj kombit/studim; Pa koment/ese-publicistikë; Rikthimi Ismail Qemalit, bisedë me të shkuarën/roman (Vilhelme Vranari Haxhiraj)

NJË LIP I PAPRITUR faqe 87

DOKUMENTE faqe 88-98Vepra Letrare e Binard Bilotës: Libreti II (Drejtori)

POST SCRIPTUM faqe 99Shkurt (D.)

4 Jeta Arbëreshe, 85 / janar-theristí 2018

Revistë gjashtëmujore online e Shoqatës Kulturore “Jeta Arbëreshe”,Purçill / Eianina (Cs-Italia) Regjistrim / Registrazione: Tribunale di Castrovillari (Cs), nr.4/2001del 28-12-2001.Drejtor përgjegjës / Direttore responsabile: Agostino GiordanoDrejtorí, Redaksí e Administratë / Direzione, Redazione, Amministrazione: via G.Marconi,30 – 87010 Eianina-Purçill (Cs-Italia)

Tel.: (+39) 345-3124376 / e-mail: [email protected] / [email protected] / [email protected] Sito internet: www.jetarbreshe.it (ësht e dërtohet / è in rifacimento)Artikuj, Dorëshkrime e Fotografí, edhe ndëse s’botohen, nëng priren prapë /Articoli, Manoscritti e Foto, anche se nonpubblicati, non si restituiscono.Drejtorìa nëng përgjègjet mbi përmbajtjen dhe formën e artikulvet të nënshkruar / La Direzione non è responsabiledel contenuto e della forma degli articoli firmati.Gjithë të drejtat të rezervuara / Tutti i diritti riservati.

ISSN 2465-1141 Jeta Arbëreshe [Online]

Semestrale onlinedi Cultura

e Informazione Arbëreshe,in Italia e nel Mondo

Me këtë numër kujtonj tatën timKuerìnin e Buzëdhelprit(Vittorio Quirino Giordano / 1918-2018)Drejtori

EDITORIALI

5Jeta Arbëreshe, 85 / janar-theristí 2018

Drejtori

‘ J e t a A rbë reshe’ vete pë rparaMe numrin 84 ish po të shuhej drita e ‘JetësArbëreshe’, sepse edhe Drejtorëvet hereherë i shkonënda të shohën bardhë atje ku gjithë shohën zi.Një moment hidhìje; çë pra shkoi e vate.Po kuj i kish pëlqyer të shuhej‘Jeta Arbëreshe’: njëzër i lirë, i zgjidhur ka çdo kapister, e çë mban lartënderën e Gjuhës Arbëreshe, me gjithë t’Folmet e saj? Vdekja e kësaj rivistje do t’u kish tëfalur mepërqeshje ka ata arbëreshë çë ka shumë i kënduan’metadhìqin’ Arbërishtes dhe Arbëreshvet. Arbëreshëme ëmer. Arbëreshë ‘të shitur’, ç’e tradhtuan gjuhëne mëmavet dhe i venë pas titulvet dhe paràvet.Arbëreshë çë, me gjuhë arbëreshe të gjallë, bëjënsikur gjuha arbëreshe vdiq. Të bien krahët, pra, përpara atyre Arbëreshëve çë,me pjot dashje, qëndruan ‘analfabetë’ te gjuha tyre. Dihet se gjuhët e populvet të vigjël me motin shuhen,biren, vdesen. Sa më shumë të Folmet e atyreMinorànxave Gjuhësore jashtë Dheravet t’tyre!E të Folmet Arbëreshe janë ndër këto.

Më se ndonjë më pýen pse te kjo rivistë, ka ca mot ekëtej, shkruajën më shqiptarë se arbëreshë. “S’ishkështu më parë”, thonë. E kanë liqë.Me motin, daledalë, entuziàzmi arbëresh u ul. Gjatëkëtyre 17 vjetsh, i dërgova rivistën, pa paguar,priftravet e kryetarëvet; profesorëve, mjeshtrave eanalfabetëve; skòllevet, sportelevet gjuhësorë epeshkòpëvet; studentëve, poetëve e shkrimtarëvearbëreshë; miqve e shokëve të një jetje. Gjithëve ilypa t’shkruajen arbërisht. Po Arbëreshit i mbëshondora të shkruanjë arbërisht.E atëherë, ndëse arbëreshët shkruajën më pak, ështëmirë të shkruajën miqtë shqiptarë. Mbi ProblematikaArbëreshe: gjuhë, letërsi, histori, etnografì arbëreshe.‘Jeta Arbëreshe’ boton artikul, tekste, studime epoezi ‘nga Arbëria’, po edhe artikuj e studime ‘mbiArbërinë’. E Shqiptarët janë të ‘mirëseardhur’!

është mirë, pra, t’ vëhet ré të rremevet ç’vete turembjellë historiani shqiptar komunist Xhufi, çë qellëndhunë, pa fare turpë, mbi ‘kampet e përqëndrimit’(llagèret) e shokut Enver hoxha. Presmi çë Ministriae Drejtësisë së Shqipërisë bëftë samëparë dritë mbi‘kurset e fjuturimevet’ të ‘Pëllumbavet’ shqiptarë. Najemi ka ana e të torturùarvet: Pervizi, Zhiti, Vranari,Topalli, etj...

‘JETA ARBëREShE’ VA AVANTI

Col nr. 84 stava per spegnersi la luce di ‘JetaArbëreshe’, perchè anche ai Direttori a volte passa lavoglia di vedere bianco lì dove tutti vedono nero.Un momento di tristezza, che poi è passato.Ma a chi sarebbe piaciuto l’estinzione di ‘Jeta’, unavoce libera da ogni capestro, e che tiene alto l’onoredella Lingua arbëreshe, con tutte le sue ‘Parlate’?La morte di questa rivista sarebbe stata salutata conscherni da quegli arbëreshë che da molto hannocantato il ‘de profundis’ alla Lingua Arbëreshe e agliArbëreshë. Arbëreshë solo di nome. Arbëreshëvenduti, che hanno tradito la lingua materna per unpugno di titoli e soldi. Arbëreshë che, con una LinguaArbëreshe ancor viva, si comportano come se lalingua arbëreshe fosse morta.Ti cadono le braccia, poi, davanti a quegli Arbëreshëche, volutamente, sono rimasti, e restano, ‘analfabeti’nella loro lingua. Si sa che le Lingue dei piccoli popolicol tempo si spengono, si perdono, muoiono. Tantopiù le Parlate delle Minoranze Linguistiche fuori dalleloro Patrie!E le Parlate Arbëreshe sono tra queste.

Più di qualcuno mi chiede perchè su questa rivista, daun po’ di tempo in qua, scrivono più albanesi chearbëreshë. ‘Non era così, prima’, mi dicono. E hannoragione.Col tempo, lentamente, l’entusiasmo arbëresh ècalato. Lungo questi 17 anni, ho inviato gratis larivista ai preti e ai sindaci, a professori, maestri eanalfabeti; alle scuole, sportelli linguistici e vescovi;a studenti, poeti e scrittori arbëreshë; ad amici ecompagni d’una vita. A tutti ho chiesto di scrivere inarbëresh. Ma all’Arbëresh ‘pesa’ scrivere in arbëresh.E allora, se gli arbëreshë scrivono di meno, è bene chescrivano gli amici albanesi. Su ProblematicheArbëreshe: lingua, letteratura, storia, etnografiaarbëreshe.‘Jeta Arbëreshe’ pubblica articoli, testi, studi, poesie‘dall’Arbëria’, ma anche articoli e studi ’sull’Arbëria’.E gli Albanesi sono i ‘benvenuti’!

E’ bene, poi, stare attenti alle bugie che va seminandolo storico albanese comunista Xhufi, falsità senzapudore sui ‘campi di concentramento (lager) delcompagno Enver hoxha.Aspettiamo che il Ministero di Giustizia dell’Albaniafaccia al più presto luce sulle ‘rotte di volo’ dei‘Piccioni’ albanesi. Noi stiamo dalla parte dei torturati: Pervizi, Zhiti,Vranari, Topalli, ecc...

6

Shkuan shtatë vjet...

Gianni Walter Bellizzika Shën Vasili (Cs) (...)

Ndoshta ajo mendonse gjuhen e kam xënëpër udhëtim nëpër botëdhe nuk e di fshehtësinëqë çelet nga gjaku.(...)

Vorea Ujko (Domenico papas Bellizzi, 1918-1989)

Proxheti ndër-rrexhonàll ‘Gjuhët Katundare tëdjàlërisë’ qe finanxjartur ka Ministeri i Mësimit tëTàlljes me fondet e Llexhes 482/’99 e rrojti dy vjet:vitet shkollorë 2009-10/ 2010-11.

Bëjin pjesë te proxheti tetë Skollë, çë janë mbrëndate Minoranxat Gjuhësore të Tàlljes e ndër kto gjuhërrexhonàlle: gjuha Furlane e Friulit, gjuha Oçitane ePiemontit, gjuha Grika e Puljes, gjuha Ladina eTrentinit, Gjuha Arbëreshe e katundevet tëKastërnexhit, Pllatënit e Spixanes ndë Kallabrjet, dhetë Rurit në Molizin.

Në formë të skurtër mund të përmbledhmi temat eproxhetit e t’mendomi mbi rizultatet çë dulltin sipirmbi katër elemente kryesorë:

- Sperimentacjona mbi mësime CLIL ndë gjuhën eminoranxes te skolla e djalëvet;- Modeli i formimit si kërkim-veprim;- Roli i rètës ndër-rrexhonall si bashkërí;- Probllematikat çë janë hapura edhè sot.

Pjesa e ré në planin e mbësimit të gjuhës dhe pjesa eprovokimit pedagogjik qe se zgjodhëtim të nisëshimka skollat e djalëvet, e mbjatu prana te skollatelementare, sepse mejtimet teorike mbi të xënurit egjuhëvet (LAD-i i Chomskyt) na thonë se aì ësht njëmot kritik pir t’xënurit e gjuhëvet.

Ky mot kritik ngjatet ç’ka tri vjetët njera te nëndëvjetët, dhe kjo vendosje i vete pas IndikacjonavetNacjonale pir Kurrikullin ndër skollat e djalëvet,elementare dhe të mesme (2012).

(...ka Proxheti Ndër-rrexhonall ‘Gjuhët katundare të djalëvet”)

SONO PASSATI SETTE ANNI...

(...)

Forse lei pensa che ho appreso la linguain viaggio per il mondoe ignora il segretosvelato dal sangue.(...)

Vorea Ujko (Domenico papas Bellizzi, 1918-1989)

Il Progetto Interregionale “Local Lingue Infanzia” è statofinanziato dal MIUR con i fondi della Legge 482/’99 ed èdurato due anni, dall’a.s. 2009-’10 fino all’a.s. 2010-’11.

Facevano parte del progetto otto Scuole appartenenti alleminoranze linguistiche italiane delle lingue regionali:lingua friulana del Friuli, lingua occitana del Piemonte, ilgrico della Puglia, la lingua ladina del Trentino, la linguaAlbanese delle comunità di Castroregio, Plataci eSpezzano Albanese in Calabria e di Ururi in Molise.

In modo sintetico possiamo riassumere le tracce delprogetto e riflettere sui risultati emersi su quattro elementinodali:

- La sperimentazione di ambienti CLIL in linguaminoritaria nella scuola dell’infanzia;- Il modello di formazione come ricerca-azione;- Il ruolo della rete interregionale come comunità;- Le problematiche aperte anche oggi.

La parte di novità sul piano glottodidattico e la parte diprovocazione pedagogica è stata la scelta di iniziare dallescuole dell’infanzia e subito dopo nelle scuole primarie,perché le riflessioni teoriche sull’acquisizione delle lingue(Il LAD di Chomsky) indicano che esso è un periodocritico per l’apprendimento delle lingue.

Questo periodo critico va dai tre anni fino ai nove anni, equesta collocazione segue le Indicazioni Nazionali per ilCurricolo nelle scuole dell’Infanzia, Primaria e Media(2012).

Jeta Arbëreshe, 85 / janar-theristí 2018

NGA ARBËRIA


GIANNI WALTER BELLIZZI

U mendua se forma metodollogjike çë më mirë mundt’shtynjë përpara kompetencat gjuhësore pir djalëtështë CLIL-i (Content and Language IntegratedLearning), ç’i jep gjuhëvet minoritare një rolveikolar çë mund t’jetë bënur bashkë me gjuhinItaliane e Ngllize.Një element çë karakterizoj ndërrimin e mbësimit çëCLIL-i solli me të, çë i nget karateristikës dherëndësisë s’ambientit të mbësimit. Risultatet më të mirë çë pat’tim, qenë:

- Formacjona e mirë profesionale dhe kulturore emjeshtravet, e bënur personalisht e ‘on line’;- Të xënurit esencjal të gjuhes arbëreshe ka ana eskollèlvet;- Problematika e mbësimit-kuptimit të gjuhëvetminoritare ndër-rrexhonall është e vetme dhe enjëshme;- Të qasurit ndaj identitetit historik-kulturor si nxhënjvlerësimi i trashgimit gjuhësor arbëresh.

Pir të mbëllìmi, mund t’thomi se Llexha 482/99 bërinjë mirakull: nxuar krye të vlerësonej, të ruanej e tëdhifënxonej gjuhët minoritare.Për t’zgjidhet problemi i mbësimit të gjuhësArbëreshe ka t’dilet ka proxhetet episodikë e dokallur mbësimi kurrikullarë (menatet) i gjuhësminoritare ndër skollat e detyrës, i ratifikuar ka njëllexhë rrexhonalle për rujtjen e trashgìmit të gjuhësArbëreshe.

Si è ritenuto che la forma metodologica che meglio possapromuovere le competenze linguistiche per i bambini siail CLIL (Content and Language Integrated Learning) cheoffre alle lingue minoritarie un ruolo veicolare che puòessere svolto insieme alla lingua italiana e inglese.

Un elemento che ha caratterizzato l’innovazione didatticache il CLIL ha portato con sé, che riguarda la cifra e lasignificatività dell’ambiente di apprendimento. I risultati migliori che si sono ottenuti sono stati:

- La formazione professionale e culturale valida deimaestri, che si è svolta in presenza e on-line;- L’apprendimento basilare della lingua arbëreshe da partedegli alunni;- La problematica dell’insegnamento-apprendimento dellelingue minoritarie interregionali è sola e unica;- L’approccio all’identità storico-culturale come strumentodi valorizzazione del patrimonio linguistico Arbëresh.

Per concludere possiamo dire che la Legge 482/’99 harealizzato un “miracolo”, è riuscita a valorizzare, tutelaree difendere le lingue minoritarie.

Per risolvere il problema dell’insegnamento della linguaArbëreshe bisogna uscire dall’episodicità progettuale eoccorre introdurre l’insegnamento curricolare della linguaminoritaria nelle scuole dell’obbligo, ratificato da unalegge regionale per la tutela del patrimonio linguisticoArbëresh.

Bibliografi

- AA. VV., Local Lingue Infanzia, Editoriale Anicia 2012, Roma;- COONAM C. M., “Focus su CLIL”, IPRASE TRENTINO 2006;- CAThOMAS R., CARIGET W., Pluringuismo. Una fantastica opportunità, Coira 2008;- DALOISO M., I fondamenti neuropsicologici dell’educazione linguistica, Libreria Editrice, Venezia 2009;- LEVY P., L’intelligenza collettiva, Feltrinelli, Milano, 1996;- FAVARO L., I vantaggi del bambino plurilingue, EDIZIONI DIDATTIChE GULLIVER 2010.

NGA ARBËRIA


rrazi/mundàfsh me grispa, të hapt dhe të qindisurand’ fund (taluni). Psana janë kallcjetët mumbaku mexhutaz dhe këpucët janë t’ zeza me takunin e ult.Plotsojan stulitë mbuluamja, ç’është a kuqë e qellatmbal mushqit, dhe kullama/sustaz ari, sperza ari, mekapshùallin/llacin e zi o ari, mbarllokun, dhe vathëtshikuèli.

Kostandin Bellushika Pllatëni (Cs)

I katë r t i F jalor ‘Arbashkuar ’

Duall vëllimi i katërti i Fjalorit ARBAShKUAR,mbi historinë dhe mbi gluhan arbëreshe eKastërnexhit, Farnetës, Pllatënit - zona e JonitKozentin i Lart - dhe mbi historinë dhe fjalët shqipetë Shqipërisë, çë hin ka “Veprat të plota”ARBAShKUAR (Arbërishtja e bashkuar), mepesëmbëdhjetë vëllime, bënur ka autorët, BellushiKostandini ka Pllatënit dhe D’Agostino Flavia kaçiftit. Fjalori ka gjashtëqindetetë faqe dhe është indar me tri pjesë: pjesa e parë ka gramatikan e gluhësarbëreshe, pjesa e ditë ka historinë e katundat e ksajzonë, dhe e Shqipërisë, dhe a treta pjesë ka Fjalorinlëtisht – arbërisht, atë arbërisht - lëtisht me fjalë tëpërbashkëta, krahësuar dhe me gluhën shqipe, dheka fjalë të urta të çdo gluhë esaminuar.

IL IV VOLUME DEL DIZIONARIOARBASHKUAR

È stato pubblicato il IV volume del DizionarioARBAShKUAR sulla storia e la parlata arbëreshe diCastroregio, Farneta, Plataci – zona dell’Alto JonioCosentino - e sulla storia e la parole albanesi dell’Albania,che rientra nell’ “Opera Omnia ARBAShKUAR (parlataarbëreshe comune e comparata), in 15 volumi, a cura degliautori Bellusci Costantino di Plataci e D’Agostino Flaviadi Civita. Il Dizionario ha seicentoeotto pagine e si dive intre parti: la prima parte contiene la grammatica della linguaarbëreshe, la seconda parte contiene le monografie storichedei paesi di quest’area e dell’Albania e la terza partecontiene il dizionario italiano - arbërisht, quello arbërisht– italiano, con le parole comuni e comparate, anche con leparole albanesi, e i proverbi di ogni parlata esaminata.

Stul i të e gravat pl latënjota

Kostumi zikonisht i gravat pllatanjota ka nj’vlerësoçjall-kullturore a madh pse është gjithënjë mezikonin e popullit dhe është një lidhja të madhe mediasporën arbëreshe. Grùas ç’a veshan bën t’ ket hjèdhe gallanderí, pse asaj i pilqen t’ i vrejan. Me vlerëdhe interesante është hera e veshjas së saj sepse kanjë rituall shumë të rëndë çë do mot për t’ ndreqatdhe çë ngjallan kazjunan e këtij rituall.Ki shërbesi, nj’ herë, ish i shoqëruar me kënga, dheshumë ndër kta ishën për nusën, çë shoqzit dhe gjiritëja këndojan kur a veshjan, sepse gruaja, njera kasekullit ç’shkoj, martòhej me stulitë arbëreshe.Lvèrat e kostumit arbëresh, me t’çilin nusjamartohej, ishën t’ bënura me këmishën e bardhë(linja), dhe rro rro kish, dhe ka, mbarllètin; me nj’cohë të kuq dhe me njetër veshje rrazi më të lez,kullur bari, t’ kuq o kullur qìalli, me fill ari dhe megrispa të holla çë vëhat mbal cohës. Psana ish, dheështë, xhipuni me thekë dhe me mëngë të qindìsuraari dhe me nj’ vanderë mundàfsh të qindìsur me ar tëbardhë. Kish, dhe ka, një kezë nusash mundàfsh,shërbìar me ar dhe me nj’ xigarelë, o nòkë të kuq,mbajtur njera ka llurmja guerrë, dhe me një sqepmizullin ç’ muloni gjithë çeran e nusës; t’ dia qèllshinmbal kriat. Ca gra vëjan ka kriat dhe skamandilinmundafsh me thekt. Xhipuni ish i bënur me një rrob të holl damàsku,sharbìar me fill ari (llambdhòri) dhe drapi, metalunin dhe me galuna mbal mushqit. Për festatxhipuni ish i bënur me pilhurë, të qindìsur dhe mekullurë ndrisha. Mëngët ishën, dhe jan, të qindisuradhe pucat jan me galuna ari. Linja ka cipaz dhembarllèta çë, më se gjithë, zbukuron stulìtë e nusësdhe plotsòn kostumin ç’ plakat vëjan, njera ca vjetprapa, ngadita, ç’ është i bënur ka skamandili i bardh,ka xhipuni, ka sutanièli mumbaku i bardh, oallinò/lìri, me grispa.Gratë pamartuara vishjan, dhe veshan, vetëmsutanielin, po atò të martuara vishjan, dhe veshan,kamizòllan me grispa, ç’është rrobë kasturìni, o leshpasharbìar, të lez o të rënd (gùnia), sharbìar kaargalia, çë nd’ fund ka nj’ talun mundàfsh dhe dràpin.Mbal asaj gratë vishjan, dhe veshan, një cohë

Jeta Arbëreshe, 85 / janar-theristí 2018 9

A b u k u r a e a d a s hu r a g l u h a j o n ë

Stёrlorshrat arbreshё kishan shumё fjala tёpёrbashkёta me tё greqёt e me lёtirёt; e mbajtin eruajtin tё regjistruar ta gluha arbreshё si ndё njё disktё vjetrat ndina, dreq si ishёn shqiptuar. Si i shqiptojёn lёtirёt e greqёt fjalat: “cepa, cicer,cepulla, caelum, gens, amicus amici, ficus faci, dicodicit, rex regem, cera ceramica. Si palatalixàjanrrokjet: “ce, ci, ge, gi, he hi, ke ki”? Na a thonё fjalet arbreshё: qepa, qiqёr, qirì, gjёnd,qёnt, gjiton, hje. Ndё shumё katunde arbreshё mbetan adhё sod tёvjetrat grupa fonetik kl, pl, fl gl: klisha, kliçi, plotё,plёh, flok, flet, gluhё. Gluha arbёreshё ka tingull mё shumё se gjithё tjeretgluhё indoevropianё: dh (dhe, dhi), ё (ёndёr, mёmё),hj (hje hjodhe, hjiravol), j (jo, jam), zh (zhgjetё), c(ca, copё), x (xё, xa), z(zё, zjarri), q (qeni), h (ha,harè), gj (gjak, gjiton), gh (ghajdhur), th (thikё). I vjetri numërim njёzetor indoevropian u mbetё i tёrёta gluha arbёreshё: 65/ trezetepes e jo shtatdhjetepes,81/ katёrzetenjë, si thonё françezёt. Sintaksa arbёreshё ka njё lakim tё shquar e njetёr ipashquar e nёng isht mё pak a qartё sa sintaksa lёtirёe grekё; shumё a begatё isht apofonia: asht eshtra,djal djelmra, thes thas; u marr, ti merr, mirr, muar,more. Folja ka adhe mёniran dёshirorё (optativё) e mёnirandyshimorё (rroft /viva, ka vatur / forse è andato). Ta gluha jonё u mbet fjala tanub (lumi Danubio) medomathёnan: njё sasi sa mё shumё madhё do tё jetё.A ndlìema mёma jìma, grua shumё a matur ndё tёpirёt e ndё tё ngrёntё, kur njё haj e pij shumё thoj:‘Nёng tё ndëndan njё Tanub’, nёng drosisa kurrё! Kjo isht gluha jonё, gluha a Skanderbeut, çё na lanёloshrat, zёmbra arbёreshё cё pimё ma klumshtin ngasisa a mёmёs. Mbamja sa mё fort ta zёmra jonё!

LA BELLA ED AMATA NOSTRA LINGUA Gli avi arbreshё avevano molte parole in comune con igreci ed i latini e conservarono custodite come incise suun disco queste parole, proprio come venivanopronunciate. Come pronunciavano i latini le parole “cepa (cipolla),cicer (cece), coelum (cielo), gens (gente), amicus- amici,ficus-fici (fichi), dico-dicis, rex-regem (re), ceramica;come venivano palatalizzate “ce, ci, ge, gi,lu, hi, ke, ki?” Ce lo dicono le parole arbreshe qepa (cipolla), qiqёr(cece), gjёnd (gente), miqёt (amici), regji (il re), qёnt(cento), hjirovol (manipolo di spighe). In molti dialetti arbreshё permangono ancora oggi ivecchi gruppi fonetici: kl, pl, fl, gl, in klisha (ecclesia,chiesa), kliçi (chiave), plot (plenus, pieno), gluh (glossalingua). La lingua arbreshe ha più suoni di ogni altra linguaindoeuropea: dh/ dhe (terra), dhi (capra), ё (ёnder sogno,mёmё mamma), gj (gjak sangue) gjiton (vicino), th (thikёcoltello) thes (sacco) zh (zhqjeti spola) hj (hje ombra,hjodhe ventilare) hjirovol (manipolo di grano), j (jamsono, jo no), z (zё inizio), xё (apprendo), c (ca un po’,copё pezzo), q (qen cane, qёri cero), gh (ghajdhur asino). Si conserva integra la vecchia numerazione indeuropeaventesimale : 65 /tre ventine e cinque, 81 /quattro ventinee uno, come dicono i francesi. La sintassi arbrёshe ha una declinazione determinativa eduna indeterminativa e non è meno precisa della sintassilatina e greca. Molto ricca è l’apofonia: asht eshtra (osso,ossa), djal djelmra (fanciullo, fanciulli), thes thas (sacco,sacchi), u marr ti merr mirr, muar (prendo, prendi, prenditu, prese). I verbi hanno anche il modo ottativo (rroft- viva), ed ilmodo dubitativo (ka vatur, forse è andato). Nella nostralingua è rimasta la parola “tanub”(il fiume Danubio), chesignifica una ‘quantità grande quanto si voglia’. La compianta mia madre, donna molto moderata nelmangiare e bere, quando uno mangiava e bevevaesageratamente diceva: ‘Non ti sazia un Danubio’. Questa è la nostra lingua, la lingua di Skanderbeg, che cilasciarono gli avi, il cuore arbrёsh che col lattesucchiammo dal seno materno. Conserviamola strettamente nel nostro cuore!

Giuseppe Chiaffitellika Mashqita (Pz)

TEKSTE, ZAKONE POPULLORË NGA ARBËRIA


MARIO MASARO

Pë r r a l l a k a Q e f t i

Qeni dhe e vjehrra

Ishi një herë një burrë çë rroji me të shoqen eme të vjehrrën. Plaka hiji te gjithë këshille e ai ngëja bëji më t’e gjegji. Kur veji jashtë qeji pas edhe njëqen i madh. Një ditë kur u pror te shpia gjeti plakënçë i thoji keq. Atëhera ngë pa më e gjaku ja rruri tetrutë, zgjidhi qenin çë ju drëvit te gurmazi plakës e eluri vetëm kur e pa përdhé. Burri i bëri hare qenit, embraçojti e pas e lidhi jashtë. Pas pak mot erruri eshoqja e kur pa jëmën përdhe drëviti thirma pë penëne pjeti të shoqin si kish vdekur jëma. Ai ju përgjegjke ngë diji mosgjë pse kur hiri te shpia e gjeti atje.

Plakës i bërën funërallin e e qejtën te kamsantinpë t’e vëjën ndën dheut. E bija ngë pati forcë t’ekumpanjoi jëmën, vajti vetëm i dëndhrri bashkë meqenin. Prëxhësjuna ishi e gjatë edhe ndë ishën vetëmburrat. Një njari nga llargu pa vetëm burrat e një qene ju qas burrit e i tha:- Pse qeni ju vjen pas?

E ai ju përgjegj:- Qeti qeni çë më vravi t’imevjehërr, çë ishi shumë grua e mirë!E njariu i pjeti:- Pse ngë m’e huon qenin? Edhe u e

kam një vjehërr e dish e nxirrja te shpia!E burri: - Vëhu prapa prapa prëxhësjunës, pse janëgjithë këto tjerit çë m’e lipën.

Il cane e la suocera

C’era una volta un uomo che viveva con la moglie econ la suocera. La vecchia si intrometteva in tutti iragionamenti ed egli non ce la faceva più di sentirla.Quando andava in campagna portava dietro anche un canegrosso.Un giorno quando fece ritorno a casa trovò la vecchia chegli diceva male. Allora non ci vide più ed il sangue gligiunse al cervello, slegò il cane che si gettò al collo dellavecchia e la lasciò soltanto quando la vide a terra.L’uomo fece molta festa al cane, l’abbracciò e poi lo legòfuori. Dopo poco tempo giunse la moglie e quando vide lamadre per terra si mise a gridare per la pena e chiese almarito come era morta la madre. Egli le rispose che nonsapeva niente perché, quando entrò in casa, la trovò lì (aterra). Alla vecchia fecero i funerali e la portarono al cimitero persotterrarla. La figlia non ebbe la forza di accompagnare lamamma, andò soltanto il genero assieme al cane. Laprocessione era lunga, anche se c’erano soltanto gliuomini.Una persona da lontano vide soltanto gli uomini ed un canee si avvicinò all’uomo e gli disse: - Perché il cane vi segue?

Ed egli gli rispose: - E’ stato il cane che ha ammazzatomia suocera, che era una donna perbene!

E quella persona gli chiese: - Perché non me lo presti ilcane? Anch’io ho una suocera e vorrei mandarla via dicasa!

E l’uomo: - Mettiti in fondo alla processione, perché cisono molti altri che me l’hanno chiesto.

Il padre, il figlio e l’asino

C’era una volta un uomo che doveva andare a comprareun asino, allora prese il figlio e si avviò per andare allafiera di San Matteo a Serracapriola. Dopo averlo comprato,presero la via del ritorno a casa. L’uomo vide l’asino checamminava e per non mettergli peso addosso, non gli miseil basto e non salì né lui né il figlio. E così camminavanoa piedi.

Un uomo che passava in quella strada li vide e prestodisse:- Cosa state facendo? Andate a piedi e lasciate l’asinoandare senza alcuno a cavallo. Perché l’avete comperato?

L’uomo ebbe vergogna quando sentì che quello gli dissecosì. Allora prese il bambino in braccio e lo misesull’asino. Dopo aver percorso un po’ di strada vide dalontano che venivano tre donne. Le donne videro chel’uomo non ce la faceva più a camminare per quanto erastanco e lo rimproverarono:- E che cos’è questo fatto? Tuche sei vecchio devi andare a piedi ed il bambino deveandare a cavallo!

L’uomo ascoltò le donne che gli dissero così, prese il

(mbjoth) Mario Massaroka Qefti (Fg)

Jati, i biri e adhjuri

Ishi një herë një burrë çë ki’ të veji e bliji një adhjur,atëhera mori të birin e u nis të veji te feria e ShënMateut, Serrë. Pas çë e blevën, morën rugën pë tëprirshën te shpia. Burri pa adhjurin çë eci e, pë most’i vëji piz ngrah, ng’i vuri samarin e ngë hipi jo vetëe jo i biri. E kishtu ecjën mbë këmbë.

Një burrë çë shkoji te ajo rrugë i pa e shpejt i tha:- çë jini e bëni! Ecni mbë këmbë e adhjurin e lëni tëverë pa mosnjari ngaluor. Pë çë e blevët?

Burrit i erdhi turp kur gjegji ke ai i tha kishtu.Atëhera mori djalin ngrah e e hipi te adhjuri. Pas çëkishën bëjtur dica rrugë pa çë llargu ke vijën tre gra.Gratë panë ke burri ngë ja bëji më të eci pë sa ishi ilodhtë e i thanë fjalët:- E çë isht kjo? Ti çë je plak ka veç mbë këmbë e

djali ka verë ngaluor! Burri duzullojti gratë çë i thanë



(mbjoth) Mario Massaro

kishtu, mori djalin e e vuri për dhe e u vëh vetëngaluor adhjurit. E zuri popa karerën pë të veji teshpia. Ec e ec, duhshi shum rrugë pë t’errejën teshpia, kur shkojtën di burra ngaluor te di kuej tëbardhë. Si panë ke burri veji ngaluor sipër adhjurit edjali veji mbë këmbë, gjithë i dërsitur çë ngë ja bëjimë të bëji një pash, zurën t’i thojën fjalët burrit.

Burri ngë pa më, mori edhe të birin ngaluor e vajtite ana shpisë.

M’i pari ke t’erreji kumbërdojti njetër burrë çëedhe ai, sa i pa çë vejën atë e bir ngaluor te adhjuriçë i dili shkuma te grika pë pizin çë qeji, zuri fill tëthoji:-E bleve adhjurin pë të bi’ t’e vdes m’i pari ke t’erreçte shpia? Kaloni, mos e lëni të vdes!

Burri si gjegji këto fjalë kalojti vetë e i biri ngaadhjuri e gjithë tua shkamuor zuri të drëviji nëmë etë thoji vetë e vetë:

-Si bëra bëra, ng’i vajti mirë mosnjarive, e u katë bënjë ngaherë si thonjën tjerit?

E kishtu luri të veji adhjurin pë fate t’atija.Bëj si të pëlqen tija pse tjervet ng’i vete mirë mosgjëe kanë çë të thonjën si bën bën.

Njo si parkalesjin te katundi Këmarin. M'e dha Maria Assunta Fazzano kur venjaMunxhufun sa të mbanja Seminaret për GjuhënArbëreshe (Campomarino, 11 dicembre 2009)

prof.Italo Costante Fortino

JAT JON

Jat jonçë je ta moti,bëfshi shëjtër ëmri jot,atë vinj gjeri jot,bëfshi mendja jote,kushtu ta moti si ta dheu.Mënia japç nere sonde buken jonëe nxir nere detirat jonësi na i nxiermi detirat atirvedhe mos naj bëta veç ta tentaciunama qei uz i ligun.

PADRE NOSTRO

Padre nostroche sei nei cieli,sia santificato il tuo nome,venga il tuo Regno,sia fatta la tua volontàcome in cielo così in terra.Dacci oggi il nostro pane quotidianoe rimetti a noi i nostri debiti,come noi li rimettiamo ai nostri debitori,e non ci indurre in tentazionema liberaci dal maligno.

bambino e lo mise a terra e si mise lui a cavallo dell’asino.E riprese la strada per andare a casa. Cammina e cammina,ci voleva molta strada ancora per giungere a casa, quandopassarono due uomini in groppa a due cavalli bianchi.Appena videro che l’uomo andava a cavallo sull’asino e ilbambino andava a piedi, tutto sudato che non riusciva piùa fare un passo, incominciarono a rimproverare l’uomo.

L’uomo non ci vide più, prese anche il figlio in groppae si diresse verso casa.

Prima di giungere incontrò un altro uomo che anch’egli,appena li vide entrambi sull’asino, a cui usciva la schiumadalla bocca per il peso che portava, incominciò a dirgli: -hai comprato l’asino perché morisse prima che tu arrivassia casa? Scendete, non lasciatelo morire!

L’uomo appena sentì queste parole scese lui ed il figliodall’asino e tutto inquietato e gridando incominciò alanciare maledizioni e a dire da solo:

- Comunque feci non andò bene a nessuno, ed io dovròfare sempre come dicono gli altri?

E così lasciò andare l’asino per i fatti suoi.Fa’ come ti piace perché agli altri non va bene niente ed

hanno da ridire su qualunque cosa tu faccia.

(mbjoth) Maria Assunta Fazzanoka Këmarini (Cb)

A t i Y n ë



Fjalë të Urta e Idjomatizme nga Kasternexhi

(vjen ka nr.84)

36. Ku së t’há, mos e krùaj! / Dove non ti prude, non grattarti!37. Kur qeni ësht e flë, mos t’e ngash, se t’zë! / Quando il cane dorme, non toccarlo, altrimenti ti morde!38. Kur shkundet pula, vjen moti lig. / Quando si scuote la gallina, arriva il maltempo. 39. Kur zogu vete e vjen, o stisen o ka folén / Quando l’uccello va e viene, o costruisce o ha il nido.40. Kur zëhen mollonèlt, rùaj miellit. / Quando si litigano i mugnai, guarda la farina!41. Kur të taksjën derkun, lidhe me telt. / Quando ti promettono il maiale, legalo con la fune.42. Kur kishnja butin plot, thojin ‘T’falem, zot!’; porsa buti m’u fërnua, mosnjë më foli mua! / Quandoavevo la botte piena, dicevano: ‘Ti saluto, signore!’; appena la botte si è svuotata, nessuno più mi ha parlato!43. Kush shan, shtrëjt blen. / Chi disprezza a caro prezzo compra.44. Leje të zihet me ùjit e tij. / Lascialo cuocere nella sua acqua.45. Lumi qet t’reshtën. / Il fiume silenzioso ti trascina.46. Male me male s’përpiqen. / Montagne con montagne non s’incontrano.47. Më mirë vea sod se pula menatë. / Meglio l’uovo oggi che la gallina domani.48. Morri bën morra e turresi bën turrest. / Il pidocchio fa pidocchi e il soldo fa i soldi.49. Mënd shihen si kamnòi në sìt. / Possono vedersi come il fumo negli occhi.50. Nga ur ka kamnoin e tij. / Ogni tizzone ha il proprio fumo.51. Ndrron sìt për bisht. / Cambia gli occhi per la coda.52. Nganjë helq prusht ka këmbt e tij. / Ognuno tira la brace ai propri piedi.53. Njëriu ësht ndë këtët jetë si nj’karvele hua. / L’uomo in questo mondo è come un pane in prestito.54. Për barin e that, digjet edhe i njomi. / Per colpa dell’erba secca, si brucia anche la verde.55. Janë përkoka pa koqe / Sono pesche senza nocciolo (sono cose impossibili).56. Piksën ujët ndë shosht. / Quaglia l’acqua nel crivello.57. Pishku qelbet ka kriet. / Il pesce puzza dalla testa.58. Pishku madh ha të voglin. / Il pesce grande mangia il minuto.59. Prilli bën lulet e maji ka nderën. / Aprile fa i fiori e maggio ha l’onore.60. Pula ç’ecën mbidhet me gushën plot. / La gallina che cammina si ritira con il gozzo pieno.61. Qindruam si furxhari pa fingjil. / Rimanemmo come il fabbro senza carboni.62. Rri me di këmbë te nj’pucë. / Sta con due piedi in una scarpa.63. Rri si do Krishti. / Sto come vuole il Signore.64. Rrofsh si ujit ndë shoshit! / Possa tu vivere quanto l’acqua nel crivello!65. Rrogjèa vete e vjen, njera të çahet. / L’orciuolo va e viene, finchè si rompe.66. Si ësht fara, vjen ara. / Com’è la semente, viene la messe.67. Sit s’e shohën e zëmbra harrohet. / Gli occhi non lo vedono e il cuore si dimentica.68. Ti shërben si qeni ndër qept. / Tu lavori come il cane tra le cipolle.

(mbjoth) Nino Ruscianoka Kastërnexhi (Cs) / (1949-2004)


TEKSTE NGA ARBËRIA

lavutë-a sf. spada; scudo; liutolé (i,e,të) agg. leggero, lieve, svelto, venialelé-lé avv. leggermentelegërmënd-i sm. negromantelèhem v.intr. o pass. di lenj; nascere, esseregenerato; sorgerelekùndënj v.tr. muovere, scuoterelénj v.tr. generare, far nascere, partorirelèpur-i sm leprelèrë-rit (të) sn. nascita, generazionelerë (i,e,të) agg nato, partorito; leggerolesònj v.tr. alleggerire, alleviare, sollevarelesh-i/-t sm sn capelli; lanaleshtë (i,e,të) agg di lana, lanoso(?), villosoléthë (i,e,të) agg leggero; avv leggermenteléthë avv leggermentelë v.tr. lasciare, abbandonare, permetterelëkëngë-a sf salsiccialëkurë-a sf pelle, cuoio, buccialëkurëz-rza sf pellicolalëm-i sm. aia, piazzalëmìshte-ja sf pezzetto, ramo secco, frascalëmonj v.tr. accarezzare, lisciare, adularelëmsht-i sm gomitolo, matassalënde-ja sf ghiandalënë (i,e,të) agg lasciato, abbandonato; pazzolëng-u /-t sm sn brodo, sugo, estratto, sierolëngònj v.intr. soffrire, languirelënur (i,e,të) agg lasciato, abbandonato; stolto,pazzolëpìnj v.tr. leccare; lambire, sfiorarelërènj v.tr. abbandonare, lasciare, trascurarelëshònj v.tr. lasciare, abbandonare, liberarelëtí-ri m.italiano, latino, non albaneselëtí-re agg. italiano, latino, non albaneselëtìsht avv in italianolëtisht-i sm italiano (lingua)lí-u/-ri/-t sm sn linolí-a sf vaiololibër-ri sm librolibërkòsënj v.tr. allentarelìdhënj v.tr. legare; arrestare; germogliarelìdhje-ja sf lega, legame, unione, patto

zot Emanuill Jordani ka Frasnita (Cs / 1920-2015)

Fjalor th Arbë risht-Lë t isht

(vjen ka nr. 82)

Kkushedì avv. forse, chissàkushërí-u/-ri sm. cuginokùtull-a sf. cranio, teschiokuturísënj v.intr. azzardarsi, osare, ardirekuvénd-i sm. convegno, convento, incontroky pron.agg.dimostr. m.sing. questo, costui

L

láfshë-a sf. cresta di gallo o di cimiero, ciuffo dipennelafurìs-zi sm. liquirizialàgënj v.tr. bagnare, inumidire, intingerelàgët (i,e,të) agg. bagnato, inumidito, umidolahónë-a sf. puerpera, partoriente, gravidalàjtur (i,e,të) agg. lavato, pulitolajthí-a sf. nocciolina, nocciolo, nocciolalak-u sm (pl. leqe) laccio, redine, legame; tendinelàkër-kra sf cavolo, erba mangereccialakrùar-krori sm torta fatta di erbe,farina e carnelàkth-i sm laccio; singulto, singhiozzolakuríq-i sm pipistrellolakuríq-e agg. nudolálë-a sm ziolalëzot-i sm sacerdote anziano, papaslánj v.tr. lavare, purificarelápë-a sf carne floscia, floscezzalárë (i,e,të) agg. lavato, pulitolarta vv. sopra, in altolart-i sm l’alto, la parte altalart prep. sopra, al di sopralártë (i,e,të) agg. alto, superiore, elevato; nobilelartësónj v.tr. elevare, innalzare, esaltare, elogiareláshtë (i,e,të) agg. antico, vecchio, anzianolatýrë-a sf brodaglialavarjàsënj v.tr. malmenare, trafiggerelavarjàstë (i,e,të) agg. malmenato, malconcio,piagatolavdërónj v.tr. glorificare, lodare, esaltarelavdí-a sf. gloria, lode, vantolavómë-a sf. ferita, piaga lavósënj v.tr. ferire, piagarelavósur (i,e,të) agg. ferito, piagato


TEKSTE NGA ARBËRIA

losur (i,e,të) agg sciolto, liquefatto, consumatolotë-a/-ja sf lacrimalòzënj v.intr.tr. giocare, ballare, danzare; burlarelùajtje-a sf ballo, gioco, danza; movimentosussultoriolùanj v.intr.tr. ballare, giocare, muoversi, scherzarelùcë agg.avv. bagnato, umido, lùcë-a sf. palude, lago, pozzanghera, po<zza,stagnolùcënj v.tr. bagnare, inumidireluftàr-i sm. soldato, militare, guerriero, lottatoreluftë-a sf. lotta, combattimento, battaglia, guerra;lite; aiutoluftìm-i sm. combattimento, lotta, guerraluftònj v.tr.intr. combattere, lottare, guerreggiarelugàth-dhi sm. palude, pantano, pianura; campo dibattaglialùgë-a sf. cucchiaiolùle-ja sf fioreluledìell-i sm. girasolelulëzònj v.intr. fiorire, prosperarelulìshte-ja sf. giardinolulkùq-i /-t sm. sn. papavero (erba mangereccia)lum-i sm fiumelum (i,të) –e (e) agg beato, felice, riccolumërònj v.tr. glorificare, rendere felicelumtë (i,e,të) agg. beato, felice, gloriosolùtënj v.tr.intr. pregare, implorare, supplicare,augurarelùtje-a sf preghieralýenj v.tr. ungere, tingere, imbrattare, macchiarelýer (i,e,të) agg. unto, macchiatolýer-it (të) sn strutto, sugna (?)lýpënj v.tr. chiedere, cercare, domandare,mendicarelýpje-a sf richiesta, supplica, domandalýpsje-a sf bisogno, necessità, richiesta; privazionelýpur (i,e,të) agg chiesto, richiesto, domandato

LL

llaftharìsënj v.intr. palpitare, ansimare, anelarellajé-a sf. schiera; genere, specie, categoriallakë-a sf. valle, vallata, landa, costallambadhòr-i sm. tessuto indoratollambarìsënj v.intr. risplendere, rifulgere, splenderellamë-a sf brodaglia, residui di minestrallanàr-i sm. lugliollanjùz-e agg. lurido, sporco, sporcaccione

lidhur (i,e,të) agg legato, ammanettato, prigionierolidhur-i (i) sm prigionierolìdhura-t (të) sf. pl. carnevalelig (i,të) –ë (e) agg cattivoligë-a (e) sf male, peccato; fulminelìgjë-a sf legge, giustizia, verità, ragioneligjëron jv.tr.intr. ragionare, discorrere, predicarelik (i,të) –gë (e) agg. cattivo, malvagio, malignolik-ligu (i) sm (il) maligno, diavololikàç-i sm vile; italiano likòsënj v.tr.intr. stancare, spossare, fiaccarelikòsur (i,e,të) agg. stanco, spossatolìkshtë (i,e,të) agg. magro, deperito, malaticciolile-lja sf gigliolílë-a sf cocciolimondí-a sf ozio, mollezza, quiete, felicitàlimonór-e agg afflitto, addolorato, tristelìnda-t (të) sf.pl. mutandelìnjë-a sf. camicia da donna, càmicelìp-i sm lutto, dolore, disgrazialipìsënj v.tr. commiserare, compatire, averecompassionelipisí-a sf pietà, compassione, misericordialipisjàr-e agg pietoso, misericordioso,compassionevolelìqë-ja sf. legge, giustizia, ragionelirë avv. a basso prezzo, vilmente, liberamentelirë (i,e,të) agg libero, sciolto; modicolirí-a sf libertà, autonomia, indipendenza, licenzalirònj v.tr. liberare, salvare, affrancarelis-i sm quercia; alberolivàn-i / -t sm sn incensolivanìsënj v.tr. incensarelivàth-dhi sm prato, campo, pianura, piazzale,campagnalivère-t sf. pl. panni di bucatolivìre-ja sf prostitutalivisënj v.tr.intr. muovere,smuovere; muoversi,soffiare, fiatarelòçkë-a sf. bacca della quercia, pallina; sbornialòdhënj v.tr. stancare, affaticare; infastidire,annoiarelòdhur (i,e,të) agg. stanco, stancato, affaticatolomàdhe-ja sf piastrella di pietra; discolopàr-i sm bovaro, vaccaro, bifolcolopàtë-a sf. pala; scapola, clavicola; lippalopë-a sf vacca, muccalòsënj v.tr. sciogliere, liquefare, squagliare,consumare


EMANUILL JORDANI

llanjuzì-a sf schifosità, luridume, laidezzallàps-i sm lapis, matitallapsànë-a sf rapa selvaticallargë avv lontanollargë (i,e,të) agg lontanollargònj v.tr. allontanarellargu avv lontano, da lontanollarìsënj v.intr. strepitare, vociare, bisbigliarellastër-stri sm drappo tessuto in orollastimìsënj v.tr. disturbare, tormentarellastimìsur (i,e,të) agg disturbato, arrabbiato,disperatollàvënj v.tr. disturbare, preoccupare, far impazzirellavìçk-u sm. villano, volgare, triviale, spregevolellavìçkë-a sf donna spregevole, meretricellavìnë-a sf. rigagnolollàvur (,i,e,të) agg preoccuparo, disturbato; folle;

furbo, astutollazì-u sm uomo dal colorito brunollégë-a sf comitiva, turba, gruppo, schierallikùç-e agg goloso, ingordollindrùn-e agg pigro, svogliato, vagabondo,poltronellofë-a sf schiaffollòre-ja sf cubito, avambracciolloròsënj v.tr. abbracciarellosh-i sm covile, tanallòtan-i sm kaki, loto llupjèl-i sm cancro, cancrenallùr-i sm siepe, limite, confine, fosso, murodivisoriolluvì-a sf baccello di fava o di pisello

(është më)

16



Kujt ime ka Guri Kocit

1. Jam Frasnitë ka Llaka Llupìnzes, ç’gjëndet mbi kopshtin e cje Marjereses Kanxhatit, mbi kopshtin e lalMikellit Gaçit e mbi kopshtin e Marqonit. Përsiper ish Rrugullima, pjot me gurë t’rrugullist ka prroj, kuvijen gratë e ndëjen liveret për t’tershin. Shkon këtu dhe udha me asfallt, ç’ vete nget ka Mbikatundi iFrasnitës njera ka Kriqëza e del ka pondi, ç’ndan Frasniten ka Purçilli. Tek këjo llakë kullotjen dhent eSkapilit dhe vën këmb mb’truall edhe gjithë ata sportist ç’ven njera mbi Timben e Korbit e prana shllohenndë erë e fjuturojen ture bënë sportin “parapendìo” dhe pra vënë këmbë këtu e mbjedhen tenden dhe terkuzat.Dhe ajërat qelljen këta njerez çë fjuturojen kanjanë e kanjeter e shohen kështu gjithë katundin dhe gjithëkëto dhera njera te Deti Jonë. Tek këjo Llaka e Llupinzes shkon e ngjitet edhe ‘udha malit’ çë shkon ka Lëmthi e vete del Pulìn. Dhe nëparen e diel e llonarit vejem gjithë mb’këmbë dhe me gajdhuret tek Shën Mëria Pulinit, ture shkuar mëpërpara Kroj Pringjip dhe ka Rrati. Tek këjo udhë shkojen më përpara gjithë trimat ç’vejen naten me gajdhuret nd’malt, e vejen e bëjen druka Fagoza, ka Sheshi Lliut, ka Vrumara e prana prirshin menatet njize tue dal dielli. E kur kta trima ishenafer ka Gruta Pucit qindrojen, këndojen dhe i dergojen një vjersh nuses çë dil dhe prit me hare te ballkunidhëdrrin e saj, e ture qeshur me buzë me bishtin e siut i dergonej t’fala dhëndrrit.

2. Te Gruta Pucit sot bën gjizen e djathin Kostandini Skapilit. Ka nj’mënder t’bukur, çë kulloten gjithë ditënnë këto dhera mali. Ai i vete pas me maknen e tij dhe i ruan me shumë mall. Ai ka skaracin e mbrëmanet emenatet mjel dhent, e qumshtit e mbjedh te kakava. Dhe pra e kullon, e vë te punxunieti , vëhet e dhezenzjarrin e ngrohen qumshtit hollë hollë e del tumba e e vë te hjiravoli.E di mirë mundin e tij, pse të gjitha këto shurbise ja mbësoi i jati lal Viçenxi, çë vdiq kur kish më shumëperpara në vitrat e tij. Ecnej gjithë diten pas dhenvet, me diell, me shi e me borë. Nj’burr malsor pjot meurtësi e me shëndet. Dhen e dhi jetojen te kjo grut ç’gjëndet e rrotulluar nën boten e kësaj brinje. Këjo Grutna kujton jeten e pekurarevet frasnjotë dhe purçilotë, çë rritëtin biltë e tire me nderë, me edukacjun dheme dashuri t’madhe. Dhe me lesht e dhenvet gratë shurbejen nd’argali e bëjen gjithë stolitë e vajzes dhegjithë shurbiset e shpisë.

3. Kur një kallaret ka Gruta Pucit gjëndet Mbi Katund. Mbi Katund gjëndej edhe nj’krua me ujë të ftohtë. Dheatje ish nj’lis i madh ku mbjidhshin zogjtë e këndojen me hare ditë e natë. Dhe ki lis i madh me shumë degabënej hjezen e madhe. Dhe mbjidh nën hjezen e tij gjithë jeten. Edhe Shën Kola vinej këtu te ki krua me ujëtë ftohtë dhe me hjezen e madhe. Dhe ai bekonej gjithë katundin dhe gjithë ata çë vijen këtu, si edhe gjithëzogjtë e malëvet, çë vijen këtu e prëhshin dhe bëjen folenë. Te ki krua pijen ujë edhe gjithë gratë me valleçë shkojen e vejen ka Gruta e Shën Mërisë Këtje Lartë, çë edhe sot mbjedh gjind në diten pesmbëdhjet pasPashkët. Dhe gjithë purçilotet e ndiejen si festa e tire. Priftrat ven e bëjen t’parkalesurat mbrëmësore,esperinonin, në ritin bizantin. Dhe veshen me stoli t’bukura e t’shkelqiera. Zën vallen tek e diela e këndojen:“Shën Mëria këtje lart – bënem mua të bëgat”. Dhe Timba Korbit, ç’gjëndet ka shumë shekuj mbi Llaken eLlupinzes, neve na duket se vëhet e këndon edhe ai bashkë me të tjerat timba ç’janë mbi Purçillin e ven engasen njera Civit. Dhe ndëse e ruan mirë mirë Timba Korbit t’duket se është e luan bashkë me vallen evajzavet purçilote, sepse ka hare se frasnjotë e purçilotë e duan mirë malin me timbat e tij dhe me rrukullimatdhe me prrenjet. Ki krua nëng shterpoi. Po gjëndet i fshehur nën botë. Dhe rri qet qet, sepse siper gjëndet

Rrëfime

Antonio Bellusci, protopresbiter *ka Frasnita (Cs)


ANTONIO BELLUSCI

kambi sportiv ku trimat ven e luajen me futbollin në të dielat. Ki krua është i gjallë te kënga popullore, dhena rrëfien se ai është i gjallë dhe na kallzon historinë e Atravet tanë arbëreshë dhe gjithë t’shurbierit e tireme djerse.

4.Ture ecur nj’çik më përpara tek udha çë ngjitet e qellen Marçlin, ku gjëndet edhe skaraci Tumazit Llupaqit,skaraci Shushmetit, skaraci Njikut e skaraci Thanasit. Këta skarece na thonë se këtu ishen mëse dimil dhenëe dhi çë kullotjen në këto copa mali. Po ishen dhe masaret me furizë çë shurbejen ditë e natë. Këtu qindruannanì vet guret e skarecevet të shkatarruera, sepse fabrika e çementerisë erdhi njera këtu dhe shatarroj gjithëkëta vende t’bukura dhe na humbi historinë dhe bukurinë e malëve tona, çë na dhanë bukë, shëndet dhegjithë t’mirat.

5.Afer udhës ç’qellen Marçlinë, ka ana manxhint ti sheh përpara sivet edhe Gurin e Kocit, çë duket si koca enjëj njeriu me ballet e gjera e me sit si vëra. Ki Gur u shqit ka timba ku gjëndej përsiper atej ka Gruta Pucit,dhe erdh e u vu si piçinun në këtë vend. U vares t’rrinej bashkë me t’tjeret timba. Bëri e bëri me pika ujinjera sa u këput e fjuturoj. Rrangarti e erdh e u qandua këtu. Dhe i vu vendit edhe ëmrin e tij: Guri Kocit.Nj’koc me tru ç’di gjithë jeten më përpara. Eshtë si njeri çë t’pret me buljari, t’sallutaren me hare e t’jep fuqi t’shkosh përpara n’mal njera te Maverjani,pse ai është atje e t’ndihen. Dish t’rrineh vet këtu afër udhës. Ai t’folen pa folur fare. Ai di t’rrir vet qet. S’dimë gjë.Eshtë nj’timb ku ti mund t’ngjitesh dhe mund t’vëhesh dhe përsiper koces ‘gurit. Duket se ti mund mburlloshe mund t’bredhsh me atë si një vëlla. Si nj’mik i rrallë. T’duket se je mbi nj’kal guri çë ecen e ecen në trutëtënd, po ai është ka shumë mot atje dhe s’tundet fare fare. Rreth e rrotull këtij guri sot janë ferra e s’mundt’qasesh. Po nj’her këtu na thojen se gjëndej i fshehur dhe nj’gjalper i madh i zi. Rrinej nën dhé afer gurit dhe ruanejnjë terzor me shumë turres, ç’gjëndej i fshehur nën kët gur. Këtu kemi histori çë thuhen brez pas brezi.Duket nj’ënderr, po s’është kështu. Gjithë dijen këtë shurbes me terzorin e me gjalprin. E disa gjind vijenkëtu e shihjen se mund t’vëjen dorë te ki terzor, e kështu mund t’bëhshin t’bëget e mund t’vejen nd’Merket.Eshtë guri, është gjalpri, është terzori. Po është edhe pamundësia t’vësh dorë në këtë gjë e çuditshme. U shkoja çdo mbrëma nd’theristi, nd’llonar dhe nd’gusht ka Guri i Kocit. Cje Dellina e cje Milluca m’vëjentrasten te mushku, kur kisha dhjet vjet në vitin 1944, se kish t’ja qellja të ngrënit tatmadhit te skaraciMarçlinit. Ish buka me t’grënit te trasta, pse tatmadhi fjënej Marçlinë, e s’mbjidhej n’katund se kish t’ruanejdhent naten ka ulqit. E për t’i trëmbej e t’i llargonej ka skaraci dhenvet ai mirr nj’dru me zjarr e dil jashtë ethërritt fort: “I llucùarju, i llucùarju!”. Dhe kështu ulqit trëmbshin e ikjen.Qent e mëndres ç’kish lal Viçenxit Skapilit rrijen e m’prisjen nga mbrëma afer te Guri Kocit. Trëmbshase m’sulshin e m’mirrjen kravelen mbrënda te trasta. E u rrangarja rrangarja më shumë. Dhe frima m’dil kagrika e ngrohtë e ngrohtë. Prirsha e ruaja prapa ngaçik për të shihja ndë ata m’vijen prapa mua. M’kishenthën dhe rrëfiejtur edhe mua mbi storjen e terzorit atje. M’kish thënë tatmadhi se nj’herë ishen nj’zet trimafrasnjotë e vanë mjesnatë te Guri Kocit për të kalluar terzorin. Dhe ata u xheshtin ka mbrolat e tire, dherrijen pilikaç pilikaç gjithë.Dhe kish t’rrijen qet qet. Pa thën faregjë. Cdo shurbes i ndodhej atire atje rreth Gurit ata s’kish t’pipjen

fare, nëmos ngandezmi birej e humbej dhe birjen gjithsej. Ata trima bën kështu ture mbetur qet qet, pa utrëmbur fare. U xheshtin gjithë kur ish mjesnatë dhe rrijen qet qet me griken e mbllijtur. Nën Gurin e Kocitu hap gjith nj’herje terzori përpara sivet e tire. Dhe ish terzori me turres sa kush e di. Dhe ish atje edhenj’gjalper i madh, i cili u tund belu belu e vate nguli kocen e hiri mbrënda te grika e nji butilje. Gjalprihollë hollë e belu belu u vu e hiri atje mbrënda te butila. S’pipnej mosnjeri. Po ata trima me griken haptruajen çë ndodhej atje përpara. Tek ajo natë me hënzen e me ilzit ndër qiell, çë ruajen edhe ata me meravil


ANTONIO BELLUSCI

këto shurbise pjot me magji, ku gjalpri, terzori, trimat dhe butila ishen gjithë një shurbes kështu i madh, çëndodhej atje te Guri Kocit. Ju duk se kishen terzorin ndër duar dhe se mbjidhshin ndë shpi me hare e pjotme turres.Po kur gjalpri ish po t’kllit malëzen e bishtit dhe gjithë terzori ish po të hapej, një ndër ata trima, NdreuCiklliçanit, s’e bëri më dot t’rrinej qet dhe hapi griken e tha:”Oj shok, oj ç’jam e shoh këtu sonde! Gjithëai gjalper vate e hiri te ajo butile!”. Po sa tha kështu, shkepti e gjimoj. U humb ingantezmi dhe erdhi si njëerë e fort si vorea e malit, dhe u sparrëngjistin gjithë si ishen atire timbave, një kanjanë e një kanjeter anëmali. Dhe kështu terzori qindroj atje te ku ish te Guri Kocit. Dhe është atje edhe sot. Ashtu si është atjeedhe gjalpri çë ruan t’mos t’ngasin terzorin.

6.Afer ka Guri Kocit ndahet edhe udha mb’dish: një qellen ka Mali Maverjanit dhe jetra qellen ka Murana,ku janë skarecet e Kardaturavet. Këtu afer kemi dhe nj’vend ç’thuhet Ka List, ku është udha ç’qellen siperKa Lëmi, ku më përpara silljen dhomatët ka mali dhe i shtipjen me gajdhuret e me qet. Ndajen kashten kagruret dhe i silljen md’katund ture kënduar vjershe t’bukura. Po edhe Mbi Katund ishen lëmet me hjimonet.Dhe mbi hjimonet vëhej nj’kriqe kallmri, ashtu mos t’digjej lëmi me dhomatet dhe birjen gjithsej e vdisjenuri. Dhe nd’theristi dhe llonar lëmet ka Mbi Katundi ishen pjot me gjind ç’vejen e vijen atire lëmëve, kunaten lal Pjetrandoni Llupaqit mirr karramunxat e i binej nën driten e hënzes. Këndojen e luajen gjithë nënhënzen e natës me dhomatët rreth e rrotull ka gjithë anet. Me gruret çë kish na mbjojen sënduqet për tëngrënit e gjithë vitit. Edhe u fjëja atje me tatmadhin e me cìet. Tata ish prixhonier nd’Afriket ka shumë vjet.Tatmadhi Tumazi m’donej shumë mirë e m’rriti e më mësoj shumë shurbise mbi jeten e pekurarëve, mbiilzit në qiell, mbi ajret ç’silljen shi o borë, mbi ulqit, mbi sëmurje e animele, mbi historinë e vendëve t’atiremalëve, si shurbehet lëkura e dhënvet e kështu shumë më të tjera. Kur kisha tet o nënd vjet u ndihsha sinj’burr i madh, e s’trëmbsha fare. Kisha mbësuar si ish jeta e bukur. çdo shurbes ish tek vendi i tij. Kështumenatet m’dergojen e veja e mbjidhja qet e tatmadhit çë kullotjen gjithë naten ka Marçlini pse ish nd’veret.Veja e i mbjidhja një e një e i qellja për t’i potisja ka Kroj Këmallit, ç’ish atej ka është Qisha e Shën Pjetrit.Prana, kur ish hera nënd, menatet, i qellja qet, lopat dhe viçrat ka lëmi Mbikatund, dhe atje qet shtipjengruret te lëmi, ture xarrisur nj’pllak e madhe guri. Kur ferrnojem t’shtipuri gruret, rrëzojem qet, i nxirjemziguan, dhe i librarjem, e ata vejen e hajen barë atire malëve. Dhe ciet te lëmi hjidhjen gruret, nxirjen embjidhjen kashten te thest e qelljen mbrënda te skaraci. Thash këto shurbise për mua. Po janë shurbise meval e krip. Dhe një mund të mbësonj shumë ka këto shurbise.

7. Ringracjarenj Gustinin çë më tha të shkruaja në revistën tonë “Jeta Arbëreshe”, në gjuhën tonë arbëreshe.Këjo gjuhë e ëmbel dhe e vjeter ç’na mban t’gjall edhe sot edhe na mbëson aq shumë shurbise . “Shpirtine Arbërit” dhe në këtë vit, në të cilin kujtomi e mbami mend Skënderbeun pas 550 vitra, kur Ai na lëshoineve te kjo jetë e fluturoj dhe u ngjit lart ku edhe qielli u hap në madheshtinë e tij për t’e nderonej dhe t’elavderonej si “Atlet i Krishtit’ dhe si ‘Mbrojtës i besimit tonë të krishterë arbëresh, me ritin bizantin-grek,çë na nderon.

*A. Bellusci lindi në Frasnitë në 1934. Themelloi revistat arbëreshe “Vatra Jonë” dhe “Lidhja”. DrejtonBiblioteken ndërkombëtare shqiptare “A. Bellusci” në Frasnitë. Botoi 12 vepra etnologjike mbi arbëreshëte Italisë dhe mbi arbëroret e Greqisë. Edhe sot është i ftuar për ligjërata në Tiranё, Prishtinë dhe gjetkë.

STUDIME, ARTIKUJ, TEKSTE MBI BOTËN ARBËRESHE


I1. Opera leterare

Autori çë sod është më i njohur si poet i madh ndër arbëreshët është patjetër ai çë me një pseudonim thërritetVorea Ujko, një prift nga Frasnita, në provinçën e Kosenxës (1918-1989). Ai bëri priftin për gjithë jetën etij në katundin Fermë dhe ëmri i pakëzimit është Domeniko Bellizzi; vetëm kur ai flet si poet preferirti tëfirmarej si Vorea Ujko. Edhe na kur flasim për të si poet e thërresim Vorea Ujku (i ndërrojim të sprasmenvokal).Në vitin 2004 në katundin ku ai shurbeu si prift për shumë vjet u organixar një kuvend sa të promovirej libriVorea Ujko: opera letteraria, një libër shumë i madh çe mbledh gjithë operat çe shkruajti Vorea, aq operat epublikartura më parë sa ato çë kishin qëndruar të dorëshkruara. Në këtë kuvend muartin pjesë studiozëshqiptarë nga Shqipëria, nga Kosova, arbëreshë dhe italianë, çe kishin pasur kontate me poetin Vorea Ujko.Këta studiozë vunë në dritë sa e lartë është opera e këtij autori arbëresh, nga njera anë ture buthtuar tendenxënnaturale të poezisë së tij, e nga jetra anë ture shënguar se si kjo poezi mishërohet në kulturën arbëreshe tëvendit e më gjerë në kulturën shqiptare.Mund të thuhet se ky kuvend pati shumë suçes aq pse liveli i relacionave qe shumë i lartë, e vunë në dritëse si poeti Vorea Ujko është një nga autorët më të mëdhenjt të leteraturës arbëreshe sod, aq edhe pserelacionat arvuan të tëhilqnin mendjen e atyre çë gjegjnin. Të tëhelqurit e kufisë së atyre çë gjegjnin mundt’i atribuiret tre fatorëve: 1) relatorëve çe ditin e shtruan probleme poetike dhe estetike të larta në një manerëtë qartë ture u medhezimartur me ata çë gjegjnin; 2) personalitetit të poetit çë diti të pasqyroj në poezinë etij kulturën e gjindjes së katundit arbëresh; 3) fatorit e gjuhës arbëreshe o shqipe çë u fol në kuvend.Mund të thomë se kjo qe e para herë çë dica studiozë arbëreshë foltin në gjuhën e tyre të folur në një kuvend,pse më parë mësegjithë në kuvende, kur flitej për probleme të larta të kulturës, flitej lëtisht, pse ish ajo gjuhae kulturës së lartë dominante. Këtë herë gjuha arbëreshe ka ngjallur jo vetëm kuriuzitatën e atyre çë gjegjnin,por ka zbuluar koshenxjen se edhe arbërisht mund të esprimiren konçete e idhe të larta të jetës kulturale.

2. Karateri i operës së Vorea Ujkut

Opera leterarje e Vorea Ujkut na buthtohet mësegjithë si oper në esenxën poetike lirike, por vërtet Voreashkruajti edhe poema e drame.Më parë se të publikarej volumi Opera letteraria, çë mbledh gjithë operat e Voresë, ai njihej vetëm si autori shtatë librave me poezi lirike: 1) Zgjimet e gjakut (1971); 2) Kosova (1973); 3) Mote moderne (1976); 4)Stinat e mia (1980); 5) Këngë arbëreshe (1982); 6) Burimi (1985); 7) hapma derën, Zonja Mëmë (1990).Pas të publikuarit e librit Opera letteraria, figura e poetit u bë më e plotë, më e bëgat. U njohtin xhenerileterari të autorit çë më parë nëng njihshin, argumente politike të motit sod çë Vorea shkëputi nga kontestistorik sa t’i qellij lart në sferën e mitit. Me një fjalë, Vorea merr fate, fenomene kulturale, personaxhe, situatapolitike ndryshe dhe i kanalixan për t’i krianj një poezi të re kulturës arbëreshe.Nëse mbajim përpara syvet këtë konçet, këtë proçedhiment të autorit, mund të ndiojim mirë esenxën e gjithëtë krijuarit të këtij autori, i cili na duket, nga një të parë nga e jashtja, atipik, me kontradhiciuna me atë çëthotë e çë bën, me atë çë beson e me atë çë shkruan, njera sa dica njerëz mund t’e kritikarin shumë ashpër,e mund edhe t’e akuzarin për një shortje irenizmi akritik, sepse duket, nga e jashtja, se nëng arvon të ndanjgrurin nga thekra. Por akuza qëndron shterp, sepse Vorea sheh fatet nga larg, sikur se ishin fate të sekujvet të shkuara (XV-XIX). Ai xhudhikàn fatet jo si një storik, por si poet, i shkëputur nga kriteret e storikut. Mund të thomë se

Italo Costante Fortinoka Shën Benedhiti/Cs, shkruan në të folurit arbërisht

Influenxa e poezisë italiane në operën e Vorea Ujkut


ITALO COSTANTE FORTINO

ajo e tija është viziona e arbëreshit romantik, me një të parë fort etnike, me një të ndiejtur të fortë si pjesëtë një kulture minoritare. Kjo vizionë na ndihën sa të interpretarim mirë gjithë operën e Voresë.Përtej operavet çë njihshin, pjesa çë publikaret për të parën herë në volumin Opera letteraria (ff. 473-572)bëhet nga një pjesë me poezi e nga nj’etër pjesë me prozë. Poezitë kanë mësegjithë një karater lirike, po ka edhe poezi me karater epike, ture u nisur nga poezitë çëkontemplarin mallin për gruan e bukurinë e naturës, njera te poezitë e impenjartur me tema politike e soçiale.Proza është e bërë nga një dram me tre ate e me shtatë tablo, me titutll Faqe e panjohur e një ditari arbëresh,çe tratarën temin politik të okupacionit italian të Shqipërisë në vitin 1939. Edhe ky dram, ka një karater politik e social, por ka edhe një karater etnik arbëresh, ku edhe favoritizmi katë shihet me një sy poizitiv pse predominant është sentimenti arbëresh çë lidhën komunitetin.

3. Lirika italiane dhe Çezare Paveze

Në të parën pjesë të sekullit XX në poezinë italiane një nga figurat më të njohura është patjetër ajo e çezarePaveze, me dica libra poezish shumë të djovasura: Lavorare stanca (Firenze 1936), La terra e la morte(Padova 1947) e Verrà la morte e avrà i tuoi occhi (opere postume 1951).Këtu do të marrim në konsideracionë dica elemente çë karaterixarin këto poezi të çezare Paveze, pse nëoperën e Vorea Ujkut gjëjim elemente çë i gjasin, si rifles i kontestit të dy kulturave.çezare Paveze është poet realist, i cili bazaret në fatet reale por ture pjerrur esperienxën në jetën e fantazisë,në jetën e sentimenteve të estetikës.Poezitë çë janë në vollumet me titull La terra e la morte dhe Verrà la morte e avrà i tuoi occhi, na flasin përesperienxën e njeriut në këtë jetë. Nga ana e të ndërtuarit të vjershave shohim se dominarën setenari, porkëtu e këtje Autori vë edhe otonarin e senarin, sa të pres monotoninë çe mund të bier në kantillenë, dhe satë ketë më shumë libertat në kompozicionën poetike.Nga ky të ndërtuar të poezisë del një këngë armonike, çe rifletirën esperiencën çë njeriu gjellìn mbrënda nëshpirtin e tij. Kjo formë poezie ngrën lart sentimentet personale në sferën çë është e gjithë njerëzvet dhe meforcën e frymës poetike e trasformarën në art. Ky stil i poezisë tëholqi mendjen dhe sensibilitetin e Voresësepse hynij mirë në metodën e asaj poezie çë kish si bazë esperiencën e tij dhe jetën kulturale ku ai rroj.Kuadri i poezisë së Voresë është i bëgat me imaxhe të marra nga jeta shpirtërore e njeriut si edhe nga jeta ekulturës së çdo dite me espresiona të kënda çë tëheqin trutë e zëmrën e atyre çë djovasin.Vjershat dhe strofat e dhjetë poezive çë njihen me titullin Këngë arbëreshe (Opera letteraria, ff. 158-162)kanë një fuqi të fortë dhe ngasin zëmrën e atyre ç’i djovasin pse kanë fuqinë e naturës, atë të kulturës e atëtë të ndiejturit të njeriut. Por mësegjith kanë fuqinë etnike të ngrëjtur në shkallën më të lartë nga fryma epoezisë çë Poeti e kish të lerë mbrënda vetvetes. Mund të thomë se Këngë arbëreshe është një këngë e fortëçë Autori i dedhikan dheut dhe shpirtit arbëresh, si edhe njeriut arbëresh çë Autori e konsiderarën si botë evjetër, e provuar nga tempestat e nga helmet e jetës.Poeti çezare Paveze zë e shkruan librin La terra e la morte me ca vjersha çe lidhin njeriun me dheun,sentimentet me esperienxën, fjalët me storjen. Njo si esprimiret poezia e Pavezes:

terra rossa terra neratu vieni dal mare,dal verde riarso,dove sono paroleantiche e fatica sanguignae gerani tra i sassi –non sai quanto portidi mare parole e fatica,tu ricca come un ricordo,

come brulla campagna,tu dura e dolcissimaparola, antica per sangueraccolto negli occhi.

Njo nani si bien arbërisht të parat vjersha të Këngës Arbëreshe:

Ti vjen nga deti i kaltëre siell në syqiej të largët.Ti vjen nga tokaku fjalët janë të lashtaposi zakonet e vallevebujare si gjaku ytt’ëmbla si mallëngjimitë ngurta si puna jote

(Këngë arbëreshe, në Kosova, f. 158)

çitanj vetëm këto dy poezi si esemb, sepse gjithë mund të vënë re dica sintagma, o dica fjalë të izoluara çëna gjëjim në dy testet çë djovastim, tek ai lëtisht të Pavezes e tek ai i Voresë.Sosën të shëngojim: Tu vieni dal mare (Paveze) // Ti vjen nga deti i kalthër (Vorea); e kështu dove sonoparole antiche (Paveze) // ku fjalët janë të lashta (Vorea); e dolcissima parola (Paveze) // ku fjalët janë…t’ëmbla (Vorea).Këtu e këtje gjëjim fjalë, sintagma, ritme çë mund i konsiderojim si një ehonë të poezisë së Pavezes, o mëmirë në trutë e Poetit të poezisë italiane, o në manerë më të gjerë të poezisë europee.Problemi çë na shtrohet neve është ky: nëse këto fjalë o sintagma çë Vorea ka marrë nga opera e Pavezësmund t’i konsiderojim një shortje plaxhature, o gjë tjetër.Nga ana e jashtjes ata çë djovasin këto dy teste mund të qëndrojin perplesë, mbë dy, dubiuzë. Por, si shohim,Autori është koshent se nëng kopiarën esenxën e poezisë, ai merr vetëm dica forma të gjuhës e i mblon menjë kontenut, me një përmbajtje të re, ai krean një poezi të re me strumente çë përvuan edhe dica tjerë autorë. Në fatet, mosnjeri thotë se është plaxhator poeti arbëresh i sekullit XVIII, Xhull Variboba, i cili duke uispiruar nga këngët italiane, aq popollare sa edhe të kulturës së lartë, merr fjalë, sintagma, forma të pjerranga ato këngë.Kështu i ndodh edhe Poetit Xhirolam De Radës, i cili vë në poemat e tija vjersha të tëra të marra nga poeziapopollare. Dhe Vorea Ujko bën si Variboba e si De Rada: ai ture marrë frymë poetike nga poezia popollare, merr vjershatë tëra nga kjo poezi e i vë në kontestin e poezive të tija.Njo një esemb i marrë nga Kantata me titull: ‘Në vitin jubilar të 40 vjetorit të Çlirimit’, ku në vjershin 305djovasim:

Kujdes!Duro, zemër, duro.Do të kemi gjëra më të bukura,do të kemi shumë më të mira.Tashti duhet të luftojmë.(Opera letteraria, f. 491)

Vjershi ‘Duro, zemër, duro’ është e marrë nga libri i poezive popollare çë mblodhi De Rada e çë publikartinë Firenxë në vitin 1866 me titull ‘Rapsodie d’un poema albanese raccolte nelle Colonie del napoletano’,


ITALO COSTANTE FORTINO



ku në faqen 22 djovasim:

Duro, zëmër, duro,sa duroi mali me bōr.

Nani mund formularim këtë të pyejtur: mund konsiderarim këtë vjersh të tërë si një plaxhaturë o si njëstrument stilistik? Sikur se Autorit i mangon fantazia o sikur se Autori do të bëgatënj poezinë e tij?Për t’ju përgjegjur këtij të pyejtur ka të mbajim përpara syve gjithë kulturën arbëreshe çë nga kjo anëinteresarën, si kam thënë, jo vetëm Autorin Vorea Ujkun, por edhe Varibobën, De Radën e sa e sa tjerëautorë.Dy mund të jenë motivet çë shtien Vorenë të marrë fjalë, sintagma, o, si kemi parë, edhe vjersha të tëra ngapoezia popollare o nga të tjerë autorë:1) Një është motivi kultural2) Jetri është motivi stilistik.

Kultura arbëreshe karaterixaret nga fati se është një kulturë çë lidhet ngusht me kulturën italiane.Arbëreshët janë dygjuhësh dhe dykulturash, vjen me thënë shkojin nga arbërishtja te lëtishtja shumë façile,shumë lehtë, ata kanë dy modele kulturale, dy viziona të jetës, por jo të ndarë njera nga jetra, por të pleksuranjera me jetrën. Pra ajo e tyrja është një kulturë singolare, çë ndërron nga ajo arbëreshe orixhinale, si edhendërron nga ajo italiane. është një evolucionë nga dy kulturat.Dhe ka të bëjim një distinxiunë: këto dy kultura, si e dhe dy gjuhët, nëng kanë të njëjtin livell. Jo! Arbërishtjaështë kultura e familjes dhe e katundit, - me një fjalë kultura e zëmrës – saku, mentri kultura italiane ështëkultura e prestixhit, e bisnesit, e çitatës.Nga një anë kemi kulturën e ulët dhe nga jetra anë kemi kulturën e lartë.Më duket se Vorea Ujko ture i vatur pas ehonavet të kulturës italiane, me një fjalë ture i vatur pas ehonavettë poezisë së Pavezes, dëshiroj të buthtonij sa e fortë është edhe kultura dhe gjuha arbëreshe çë mund të rierafër, dhe tek i njëjti livell i kulturës italiane. Poeti dëshiroi të lartësoj gjuhën dhe kulturën arbëreshe t’embanij në livellin e kulturës italiane e europee.Nga ana stilistike, kjo manerë e poetikës së Voresë kish një funxionë interesante, pse vë në komunikacionëdy kultura. Autori dy kulturat i ndien si të tija, e merr elementet çë e ndihin sa të vërë në dritë estetikën epoezisë. është kështu çë ai ngrën sa më lart kulturën e stilin e poezisë së tij. Edhe setenari, si senari e otonari,kështu si armonia e poezisë së tij, si edhe ehonat e sintagmave o ehonat e fjalëve o e vjershave të ndiejturasi të huaja nga forma, ai i bën të tija, të veta: i jep frymën personale, i rixheneran. Pra mund të thomi seelementet e poezive të Pavezes o të tjerë autorëve Vorea i konsideron si një udhë çë vë në komunikacionëdy kultura çë ai i ka mbrënda, në tru e në zëmër. Kështu si ka në tru e në zëmër gjithë kulturën popollarearbëreshe, nga e cila merr fjalë, sintagma e vjersha.Fërnojim këtë të shkruajtur ture thënë se ehonat, o të marrurit e fjalëve, sintagmave, o vjershave nga poeziapopollare, o nga tjerë autorë lëtinj janë të ripropozuar në manerë personale, me një fuqi të re semantike,sepse janë të vënë në një kontest të ri të rikrijuar nga Autori dhe konkurririn t’i japin poezisë së Voresëfuqinë e një identiteti të ri, ku shkrihen dy kulturat.E fernonj vërtet nani këtë të shkruajtur me fjalët metaforike çë na sqarojin shumë konçete të Autorit. Këtofjalë sintetixarin përgjegjen dhe buthtojin koshenxën e Autorit. Janë vjershat çë bëjin pjesë në poezinë metitull edhe ai sinjifikativ, por ngaherë metaforik, “Pirat” (Opera letteraria, f. 364):

… pirat më i fuqishëmjam unëqë vjedh xhevahiretë stolis mëmën shqiptare.



Poeti transmeton ndjesi unike dhe perceptime, ndryshe nga të tjerët. Por cilido prej tyre përveç vokacionittë brendshëm ka edhe burime të tjera nga të cilat merr mësim apo ndikohet. I njohur dhe i dashur për lexuesite poezisë arbëreshe, Vorea Ujko është një nga poetët më identifikues pas të shquarve si: De Rada e Serembe,prej të cilëve edhe vetë frymëzohej (Elsie, R., 2005:206). Në receptimet studimore letrare ai identifikohetsi poet që endet mes të shprehurit të ndjenjës dhe maturisë së mendimit (Koliqi, E., 1959:329). Shquhet sipoet që është i aftë të elaborojë në subjektin e tij poetik lidhjen e shenjtë me tokën amë deri në ‘mitizim’artistik të çdo gjëje që lidhet me të (e kaluara, e tashmja) dhe me çështje të përkatësisë apo ndjeshmërisëkombëtare; por shkon dhe më tutje. Ai njihet edhe si poet që i pëlqen t’ia dedikojë frymëzimin e tij poetikfigurave të njohura dhe me rëndësi kombëtare si: De Radës, Skënderbeut, Fishtës, (mirënjohës ndaj tyre),por çuditërisht i dedikon edhe E. hoxhës, poezi, (para dhe pas vdekjes së diktatorit) (Giordano, A., 2014:155-156). është i njohur, edhe pse më pak, për një shije të hollë vlerësimi sikurse në shënimet për teatrin ePirandelos, por si edhe autor i dramës së tij Faqe e panjohur e një ditari arbëresh.

çështja e të kuptuarit të trashëgimisë letrare të një autori ndonjëherë kushtëzohet nga çka thonë studiuesit,pasi nga ata herë margjinalizohet një element e herë qendërsohet një tjetër sipas objektit konkret të punimit;herë nënvlerësohet e herë mbivlerësohet subjektivisht një çështje mbi një tjetër e kështu me radhë. Kështuka ndodhur edhe me Vorea Ujkon. Kjo do të thotë se profili i tij poetik nuk është statik, përsa kohë ai gjeneronme tekstin e tij mendime të ndryshme si vlerësime për poezinë e tij, ashtu edhe jovlerësime. I përkushtuarpër subjekte të veçanta në lidhje me identitetin e tij kombëtar, habi e madhe ishte dedikimi i poezive kushtuardiktatorit, siç ishte edhe mosvlerësimi për ndonjë poezi të tij, si p.sh. poezia për gjuhën shqipe, e cilësuarsi poezi e dobët ... kjo është një nga poezitë më të dobëta (Vehbiu, A., 2017). Në anën tjetër vlerësimet përtë në kuadër të kontributit në letërsisë arbëreshe nuk reshtin.

I parë në optika të ndryshme teksti letrar i Vorea Ujko-s prodhon diskutime. Edhe vështrimi ynë këtuanon kah një mënyrë tjetër të të kuptuarit të poezive të tij, që mbase nuk do i shpëtojë subjektivitetit nëinterpretim, por ky subjektivitet do të kufizohet, aty ku flet vetë teksti. Kjo qasje do të na afronte me Teorinëe Receptimit (pritjes) e cila është aplikimi i një forme të teorisë ‘reader-response’ që u propozua nga hansRobert Jauss-i. Sipas tij, ajo përfaqëson këtë traditë si një vazhdimësi, si dialog, midis një teksti dhehorizonteve gjithnjë në ndryshim të lexuesve, pra si bashkim horizontesh. Teoria e receptimit përcakton,sipas saj, cilësitë estetike të çdo teksti në lidhje me lexuesit e çdo kohe (Schmitz, Th., 2007) dhe rivitalizimine interpretimeve.

Në poezinë e V. Ujkos vihen re disa modalitete (mënyrë e veçantë në të cilën diçka merr jetë, përjetohet,apo shprehet) poetike: perceptime shqisore/ndijore me natyrë deskriptive dhe reflekim mbi to; konstrukteimazherike me ndikim në botën e brendshme; përqendrim në koncepte, objekte, vende për qëllim estetik;ndërtime gjendjesh ‘të mbushura’ emocionale dhe arsyetime mbi to, etj. Këto praktika herë vijnë në gjuhëritmike, deklamacione e pyetje retorike, e herë janë në kërkim të një gjuhe më komunikuese, më praktike.Modalitetet e tij ndërtohen falë rolit estetik që ai i shton: natyrës, vendit dhe historisë, dashurisë dhe bukurisësi edhe personales. Për këtë le të ndalemi tek disa elementë të poezisë së Vorea Ujkos.1. Natyra, Vendi dhe Historia

Kjo është një trio e fortë në poezinë e tij. Natyra është koncept i lëvizshëm tek Vorea Ujko. Brenda sajmund të numërohen disa elementë që shpërndahen në copëza pjesësh në shumë krijime. Në ndjesitë e tij zëvend toka, qielli dhe shenjtëria e tyre; flora, fauna. Në mes të kësaj tërësie ai gjendet gjithnjë mes dëshirëspër të qenë pjesë e natyrës nga njëra anë dhe detyrimit për të vijuar jetën urbane në anën tjetër. Nëse do tëkisha qenë më i guximshëm,/do ta kisha lënë makinën/për të ndjekur delet/bashkë me barinjtë. Natyra përtë është parajsa në tokë, është emocionuese dhe i mbush atij shpirtin (Natyra). Në raste të tjera elementë të

Elemente të identi tet i t poetik të Vorea Ujkos

Dr. Edlira (Tonuzi) MacajUniversiteti i Tiranës


EDLIRA (TONUZI) MACAJ

saj shkrihen në gjendje të tij, në ëndrra dhe dëshira. Ato shenjohen nga fjalë si: lisa, erëra, tokë, qiell (Burimi)dhe ai vetë bëhet pjesë e tyre edhe kur shprehet e ndjeva veten një zog/ me cicërima dielli në gjoks, por edhesfidues ndaj saj kur ka një qëllim për të arritur; se dita e vapshme e gushtit të vonë nuk e ndal poetin tëgazmohet në truallin e të parëve. (Në Aeroport). Natyra në poezinë e tij ka funksionin e elementit imazherik,siç është edhe mjegulla, krejtësisht tipik në disa poezi të tij (Smaqi L., 2011:21). Poezi të tilla lidhen memodalitetin: perceptim shqisor dhe emocional.

Vendi është tjetër element i qëndrueshëm identifikues i poezisë së tij. Me ‘vend’ psikeja e poetit nukkoncepton vetëm një nocion gjeografik, hapësirë apo lokacion të përcaktuar për të cilin ai mendon, të ciline dëshiron, apo për të cilin ka mall (Shqipëria, Kosova, Ulqini, Tirana, etj.), por ‘Vendi’ do të kthehet nënjë konstante poetike, e cila do të përfaqësojë ‘shtëpinë’ e madhe të tij. Vendet e mëmëdheut do të kthehennë struktura motivuese mentale tek ai. Në to ai do të plotësohet si në mendje edhe në zemër. Ato do tëbëhen pjesë të qenies së tij. Tek poezia Ulqini, motivi i shtëpisë nuk është ngulitje individuale por ështëpërcaktim fisnor, vend ku nis dhe fundon jeta mes të dashurve edhe pse metaforikisht. është një ikje dherikthim. Shtëpi ku unë mora frymë/ tek ti do të kthehem/ që ta shuaj etjen e shpresave / ta fuqizoj ndjesinë evëllezërve. Këtu vendi është përmbushje, ndërsa tek Muzikë vendi, shtëpia rizbulon trashëgiminë gjuhësoresi fshehtësi që çelet nga gjaku dhe gjaku nuk shprishet.

Vendi shenjon krenari dhe lavdi kombëtare e në këtë aspekt ai lidhet me historinë. E tillë vjen tek poeziaKruja e dukshme në cilësimet Faltore e ngritur nga trimëria/.... E lavdishme, e papushtueshme,/...Skanderbeg etj. Për Vorea Ujkon, ‘vendi’, (kudo qoftë ai apo dhe i ndërfutur në çdo periudhë kohore)është përkatësi pa kushte dhe shkrirje në të. Poezia Burimi është gjeneza, shekujt janë brezat të cilët nukkanë reshtuar së kënduari në gjuhën burimore. Duket si një thërritje përtej së prekshmes pasi që foljet: ndjek-ec-gjej-jam-ndihem-fal formësojnë linjën e veprimit në ndërtim të identitetit etnik, kapërcimit historik bashkëme gjithçka që të fal etnia, sidomos gjuhën që është një kthim në kërkim të rrënjës, është mbajtje dhe mbrojtjee saj. Në poezinë e tij, po t’i referohemi konceptit të poetikës së hapësirës së Bachelard-it, janë hapësiratdhe vendet që lidhen me memorien dhe jo koha. (Bachelard, G., 1964) Ndaj memoria është shtrati ku rringrohtë historia dhe tek poezia e Voreas Ora e historisë ajo e ka kuptimin tek lavdia, tek periudha e artë eqëndresës, tek Skënderbeu. Edhe njëherë Kruja do jetë ylli polar që udhëheq fisin tim / dashuri e gjatë/ qëaskund s’më tradhton. Këto janë poezi që lidhen me modalitetin e përjetimit të mendimit.2. Dashuria dhe bukuria

Poetët flasin për dashurinë në të gjithë format e mundshme dhe të pamundshme të saj. Ajo bëhetfrymëzimi i tyre artistik. Dashuria dhe bukuria janë koncepte të gjera, por të qarta në poezinë e poetit.Dashuria do të bëhet vullnet dhe forcë, mbështetje, detyrim i pakushtëzuar, sakrificë për të shpëtuar, dritëku nuk ka asnjë mundësi tjetër. E tillë është tek poezia Kudo që të jesh. ...kur te çdo kopsht/ Kumbulla dheqershia janë të thata/ e shqetsimi ja pi gjakun/ Orëvet të pritjes,..... / Kudò që t’jesh/ Ti je vllau im i dashur.

Tek Moment arbëresh ka një shkrirje të qetësisë vetmitare që të fal religjioni me mbushjen shpirtërore,për të kaluar në regjistrin e thellësisë folklorike që e kthen atë sërish në rrënjën e tij identitare. Duket se kyështë momenti që formëson qenien e tij: religjioni, bukuria, rrënjët. (shpirti, zemra, mendja). Në të njëjtënlinjë të theksimit të bukurisë dhe magjisë së saj si për të kapur momentin imanent me një gjuhë delikate qëndërton një imazh përrallor ndihet përjetimi tek Sonatë e parë: Rri gjithmonë kështù:/ lule që s'u çel, /fërshëllimë bilbili,/ burim uji të freskët,/me veshjen tënde manushaqje/ te ku ninëzohet qielli, mrekulli evarur në rruzhén mizore të ditvet.

Tek poezia Ti je e bukur dashuria e poetit është e pamundur dhe brenda kodit etik. Këtu dashuri është tëheqësh dorë nga vetë ajo dhe bukuria mbetet për t’u soditur si e pakohë, ndërsa tek Fshatare e bukur vjenideja se dashuria duhet shijuar në momentin e duhur, duhet bashkëndarë dhe jo (kërkuar) marrë. Poezitë edashurisë dhe bukurisë e bartin edhe modalitetin e përshkrimit edhe të përjetimit.3. Personalja (ëndrra, trishtimi, vetmia, vdekja)

Poezia e Ujkos ka vend edhe për liritë personale. Aty ku fillon personalja aty fillon edhe angazhimi sociali poetit që artikulohet në poezitë reflektivo-reaguese. Në këto tipe poezish subjekt do të bëhet përballja e së

25

EDLIRA (TONUZI) MACAJ


brendshmes me të jashtmen; jeta me dëshirat dhe ëndrrat që kalojnë nëpër të; vdekja dhe reflektimi mbi të,trishtimi, vetmia, etj.

Poeti tenton eksplorimin e brendësisë, hapjen e shpirtit për të vendosur lidhjen me artin. I tillë është tekpoezia Vjershat e mia: kujtim i lagët në gjak/ i mbështjellë me ëndërr,/ çast i shndritur nga dielli. Tek poeziaNgushllime poetit i shërben vetëm qetësia e shpirtit. Ajo është ilaçi për të shëruar mërzinë që vjen nga epamundura, ëndrrat e këputura. Tek poezia Tre vajzat duket se shpërfaqen pamundësitë e zgjedhjes në jetë.është pushteti i fatit përtej mundësisë njerëzore. Duket si një poezi mësim: aty ku kërkohet dashuria vdekjabëhet më e shpejtë dhe merr nusen e parë; kur vdekjen e pret papritur dashuria të rrëmben dhe të jep jetë, ekur mbetesh vetëm, vetmia pret të zgjidhet.....nga njëra prej tyre. Në poezinë Vetmi ndihet refuzimi ndajqyteteve-makina e shtjelluar në krizën vetmitare që prodhojnë qytetet e mëdha, aty ku njeriu i është larguarshpirtërores dhe poeti, i ndryshmi nga të tjerë, për të mos e humbur atë, e përzgjedh vetë shoqërizimin: Dotë bëj miqësi/ me qenin rrugaç/ që takova në periferi.

Një përmasë tjetër e personales ndihet tek poezia Unë kam shkuar. Nëse i shkëpusim fjalët më tërëndësishme të poezisë ato do të jepnin një imazh ngrirjeje, gri që lidhen me : ikje, trishtim, shtëpi pa emër,tym, zogj që ikin me tufa, kohë pa të nesërme, lisa, krahë skeleti, duke shenjuar kështu një poezi të fortëimazhi në të cilën mund të fuqizohet nënteksti. Në një rast tjetër, nëse do të dinte fundjetën e tij mbasepoezia Situatë e dytë do ishte ndryshe, por makinat... dhe eko-kritika e tij duket se klithin në mbrojtje tëdinjitetit të vdekjes, që ajo (vdekja, e keqja) të mos shfaqet kaq e dukshme, e rëndomtë, e pamistershme.Gjatë urës s’autorrugës/ grumbull sorrash të patundura/midis vrullit të makinave/Janë shumë të lodhura/es’duan të fluturojnë më / Nuk ka më rrëqethje/ edhe vdekja e humbi misterin./ Ju lutem të mbroni vdekjen.Po të njëjtën prekje dhe dhimbshuri si një animalist i ekspozuar e ndeshim tek poezia Situatë e tretë ku ekeqja më e madhe është vdekja e ndjeshmërisë njerëzore : ...e unë po shkoj përpara/në varrezat epamatura/njerëzish dhe kafshësh/nën varrezat e ndjenjave dhe poezia Situatë e katërt përmbyllet me porosimbi domosdoshmërinë e kufizimit të marrëzisë së njeriut....Liria nëpër ujq/ nuk është e këshillueshme. Këtojanë poezi të ndjeshmërisë së një njeriu i cili reflekton ndaj shqetësimit shpirtëror që krijon qytetërimimodern. Në to shpërfaqet poeti-njeri si njësi e vetme, pra individ por edhe si pjesë e shoqërisë ku luan roline reaguesit.

Përsa përshkruam shkurt më lart, elementët e qëndrueshëm në poezinë e Vorea Ujkos ushqejnë njëritjetrin dhe krijojnë një sinergji poetike që çliron kuptim nga tekstet e tij, dhe kjo i jep atij një identitet poetik.Gjuha poetike që priret të jetë komunikuese me lexuesin e gjerë është një nga treguesit e receptimit masivtë poezisë së tij. Ta shohësh poezinë e Vorea Ujkos në tre motivime kryesore: natyra, vendi, historia; dashuriadhe bukuria; si dhe personalja, do të thotë se ky profil poetik në ‘horizonte’ të ndryshme mund të gjejë‘pritje’ të ndryshme.

Referenca:

Bachelard, Gaston (1964). The poetics of space. New York, Orion Press;Berisha, Anton Nikë. (2016). Mbi poezinë bashkëkohore të arbëreshve të italisë, aksesuar nga:http://joniane.blogspot.al/2016/02/mbi-poezine-bashkekohore-te-arberesheve.html, 8 shkurt 2016;Elsie, Robert. (2005). Albanian Literature: A short history.London, I.B., Tauris&Co.Ltd;Giordano, Agostino. (2014). Udhëtimi poetik i Vorea Ujkos (ose domethënia e fjalëve “Liri, Pavarësi, Rilindje” te vepra poetikee Vorea Ujkos, në : Seminari XXXIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Prishtinë, nr.33/2;Koliqi, Ernest.(1959). Shêjzat nr 9-10; Schmitz, Thomas, A.,(2007). Modern Literary Theory and Ancient Texts. An Introduction. Malden, Blackwell Publishing;Smaqi, Laura. (2011). Mjegulla si pjesë e imazhit poetik të Vorea Ujkos, në rev: Jeta Arbëreshe, nr 69, janar-mars;Ujko, Vorea. (1982). Këngë arbëreshe. Tiranë, Naim Frashëri; Ujko, Vorea. (1985). Burime, Tiranë, Naim Frashëri; Ujko, Vorea. (1998). hapma derën, zonja mëmë. Tiranë, Naim Frashëri;Vehbiu, Ardian. (2017) Të kafshosh gjuhën në: Peizazhe të fjalës, 28 gusht 2017, aksesuar nga:https://peizazhe.com/2017/08/28/te_kafshosh_gjuhen/#_ftn;Velaj, Alisa. (2017). Konfigurimi i atdheut në poezinë bashkohore arbëreshe në: Shqiptarja .com–. aksesuar nga:https://kampusiim.wordpress.com/2017/04/29/konfigurimi-i-atdheut-ne-poezine-bashkohore-arbereshe-dr-alisa-velaj/.

26



dr. prof.ass. Nexhmije Kastratipedagoge në Universitetin e Gjakovës

çabej në studimet e tij për letërsinë gojore nuk ndau asnjëherë letërsinë arbëreshe nga ajo e përgjithshmja– shqiptare, veçse e shikonte atë si një degë nga më të rëndësishmet të saj, edhe për faktin se ajo u krijua(ose u ruajt) në kushte të veçanta historiko-kulturore dhe fetare, do të thotë në një mjedis katolik, prandajarriti të ruante emra burimorë të heronjve të poezisë epike, legjendare e të tjerë me formën e tyre të hershme,ndryshe nga ndërrimet që do të pësonte kjo krijimtari në trojet shqiptare këndej Detit, të cilat ranë për disashekuj nën robërinë osmane dhe në një rreth kulturor e fetar krejt tjetër, në ambiente e në kontakte me heronje me mënyrën e këndimit ose, si do ta thoshte çabej me një këndim këngësh tashti “me rroba osmane”.

Në përçapjet e tij për të zbuluar tipare të veçanta e lidhje të pashkëputshme të krijimtarisë gojore nëgjithë viset shqiptare, çabej nxjerr herë-herë pikëpamje e qëndrime bindëse, duke karakterizuar me saktësikëto elemente të kësaj krijimtarie. Kështu ai, lidhur me dy poezi popullore të kolonistëve shqiptarë në Greqie në Itali, që janë të mesjetës, do të theksojë se ato përmbajnë elemente të lashta shqiptare, bizantine eparaturke. Megjithëkëtë, thotë ai “poezia e shqiptarëve të Greqisë ka mbetur përherë nën influencën turke,ka përshkuar fazat e zhvillimit të Ballkanit turk dhe kështu karakteri i hershëm i saj në pjesën më të madhetë tij është shuar e fshirë. Më e lashtë ka mbetur kënga e shqiptarëve të Italisë, e shkëputur siç mbetipërgjithmonë nga influenca turke”1 .

Kur bëhet fjalë për studimet e çabejt, po edhe për qëndrimet dhe pikëpamjet që kishte shfaqur ai përkrijimtarinë gojore arbëreshe, duhet të mbajmë parasysh gjithnjë dy çështje jo të vogla:E para, ai hynte në lagjen e studiuesve të kësaj krijimtarie, pas studimesh që kishin bërë autorë të huaj2 , poedhe autorë arbëreshë, si Zef Skiroi, Prof. Gjuzepe Skiro, Jeronim de Rada, Dhimitër Kamarda e ndonjëtjetër, studimet e të cilëve dhe pikëpamjet lidhur me këtë krijimtari mbështeteshin mbi një njohje në shkallëtë thellë të problemeve të ndryshme, prandaj nuk ishte një punë e lehtë t’i hyhej studimit të të njëjtave çështjepa pasë krijuar edhe ai vetë, pra çabej i ri, një përvojë të tij, qoftë mbi literaturën e shumtë për probleme tëkëtilla dhe qoftë në mbështetje të vërejtjeve të tij vetjake në terren, ku do të merrej sigurisht më tepër mestudime edhe të çështjeve të gjuhës së tyre. Meqenëse u ngrit këtu edhe kjo anë e studimeve të çabejt përarbëreshët e Italisë, ose Italo-Shqiptarët, si i quan ai në disa studime të tij, duhet theksuar se edhe gjuhën,leksikun dhe trajtat gramatikore të fjalëve në atë krijimtari, ai do t’i përdorë, sidomos në studimet e tijetimologjike, ku arriti rezultatet më të mëdha në gjithë veprën e tij, ose edhe me synimin për të dëshmuarautoktoninë dhe lashtësinë e popullit shqiptar në Ballkan dhe pranë deteve Adriatik e Jon3. E dyta, ai do të vihej me këto studime pothuaj në krye të një vargu studiuesish të krijimtarisë gojorearbëreshe, të cilët do të merreshin me aspekte nga më të ndryshmet të kësaj krijimtarie, vështruar në drejtiminhistorik, krahasimtar, po edhe në përballjen e kësaj krijimtarie me krijimtarinë gojore të trojeve shqiptarekëndej Detit. Numri i studiuesve të kësaj letërsie është shumë i madh. Mjafton të përmendim vetëm disanga emrat më të shquar: Dhimitër Shuteriqi, Martin Camaj, Ramadan Sokoli, Anton Berisha e të tjerë.

Qoftë edhe të jepet ndonjë element që mund të jetë përmendur më përpara, ose edhe që mund të përmendetmë vonë në një kontekst tjetër, pikëpamjet e çabejt për dy probleme shumë qenësore e themelore të kësajkrijimtarie, vazhdojnë t’u qëndrojnë edhe kritereve të kohës sonë, dhe kjo pikërisht – fakti se ajo krijimtari,mbështetet mbi një kujtesë artistike me një frymëzim të thellë e me një mall në një shkallë mahnitëse përbëmat e heronjve kombëtarë, ose edhe për heronjtë e legjendave të ruajtura nga epoka më të hershme tëzhvillimit historik të kësaj pjese, ose ndoshta të mbarë popullit shqiptar, nga një anë, dhe, nga ana tjetër,qëndrimi i tij i prerë se krijimtaria gojore e arbëreshëve të Italisë është vetëm një degë e zgjatur kulturore eletrare e trungut të Arbrit, e “Gjakut të Arbrit”, siç do të thoshte Jeronim de Rada, kryepoet shqiptar.

Letë rsia Gojore Arbëreshe dhe ÇabejProblemet themelore të studimit të letërsisë gojore arbëreshe nga ana e Çabejt dhe pikëpamjet e tij

për vlerat e kësaj poezie, shikuar në kontekstin e përgjithshëm shqiptar.

27

NEXHMIJE KASTRATI


Po t’i shtonim tërë kësaj edhe faktin se çabej, si një studiues që të gjitha problemet që merrte në shqyrtim,do t’i shihte në një plan po edhe në një lidhje shumë të gjerë e në bashkëmarrëdhënie, në radhë të parë mepopujt e me kulturat fqinje, do të mund të nxirrnim përfundimin se qëndrimet dhe pikëpamjet e tij përkrijimin, për ruajtjen dhe për tiparet e kësaj letërsie, nuk mund të ishin të tjera veçse burime të dorës së parëpër studiuesit e ardhshëm, të cilët do të bënin temë diskutimi shkencor çështje të krijimtarisë letrarearbëreshe.

Për të krijuar një pamje më bindëse të kësaj tërësie të pandashme, çabej do të shtrijë studimin e tij edhenë rrafshin e gjendjen historike sociale të shqiptarëve në kohën kur do të ndodhnin shpërnguljet atje nëngulimet e arbëreshëve në Kalabri e në Sicili.

Duke theksuar se me rënien e Shqipërisë nën sundimin osman, në shekullin XV, trajtat bizantine të jetësshqiptare (tipike për shqiptarët para ardhjes së osmanëve) po treteshin e po zëvendësoheshin “dalëngadalëme trajta të reja, shumë më orientale të jetës”, në këtë kontekst historiko-kulturor duhet vështruar edheshpërngulja e arbëreshëve, sepse ata që u shpërngulën në këtë kalim (nga jeta bizantine në mënyrën orientaletë jetës), “sapo kishin nisur të njihnin sundimtarin e ri të vendit”. Kjo gjendje shprehet edhe në krijimtarinëe tyre, në radhë të parë në poezinë popullore të arbëreshëve të Italisë. Prandaj në poezinë e tyre, të cilën atae morën me vete para se të vendoseshin mirë osmanët dhe ndikimi i tyre mbi jetën e shqiptarëve të kohësnë përgjithësi në Shqipëri, nga njëra anë, del jeta mesjetare bizantine shqiptare, e shprehur me atë“thjeshtësinë që ne admirojmë në këto këngë; më anën tjetër, fillimi i një kohe të re, disi të egërsuar, kohëqë lidhet me sundimin turk”. Natyrisht këto elemente të kësaj kohe “të re e të egërsuar turke” do të bëhenshumë më tipike për krijimtarinë popullore të kohës në Shqipëri, kurse tek arbëreshët e Italisë, elemente tëtilla do të jenë shumëfish më pak, ose, shprehur me gjuhën e çabejt, tek ata do të gjejmë vetëm fillimin easaj kohe”.

Gjykuar sipas këtij qëndrimi, çabej nxjerr përfundimin se në këtë pjesë integrale të krijimtarisë populloreshqiptare, pra në poezinë arbëreshe sot gjejmë këngën dhe poezinë shqipe, të ruajtur, të fazës më të hershme,paraosmane, që arbëreshët kishin marrë me vete në atdheun e tyre të ri, një poezi përgjithësisht më të lashtëe më arkaike nga poezia popullore e Shqipërisë.

Shënime1) E. çabej, Studime gjuhësore V, “Rilindja” Prishtinë 1975, f. 132.2) Maximilian Lambertz në “Përalla shqiptare”; Gustav Weigand në “Aromunët”; Gaetano Petrotta në “Popolo, linguae letteratura albanese” e ndonjë tjetër.3) Shih: Eqrem çabej, Problemi i vendit të formimit të gjuhë shqipe në “Studime historike” Nr. 3/1972; ribotuar tek“Studime gjuhësore” f.14.


ARTIKUJ, STUDIME, TEKSTE MBI BOTËN ARBËRESHE

Në një kënd të Kalabrisë, zhytur në Parkun Kombëtar Pollino, park ky ndër më të mëdhenjtë në Itali, shtrihetqyteza Frascineto/Frasnita, ku dimri është disi i ashpër, sepse bora e vargut Apenin shihet deri diku ngalartësia, por pranvera me fllad të freskët i jep ngjyra të forta dhe ndjesi të rralla. Këtu jetojne Arbëreshët e Frasnitës. Në bri të kësaj qytëze si një kurorë, vendosur mbi kokën e njëmbretëreshe të moçme, të heshtur dhe mbrojtës qëndron Mali që Arbëreshët e kanë pagëzuar si mali iKrujës. Ky fshat i vogël por me histori të madhërishme të bënë të ndihesh i zhytur ne Kohë dhe hapsirë,por mbi të gjitha të bënë të ndihesh krenar kujt në deje i vlon gjak shqiptari. Sot për herë të parë marr pjesë në festën “Vallja” në këtë qytezë. Isha e ftuar nga z. Bellusci dhe rastësishtu takova edhe me z. Agostino me të cilin ishim njohur në Seminarin e Gjuhës në Prishtinë. Me kujtesën etij të mprehtë me ironinë në dozë inteligjence, buzagaz në thjeshtësinë e tij, por mbi të gjitha me pasionindhe gjuhën arbëreshe, nisëm të flisnim për karakteristikat e kësaj feste. Z. Agostino nxori një libret në xhepin e tij, sikur të ishte një Bible (ungjilli) në miniaturë, ku ishin valletqë interpretonin këta arbëreshë. (Dua të shtoj që disa çaste më parë, në shtëpinë e Z. Bellusci, CaterinaBellusci më rrëfeu për këngën Kostandini i Vogël). Vura re tek profesor Agostino sa me pasion dhe dhimbjefliste per gjuhen arbëreshe.Vallet tona – shton z. Agostino- kanë ngelur autokton, dhe Frasnita me këtë krenohet – më tha Z. Agostino.Në fashatin gjiton, Cifti, festohet edhe atje, është bukur edhe atje, por ata disi e kanë “modernizuar” dheunë preferoj origjinalin. Ne, Arbëreshët, nuk jemi Grekë. Arbëreshi nuk flet Greqisht. Në Frasnitë pavarësishtse nuk jemi ortodoks nga pikëpamja juridike; kemi ritin lindor të etërve tanë të ardhur këtu nga Shqipëriadhe jemi nën juridiksionin e Papës së Romës prej 500 vjetësh, që na ndihmoi të jemi edhe sot me ritinbizantin. Ne arbëreshët jemi si bijtë e Concilit të Florensisë ku u bë Bashkimi i Kishave (1436-1439). Njeriu,sa më shumë mbyllet në veten e tij aq më i egër bëhet, aq më i keq bëhet, nuk shikon dritën. Ndërsa bisedonim, grupi i Valleve bënin paradën. Vallja e formuar nga të rinjtë të veshur me kostum tradicional arbëresh, të cilët lidhen zinxhir me anë tëshamisë dhe të udhëzuar në fund nga dy figura të veçanta, të quajtur "flamurtarë" (bartës), gjarpërojnë nëpërrrugët të vendit. I shikon këto vajza arbëreshe dhe i merr për perëndesha të lashta apo për nimfa.. Zërat etyre, janë psherëtima, janë forcë, ato janë Doruntina, ato janë Argjiroja, ato janë Gratë e Sulit, ato janëBubullina, ato janë Nora e Kelmendit, ato janë të hijshme, ato janë Zana, ato janë çirçe, me vështrimkrenar, ato lëvizin si një cikël, si një valë… dhe të papritur mbështjellin, "burgosin" disa turistike tësjellshëm i cili, me dëshirë, bujarisht ofron në bar për të marrë "shpengim" të lirisë së tij. Ky lloj valleimiton strategjitë e luftës së Skënderbeut për të kapur armikun. Vallja përkujton një fitore të madhe tëudhëheqësit trim shqiptar Giorgio Castriota Skënderbeu: u zhvillua në periudhën e krishterë Pashkëve kundërsulmeve të armiqve pushtues, përkatësisht të martën pas Pashkëve, 24 prill 1467, ushtria e vogël shqiptaremundi ushtrinë turke, të udhëhequr nga Balabano, duke kursyer qytetin e Krujës.Vallja, me ato kostumet e tyre janë krenare, janë dinjitoze, janë elegante e luksoze, lëvizjet e tyre janë

Ture folur me Drejtorin

Përshtypjet e Ornelës mbi Val let e Frasnitës

Ornela Radovickashkrimtare shqiptare


ORNELA RADOVICKA

purpeo e diellit, bluja e hënës. Ato interpretojnë këngë epike, rapsodie tradicionale, këngë ose kryesishtpërbuzje të improvizuar.Ritmet e këtyre Valleve, për mua- thot Z. Agostino - është identiteti im, janë rrënjët e mia. Arbëreshët qëflasin shqip, është drita që unë adhuroj, sepse vetëm përdorimi i gjuhës, i riteve, i zakoneve, do vazhdojmtë ndiejm Atdheun në një tokë që nuk ishte jona, porqë ne askush nuk na i dhuroi, e fituam. Gjithshka përreth shëndërrohej në një triologji: muze, teatër, dhe filarmoni humane, ku thithej vetëm “ajërArbëri”. Sytë, shpirti dhe mendja dhe për një moment në ato çaste, trojet e tua ishin atje, ne atë perimetërdhe brenda atij kozmo ishim Ne, pasardhës Pellazgo-Ilire-arberor-shqiptar, Bijtë dhe bijat e heronjve, emiteve që na dhanë mundësinë të kalërojmë nëpër shpatullat e atyre gjigandeve.Musikaliteti dhe ritmi i ngutshëm i fjalëve në Arbërishte që dëgjoja të shqiptuara nga të moshuarit shoqëruarnga buzëqëshja e tyre, janë po aq qëtësuese, që duket sikur thonë: Miresenavini, Ju mirëpresim herë tjetër...! Ishte kënaqësi të flisje me Z. Agostino ku minutat rrjedhin pa kuptuar, sepse ai me mënyrën e tij “ludike”di të manjetizoj neë epiqendrën arbërore. Magjia e atyre zërave që përcilleshin në rruge, eposi kryqëzohejme lirikën, e të bënin të ndihëshe pjesë e asaj atmosfere të bukur dhe të veçantë. Mbetët vetëm të thuhet:Faleminderit ju Arbëreshë për këto emocione sa të vërtëta aq të mrekullueshme, duke mbajtur në zemërkujtimin për këta njerëz kaq të veçantë dhe të madhërishëm si askush tjetër në botë.


NJË STUDIM MBI BOTËN SHQIPTARE

Sigmund Frojdi ishte i pari në historinë e teorisë së letërsisë që vuri në dukje marrëdhënien midis katharsisitdhe identifikimit. Kur dikush shpreh emocionet e dikujt, ai fiton fuqinë e veteksplorimit dhe të vetënjohjes.Sipas Frojdit, ky është shtegu i mundshëm që çon në vetëpërmbushjen dhe të vetëkuptuarit. I gjithë kyproces nënkupton autorin, meqë arti është një aktivitet i rëndësishëm, i cili i shërben një funksioni tërëndësishëm të shëndetit tonë individual dhe komunitar psikik mendor 1. Meqenëse objekti i këtij punimiështë procesi karthatik i qenies, marrëdhënien midis katharsisit dhe identifikimit ne do ta trajtojmë në këtëkëndvështrim. I paraqitur skematikisht, ky proces do të ishte si më poshtë vijon:

Qenia në veteksplorim → Vetënjohje → Vetëkuptim → Vetëpërmbushje → Identifikim i qenies

Në novelën “Gjaku” të Ernest Koliqit, personazhi i Dodës kalon nëpër të gjithë këtë proces. Ai është njëqenie në veteksplorim, kur botëkuptimi i tij prej djali malësor tronditet thellë dhe terri i grumbulluem mbasqinda vjetsh padije, ndër trut e fisit prej të cilit rridhte, donte me ba qëndresë në menden e tij e me ndaluehovin ngadhnjyes të dritës që vinte shkulma shkulma 2. Kur drita mbush shpirtin e tij, terri zhduket dheDoda arrin të njohë vetveten ose një tjetër vetje, atë që gjykon jashtë kohës dhe hapësirës në të cilën ështëngjizur fizikisht dhe mentalisht. Kjo vetënjohje aspak e lehtë e çon drejt përsiatjeve për psikikën e ambientitqë e pat ngjizur atë vetë njëherë. është ajo pjesë e jetës së tij kur i vë vetes për detyrë të studiojë psikënshqiptare, për të gjetur mandej mjetet më të shpejta të qytetërimit. Këtu qenia ëndërruese është shndërruarnë qenie vepruese dhe ky është strumbullari që lind tragjedinë e kësaj novele, pasi ballafaqohen njëherështri botë:

1. Qenia e çliruar prej prangave të territ të padijes, me dëshirën e zjarrtë për të sjellë qytetërimin nëambientin e prapambetur të atdheut të tij.

2. Bota e prapambetur, e cila i kundërvihet atij me të gjitha mjetet dhe format, qofshin ato të drejtpërdrejtaapo të tërthorta, që përmbledh si mentalitetin e familjes prej nga ai rrjedh, edhe mentalitetin e familjes së tëdashurës së tij, e cila jeton larg maleve, në qytet.

3. Një botë tjetër, disi më e fshehtë, bota hyjnore. Në këtë rast, ajo predikohet nga njerëz të cilët nuk ipraktikojnë ashtu si duhet parimet biblike. është një frat që e ka shkëputur prej territ të padijes së malevedhe është po një frat, i cili e lë në mëdyshje, edhe duke i thënë hapur se gjaku nuk bëhet ujë, edhe duke ipredikuar më pas se njeriu, sikurse predikon Krishti, duhet të shuajë valët e mërisë dhe të jetë i butë e ipërulur. Figura e Don Shtjefnit nuk del si ajo e një frati që e kundërshton hapur e me forcë zakonin prapanike të dënueshëm aq rëndë në Shkrimet e Shenjta, marrjes së jetës së tjetrit, por del si një teorizues i butë i njëpredikimi tepër të vakët.Përplasja me njëra tjetrën e këtyre tri botëve e çon protagonistin në mënyrë të pashmangshme drejt marrjessë gjakut. Shohim kështu, se Koliqi e vështron sidomos individin nëpër sprova të veçanta e të papritura, kushpalosen ndjesitë më të fshehta të qenësisë subjektive, nëpërmjet të cilave shqiptohet më plotënisht vetërealiteti konkret dhe bota shqiptare në përgjithësi 3. Bota shqiptare paraqitet këtu tepër e paqytetëruar, dukemos e lënë individin të shkojë drejt vetëpërmbushjes, por ushtron një presion të tillë psikologjik, duke i vënëpërpara këtij individi tri alternativa: ose të pranojë të zbatojë parimet e saj, domethënë të vrasë me dorë tëvet apo të një dorëzani për të marrë gjakun e të vëllait , ose të zgjedhë të marrë hak dhe më pas të mërgohetprej atij vendi që ai e ka si motiv jete dhe ta çojë drejt përparimit e dijes së arsyetimeve të thella humaniste,ose të jetojë jetën e vet, por të marrë përsipër të gjallojë i turpëruar në gjirin e saj.

Të trija këto alternativa kanë të njëjtën pamje: anën e prapambetur të mentalitetit oriental dhe janëdukshëm kundër parimeve të Oksidentit. Kundërvënia Orient-Oksident nuk duhet të analizohet në të gjitha

Përmasa psikologjike në novelën “Gjaku” të Ernest Koliqit

dr. Irena Alimerko, dr. Alisa Velajnga Vlora


IRENA ALIMERKO - ALISA VELAJ

kuptimet si një luftë mes prapambetjes dhe qytetërimit, por si një luftë e anëve të errëta të mentalitetitoriental, dhe jo si një luftë kundër gjithë kulturës orientale, gjë që thuhet hapur edhe në fjalët e personazhit:“Jam vetëm kundra disa parimeve të saj qi na pranojmë pa kontroll, e qi më duket, ligshtojnë cilsit origjinaletë rracës shqiptare”. Nuk duhet harruar fakti se fabrikuesit e territ janë edhe kolegët e tij të arsimuar, të cilëte quajnë “pedant”. Pra, kundër Dodës ngrihet si pjesa e paqytetëruar e shoqërisë, ashtu edhe ajo pjesë që kafituar dije, por nuk e ka çrrënjosur mentalitetin e saj të vjetër.

Pengesat qe dalin nga bota patriarkale për të eklipsuar dritën e qytetërimit në mendjen dhe zemrën eDodës janë nga më të ndryshmet, por meqë se shkalla e tij e qytetërimit është e lartë, ai arrin t’i shtypë tëgjitha këto impulse negative. Tashmë dëshirat dhe ëndrrat e tij janë sublimuar në një nivel tjetër. Me terminsublimim, Frojdi e ka fjalën për dukurinë e ndarjes së instiktit të keq nga qëllimet e veta shoqërore të fillimitdhe përdoret për qëllime më të larta e shoqërisht të vlefshme 4. Doda i njeh ligjet e qytetërimit e, mbi tëgjitha, ai e di se këto ligje janë të mira, ndaj edhe mundohet t’ua shpjegojë nëpërmjet tyre mosveprimin etij të afërmve, që e nxisin për hakmarrje. Mirëpo, prapë se prapë, akti i vetëpërmbushjes nuk arrin të kryhetbrenda qenies, pasi ky akt mbetet i pakuptuar nga të gjithë. Ai është në njëfarë mënyre djepi dhe varri idritës që mbart në vetvete.

Dilemat që provon Doda janë nga më të ndryshmet: shikimi i t’et nër ato ditë të zeza, siç rrëfen narratori,e vë përballë një ndjenje faji, që si bir po e zhgënjen dhe po e fut të atin në një dëshpërim të skajmshëm;ndonëse, si intelektual, po mban qëndrimin e duhur dinjitoz që i takon pa asnjë luhatje një njeriu si ai. Ngaana tjetër, i bie që edhe familja e tij të jetë e koritur para opinionit krahinor, sepse gjaksi vërtitet sa poshtëlart dhe kurrkush nuk i thotë gjë për krimin e kryer. Koritja e nderit, nga njëra anë, dhe “paaftësia” e tij përta vënë në vend këtë turp, nga ana tjetër, është refreni që i përsëritet në çdo hap nga mjedisi ku jeton, sizëdhënës i të cilit del figura e malësorit. Mjedisi ushtron një trysni të jashtëzakonshme psikologjike mbiDodën, aq sa ai, në një pikë, e ndien veten fajtor para fotografisë së të vëllait, Zekës dhe, njëkohshëm melogjikën e shëndoshë që justifikon vrasjen e njërit prej fisit të Fetejve, ndien edhe turpin e mosmarrjes sëhakut, që duket si mungesë dashurie dhe respekti ndaj vëllait që nuk jeton më. Doda është mëse i vetëm,pasi, edhe në sytë e së fejuarës, ai vë re frikën për të ardhmen e përbashkët, një frikë njerëzore, që e ka edhevetë ai, pasi hakmarrje do të thotë edhe tronditje e së ardhmes; por nuk kemi asnjë rresht ku Nusha të ngrihetmbi mentalitetin e mjedisit ku është rritur apo që ta nxisë të fejuarin të mos e marrë hakun. Koritja e nderitështë pjesë e pashkëputshme e psikikës kolektive, që del në dialogun e fillimit të novelës, ndaj sjellja e saje mëpasshme nuk është e papritur për lexuesin, nëse i rikthehemi në retrospektivë mendimeve të saj.

“-Mbetë i koritun me mbetë pa pa gja,- tha vajza. -Shqiptarisht i ka do arsye edhe ai…Mësuesi qeshi fort, me gjithë zemër e briti:

-Edhe ti Nushë?! Shkollët qi ke mbarue ndër murgesha s’t’a paskan qortueaspak at mentalitet?”

Dodës i duhet të përballet me një mentalitet, sipas të cilit, asnjëherë dhe askush nuk ka të drejtë të ketënjë mendim të vetin, e aq më pak mendim të përparuar. Për secilin vendos ligji i pashkruar i maleve! Janëata, të gjithë, pa asnjë përcaktim konkret, që u referohet ligjvënësve të kohërave kur mbizotëronte errësiradhe pagdhendja me formulat e tyre vdekjeprurëse, të cilët vendosin edhe për kohët moderne. Qenia ështëprotagonisti i një drame me rrënjë edhe më të thella nga ç’mund të duken në sipërfaqe. Kjo dramë ka përautor gjithë popullin shqiptar, i cili ka mbetur në ngërçin e prapambetjes mentale. Prandaj edhe ky tregimpërfundon me një akuzë të fortë ndaj autoriteteve shtetërore dhe atyre fetare, pasi bij të këtij populli të zhyturnë padije janë edhe ata që drejtojnë kaq keq këtë vend. Një vend dhe shoqëri ku nuk përcillet në mënyrë tëdrejtë as fjala e Zotit, dhe shkelet çdo ligj njerëzor pa asnjë lloj frike, pasi nuk ushqehet frika e një ligjihynor. Prandaj Dodës i bën pështypje që Nusha s’ka nxënë kurrgjë tek murgeshat dhe mendimet e saj janëpo ato të të gjithëve, të cilat ajo i merr si klishe dhe s’ka as guximin të mendojë për një çast se mund tëzëvendësohen nga të tjera. Madje, as kur këto mendime të tjera përpiqet t’ia ngulisë në mendje i dashuri isaj, të cilit i ka besuar të ardhmen dhe e vlerëson mbi çdo njeri. E vlerëson, por nuk e kupton, dhe kjo përbënpjesën e padukshme të ajsbergut të tragjedisë së mëvonshme të Dodës.


IRENA ALIMERKO - ALISA VELAJ

Pika nevralgjike e novelës është çasti kur gjakmarrja i përmendet atij prej vjehrrës. Deri para këtijbashkëbisedimi, Doda ka provuar shume dilema e luhatje brenda vetes, por në fund ka arritur të ngrihet mbishkasët e këqija të gjakut e me hypë sypri gjykimeve të gabueshme t’ambjentit. Pas bisedës provokuese meDrandon, ai nuk e merr më veten prej traumës psikologjike. Lokja përpiqet ta shtyjë atë drejt vrasjes, dukee provokuar me vdekjen e vet; për një lexues jo shumë të kujdesshëm, mund të duket ky shkaku që e shtynpërfundimisht Dodën drejt gjakmarrjes. Mirëpo fakti që ai nuk tenton të arratiset për të shpëtuar kokën, bënqë kjo hipotezë të bjerë. Shkaku i vërtetë është tjetërkund. Drandoja ishte e vetmja prej së cilës ai priste njëfjalë tjetër, pasi në veprimin e tij varej e ardhmja e vajzës së saj te vetme. Kur edhe nëna e së fejuarës nuke vë më në llogari lumturinë e së bijës, para nderit të koritur, atëherë çdo gjë merr fund për Dodën, pasitashmë nuk gjendet për të asnjë liman qetësie. “Të tanë janë çue kundra meje”, klith ai brenda vetes. Dodësnuk i mbetet, në kuptimin metaforik, as tokë e as qiell ku të frymojë. Shoqëria ushtron të tillë shtypjepsikologjike, sa terri nis të bjerë mbi mendjen e tij. Ky terr i lëshon plotësisht rrënjët mbi qenien, e cila ishkëput lidhjet me ambientin ku frymon dhe hyn në gjendje qetësie të plotë, pra, në ëndërr.

Dihet se ëndrrat janë shprehje impulsive të subkoshiencës, ato shprehin ide dhe ndjenja të shtypura, tëcilat nuk ia lejojmë vetes t’i njohim kur i kemi plotësisht në kontroll mendimet tona, por që marrin jetë egjejnë shprehje gjatë gjumit. Kështu, shpjegohet pse në gjumë mbyten elementet frenues të qytetërimit dhekështu kuptohet si ndodhi që në pavetëdijen e Dodës morën hov dromcat e territ shekullor. Siç përshkruhetedhe nga autorë të tjerë të mëdhenj (Shekspir, Dostojevskij etj.), vrasjes që kryen në realitet i paraprin vrasjaqë Doda e kryen në ëndërr. Katharsisi i dritës lihet mënjanë që në çastin kur trysnia e mjedisit social dhepsikologjik i heqin Dodës të drejtën e vetëpërmbushjes dhe kjo sjell si rrjedhojë identifikimin e qenies, jomë si pjesë e kundërt, por si pjesë e pandashme e mjedisit ku është ngjizur, edhe pse ky transformim paguhetme jo pak jetë, pasi me plumbin e nxjerrë nga pushka Doda ka vrarë vetë idealin e jetës së tij. Ka vrarëshpirtin, kur sapo kishte zbuluar thelbin e tij.

Shenime:

1) Adnan K. Abdulla, Catharsis in Literature, Indiana University Press, Bloomington, In, 1985, f. 35.2) Ernest Koliqi, hija e maleve, Pakti, Tiranë 2011, f. 32.3) Anton Berisha, Erudit i rrëfimit artistik, Parathënie në hija e maleve, Gjon Buzuku, Prishtinë 2003, f. 8.4) Erik From, Gjuha e harruar, përkth. Kujtim Ymeri, Dituria, Tiranë 1998, f. 37.

33

VITI I SKANDERBEKUT


Teksa po nxirrja nga librat e mi baladat për Gjergj Kastrioti Skënderbeun, thashë me vete se ka mbi 5shekuj që Heroi ynë enden dhe nëpër këngë si nëpër pllaja e fusha betejash, së pari në ato të popullit të tijdhe të gjuhës së tij, në viset arbërore deri te arbëreshët në Itali e Greqi e lart në Dalmaci, por ai endet dhenë popuj të tjerë e gjuhë të tjera.

Shkon te të gjithë fqinjët ballkanikë, që nga pasardhësit e tjerë të ilirëve, kroatë e malazias, te grekëritdhe te sllavët e jugut, në Serbi, Bullgari, etj, te rumunët, kalon prapë në Itali, në Veri, shkon në Francë,Belgjikë, Gjermani, në Vendet Nordike, në gjuhët anglo-saksone, në Poloni e në Rusinë dy kontinentale,edhe në Azi, pse jo dhe në Afrikë, Egjipt dhe kapton tej, në Amerikë ku adhurimi shtohet si për njëKryeluftëtar të lirisë dhe mbrojtës të qytetërimit Perëndimor..

Kali i tij duket se është bërë me flatra, i shndërruar në Pegas dhe ai ndal i bronztë në sheshe dhe poema…Dua të risjell disa prej baladave të mia, pjesëza të nxjerra nga libra të ndryshëm, të shkruara ndër vite,

edhe në burg, fshatrave, por dhe në metropole të Europës. Dhe së fundmi, por po e vendos të parën, po shtoj pjesë nga fjala ime impresiomniste në një mbrëmje

kushtuar Skënderbeut, larg në SHBA, në Jubileun e 550 vjetorit të Tij.. Dhe e mbylla me një lutje.Se si më frushullojnë tani, si flatrime të flatrave të Pegasit Skënderbejan. Janë dhe mozaiku im i pa

përfunduar.

PRINCI I VIRTYTEVE

…erdhëm të dëgjojmë dhe të flasim për Skënderbeun këtu, ku po shpalosen nga vlerat siperane të Tij siudhëheqës i popullit dhe mbrojtës i Europës, ndërkaq këtu pamë nga vlerat e bijve dhe bijave të tij, tëdiasporës së mrekullueshme shqiptaro-amerikane në Michigan, përbashkimin e komunitetit, të të gjithashoqatave dhe besimeve fetare, aq sa m’u duk si një tjetër kuvend Skënderbean, ku u përzien kohëra, kujtesakolektive, bëmat historike, datat, emblemat, por dhe poezia e kënga, nën hijen e Flamujve tanë, me ngjyratmahnitëse të kostumeve tona popullore.

Dhe më lindi befas dëshira të flas dhe për “Skënderbeun qytetar”, për virtytet e Tij, nga që këtu ka shumëtë rinj, sepse Skënderbeu është dhe institucion i lirisë, i dijes dhe i paqes, jo vetem i luftës, i luftës përmbrojtjen e atdheut, sepse siç thoshte dhe Shën Gjon Pali II, Papa Vojtila, miku i madh i shqiptarëve: “Nukna duhet një demokraci pa virtyte”.

Skënderbeu ishte dhe tejet i virtytshëm, Ai e thoshte dhe vetë: “Unë nuk jam rob i fatit, por i virtytit.”.Shkëlqyer! Një Skënderbe mendimtar, elegant, me poezi të fshehtë brenda, orator i rrallë, le të kujtojmëfjalimet e tij në Krujë “Lirinë nuk ua solla unë, por e gjeta midis jush” apo në Romë, ku foli atje me nocionesi të sotmet: “Ne jemi shpata dhe mburoja e Europës” - tha në sheshin para shtëpisë së tij në “PalazzoSkanderbeg”.

Komunikues brilant, Skenderbeu ishte i drejtëpërdrejtë, le të rilexojmë nga letrat e Tij drejtuar miqvedhe aleatëve në Vatikan e Napoli, apo në Venetik a kundërshtarëve në Konstandinapojë, Sulltanit vetë. ështëpo Ai Skënderbe, sovran zemërgjerë, i drejtë si Solomon, i sakrificave deri në martirizim dhe ka po atëtimber të shqiponjës dykrenore.

Po nxitoj të rëndis disa cilësi të Fisnikut të Madh: kryepunëtor, i zellshëm, kurajoz i mahnitshëm, trim,i besës, dinak për mirë, duhej, i zgjuar si populli, elitar, i kulturuar, fliste disa gjuhë, që, sipas historianëve,ambasadori i Milanos në Vatikan dëshmonte se “Skënderbeu e flet italishten si ne”. Ai dinte dhe latinisht,arabisht, etj.

Skënderbeu ishte i hijshëm, e donin gratë, tërhoqi vëmendjen e Rembrandit a të shkollës së tij me një

Mozaiku im: Skënderbeu mbi Pegas

nga Visar Zhitinga Durrësi


VISAR ZHITI

portret gjithë hije dhe dritë, që kërkohet nga interpoli sot, se u është grabitur pasardhësve të tij në njëkështjellë të tyren në Itali.

Bashkëshort gjithë dashuri dhe baba i urtë, testamental. E përsëris, e donte paqen, lufta e tij prandaj bëhejnë fund të fundit, ja, na e tregon “ulliri”; Ai e çmonte pemën ilirike të ullirit, jo vetëm si vlerë ekonomike,por dhe si një symbol i paqes, se të rinjve që martoheshin u kërkonte të mbillnin rrënjë ulliri. Pajë për tëgjithë .“Lufton luftën dhe fiton” – fillon poema e poetit të madh amerikan Longfellow, në shqipërimin eKryevatranit, imzot Noli.

Vallet dhe këngët sonte më kujtojnë një fakt të bukur sa më s’ka, Skënderbeu ka ftuar në Lezhë muzikantë,na e ka zbuluar studiuesi arbëresh M. Mandala. Sipas tij, e thotë muzikologu Italian Cavallini, po përmendemra, që ta besoni, “që trombetisti venecian, i quajtur Xorxi, u ftua nga Skënderbeu në oborrin e tij mbretërorpër të luajtur muzikë flamengoje”, që atëhere ishte muzikë avanguardiste në Europë dhe që ai kishte marrënga “Princi shqiptar një shumë të madhe parash si kurrë më parë”.

Skënderbeu mecenat arti – shkruan një studiuese. Sa bukur! Kur Shqipëria e vogël luftonte me një perandori, nga më të fortat dhe Arka e Shtetit nuk ishte

dhe aq plot. Skënderbeu vizionar, Skënderbeu i së ardhmes, se do të vinin kohëra kur vriteshin poetë eburgoseshin.

Jo rastësisht po ridel këto ditë dhe një portret i hershëm, vizatuar nga të huajt, “Skënderbeu me libër nëdorë”. A nuk kishte Ai mik dhe me shkrimtarin Marin Barleti? Patjetër që Ai e dinte thënien e Muhamedit,që boja me të cilën shkruajnë fëmijët, është më e shtrenjtë se gjaku i dëshmorëve”. Po që është dhe një libëri rëndësishëm konstitucional për Shqipërinë “Kanuni i Skënderbeut”? Pra Ai udhëzonte se si të administrohejdhe paqja.

Gjergj Kastrioti – Skënderbeu është i gjithvlefshëm.

Poeti arbëresh që jetoi përtej brigjeve të dheut-amë, në Italinë e Rilindjes Europiane, shkruan që pasvdekjes së Skënderbeut:

…në ëndërr e panë atë… të gjithë.

Skënderbeu u bë ëndrra më e bukur e kombit, një realitet që vazhdon përjetë. Ai është në kujtesën e mbarënjerëzimit.

Dhe u bë “Yll i Karvanit” për popullin e tij në shekuj. Dhe jo vetëm kaq. Mbrojtës i qytetërimitPerëndimor. Si tha një kongresmen amerikan, që pa Skënderbeun dhe Amerika mbase do të kishte ndryshe.Se do të ishte ndryshe dhe Europa.

Prej virtyteve vijnë të gjitha këto… Më të forta se kështjellat.Dhe meqënëse sot morëm pjesë në një meshë, më vjen të lutem tani para jush.

9 Poezì, aq sa plagët e Gjergj Elez Alisë, dhe një Lutje

Në shtëpinë e nënës

Ndërsa ngjiteshim nëpër rrugën e bardhë (me borën si shpirt i hapur) për të shkuar në shtëpinë e Vojsavës të gjithë nga pak u shndërruan në Skënderbej...Gradec, 17. 02. 1993, Maqedoni (nga libri “Mbjellja e vetëtimave”)


VITI I SKANDERBEKUT

Katundi Arbëresh (me një bust të Skenderbeut në hyrje)

Në mëngjes herët, kur rrugët dalinnga pylli i gjumit

e nëpër pragje, pranë veturave qëndron një mace si emblemë,në mëngjes herët dëgjon shqip,flasin gratë gjuhën e hershme

që u lind bashkë me diellin.

Fjalët e vjetrau ngjanë gurëve të mureve, dritësorëve që s’lodhenduke parë detin, u ngjajnë verës së vjetërnë një qelqe që dot s’e mbaruam mbrëmë.

Dhe kur vjen mbrëmja,në stolat e parkut, nën shelgjet vajtues

si një kor vajtosash të blerta,pranë ikonave të rrugës flasin shqipçibuqet e vjetër, kapelet, këpucët e lodhura,kuajt, kamerierët, ujët, dëshirat...

Ndërsa ditën, ah, ditën, hyn gjuha tjetër,që s’është e huaj, gjuha e çmimeve, e largësive,e dashurisë, e punës, e Urës së Djallit.Më magjepsin mëngjezet

dhe mbrëmjet në Arbërimë shumë se flamurët në muzeumet e këtushëm

që s’kanë armë.

Civita, 17. 5. 1992, Calabria, Itali (Nga libri “Dyert e gjalla”)

Skënderbeu dhe një çështje e errëtnë jetën e Moisi Golemit

Kur isha fëmijë, Babanë tim dhe Skënderbeun

kam adhuruar më shumë nga burrat e botës Dhe të gjitha vetëtimat më dukeshin si vringëllima të shpatës së heroit.

çdo vit në shkollë do të mësonimpër vdekjen e Skënderbeut

dhe do të qaja, kur të tjerët dilnin, i fshehur tek dera.

Ashtu si kali i tij që s’pranoi më zotëri tjetër dhe unë s’pranoja më të mësoja gjëra të tjera.E urreja Moisi Golemin që iku, na tradhtoi,


VITI I SKANDERBEKUT

tradhtinë s’do ia falja kurrë. Tokë mëmë, atë që në një rrugë të tillë do të shkojë,lëre fëmijë, mos e rrit,

ç’e bën kot burrë!

Tani vonë, në një si legjendë,im atë ma rrëfeu,

që ikja e Gjeneralit paskësh qenë e sajuar: plan, plan! Atë e kishte nisur vetë Skënderbeu... Në luftë duhet të jesh herë me kryet-skile

dhe herë me trupin-luan.

ç’mision i rëndë mes të huajve... të shtiresh... sulltanit dorën t’i puthësh,

Të përsëritësh thëniet e tij të vrazhda gjoja si mençurira.Të hash me frikë se mos helmi vdekjeprurës është me sherbetin e ëmbël

në kupat e florinjta.

Të kesh frikë dhe në harem, nëpër qejfe, se femrat raportojnë dhe mënyrat

e shtrirjes mbi pelerinë...Që nga çadra ushtarake deri tek gjysmë hëna qiejve hija jote duhej të komplotonte me gjithë perandorinë.

Dhe të mos kuptohesh si identiteti nën përkrenare!

Ti në rrezik që atdheu sa më larg rrezikut të jetë!Po e ardhmja merret veç me ato që duken, si malet,ku ta gjesh, si ta shpjegosh

një pikëz loti të fshehtë?

Eh, sa jetë që humbin kuturu si dyndje shigjetash nëpër luftëra...

Po ai që sakrifikoi në shekuj diçka ende më të shtrenjtë:Emrin e tij.

Janë vënë gabim statuja, janë hequr statuja,por të lutem, ndreqi gabimet, moj histori!

Gjeneral, ç’torturë dhe për kohën pas vrasjes tënde,

e cila është pjesa më e rëndësishme për heronjtë.Prindërit diçka biblike ripërtërijnë, ja ashtu me hamendje,që emrin “Mojsi” vënë tek djemtë edhe sot.

Shkruar në Shqipëri(Nga libri “Mbjellja e vetëtimave”)


VISAR ZHITI

------------------------------------Kur Visar Zhiti u dënua dikur në diktaturë me 10 vjet burg për poezitë e veta, në aktakuzë pati dhe këtë poezi “sishtrembërim të realitetit historik me qëllim që t’u dalë në mbrojtje tradhtive që zbulonte dhe ndëshkonte PPSH”(Viti 1979). Në fakt poeti mbronte nderin e Kombit të tij.

* * *

... erdhën arbëreshë me plisat e bardhë mbi krye. Vija e zezë në tirq - shenjë zie e përhershme për Vdekjen e Skënderbeut.

... kambanat nisën të bien vetë...

* * *

...a e di si përdorej folja bërtas në kohën e Gjergj Kastriotit Skënderbeut? Nkelthas. Po qaj? Nklaj. ç’është ajo “n” përpara, shenjëz e urave të përmbysura, e skeleteve të ngrehinave?...

Të shkruara në Romë (Nga libri “Si është Kosova”)

Mbrëmje tetori, fletë e grisur ditari

Po prisja shiun turk, s’po vinte që s’po vinte, si grua edhe shiu, rruga e panjohur mbeti e thatë, e pandjeshme, gjithë ato brigje

përreth, pa sirenat magjepsëse. Urat mbi Bosfor, aq të mëdha dhe të famshme, nuk arrinin te asnjë dorë zonje, te asnjë puthje,

kot binin më gjunjë. Ndala te një librari, më e afërta, po shfletoja një antologji, kërkoja një emër gruaje. Ku është poezia e saj,

mes flokëve dhe shamisë si një petale e mbetur fluture, te vështrimi dinak i syve të zinj, te buzët e enjtura të mosfoljes,

një poezi femër kërkoja, të vezullonte si manikyr dielli në thonjtë e gjatë prej Kostandinopoje, si buqeta me lule në dyqanin

e mbrëmjes me burra, që s’iu dhurua asnjë dashurie, si abazhuri i harruar ndezur në anë të shtratit të zbazur buzë detit. Dhoma ime

lundron në Stambollin e madh të sulltanëve. ç’më porosit i fshehur brenda meje Skënderbeu? Dera e xhamtë rrotullohet si gjeratore

prej uji, del ëndrra e gruas, mëndafsh dhe hënë dhe premtim. Një çadër e kotë në dorë. Shiu është dashuri,s’po bie që s’po bie.

E shkruar në Stamboll (nga libri “Thesaret e frikës”)Dy varre pesëqind vjet larg njëri-tjetrit

38

VISAR ZHITI


Përsëri erdhën nga larg, nga shkretëtirat. Kaluan malin e fundit. Panë detin e madh, të huaj.Si llahtarí të kaltër, harbonjëse shtynte dallgët, si gjokset lakuriqe të grave të haremeve. Ja çadra e tyre si trëndafil mes mijëra çadrave ushtarake, mes topave dhe kuajve nën rrapëllimën e daulleve dhe kazanëve, nën emblemat absurde. Pluhur i para pesëqind vjetëve. Atje poshtë ishte qyteti i vogël, i pushtuar. Kisha dhe varri i Gjergj Kastriotit, i xhindit, që xhindosi Sovranin e madh.Do të suleshin ata, gjithmonë ata, të njëjtët ata, do të shkulnin pllakën e rëndë të varrit, do të nxirrnin eshtrat e heroit si eshtrat e vetë kombit. Pastaj do t’i thyenin, copa-copa, eshtrat me baltë, të gjata sa shpatat. Do të thyenin kafkën si kubenë e qiellit. Të çmendur dhe makabër. Nga një copë kockë si hajmali do të varnin në qafë ushtarët për të pasur fat nëpër betejat si armiku i tyre i madh. Pesëqind vjet më parë, kur dhe varret tani janë varrosur në harresë. Ra nata. Nata e kombit. Me heroizma si me gërmadha, pa skelete heronjsh.Nata me britma robërish që digjeshin si pishtarë. Pesëqind vjet natë ballkanike. Frutat e pemëve ashtu si buka s’kishin shije. Rrënjët thithnin gjak të turbullt, të përzier. Nëpër tokë kalbeshin trupa barbarësh dhe dezertorësh, bejtexhinjsh dhe devesh, spiunësh e kuzhinierësh të paqes më të kuqe se lufta. Njeriu binte e malet bëheshin më të lartë nga kufomat. Malet u mbushën me partizanët e luftës më të fundit të botës, plot si me pyje. Gërmadhë u bë mishi i historisë dhe ne kujtuam se erdhën ditë të reja. Besuam tek urat. Besuam që deti u bë e dashura e të gjithëve si liria. Kështu thoshin këngët. Pastaj, ah, pastaj kur u haptymi i betejave, nëpër pellgje pamë pasqyrimin e sundimtarëve të ikur, të sundimtarëve tanë që na udhëhoqën, u përzjehej pasqyrimi nëpër pellgje, binin si pluhuri i pushtuesve të para pesëqind viteve. Na merreshin mendtë si këmbët. Dhe u sulëm ne, vetë ne, jo pushtuesit, te kishat tona. Thyem kryqin e megjithatë nuk shpëtuam dot nga udhëkryqi ynë. Në një tjetër kishë gjetëm skeletin e Gjergjit... jo, jo të Kastriotit... të Gjergj Fishtës, më të madhit rapsod të shekullit njëzet, e fundmja lahutë e botës. Në zjarr i kishim hedhur librat e tij. O Zot!

Jo, jo, nuk do t’ju them që pushtuesit anadollakë na vodhën skeletin e kryetrimit dhe ne, vetë ne, me duart tona, ditën me diell, humbëm skeletin e


VITI I SKANDERBEKUT

poetit, (s’ua ndamë letrarëve të rinj si copa hajmalish kockat e tij), e hodhëm në lumë. Në lumin që vinte nga sllavët. Me brinjët e poetit mund të bëhen lira të bukura.

E shkruar në burg, Spaç, 14 janar 1983, Shqipëri (Nga libri “Hedh një kafkë te këmbët tuaja”)

Përkrenarja e Gjergj Kastriotit

Ka më shumë se pesëqind vjet që udhëtoj

për të mbërritur te kjo përkrenare –

me një dhi të florinjtë përsipër, fluturuese, që u hidhet qiejve. Mbi brirë ka ende copëra yjesh,

shirita ylberësh. Poshtë ka diçka nga toka e saj e errët. Ja, reliefet e fatit, gunga të metalta – nyje ngjarjesh

dhe prapë terr.

Ka më shumë se pesëqind vjet që udhëtoj, kalova mes betejave si mbi kufoma. Lashë paskështjellat. ç’male që na vodhën

si sëndyqe karvanësh në Ballkan. Ujëvarat rrëzohen –

valle vajzash që hidheshin humnerave.

Gjithmonë në atdheun tim ulet nata,ja si kjo përkrenare, që unë e shoh i magjepsur. Bie më gjunjë. Xhamat si koha s’më lënë të prek.

Polen fluturash aty – gjurmët e gishtave të poetëve.

Dëgjoj këngën e tyre si kori i burravenë tragjeditë e lashta.

Dhia e praruar më njohu, më ndjell me sy. Afrohem drejt saj dhe blegërij si livadhet e atdheut.

Gjithmonë kjo dhi kullot brenda meje. Dhe shpesh herë


VITI I SKANDERBEKUT

brirët e saj kanë dalë mbi kokën time.

hutohem. Flas përçart. ç’ëndërron përkrenare

e ikur kaq larg? Cilin vallë? Përveçse kryet e popullit!

Po shpata e tët zoti ku është?

Mbase mjaft goditëm midis nesh. Ti na duhesh më shumë sot, o Përkrenare,

hijerëndë dhe sublime,

e bukur si ideja e kombit. Vezullim yt vazhdimishtna avitet

... si mëngjesi.

Vjenë, 30.12.1991, Austri (Nga libri “Mbjellja e vetëtimave”)

* * *

...im bir, Atjoni,se si erdhi nga përtejdhe sipër librave në mur,vuri një medalion të Skënderbeut.

Befas, muret e shtëpisëu shndërruan në mure kështjelle...

(mërmërimë në erë në Washington, USA)

Gjergji ynë, që je në Qiell

Gjergji ynë, që je në Qiell,Atë i Kombit tënd dhe Bir i popullit tënd,u shenjtëroftë emri yt,ardhtë mbretëria jote,u bëftë vullnesa jotenga Qielli në tokën, kudo ku ka shqiptarë, të bashkuar të jemi, se kështu bëhemi më të fortë,që të fitojë e mira.Porositë e tua si bukën e përditëshme na i jep sot,Të duam AtDheun* dhe njëri-tjetrin dhe punën dhe virtytet t’i bëjmë tonat. Na i fal fajet tonadhe mos lejo faje të të tjerëve mbi ne.


VISAR ZHITI

Me shpatën tënde të godasim urrejtjen,me mburojën tënde të mbrojmë dashurinë,kali yt të bëhet Pegasi i muzavedhe mos na lërë të biem në tundimete egoizmit dhe korrupsionit dhe na liro nga i keqibrenda vetes e përreth nesh,me ndihmën e Zotit, o Zot!Kurora paqeje me lule shpirti të vëmë mbi veprat e njeriutja ashtu si sot në statujën tëndedhe bekime bashkatdhetarëve të tu kudo e përgjithmonë!Amen!

(2018, në Vitin Mbarëkombëtar të Skënderbeut, Michigan, USA).

42

Skanderbegu burr i fortgjithëve armiqëve i dha mortë,ish një trim me bukuriçë ndë jetë nëng ish njeri.

Po fati i tij qe shumë i zipëse qe rritur ndë Turqëri,llargu nga e jëma e i jati, ndë mestë surdetëve, ai i ngrati.

Ai me Turqë shumë mot luftoipo katundin ng’e harroie, sa u rrit e u bë trim i ri,nga Turqit iku e vate ndë Shqipëri.

Për njëzet e katër vjetatje luftoi me fuqi vurtete Shqipërin me mall e mbroie nga Turqit e sallvoi.

T’i sallvoj Shqipëris lirinai grisi të tijën trimërin,ai luftoi me pushkë e shpatë,të mbaj atë besë, ditë e natë.

Po një ditë e keqe e zezë,Skanderbegun mortja e mbjedh,ai vit qe shumë i keq,kur e qajtin me hejm vurtet.

Këtë ditë ng’ka t’e harroime storjen e tij ka të mbësoim;Skanderbegun ka t’e duam mirëmë shumë edhe se gjithët litirë.

SCANDERBEG

Scanderbegu uomo forteUccise tutti i nemici,era un giovane molto belloche nel mondo non c’è nessuno.

Ma il suo destino è stato crudeleperché è stato cresciuto in Turchia,lontano dalla madre a dal padre,in mezzo ai soldati, poverino.

Egli combatté con i turchi per molti anniMa non dimenticò il suo paesee appena cresciuto giovane e fortefuggì dalla Turchia e andò in Albania.

Per ben 24 anniLì combatté veramente con forzaE con amore difese l’AlbaniaE la salvò dall’invasione turca.

Per salvare la libertà all’AlbaniaEgli consumò tutta la sua giovinezza,egli combatté con spada e moschettoper difendere sempre la fede cristiana.

Ma un giorno terribile e nero,la morte rapì Scanderbeg,quell’anno è stato veramente tristee tutti allora l’hanno pianto dirottamente.

Questo giorno nessuno lo deve dimenticareE la sua storia deve imparare,noi dobbiamo voler bene a Scanderbegpiù di chi non è albanese.

(Questa rapsodia è stata scritta dal maestro CarmineStamile da San Giacomo di Cerzeto per il 550°anniversario della morte di Scanderbeg (1468 - 2018).


VITI I SKANDERBEKUT

SK AND ERB EGU

Carmine Stamileka Shën Japku/Cs

Kjò kënkë qe shkruajtur për 550-vjetorin e vëdekjes s’Skanderbegut (1468–2018)


VITI I SKANDERBEKUT

Agostino GiordanoDrejtori, ka Purçilli/Cs

Nga Kuvendi i Frasnitës (2 prill 2018)

Gjergj Kastr iota - Skanderbeg

Sonde folmi për Gjergj Kastriotën, i thërritur Skanderbèg: Iskander / Skander, çë vjen m’e thënë Llisandër,dhe Bey / Beg, çë vjen m’e thënë krye, pringjìpë, zot. Një supranom/nofkë çë Sultani turk Murati II i vuGjergjit, kur e bëri musulman. (se t’e nderonej për trimërinë e tij të rrallë).

Folmi për Skanderbekun sepse simbjet mbami mendë vdekjen e tij, çë ndodhi pesëqind e pesëdhjetë (550)vjet prap. Te viti njëmilë katërqind e gjashtëdhjetetetë (1468).

Folmi për Skanderbekun sepse është ai pringjìpë çë luftoi për njëzet e pesë vjet kundër Turqvet. çë kishenxha/tashmë hìjtur e kishen zënë pjesa të mbëdha të Arbrit. Luftoi për një Arbër të rì e të lirë; luftoi për Besene Krishterë, çë Turqit, musullmanë, do të shtipjen e të humbjen.

Gjergj Kastriota ish i biri i Gjon Kastriotës, pringjìpë i Krujës dhe i Dibrës. Gjon Kastriota kish zënë luftenkundër Turqvet çë ndër të paret vitra të sekullit pesëmbëdhjetë, herë bashkë me Venecjanët, herë bashkë meSerbët e herë bashkë me të t’jerët feudalë arbëreshë. Po pak herë vinxhoj/fitoi e shumë herë buar. Njera çëqe i shtrënguar të bëhej vasall i Sulltanit, dhe këtij pat i jip bilt e tij si ostàxhra/pengje; e Gjergji ish ndërkëta. Pas njeter luftje të bjerrë, pat lënej edhe besen e krishterë e t’bëhej musulman. Te viti tridhjetë (1430),pra, buar edhe Krujën. E pas tetë vjet (1438) vdiq. Po luftat e Gjon Kastriotit kundër Turqvet mbajtin zgjuar tek Arbrorët ëndrren për një Atdhé të liruar kaTurqit.

Gjergj Kastriota ish i Krishterë, po, kur vate si ostaxh ndër duart e Sulltanit, - kur kish 18/19 vjet - pat bëhejmusullman. Dhe çë ahirna rroj si musullman dhe qe i mësuar të uzarnej/përdornej armët tek ushtra turke. Urrit i bukur, i lartë, i shëndoshtë, i urtë, e tek pak vjet u bë ushtari më i fortë dhe më i dashur ka Sulltani. Eqe komandant i ùshtravet turke te shumë lufta nd’Asjet. Ku ngaherë vinxhonej. E supranomi ç’i kish vënëSultani – Skanderbeg – vërtet i kish hjé.Po Skanderbeku mbanej mendë ngaherë Arbërinë, fëmilen e tij, e Krujën. Nëng harrohej për rrënjat e tijaarbëreshe. E ato ùshtra turke të dërguara ka Sultani ngaçik kundër Arbërisë, çë vrisjen të nëmurit e digjjenkatunde e hora, i qindrojen stisura ndë kocët. Aq herë Sulltani doj t’e dirgonej nd’Arbëri të luftonej kundër Arbëreshëvet, po Skanderbeku s’dish. Ai, mëshpejt, ëndërrnej të prirej një ditë nd’Arbëri, për t’e lironej ka duart e Turqëvet. Dica historianë thonë se - më parë se Skanderbeku t’lënej Turqit, - Sulltani e kish bënë ‘subàsh i vilajetit tëKrujës’ e pra ‘sanxhakbèj të Dibrës’.

Fshehura, Skanderbeku mbanej raporte me popullin e me bulèret e Arbrit, si edhe - i ndihur ka Gjoni i jati– kish kërkuar kontakte me Venexjen, Rraguzen e Napulin.

Shqipëria parë vitit 1443

Turqit kishen zënë e hijtur ndë Shqipëri ç’ka viti njëmil treqind e tetëdhjetë e tetë (1388). Pas nji vitiArbreshët - të kumanduar ka Gjergj Balsha e Theodor Muzaka, e bashkë me Serbë, Bullgarë dhe Rrumenë,ju kishen sulur Turqvet. Po te Lufta e Kosovës buartin. E, ç’atë herë, prinxhipàtrat arbreshë buartinIndipendenxën dhe Lirinë e tire. Këtë lirì e mbajtin më dica vjet vet Dukagjinrat, Kastriotrat e Arianitrat; po


AGOSTINO GIORDANO

pra edhe këta pat ‘ bëhshin vasallë të Sulltanit. E gjithë rrivollucjònat ç’u bënë nd’Arbëri kundër Turqvetfërnuan/mbaruan lik, pse s’ishen të koordinartura: ishen të zgjidhura njera ka jetra. Me forca të ndajtura s’mund t’luftohshin armiq t’fortë si Turqit. Duhej një unitet nacional, një ùshtër eorganixàrtur.

Lufta e Nishit, marrja e Krujës, Lidhja e Lezhës

Skanderbeku nëng shih heren të lënej Sulltanin e të prirej nd’Arbërì, arbëresh ndër arbëreshët, e të veshnejnjetër herë lëkuren e të krishterit. E skauzjùnen/shkakun ja dha një luftë çë ushtra turke vate bëri, Nish, nëUngerì, kundër Janj Unìadit: ki ish i ndihur ka Polakra, Rrumenra dhe Serbra. Ish ndër tre të shënmartirit1443, e Skanderbeku gjëndej atjè, bashkë me ushtren turke, e kumanduar ka Kasem Pasha. Skanderbeku, kur pá se Unìadi ish e vinxhonej/mundnej, bashkë me treqind kalorë arbreshë, me të vllanëStanish dhe me të nipin hamza, la Turqit e u nis drejt Dibrës, e pra muar udhen e Krujës. Këtu, me një‘firman’ të rremë, Skanderbeku hiri mbrënda Krujës dhe e muar me forcë, natën. Menatet u proklamua zoti Krujës. Ditët pas, Skanderbeku çeli zjarrin e revoltës edhe ndër të tjerat xona çë një herë ishen nënsovranitàten e Kastriotëvet, e përzύ guarnixhonet turke. Ndër 28 shënmartir 1443 Skanderbeku proklamoi restaurìmin e prinxhjipatit të Kastriotëvet, me Krujënkapital-kryehorë, e mbi kastjelin e Krujës ngrëjti flamurin e kuq të Kastriotëvet, me shqiponjen e zezë medy krera.Revolta e Skanderbekut ndihu edhe të tjeret bulerë arbreshë të prirshin ndër fèudhet e tire. Mbrënda shëndreutt’atij viti, turqit qenë përzënë ka Arbëria e mesme. Skanderbeku doj t’e lironej të tërë Arbrin ka Turqit, po lufta kundër atirve duaj bënë me forcat e bashkuara,me nj’ushter të organixartur. Për këtë dish t’bënej një Kuvend, në Lezhë/Alessio, - territor venecjan - kumuartin pjesë gjithë feudalët e Arbrit, të mbëdhenj dhe të vigjël. U fol për unitetin e Arbrit dhe mbi luftenkundër Turqvet. Edhe ndëse dica ndër ata feudalë ishen armiq njeri jetri, qenë gjithë dakord dhe bënëLidhjen e Lezhës, Si Krietar i Lidhjes qe zgjedhur Skanderbeku, me titullin “Capitaneus generalis”. Udeçidhir/vulìt të bëhej nj’ushter arbreshe, me reparte ushtàrësh të dërguar ka çdo zot feudal. U deçidhir edhetë krijohej një Arkë e përbashkët (Cassa Comune) për gjithë spizat e luftavet. Po Skanderbeku s’kish autoritàtmbi feudalët e tjerë, dhe s’mund të hinej tek fèudet e tire: kumandonej vet mbi fèudin e tij. Diten pas Lidhjes së Lezhës, Skanderbeku u nis e vate ture ecur ndëpër atë pjesë Arbërije të liruar ka Turqit,për të zgjonej popullin dhe t’e shtinej të mirrë armat kunder Turqvet. Zu, pra, e organixarti ushtren, tëdishiplinartur e mbësuar mirë.

Të parat vitòrje / fitore

Të parën herë çë Skanderbeku mundi Turqit qe te theristiu 1444. Nj’ushter turke e kumanduar ka Ali Pasha,hiri nd’Arbëri ka llaka e lumit Drin dhe u nis për në Dibër. Skanderbeku i duall përpara. Ditën 29 Ali Pashazu luftën. Skanderbeku bëri sikur të pështonej dhe tëholq Turqit tek llaka e ngushtë e Torvjollit, ndë mestvoshqesh/pyjesh e malesh; e këtu ushtra turke qe e rrethuar ka të tjera trupa shqiptare ç’ishen fshehura tevoshqet, dhe qe e mundur pjotësisht.Sulltani, pas kësaj disfatje, dërgoj njetër dy ushtra nd’Arbëri: e para, te shënmitri 1445, qe e vinxhuar tellaka e Mokrës. E dijta ushter turke, te jetri vit, e nisur ka Shkupi në Maçedhònie, qe e vinxhuar te llaka eOtonetës, te Dibra e lartë. Te viti 1450, pra, sulltani turk, Murati i dijtë, me nj’ushter t’madhe, hiri nd’Shqipëri e vate rrethoj Krujën(I), kryehorën/kapitalen e prinxhipatës s’Skanderbekut. Kundër asaj uzarti/përdori – e qe e para herë - edhekanunet/topat, po Kruja nëng ra ndër duart e tij. Pas këtireve vitorje, ëmri i Skanderbekut u njoh ndëpër gjithë Evropën. Dhe Skanderbeku shtoj autoritatene tij nd’Arbëri, ku gjithë e mbajen si një Erò, si i vetmi pringjipë çë mund vinxhonej Turqit.


VITI I SKANDERBEKUT

Skanderbeku kish me të popullin dhe ushtrën. Feudalët, ka ana tire, ndër kta vjet s’e ndihtin fare mirëSkanderbekun, kishen rruar tek anarkia. E kështu, pak e pak, Skanderbeku zu e ja preu autonomitë e tire, zue hiri mbrënda territorevet ‘ tire se të vënej, ndër kastjelet, guarnixhona me suldet të tijshit, tëfidhartur/besuar. Skanderbeku kërkonej besën ka feudatarët, dhe atirve çë e tradhirjen i mirr dherat e ja jipbujqravet ç’u kishen qellur si trima ndër luftat. Pak e pak, fèudet zunë e buartin limtet e tire, e u bashkuannjeri me jetrin: kështu çë muar formë një Shtet, Shteti i Arbrit, nën dorën e Gjergj Kastriotit Skanderbék. Podica feudallë të mbëdhenj u mërijtin me Skanderbekun e dualltin ka Lidhja e s’e ndihtin më te lufta kundërTurqvet. Dica bulerë, pra, e dica gjirì e tradhirtin e shkuan me Turqit.

Shteti arbëresh i Skanderbekut shtrohej vetëm te pjesa e mesme e Arbrit.E ki Shtet – për luften e pa-firnuar me Turqit – pat më shpejt një karàter militar. Dhe i pari mendim iSkanderbekut qe ngaherë ai të organixarnej mirë ushtrën e të stisnej e t’fortifikarnej kastjele.

Si ish organixartur ùshtra e Skanderbekut

Ndëse me Lidhjen e Lezhës ushtra ish federale, pas vitit pesëdhjetë (1450) - domethënë pra ç’u lé Shtetiindipendent i Árbrit - ushtra qe e formuar vet ka repartet e organixartur ka Skanderbeku. Ky njih shumëmirë ushtren turke: për këtë, organixarti ushtrën e tij me burrat ç’kish, bujq e delarë; dhe gradhi tire ngrëhejsa më shumë trimërì buthtojen te luftat, e sa më shumë besë kishen ndaj Skanderbekut; e ky atirve i jipdhurata, turresë e dhera. Ushtra ndahej dish: ishen trupat rregolare dhe ato auziliarje. Ndër trupat rregolare bënej pjesë “Guardja Pretorjane”, çë i venej pas Skanderbekut gjithaparu: 3000 ushtarë,gjithë trima, të mbësuar personalisht ka Skanderbeku, gjithë kalorë e me arma të lea. Njetër 3000-5000suldet i kumandonej Moisi Golemi: kish të ruajen kastjelet e kufinjvet ka del dielli, atjè ka hijen ushtratturke. Jetra pjesë (e ushtrës), ajo auziliare, ish e bënur ka qasur 10.000 suldet, një nga fëmilë: kur s’ishen lufta,rrijen me fëmilat e tire; kur ishen lufta, prirshin tek repartet e tire. Kur pra Shteti kish shumë bëzonjë/nevojë,ahirna gjithë burrat me shëndetë mirrjen armat e luftojen. Ufiçjelt Skanderbeku i zgjidhnjej ndë mest’bulervet feudallë, po kish t’ishen të zgjuar, të fortë dhe kish të nderojen besen.

Skanderbeku ish strateg dhe ushtar i math: ndreqnej pjanin e luftës, kumandonej ushtren dhe luftonej ai vetpërpara të tjervet, bashkë me të tjeret. Skanderbeku, ndër luftat, ruanej të zbulonej krerat e ushtrës armike. “Më parë do prerë kriet – thonej – epra kurmi bie”. Ushtaret e tij e gjithë populli kishen besë te Skanderbeku, e tek fuqia e tij e madhe. Kishenbesë se s’vdisë.

Skanderbeku, kur ish me Turqit e kumandonej ushtra të mbëdha, luftat i bënej ndër sheshet e haptë; dheushtrat, të formuara me suldet profesjonistë, matëshin me stratexhitë tradicjonale. Kur, pra, u pruar në Arbëri e pat çë t’bënej me fuqi të pakta, me burra t’armartur pak e lik, më shpejt bujkrae delarë, e me një territor sapothuaj pjot male e voshqe e me pakë llaka e sheshe, Skanderbeku pat ndërronejtàtik militare: la ka nj’anë strategjitë normale e pat uzarnej teknìka guerrilère; pat xheshnej lëkuren e ulkute pat bëhej dhelpër. E kështu, përpara ushtravet turke - ngaherë 4-5 herë më të mbëdha se ushtra e tij - nàni bënej sikur t’pështonejpërpara atyre, po pra qëndronej e i sulej; nàni tëhilq armikun ku duaj aì: te llaka të ngushta ku pra e mbullineje i sulej ka gjithë anat. Armiqvet i sulej kur s’e prisjen fare, aq diten sa naten; e bënej dëme e vrit aq avanguardjet sa retroguardjete ushtravet turke. Kish informatorë gjithapàru, edhe te pllasi i Adrianopullit, ç’e avizojen/njoftojen mbi çdodeçidhirnej/vendosnej Sulltani, si edhe kur nis’shin o ishen po t’errëjen ushtrat turke.


VITI I SKANDERBEKUT

Ushtra arbreshe, me Skanderbekun në krye, s’mund vinxhohej. E qe kështu e njohur në Evropë, për gjestate saj eroikë, sa shumë trima, ka e tërë Evropa, vijen nd’Arbërì, jo vet për t’e shihjen prë s’afri, po për tëhìjen edhe ata, si volontarë, te kjo ushtër e lavdishme.Ushtrën e tij Skanderbeku e trajtonej mirë: me suldet’t e tij ndanej bukën e gjumin; ndanej me ta, pas çdoluftje, gjithë atë ç’i mirrjen turqvet: gjella, arma, turresë, kuel. E ushatarët e nderojen thellë Skanderbekun.Për të shllohshin mbë zjarr!

Politika e jashtme e Skanderbekut

Skanderbeku e kapirnej se lufta kunder Turqvet ish e gjatë dhe se ai, i vetëm, bashkë me popullin e tij,s’mund e vinxhonej. Për ktë i lìpsej sa t’e ndihjen të tjerë Shtete të huaj. E kështu zu e lidhi raporte meEvropen se të gjënej aleanca militare. Po pat më shpejt fjalë se arma, turresë e suldet. Me Republliken e Venecjes pat një raport me pak dritë e shumë ré. Venecja, tek Arbëria e lartë, kish dicadomine/zotërime e s’doj t’i birë; do t’rrinej mbë paqë me Turqit e me kta do të bënej kumerç/tregëtì. Venecjaruanej shtrëmbur Arbrin e Skanderbekut, i trëmbej atij; e, për ktë, kërkoj t’i vënej kundër të tjerët feudalëshqiptarë. Megjithatë, për mos t’i ngit dominet/zotërimet ç’kish te trualli arbëresh, Venecja pat i pagunejSkanderbekut nga vit 1400 dhukatë. E vet ndër të llurtmet vjet çë rroj Skanderbeku, Venecja bëri aleancëme të, kunder Turqvet.Me Rrepubliken e Rraguzës (çë sot thërritet Dubrovnik e gjëndet ndë Kroacjet) Skanderbeku pat ngaherëraporte miqësije, po qe pak e ndihur ka ajo; dhe mos një herë e pat si aleate te lufta kundër Turqvet.Ka Paprat e Rromës Skanderbeku pat më bekime se turres. Paprat do të bëjen një Kroçatë dhe Skanderbekune zgjothtin si strategun e tyre. Po Skanderbeku - burr konkret - lipnej turres, për t’luftonej Turqit. Njera çë Arbëria s’ish e mundur/vinxhuar ka Turqit, e shkonej mirë edhe Europa. Po papa Euxheni i katërt i dhuroi vet bekime; papa Nikolò i pesti, 3000 dhukatë; papa Kallisti i trejtë, 5000dhukatë; papa Piu i dijti, faregjë; papa Pali i dijti, 6600 dhukatë. Shumë pak. Po Skanderbeku ish i Krishterë:edhe vet bekimet e Papravet e bëjen të gëzuar/kutjend. Lufta e Skanderbekut kundër Turqvet s’ish vet politike dhe militare po edhe Bestare/rrelixhoze: Arbëria ishi llurtmi territor i krishterë, në Ballkan, çë luftonej për Besen e Krishterë. Po Paprat atë çë s’bën për Skanderbekun e bën pra për Arbëreshët çë pështuan ka Arbëria, pas vdekjes s’tij.Me Rregjin e Napulit, Skanderbeku pat raporte diplomatikë dhe militarë. Me Alfonsin e Parë Skanderbekufirmarti një Tratat, te viti 1451, ku thuhej se ai, si ndërrim për ndihmen çe rregji i jip te lufta kundër Turqvetme suldet e turres, njih Alfonsin si rregj i Arbrit. Me të vërtetë, kjo firmë e Skanderbekut qe më shpejt si njëxhest formal. (Këta traktate rregji Alfons i bëri edhe me Dukagjinin e Arjanitin). Alfonsi ëndrrnej të zgjeronejrregjërinë e tij ture u nisur ka Shqipëria e pra të hapej ndër Ballkanet. Po qindroj nj’ënderr. E Skanderbekus’i paguajti mosnjëherë Alfonsit ndënj tribut. Alfonsi, pra, e ndihu virtet Gjergj Kastriotin me turres e suldet,e Skanderbeku, ka ana tij, bëri dy spedicjona militare nd’Talljet, pir të ndihnej Alfonxin dhe të birinFerdinand kunder Anxhoinvet: të paren e kumandoj xheneralli Dhimitri Reres, të dijten ai vet. E Ferdinandijo vet falënderoi/ringraxjarti Skanderbekun me dica dhera e kastjele ndër Pulet, po i dha fjalen e tij se, ndëseArbri binej ndër duart e Turqvet, e shoqja dhe i biri Skanderbekut, si edhe Arbreshët ç’e dojen, mund vijent’rrojen ndër feudet e tij.Raporte aleanxje militare Skanderbeku pat edhe me t’madhin komandant ungerez Janj Unìadin, ç’ka viti1444, dhe, me vitrat, vate ture u forcuar. Të dy kishen vet një armik/nimik: Turqit; e ndihshin njeri jetri.

Luftat e tjera, ç’ka viti 1451 njera te 1468

Pas Muratit të Dijtë, u ngjit në thron, si Sultan turk, i biri, Maometi i Dijtë. Ish viti 1450. ç’ahiera e njera kur Skanderbeku vdiq (1468), qe gjithë një luftë ndë mes t’Skanderbekut e Turqvet. Nàninjë e nàni dy e dy ushtra heret, Sultani dërgonej nd’Arbëri, e Gjergj Kastriota, i avizuar ka informatorët e


AGOSTINO GIORDANO

tij, s’i lënej motin të bashkohëshin, po i sulej më parë njères e pra jetres. E i bënej copa.Te 25 vjet, Skanderbeku bëri 25 lufta me Turqit, e gjithë i vinxhoi, veç një, në Berat: ku qe i tradhirtur kaMoisi Golemi, xheneralli i tij më i mirë. Ushtrat turke nàni hijen ka vorea e nàni ka mjezdita; nàni ishen të kumanduar ka Pashàt e Sultanit e nàni kaTradhtaret arbreshë; e nàni ka Sultani i vet. E kur tundej Sultani ka Adrianòpoli, sill me të nj’ushër të madheshumë, sadopak 100.000 ushtarë, e vej dreq-dreq e rrethonej Krujën, krye-horën e Skanderbekut: këtëmjeshtërì 1 herë e bëri Murati i Dijtë e dy herë e bëri i biri Mehmeti i Dijtë; po pat prirshin prap, pa ç’hijtinnë Krujë.Po, mësegjithë kur hinej nd’Arbëri Sultani, me armaten e tij, gjithë Arbëria bëhej e shkretë: arat e djegura,katundet e gramisur, kush nëng fshehej ndër malet, ish i vrarë; e ngaherë, pra çë Sultani iknej, Skanderbekukish organixarnej papani ushtren e kish i jip kuraxh popullit. Pëlhurja e Penèllopes, po për SkanderbekunArbresht vejen edhe ndë Pistë.Arianitin e pat kundër: nàni sepse Skanderbeku, ç’kish bënë shkulqi me t’bilen e tij Donikë, s’kish maj ngét’e martonej, e nàni sepse i fufur ka Turqit; hamza, i nipi, ç’ai duaj shumë mirë, e tradhirti kur Skanderbeku pat një bir ka e shoqja, Gjonin, sepse keshtuai s’kish më sprënxë të rregjëronej pas lalës; Moisi Golemi qe i lëmuar e i mbjedhur ka Sultani me turres, e me premtimin se, ndëse vinxhonejSkanderbekun, vënej atë zot të Krujës e t’Arbrit: ki luftoi kundër Skanderbekut, po qe i mundur; u pëndìr eSkanderbeku e ndëleu/perdunarti. E mos harromi Ballabanin.Kur Skanderbeku, më se ndonjë herë, u gjënd ‘me thiken ndë gërlact’, e s’kish çë t’i jip t’hanej ushtrës dhepopullit tij, dil jashtë ka limtet e Arbrit, hìnej ndër territoret e Turqvet o të Serbëvet o të Venecjanëvet e isakexhàrnej malë e fund: mirr gjithë atë ç’gjënej, po s’vrit gjindë.Për t’ish i ndihur, erth e lipi turresë e suldèt ndë Talljet, ka Paprat e ka Rregjrat Aragonezë, po pak e ndihtin,mësemë kur shihjen se Skanderbekut ish po t’i shkitë këmba.Sultani Murat II la shëndetën e tij nën muret e Krujës, i helmuar për sa ushtarë buar tek i pari rrethim iKrujës. I biri Mehmet dy herë kërkoi t’e mirr Krujën, po s’e muar: për eroizmin e guarnixhonës dhe përsulmet e papritura çë Skanderbeku i bënej, tue mbetur jashtë Krujës.Për t’bën e mirrë frymë Arbëria, Skanderbeku, më se një herë, bëri paqë me Turqit, po këto tregua rruanpak mot, sepse të shkelura o t’kputura parë motit, ka nj’anë o ka jetra. S’kem harromi, pra, se Skanderbeku luftoi kundër Turqvet jo vet për Lirinë e Arbrit po edhe për Besën eKrishterë. E Paprat, për Kroçaten çë doj t’bëjen - po s’pat’tin fat - dojen Skanderbekun si kryetar, sepse aimishëronej, fund e mal, ‘Atletin e Krishtit’.

Vdekja e Skanderbekut

Në fund të vitit 1467, Arbri e shkonej shumë lik. Skanderbeku s’kish më kuj t’i lipnej arme, suldet e turres.Kish kunvinxhirtur/bindur feudalet arbëreshë të mbjidhshin njeter herë në Lezhë. Po te vijillja e këtijKuvendi, një ushtër turke ju sul Shkodrës. Skanderbeku, si kish zakonin, ish po t’nisej me ushtrën e tij, ponj’éthe e fortë e shtrëngoi mbë shtrat. Ushtra arbreshe luftoi pa Skanderbekun e vinxhoj. Pas dica ditsh,Skanderbeku, për nj’ethe mallarje, vdiq, në Lezhë. Ish viti 1468. Kish gjashtëdhjet e tre (63) vjet.Vdekja e Skanderbekut shkundi e helmoj tërë Arbërinë. Populli Arbresh bir një tat, një xhenerall tëpamundshëm (invincibile), çë për njëzetepesë vjet luftoi, për lirinë e Arbrit, kundër ushtrës më t’fortë t’asimoti. 25 lufta tek 25 vjet : të gjitha i vinxhoj, veç një: kur e tradhirti Moisi Golemi, e ai s’ish. Skanderbekuluftoi kundër dy ndër më të mbëdhenjtë Sulltanra, Murati i dijtë dhe Mehmeti i dijtë, dhe i turpëroj sa s’dihet. Skanderbeku ish një strateg : në shesh si ndër aguatet, kunder kalorisë/kavallerisë së le dhe kundër fanterisësë rëndë. Me pak milë ushtarë luftoi/kumbatirti kundër ushtrave pesë-gjashtë herë më të mbëdha. Strateg,xhenerall dhe ushtar/suldat : nëng thonej « Ecni ! », thonej « Ejani pas meje ! ».William Temple, burr shteti nglizë (shek.XVII), e vë ndër strateget më të mbëdhenj të jetës; Voltaire shkruajti

48

AGOSTINO GIORDANO


: « Ndëse imperatoret bixantinë kishen qënë si Skanderbeku, Imperi Oriental u kish sallvuar ». Skanderbeku difënxoj/mbrojti popullin e tij ka Turqit, po duaj se Arbëreshët kish t’rrojen te një shtet i vetëm,jo i copëtuar ndër aq fèude. Qe edhe i ndihur ka Napoli, Paprat e Venecja, po shumë pak. Pak suldet, pakturres, pak arma. Qe eroizmi i popullit shqiptar arma më e fortë e Skanderbekut, arma çë mundi Turqit. Dhe Skanderbeku, krei i tire. Jo më gjë. ëmri i Skanderbekut qe, për sekul, për Shqiptaret, sinònim lirìje dhe indipendenxje. ëmri tij qe i dashurmirë edhe ka të tjerë popul të shtipur të Ballkanit. Vdekja e tij la pa fjalë Europen dhe populit e Europes.Kur sultani Mehmeti i Dijtë xu se Skanderbeku kish vdekur, tha:”Njeter lliun/luan si kì nëng lehet më mbidhé”. Dhe shtoj:”Nanì Europa dhe Asja janë timet! Mjerezì Krishtrimit, sepse buar shpatën eskudhin/lavutën”. Po për të binej Kruja, hora-kastjel e Skanderbekut, Mehmeti pat luftonej njeter dhjetëvjet! E për të mundnej resistenxen e Arbëreshvet, i biri tij, Sulltan Bajazeti, pat prit njera te viti 1506! Tridhjetetetëvjet pas vdekjes së Skanderbekut! Lufta turko-arbreshe- çë zu te viti 1444 me Skanderbekun - u ngjat për 62 vjet.

I dashur mirë kur ish i gjallë, kur vdiq Skanderbeku qe i dashur edhe me mirë. Kënga e Rapsodhì e Përrallau lenë ndë mes t’popullit. ëmri tij qe ai më i parkalesur, pas ëmrevet të mëmës dhe te Shën Mërisë. Vitorjete tija mbi Turqit dhe legjenda e tij rruan sekul, të rrëfijtura dhe të kënduara ka gjithë e gjithaparu. Idealet etij – Atdhe, Besë e Krishterë, Liri, Xhustixje, Demokraci, Indipendenxë – rrit’tin gjithë gjeneratat shqiptare,mbrënda dhe jashtë Shqipërisë. ëndrra e Skanderbekut për një Arbër të lirë dhe indipendent qe, për sekul,ëndrra e gjithë Shqiptarvet. Kjo ëndërr i tagjisi për sekul, i bëri të fortë, i bëri burra. E, jopërgjë, Fjamuri itij, Fjamuri i Krujes, sot është Fjamuri i Shqipërisë!Mbi Skanderbekun shkruajtin historianë e shkrimtarë, u shkruajtin poeme e vepra muzikore e dramatike, ubënë filme e hroaza e statuja. Buste të Skanderbekut janë shprishtë ndëpër sheshet e katundevet dhe horavetshqiptare. U bë një kërkesë ndë mes t’popullit shqiptar e u mbjothtin njëmil e treqind (1300) Tekste mbiSkanderbekun.

Skanderbeku e Arbëreshët

Edhe ndër sheshet e katundevet arbëreshë sot gjënden buste të Skanderbekut; udha e ruga kanë ëmrin e tij.Rapsodhì arbëreshe këndojen eroizmat e tij, jetën e tij. Poetra dhe letrarë arbëreshë shkruajtin mbiSkanderbekun. Skolla dhe barre, hotel e ristorante, radjo, shoqata e grupe folk arbëreshë qelljen ëmrin e tij.Kujtimi i tij rron ndë mes t’neve Arbëreshë. Na mban mendë kush jemi. Na mban mendë se vimi ka Árbri. Qe Skanderbeku çë na hapi udhen e Talljes; na suall për dorje. E këtë mundësì ja dhanë rregjrat e Napulit,sepse Skanderbeku luftoi për ta, me shpaten. Me gjakun e tij na hapi udhën e Talljes, llargu ka Turqit.

Skanderbeku e Arbëria janë gjithnjë. Janë sinònime. Skanderbeku vjen me thënë, për ne Arbëreshë: Mallpër Atdheun, Gjuhën, Zakonet, Besen e Krishterë; mall për Lirinë e Demokracinë.Ndëse pas pesqind e pesëdhjetë vjetsh ankora sot folmi për Skanderbekun, vjen me thënë se e meriton.Shumë bëri për ne e na s’ja harromi. Atë ç’ai bëri te jeta tij kundër Turqvet na e mbësoj t’e bëmi edhe na:na mbësoj t’ecmi me shpatullat e dreqta, pa ç’ja ulmi mosnjeriu. Ai edhe sot na ndihen t’rromi si Arbëreshë,ditë për ditë, me gjuhen, kulturen dhe zakonet tanë, çë na nderojen. Na ndihen të ruami me thonjt Identitàtentonë. Lëtinjtë na ruajen me mall e me mbìdhje/zilì: sepse atë ç’bëm tek Pesë Sekul e Gjims mosnjeri e bëri.Skanderbeku na mbësoi si kish t’bëjem. Fuqinë për të qindrojem arbëreshë na e dha aì. Udhen ku kisht’ecjem na e mbësoi Gjergj Kastriota Skanderbeku. Pas pesëqind e pesëdhjet vjetsh jem e e nderomi te Gjuha tij. Me gjuhen e tij. Pas gjithë këtyre vjetve, e në dhé te huaj, kìmnie besë: edhe na Arbëreshë jemi Eronj!

49

VITI I SKANDERBEKUT


Skanderbeku ndëpër faqet e ‘ Jetës Arbëreshe’

1/2002. Perché il Premio Skanderbeg (Vincenzo Cucci, f.4); / Premio Poesia Skanderbeg – të parat shtatëpoezi të kllasifikuara-secjonë të rinj (ff.6/10); / 2. Premio Poesia Skanderbeg – të parat katër poezi të kllasifikuara-sezione adulti (f.5);3. Premio Poesia Skanderbeg – njetër katër poezi -sezione adulti (f.5);8. Teza Arbëreshe, ka Purçilli: A.Maestripieri:La conquista ottomana dell’Albania e le migrazioni deglialbanesi in Italia (.10); 11/2003. Fondazione delle Comunità-I (D.), f.9; ‘Premio Skanderbeg’, II* edizione: le prime due classificatesez.adulti; le prime due classificate sez.giovani autori (f.10);12. ‘Il sogno di Skanderbeg’(Arbri Roman), f.2; Editoriale, riferimento a Skanderbeg (f.3); Fondazione delleComunità-II (D.), f.9; ‘Premio Skanderbeg’, II* edizione: due classificate sez.adulti; due classificatesez.giovani autori (f.10); Zakonet e Frasnitës-Pashkët Frasnitë (B.Bilotta, f.11);13. Zakonet e Frasnitës-Pashkët Frasnitë (f.11); 535* della morte di Skanderbeg (Donato Mazzeo, f.14);14. Dialogo con il cavallo di Skanderbeg (Arbri Roman, f.6); Kënka e Skanderbegut (nga Vina, f.8); LaPasqua Arbëreshe a Frascineto-Eianina (D., f.12/16);15. Foto Sheshi Skanderbeg, nga Karfici (Kustandini, f.5); Vallat çivit e Shën Vasil (Sandro Di Canio,f.6);16. Fondazione delle Comunità-Imigrimi i parë (D.,f.10);21. III* Ed.Premio Skanderbeg: tre classificate sez.adulti; tre classificate sez.giovani autori (f.9);22/2004. III* Ed.Premio Skanderbeg: le prime tre classificate sez.adulti; le prime tre classificate sez.giovaniautori (f.8); Imigrimi i dyjtë (D.,f.10); 23. III* Ed.Premio Skanderbeg: tre classificate sez.adulti; una classificata sez.giovani autori (f.10);24. Zëmi Vallet e nximi lëtinjtë (D.,f.11); 25. Poezi arbëreshe mbi Skanderbegun (Giuseppe Chiaffitelli, f.12); 32/2005 – Në 600-vjetorin e të lerit: Gjergj Kastriota Skanderbeg/1 (D.,f.10); 33. Gjergj Kastriota Skanderbeg/2 (D.,f.10); Programi i shfaqjevet të Pashkëvet Frasnitë e Purçill (f.11); 34. Në 600-vjetorin e të lerit të Skanderbekut-Zakonet e Pashkëvet Frasnitë dhe Purçill (f.9); Gjergj KastriotaSkanderbeg/3 (D.,f.10); 35 – Të mirat kulturore dhe Minoritetet- Arbërì-Skanderbeg-Mesdhé (D.,f.6); Skanderbeku nëpër mit dhehistorì (E.çali,f.6); Gjergj Kastriota Skanderbeg/4 (D.,f.10); Frasnitë: Skanderbeku në historì/Kuvend (f.10);Në 600-vjetorin e të lerit të Skënderbeut: Mbrojtës i Qytetërimit europian/1 (Z.Mirdita, f.12); 36 - Gjergj Kastriota Skanderbeg/5 (D.,f.9/10); Në 600-vjetorin e lindjes së Skenderbeut: Mbrojtës iQytetërimit europian/2 (Z.Mirdita, f.13); 37 - Në 600-vjetorin e lindjes së Skenderbeut: Mbrojtës i Qytetërimit europian/3 (Z.Mirdita, f.13); GjergjKastriota Skanderbeg/6 (D.,f.9/15);38 - Në 600-vjetorin e lindjes: Skënderbeu, hero i Shqiptarëve /4 (Z.Mirdita, f.13); Gjergj KastriotaSkanderbeg/7 (D.,f.15); 39 - Gjergj Kastriota Skanderbeg/8 (D.,f.15);40 – Kryeartikulli:Viti i Skanderbekut (D.,f.3); Skënderbeu i pafat (A.Ndreca,f.11); Gjergj KastriotaSkanderbeg/9 (D.,f.15);41 – Shën Benedhit, Kujtim i Skanderbekut (D.Moccia,f.5); Presentaz. Convegno Internazionale suG.C.Scanderbeg, Napoli, 1-2 dicembre 2005 (f.11); Gjergj Kastriota Skanderbeg/10 (D.,f.14); Babuini dheSkanderbeku i fatartur (Arbri Roman, f.16);42 – Kuvendi i Napolit (Universiteti ‘L’Orientale) mbi Skanderbekun (ff.8-12); Figura e Skënderbeut nërevistën ‘Ekskluzive’/1(I.Badallaj,f.15); Ode a Skanderbeg (P.Bruni, f.16);43/2006 – Veprat e Skanderbeut (L.Pervizi, f.13); Figura e Skënderbeut në revistën ‘Ekskluzive’/2(I.Badallaj, f.16);44 – Skënderbeu në mes bankavet të Shkollës (T.Guarino, ff.8-9); Figura e Skënderbeut në revistën

50

JETA ARBËRESHE


‘Ekskluzive’/3 (I.Badallaj,f.14); Gjergj Kastriota Skanderbeg/11 (D.,f.15);46 - Gjergj Kastriota Skanderbeg/12 (D.,f.14);47 – Mbi shpërnguljet e Shqiptarëve/2 (Z.Mirdita, ff.12-13); 50 - Gjergj Kastriota Skanderbeg/13 (D.,f.13);51/2007 - E Gjashta Edicionë e Konkorsit Poezije G.K.Skanderbeg / të parat 3 klasifikuara-autorë të rinj(f.7); të parat 3 klasifikuara-autorë të rritur (f.6); 52 - E Gjashta Edicionë e Konkorsit poezije G.K.Skanderbeg/ të parat 3 klasifikuara-autorë të rritur (f.6);Gjergj Kastriota Skanderbeg/14 (D.,f.15);53 – Bruni rilegge la figura di G.Castriota Scanderbeg (f.3); Pashkët e Shën Mëria Këtje Lartë (f.7); 54 – Gjergj Kastriota Skanderbeg/15 (D.,f.15);55 - Gjergj Kastriota Skanderbeg/16 (D.,f.15);56 - Gjergj Kastriota Skanderbeg/17 (D.,f.15);57/2008 – Skanderbeg, tutore della Cristianità (P.Bruni, f.16);58. Gjergj Kastriota Skanderbeg/18 (D.,f.15);60 - Gjergj Kastrioti Skanderbeg/19 (D.,f.6);62/2009 – Konkors Poezije Gj.K.Skanderbeg: e para, seciona të vigjël; e para-seciona të mbëdhenj; e para-seciona shqipe (f.14);64 - Konkors Poezije Gj.K.Skanderbeg, e IX Edicionë- të parat 3 të klasifikuara-seciona e të mbëdhenjvet;të parat 2 të klasifikuara-seciona e të vigjëlvet (f.24);65/2010 – Shpata Skanderbekut ndë Dibret Poshtë (B.Bilotta, f.23); 68- Skanderbeku i pafan (A.Matrangolo, f.11); 70/2011 – X Konkors Poezije Gj.K.Skanderbeg: të parat 2 të klasifikuara-seciona e të mbëdhenjvet; të parat2 të klasifikuara-seciona e të vigjëlvet (f.19);71 - Gjergj Kastrioti Skanderbeg/20 (D.,f.28);73/2012 - Gjergj Kastrioti Skanderbeg/21 (D.,f.9);74 - Gjergj Kastrioti Skanderbeg/22 (D.,ff.23-24-Fund);78/2014 – Pashkt Frasnit (B.Bilotta,ff.18-19); 84/2017 - Editoriali-Viti i Skanderbekut (D.,f.5).

51

KËNEK FRASNJOTE & PURÇILOTE


Kë n k a S k a n d e r b e k u t

Por më ish ndë Karnivāll.Skanderbeku një menatpo m’e mbjoth kumpanjīne m’e mbjoth e m’e mbitōjme kapònje e lèpuriz,me krera thëllëzashishme filljete mshtjèrrazish.Kūr ish për me furrnùer,duell ndër ballkùnezit:shtū sī ndonj rahjskomollēj një Spiùn.“Se ju shokzit e mī,tradimjend ë ̄ndër nē!Cili ndër ju gjëndettë më vēr nd’at rahjtë më shōr çë bënet?”.Mosnjarī ndër ta m’u gjënd.Ai strilarti kalthine m’u nis e vate vet,e m’e gjet Rrinigatin.“Se ti Qen e Rrinigat,o m’e siell o t’e siell”.Më ja suell Rrinigatie m’i preu brèzthin;më ja suell Skanderbekue m’i preu krahthine i lavosi kalthin.Kūr ata luftojen,

më m’errūn Armiqte m’u shtū ndëpër ta.Kūr ish dī ōr ditmë u pā perdtūr.Shtū sizit ndër Qiell,lipi ndëlesë Tënzoti:“Shëjti math, shën Kolli,ndihem si më ke ndihur!”.Shtu sizit ndonj ān,skomollei të kunatin:“Dukagjini, im kunat,por sā ruejem krahzit, se Shëjti math Shën Kollimë prier prap díallthint’i jap mort ktīj Qeni”.E m’u shtū ndëpër ta.Kūr ish di ōr nat,më furrnōj batàlëzene perndoi Dielli.“Se ti Pjeter e zoti Pjeter,sā më kē vrarith?”.“Nënd mīl e gjashtë qint:ca m’i vrava e ca i lavosae nënd shpats gjith i shkova.Fuqia ime nëng qese qe dora Tënzoti,por me nënd qint trima,të zgjedhur nd’Allbanīt”.

Rapsodì popullore e Frasnitës-Ejaninës, e mbjedhur ka Binard Bilotta (1843-1918) dhe ka ai e botuar në‘Canti Albanesi (Ridda)’, Castrovillari, tipografia Vincenzo Macrini, 1916, pp.1-3.Kjo Rapsodi s’gjëndet ndër ato të mbjedhura ka Xhillormi De Rada. E gjëmi të publlikartur/botuar, me ndërrime, ka stërnipi i tij zoti Emanuele Giordano, aq te libërthi ‘Folklorealbanese in Italia’ - Usi e festeggiamenti tradizionali nell’occasione della Pasqua in Frascineto ed Ejanina(Cosenza), tipi Melomo, Cassano Jonio 1957; sa, e ri-botuar dhe e vënur në muzikë, te jetri libër ‘Mbledhjekëndimesh arbëreshë’ (çë këndohen Ejaninë e Frasnitë), Castrovillari 2006, ff.22/79).Edhe të tjera Rapsodì - ndër ato të mbjedhura ka Xhillormi De Rada - si ‘Martesa e Skanderbekut’ e ‘Vdekjae Skanderbekut’- të muzikuara ka E.Giordano, i gjëmi te libri i këtij: ‘Mbledhje këndimesh’, faqe 9-11/72-73).

POEZI KOSOVARE


Brikene Ceraja- Bekanga Mitrovica

Në pritjen e lindjes së reEh!...Edhe pas një shekulli Do ta pres kthimin e diellitDo t’i pres eshtratO njerëz!Ktheni kokën mbrapaShikoni Nënëloken Rrugëve të heshturaEc e pretPret e ecPret kohën e pakohëPret lindjen e diellitPret e pret…

Prindërve

Sa kohë u bë që s’bisedojSiç bisedon fëmija me prindërSa vite drita më është fikurDera nuk i ka tik-taket me dashuriSiç troket kur prindërit vizitojnë të bijënSa shekuj dielli nuk më ngrohu me fjalët tuajaE u bë një dekadë që shiu nuk pushoi në sytë e përmalluarTik-taket e orësVeshi s’m’i doM’i kujton të rrahurat e fundit Të lamtumirës Ka kohë që gjumin si gjumë nuk e bëjMë mungon aroma juajNjë ditë kur tik-taku i zemrësDo t’pushojë malli për Ju.

Sonte, miku im

është mbushur gotaJanë ndalur fjalëtAs akrepat e orës nuk ecinKa kohë që gotat s’janë cakërruarSonte mikDo t’i zbrazim fjalëtE gotat e zbrazura do t’i mbushim me mallAkrepat e orës do ecin si më parëKoha s’do të ndaletGotat e zbrazura me mallDo t’i mbushim me zjarr!

Natën me lanë të vetmume

Kam dëshirë me vdekë me diell Me mbarim të hanës me u ngritë M’i shiju të ëmblat e natësE ditën e diellit me lanë të vetmumeTë zhveshurit me petkun e njëjtëLë t’ulurijnë nëpër rrugicaKam dëshirë me u fundos në ëndërr e me shijuMe fillim të diellit me u zgjuMe ëmbëlsu të mramen ditëPetkun e zi me ia hjekëTë veshurit me u zhveshëNe, ju, me shiju petkun e zi me diellE natën me lanë të vetmume.

Udhëtim

Në mes të faqesRifillova kapitullin e mbeturShpalosa vargun bonjarMe një pjesë të mëngës nga fustani i natësIa hoqa pluhurin Zhvesha faqe për faqeTregimin për TyShpalosa edhe një herë faqen e mesitDashurova vargunDy mijë vjet udhëtimU shkarravita me fustanin e gjumit Nën mykun e krijuar me shekujZhvesha faqet nga pluhuriNgjyrosa fustanin e grisurMe vargun udhëtim.

Pritja e nënëlokes

Rrugëve të heshtura Ecën Nënëlokja e kohësKa më se një orëQë ndjek zërat që i dëgjonKa më se një javëBisedon me ta në heshtjeKa një dekadë që ecën Rrugëve të heshtura

POEZI SHQIPE


Brikene Ceraja - Beka

Rekuiem për nënën

Dhjetë vjet më parëAcari mbuloi shpirtinVetëm gjashtëdhjetë pranvera lulëzoveTë gjitha në heshtje u mblodhënU bënë kurorë përjetësieTrupi engjëllor u mbulua Me fustanin e bardhëSiç mbulohet toka nga boraNënëNë vend të dhjetë luleveT’i dhuroj këto fjalë kënge.

Alisa Velajnga Vlora Erë bliri

Erë blirësh pas shumë kohësh nëpër rrugë Erë blirësh!Gjelbërimi shpërthen ndonjëherë kur s’e pret.

Po nxitoj t’i mbaroj punët sa pa rënë dielliI kam tmerr lakuriqët e natës pastajPërplasen mureve e nuk shkojnë kurrkund!

Tmerr të ta vjedhin dritën e syve, mik Tmerr!!!......................................

P.S.:

“Po ti nuk më lë as të mbaroj homunNëse t’i shpon hundët kaq shumë erë e blirëveNë të majtë të vjeshtës janë ca gurë të mëdhenjMund të ulesh dhe t’i presësh aty lakuriqët...”

Laborator

Laboratori është grua, por jo nënë, homun.Aty këngët përplasen xhamave si tinguj pa kuptimKuja e qyqes mund të të vijë si refren sirenash.

Laboratori është thjesht grua, i dashur,Pritja e ngjizur në një mitër guaskeBymehet brenda tij në përmasa kockash.

S’mund të ngjasë asnjëherë të bëhet nënëPër sa kohë ia beson testamentet kujtesës së gje-thevePa njohur assesi kaltërsitë si kufij të mbramë...

Kujtim nga lisat(Në vend të mirëmëngjesit )

Trungjeve të dy lisave, lart në bjeshkëUnë dhe ti shkruanim emrat, homun.

Ti qeshje e qeshje pafund me FaustinTek përpiqej të gdhendte gërmat mbi gur.“Jepi, mjeshtër Sizifi!”, i thërrisje.

Sot erdha të bëja një shëtitje këtyre anëve.Lisat tanë i paskan prerë motit ca druvarëLexohet veç një FA në guroren e tingujve.

Kushtim(Në mungesë të Fjalës, ora 12.00, mesnatë)

Ti homunkulus m’i ke shqetësuar përherë netët.Ditët s’po i zë n'gojëSe ato s’ke për t’i njohur kurrë.Për ty janë njëlloj si njëra si tjetraSi janë, fjala vjen, dielli edhe hëna...

Më ke pikëlluar, pra, shumë homunkulusKur pikasa atë brerore laboratorikeNë qenien tënde të brishtë.

Kam qenë aq mjerane atëherë, djalëSa s'kisha nuhatur ende erën e fitores sime,Madje, unë kujtoja se pata humbur....

herë-herë brerorja jote më shtynte në dyshimeTa merrja për të tillë ose jo.Po ç’rëndësi kanë dyshimet e miaTanimë ka vlerë veç fakti që ti je sajesëDhe rrezikon ta transmetosh sajimin nëpër të tjerëTë ngjizur dikur në mitra grash e nënash.

Kësaj i trembem homunKësaj i trembem...

54

POEZI ARBËRESHE


Kostandin dhjak Bellushika Pllatëni (Cs)

Arbëresha

Sa a bukur je, moj Arbëresha,me atò l’vera llamb’dhori;ti duka dha si rregjëreshaplot me mbarlleta e galuna ari

Ti na kujton se Arbëreshë na jemise qo kullturë nëng ka t’na vdes;se nj’ istorí a madhë na kemidhe gjithë kto na i mbajam me besë.

Arbëresha, moj Arbëresha,ti je hjeja popullit tanë;zëmran na harepsan kur veshamirë a nd’rruar shpirtrat na i ngran.

Sod zëmi vallat e bëjam festëdhe gjithë me nj’ voxh k’ndojam bashkë;gra dhe burra me trima nd’ mestdha sikur ështit a Marr Pashkët.

Arbëresha, Arbëresha bukurshkilqen si nj’ ill ka Tallja jonë;me t’ motran Shqiperì ç’ jemi lidhurti më shumë dhe më fort na bashkon.

ALBANESINA

Quanto sei bella, Albanesina,con quelle splendide vesti;somigli a una reginaornata di merletti e galloni dorati.

Ci rammenti che siamo Arbëreshëche questa cultura non deve morire;che abbiamo una grande culturae tutto ciò custodiamo con fede.

Albanesina, oh Albanesina,sei il decoro del nostro popolo;ci rallegri il cuore quando ti adornie gli spiriti ci elevi.

Apriamo le danze e facciamo festae all’unisono inneggiamo;donne, uomini e giovani al centro,come se fosse il Martedì di Pasqua.

Lidhja Arbëreshe

Arbëresh je ti, mos e harrò,Gjuhen e mëmes ti mos e llargò;kujtimin e Atdheut ti në zëmer shtrëngò,Faren e Skanderbeut ti sot trashëgò.

Udha e katundit që del në sheshdhe ajo i ka gjurmët se ti je Arbëresh;qyteti ku ti sot punon me kujdesdhe aì të thot: “Mos u humb, Arbëresh!”.

Lidhja jote e sotme është me Atdhé,Besa jote e sotme është me at Moré;Kënga jote epike ë e gjallë te ky dhé,Gjuha jote e bukurez s’ka të vëdes me ne.

U lidhe dje, Arbëresh, me njater tokë,shërbeve ashpër, arbëresh, për shumë mot;je i gjallë, Arbëresh, me trimërì dhe sot,pse Arbërinë tënde ti e mbolle nëpër botë.

(ka rivista ‘Lidhja’, nr.1,1980)

L’UNIONE ARBëREShE

Arbëresh tu sei, non lo dimenticare, / la Lingua dellamamma non l’allontanare; /il ricordo della Patria tu incuore stringi, /il seme di Skanderbeg tu oggi tramanda.// La strada di paese che esce sulla piazza / anch’essa tidice che tu sei Arbëresh; / la città dove tu oggi lavoricon cura / anch’essa ti dice:’Non ti perdere, Arbëresh!’.// La tua unione di oggi è con la Patria, / la tua Fede dioggi è con quella Morea; / il tuo Canto epico è vivo inquesta terra, / la tua bella Lingua non deve morire connoi. // Ti sei legato ieri, Arbëresh, con un’altra terra, / hailavorato duro, arbëresh, per molto tempo; / sei vivo,Arbëresh, con eroismo anche oggi, / perchè la tuaArbëria l’hai seminata nel mondo.

zoti Ndon Bellushika Frasnita (Cs)

Albanesina, Albanesina bella,splendi come un astro nella nostra Italia;con la sorella Albania a cui siamo legatitu sempre più e fortemente ci unisci.

KËNGË ARBËRESHE


Antonio Ugo Arcurika Vina (Cz)

Rit.: Sprezha jemi, gjindie jony / kankaty kemi na ndy zhamer; / shprezhy jemi, me shumy maaly / se ngaVina zhany kemi. // - Me ghithy paar ku jemi kumbisura / si jany sheitaty zhografisura / te ki rrethy ççymbijethy / Vinyny mbamy shumy ljarty ppy ne. // - Njy heery kutù ljùajiny ddiathy ty / kustù ggraty kjilojinddialjiny / kutù ne kindonjymy Valyny / kustù po ne bredhymy ne. // - Kury vieny krishindelji ghadhiary /gjith paary ppy ddrunje ne vemi / e i shtronjym gjithy te tregu / e zhiarri ndy kjialy zhe. // Rit. Sprezha…

SPERANZA - Rit. Speranza siamo, o gente nostra / i canti abbiamo noi nel cuore; / speranza siamo, con molto amore/ se di Vena voce siamo. // Noi ovunque dove siamo posti / come i santi disegnati / in questo circolo che raccoglie /Vena teniamo molto in alto per noi. // - Una volta qui giocavano il formaggio / così le donne addormentavano il bimbo/ qui noi cantavamo la Vala / così dunque noi giocavamo noi. // - Quando viene il Natale gioioso / ovunque per legnanoi andiamo / e la posiamo tutta nella piazza: / e il fuoco verso il cielo va.

KUQ E Z I

56 Jeta Arbëreshe, 85 / llanar-shëndré 2018

Revista ‘Kuq e Zi’ për vitin 2018 i kushtohet Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Por ja që na del një problem i papritur, që patjetër na duhet të trajtojmë në faqet e revistës. Kjo e papritur ose befasim, nuk është se s’pritej, sepse na ofrohet nga një historian, profesor e akademik, inomenklaturës komuniste, ku na rezulton se i ka shkelur me dy kembët këto tituj të lartë, duke i shkryer në baltëne mashtrimit e spekullimit. Si qëndron puna, dhe si është e mundur që një intelektual i lartë të bie aq poshtë.Kalojmë në thenjë, gjuha të nderon e gjuha të turpëron. Pra varët si ta përdorish e ku ta përdorish. Në rastin tonë,ky historian e profesor, gjuhën e vuri në dispozicion të radio televizionit shqiptar, për ta përdorur si mjet e armë,në mbrojtje të pârimëve të tij komuniste akoma të rrenjosura në kokë. Parime që zvillohën e degëzohën nga trunguamë, diktatura komuniste. Diktaturë që u shemb por që kishte lenë disa filiza që të ripërtrihej përsëri, nëpërmjetkorifevë të saj, të mishëruar në disa llojë individësh që ruajnë akoma nostalgjinë e kaluar të bolshëvizmit stalinist-enverian. Kampi i Tepelenës, për të cilin flitej e pak dihëj, befasisht doli në skenë si tepër tragjik e mizor, ngavizatimet e një piktori të internuar aty. Një kamp miserabël, ku të internuarit e shkretë ishin stivosur si mos mëkeq, pa shtrojë e mbulojë, ashtu rifuxho, vetëm me rrobat e tyne. Shumica familje të tana me pleq, gra e fëmi.Kamp i rrethuar me tela me gjemba, me të internuarit të mbyllur brenda më keq së bagëtija, sepse vathët nukrrethohën me tellagjemba, por të thurur me gardh me thupra pemësh. Në këtë gjendje të mjerueshme, gjatë kohëssë internimeve prej 1945 deri në mbylljën e kampit të Tepelenës më 1954, ritmi i vdekjës së viktimave s’u ndal,por arriti kulmin pikërisht në Tepelenë, Siberia ose Aushwitzi i vogël i Shqipërisë siç u katandis Tepelena në atovite të diktaturës komuniste. Të cilës diktaturë mizore duan t’i dalin zot disa historianë të mplepsur nga ideologjiaenveriste, siç e tregoi vetën historiani Pëllumb Xhufi, në një emision televiziv, që turp ta kenë ata që e organizuan.Ky lloj historiani me titull profesor e akademik, e tregoi veten se me ç’edukatë, sjellje e kulturë ishte formuar. Aidoli sheshit si avokat i diktaturës, për të minimizuar krimet e komunizmit, ku kulmi arriti në përcaktimin e kampitmizor të Tepelenës, si jo i keq. Po qysh sipas atij. Mos vallë një kamp pushimi, si ato që frekuentonte vetë historiani? Më absurditeti është se ai mbështetëj në gjoja dokumente të CIA, amerikane. Po a e dini ju se nga i merrteinformata kjo CIA ? Askush s’e ka pikasur. Nga Beogradi i Serbisë. Pra ato informata vinin tërthorta që CIA imerrte për të sakta. Informata që Jugosllavët jepnin sipas tekjës e interesit tyre. Ku, pavarësisht nga prishja emarëdhenjëve, ia mbanin hatrin e s’e rendonin simotrën komuniste, e vëllain e vogël të Titos, Enverin, duke iazbutur politikën kriminale që zbatonin mbi popullin e tyre. Në këtë tendencë zbutjeje është përfshirë dhe historianiXhufi, i papërgjegjshëm për profesionin e tij, bile duke sajuar rrena të thata e të hedhë aludime të paqena, për tëjustifikuar krimet e komunzmit, ku në plan të parë është xhaxhi i tij Enveri. Pse të shkojmë larg e t’i biem përrreth problemit, kur vetë Enver hoxha ka urdhëruar për këto masa ekstreme ? Ja ç’ka deklaruar ai sa ka marrëfuqinë në dorë: “Tё organizohen burgjet dhe fushat e pёrqёndrimit.....Tё gjithё robёrit tё mblidhen nё kampin epёrqёndrimit...”. Si e justifikon zoti Xhufi, apo ndonjë tjetër si ky, këtë urdhër të hapur për krijimin e burgjëvedhe kampëve të përqëndrimit? Pse, mos vallë kampi i Tepelenës u krijua me urdhën të peshkut? Por ç’’farë kampise? Për pleq, gra e fëmi, familje të tëra, vetë pafajsia. Dhe këtë kamp zotnia në fjalë e cilëson si jo të keq “nobad”. Po pse të mbyllësh në një kamp me tela me gjëmba gra, pleq e fëmi, qënka diçka jo e keqe, mos vallë kopshti lulëzuar për pushime? Të vdesin në atë kushte deri 1000 vetë brenda pesë vjet ndër ta qindra fëmi, qënka enatyrshme, “no bad” sipas dokumentit të CIA te dalë nga Beogradi e Serbia. Mblidhe mendjën, or profesor ehistorian, dhe kije edukatën e mirësjlljën të kërkosh falje për këtë gabim, gafë e faj, atyre që humbën jetën në atokushte të një Aushwitzt shqiptar, por dhe atyre që kanë mbijetuar, nga fëmijë e tani janë të katandisur në pleq.Tregoje vetën se ka mbetur te ti një pjesë humanizmi. Ku humanizmi duhët të jetë vetia më e çmuar e çdointelektuali të ngritur, e patjetër të një historiani, profesor e akademik, që duhët të qendrojë në lartësinë e sëvërtetës dhe të renditjës së historisë në mënyrën sa më të drejtë. Do të ishte mirë, që profesori në fjalë, të hiqtedorë nga kjo mani e sëmurë që veç ia prish figurën dhe ia ul konsideratën ndaj shoqërisë shqiptare, e s’përjashtohët,edhe ndaj asaj të huaj. Merreni me mend se po të ngresh dyshime mbi tmerin e kampëve të Gjermanisë, kalon nëprocedurë penale, përfundon në burg. Këtë s’ia urojmë historianit tonë, por sëpakut të rrijë brenda kufijve të tij sihistorian, i meritueshëm për atë titull. Ne s’kemi asgjë ndaj tij përsa i përket studimeve e botimeve historike. Pornë këtë rast flagrant të ndërhyrjes së tij pa vend në çështjen e kampit te Tepelenës, ne jemi të detyruar t’ipërgjigjemi e t’i hedhim poshtë tezat e tij bajate e banale. (nga Editoriali i revistes ‘Kuq e Zi ‘, nr.121/2018). Lek Pervizi

Pe r v i z i j a k ë n d o n X h u f i t

SEMINARI I PRISHTINËS 2018

Jeta Arbëreshe, 85 / llanar-shëndré 2018 57

SEMINARI NDëRKOMBëTAR PëR GJUhëN, LETëRSINë DhE KULTURëN ShQIPTAREFAKULTETI I FILOLOGJISë I UNIVERSITETIT Të PRIShTINëS

Prishtinë, Rruga Nënë Tereza, pn.KOSOVë Tel. +38138 222 970E-mail: [email protected]; [email protected]

Drejtor: Prof. asoc. dr. Rrahman Paçarizi - Bashkëdrejtore: Prof. dr. Dhurata Shehri Sekretare: Prof. asoc. dr. Qibrije Demiri - Frangu

Bashkësekretare: Prof. asoc. dr. Viola Isufaj Sekretare profesionale: Ma. Kadire Binaj

Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare është themeluar në vitin 1974 pranëFakultetit të Filologjisë (atëherë: Fakulteti Filozofik) të Universitetit të Prishtinës. Ky Seminar organizohet për studentë e studiues që merren me probleme të gjuhës, të letërsisë e të kulturësshqiptare, po edhe me albanologjinë përgjithësisht.

SEMINARI XXXVII DO T’I ZHVILLOJË PUNIMET NË PRISHTINË NGA 20-31 gusht 2018Arritja e seminaristëve në Kosovë, më 19 gusht 2018 (e diel). hapja solemne e Seminarit XXXVII, më 20gusht 2018, në orën 11:00.

Programi bazë i Seminarit XXXVII:1. Kurse intensive të mësimit të shqipes (tri nivele); 2. Ligjërata të veçanta të gjuhësisë; 3. Ligjërata për letërsinë shqiptare; 4. Ligjërata për kulturën shqiptare; 5. Referime shkencore; 6. Ligjërata të përgjithshme; 7. Tryeza të rrumbullakëta; 8. Tryeza e doktorantëve: 9. Program kulturor plotësues për t’i njohur seminaristët me bukuritë natyrore, me veprimtaritë kulturore etë mira të tjera në qendra të Kosovës;

SESIONET SHKENCORE (30– 31 gusht 2018)Temat bosht të Seminarit për sesionet shkencore (30 - 31 gusht 2018) janë: 1. Gjuhësi: Shqipja në diasporë - diasporat e shqipes Përshkrimi gjuhësor i të folmeve të kolonive shqiptare; Rreziku i zhdukjes së të folmeve të shqipes;Kontekstet gjuhësore të të folmeve të kolonive; Shqipja në mërgatën e re; Bilinguizmi në të folmet e kolonivedhe mërgatës së re shqiptare; Vdekja e gjuhëve; Ndryshimi i statusit të gjuhës shqipe i kushtëzuar nga faktorëpolitike; Integrimet evropiane - sfidat dhe mundësitë e shqipes 2. Letërsi: Topika e letërsisë shqipe Topika mitike në letërsinë shqipe; Topika e trashëgimisë retorike në letërsinë shqipe; Topika e heronjvearketiporë në letërsinë shqipe; Topika e rashëgimisë folkloristike; Topika e simbolizmit religjioz në letërsinëshqipe; Topika e vendeve dhe e hapësirave në letërsinë shqipe; Topika etnike e historike në letërsinë shqipe;Topika klasik, moderne e postmoderne në letërsin shqipe. 3. Kulturologji: Kultura në epokën digjitale Kultura e digjitalizuar; Ndikimi i internetit në "kulturimin" dhe akulturimin; Sfera publike në epokëndigjitale; Shpërndarja e informatës dhe cilësia e saj përmes internetit; Kultura në rrjetet sociale dhe në medienonline; Media në epokën e internetit - gjendja dhe sfidat; Ristrukturimi i medies dhe i skenës mediale.

Abstraktet (deri në 300 fjalë) në shqip dhe në anglisht dorëzohen deri më 1 qershor 2018. Aplikuesit nga Shqipëria duhet të aplikojnë në bashkëdrejtorinë e Seminarit në Tiranë.([email protected])

Këshilli Drejtues

QINDVJETORI I VDEKJES SË BINARD BILOTËS


Një ndër njerzit më të mbëdhenj, nd’Arbërì, për shkrimet e tij poetikë arbëreshë dhe për mallin e tij ndajAtdheut Arbër është patjetër papas Binard Bilota. Ai lehet Frasnitë, ditën 29 shënmartir 1843, ka Emanuil Bilotta e Ngjiska Martire, prindë shumë të nderuar.Studion te Kollexhi i Shën Adrianit, në Shën Mitër Koronë, atjè ku formohen mendjet më të lartat’Arbëreshëvet të Kallabrjes, e jo vet. Nd’atë Kollexh Bilota, ç’ka i dijti vit, studion (si seminarist) pa paguar,sepse shumë i urtë. Merr meshën, si zot i ritit bixantin, te viti 1866, kur ka 23 vjet. Merr diplomën si mjeshtëri skollës elementare dhe mëson ndër skollat e Frasnitës njera te viti 1873, kur zë vendin e papas MihalitBellushi si prift i Frasnitës. Bilota ka interes jo vet për pedagoxhinë, po edhe për filosofinë, teoloxhinë,gjuhësinë, letërsitë klasike e moderne. Po mallin më të math e ka për gjuhën arbëreshe, çë thërret ‘eperëndishme/divina’. Mbrënda vitravet 1893-1916, Bilota publlikaren/boton nëndë (9) vepra filologjike,ndë gjuhë italiane; e katër (4) vepra poetike ndë gjuhë arbëreshe.

Ndër 9 gusht 1898, ‘Akademia Nacionale Italiane e Shkencës, Letërsisë dhe Artevet’ (Firenxë) nderonBilotën me diplomë si ‘anëtar i përhershëm’. Diplome si ky i jipen edhe ka Akademia ‘Leonardo da Vinci’(Tortonë), dhe ka Akademia Ndërnacjonale Partenopea (Napoli). Bilota është edhe promotor i KongresitGjuhësor Arbëresh i Korilànos, ku merr pjesë bashkë me Jeronim De Rada, Argondizza, Camodeca, Ribecco,Lorecchio dhe të tjerë. Tek ajo Mbjedhje intelektualesh, Bilota paraqitën, me një fjalìm arbërisht, Alfabetine gjuhës arbëreshe, atë ç’aì uzaren/përdorën te shkrimet e tij, sidomos te vepra ‘Shpata Skanderbekut ndëDibret Posht’. Te një poezi arbëreshe, ç’ì djovasen kongresìstevet, i thot ‘të vënë shumë kujdes ndë tëstudjuerit, ndë të folurit e ndë të shkruerit të kësaj Gjuhje, se t'e paraqitjen të nderuar ndë mes të gjuhëvettë Botës, tue kunvinxhìrtur/bindur kështu dijetarët e huej t'e vlerësojen". Mbi poezinë e Bilotës, pra, J.DeRada shkruan kështu (mbi një kopje të Konferencës s’tij ‘“Sull’antichità della Lingua Albanese”, ç’i dhuron):"Mikut e vjershtarit të vërtetë, kryepriftit Bilotë, me një ‘Bravo’ nga zëmra".

Po veprat e shkruara arbërisht ‘jo-publlikartura’ janë më shumë e më të vlershme se ato çë panë dritën. Atoqenë gjithë të ruajtura ka i nipi i Bilotës, Agostino Giordano senior, ati im, i cili pra m’i shkoi mua; sepselala i kish thënë:’Njera çë s’daltë një prift ka fëmila jonë, çë t’kapirenj/kuptonjë ata shkrime, mosnjarì kat’i ngasë”.

Bilota zë e shkruan poezi arbëreshe te muaji shënmartir 1870, me veprën ‘MARKURI DORSIT’, vepërsatirike - 1500 vjershësh shtatë rrokjesh -, ku autori shan e dënon llavurìtë e nji shoqatje njerzish të liq, tëdrejtuar ka një njerì i keq; ‘vepër e parë’ ku autori, njerì i butë e i dreq, buthton ndjenjat e tij çë nëng durontë ligat e njerëzvet kundër vëllezërvet, e më shumë kundër të nëmurvet. Këtë karakteristike e gjëmi te gjithëveprat e tij. Mund thomi se Bilota buthton qartë karakterin e arbëreshit, e farës arbëreshe.Përrallza ‘TRIDhIXhINI’(I trembëdhjet’ti) s’ka datë, po, edhe sipas alfabetit çë uzaren/përdoren Bilota,kish t’ish i vitit 1870, o përreth. Vepra – shumë e njohur në letërsinë popullore italiane - ngjatet afër 2000vjershe tetërrokjesh dhe rrëfyen historinë e një fëmilje të nëmur çë vjen e sallvuar/shpëtuar ka biri‘trembëdhjetë’, i prasmi, më i zgjuari dhe i urti.Te viti 1874 Bilota zë e shkruan të parën redacjonë të veprës ‘ShPATA SKANDERBEKUT NDë DIBRETPOShT’ (të tjerat redacjone janë të vitevet 1878-1888-1890), kuj autori i jip shumë rëndësì e vlerje. Vepërme 12 kangjele, më se 10.000 vjershe gjashtë-shtatë rrokjesh, kuj, në redacjonën e parë, i shton edhe një‘kangjel i vetëm’, mbi një dyluftim të Skanderbekut me një Tartar, në Adrianopul. Vepra rrëfyen ngjarjehistorike ( e para luftë e Gjergj Kastriotit kundër Turqvet) në formë epiko-kalorsjake, ku ndihet afërsia meveprën ‘La Gerusalemme Liberata’ të poetit italian T.Tasso-s.Gjatë vitit 1888 Bilota mbaron së mbjedhuri gjashtëmilë (6000) fjalë të së Folmes s’Frasnitës, te një"FJALOR", afër 200 faqesh. Ndër 1891 mbaron "MONOGRAFINë E FRASNITëS". Kjo vepër historike ndahet në 5 pjesë; rrëfymi

Bernardo Bi lot ta (1843-1918)

59

PËRVJETORE ARBËRESHË


qëndron ndër të prasmat ngjarje të sekullit XVIII. Kjo monografi përmbleth 332 sestina, 2000 vargjenjëmbëdhjetë rrokjesh. Megjithëse nëng ësht shumë e dokumentuar, kjo vepër është një burimnotixjesh/lajmesh të shtrënjta, të marrura nga tradita popullore, kuj Arbëreshët qenë, e janë, të lidhur.Për të pjotësuar Monografinë, Bilota shkruan, te viti 1894, veprën "ZAKONET E FRASNITëS” (titullin javura u, jo autori): 570 tercina, 1710 vargje njëmbëdhjetë rrokjesh. Këtu rrëfyen zakone, tradita, lozje, festaçë mbahen Frasnitë gjatë 12 monjevet të vitit. Te dorëshkrimi i veprës ‘Zakonet e Frasnitës’, Bilota shton edhè: "ShKULQIA, MARTESA, Të LERIT,PAGZIMI", data 1894. Këto t’tjera pjesë kanë 232 sestina, 1329 vjershe njëmbëdhjetë rrokjesh. Vlerja e sajhistorike, folklorike, psikologjike e poetike ësht e rëndë, sepse autori hyn thellë ndër ndjenjat popullore ena buthton jetën e thjeshtë, të nderuar e punëtore të njèrëzvet arbëreshë. Njera ndër veprat më të mbëdha ësht "E BUKURA E JETES", të cilen Bilota ja kushton, si shëngj nderje emiqësije, "Kalornderit e të famshmit poet e filolog arbëresh Jeronim De Radës". ësht një përrallëz, e mbaruarndër 22 shkurt 1895; ka 440 sonete, d.m.th. 6160 vargje njëmbëdhjetë rrokjesh. Atjè rrëfyhet si një trim,bir rregji, me një kal të fatosur, pra çë gjën, ture ecur jetë, tri motrat e tij të vjedhura ka Dielli, Era e Orku;vjeth edhè të Bukurën e Jetës, çë vë kurorë me shumë madhështí. Njatër Përrallëz/Novelë Bilota e mbaron ndër 1896, e titulluar "E BUKURA hAREZë: afrò 2000 vargjenjëmbëdhjetërrokjesh. Atjè rrëfyhet historia e nji rregji, që dërgon një kalor t'i gjënjë të Bukurën; por kjo,kur errën përpara rregjit, dishron të martonjë kalorin në vend të rregjit të keq; ky pra vjen i vrarë me vaj tëzier e me ujit e Pisës. Veprën “JETA E ShëN MëRISë”, 7 kangjele me 1720 vjershe pesë rrokjesh, e mbaron ndër 18 të majit1896. Ndër 31 maj 1896 mbaron së shkruari edhe “Të VDEKURIT”, ku rrëfyen ngjarje të pabesueshme embinaturshme. 5 Kangjelet e veprës përmbajnë 2000 vjershe njëmbëdhjetë rrokjesh. Te viti 1903 Bilota zë e shkruan veprën mitike "MINOSI”: 28 kangjele, që kalojnë 8000 vjershenjëmbëdhjetë rrokjesh. Njatër redacjonë të kësaj vepërje, me disa shtesa, e mbaron te viti 1909, e përmban37 kangjele me 8664 vjershe njëmbëdhjetërrokjesh. Por Autori i ndërron titull: "SKENA Të TMERRShMEE Të GEZUEShME Të JETëS MBATANë VARRIT". Te kjo vepër Bilota, tue u frymëzuar ka ‘DivinaCommedia’ e Dante-s, bën një udhëtim ndër trí rregjëritë e s’jatrës jetë, ku xë shërbise çë s’di, njeh njerëztë historisë së moçme, edhe sheh dica katundarë frasnjotë, e folen me ta. Një të trejtë redacjonë të MINOSIT e zë ndër 18 prill 1918, por e lë të pambaruar te kangjeli i XVIII, nëfund të cilit shënon datën: 8 theristi 1918. Tetë ditë parë se të vdisë! Mbë 30-9-1903 mbaron veprën “PISA”, një poemë 10 kangjelesh, me 3276 vjershe njëmbëdhjetë rrokjesh.Duket se ësht vijimi i “Minosit”. Ndë Pisët Autori dënon jo vetëm kriminelet e vjetërsisë, por edhebashkëkohës të tij të liq. Veprën “MONOGRAFIA E ShëN NILIT”, këllogjer i shëjtë basiljan nga Rusana dhe themelues i Monastirittë Grotaferratës (Romë), e shkruan te viti 1904, kur bie 900vjetori i vdekjes së tij. Vepra përmban 122 sestinanjëmbëdhjetë rrokjesh.Ndër 15 shëndré 1905 mbaron veprën satirike “VEPRA Të TURPëShME NJERZISh Të PADENJë”, çëkish zënë ndër 15 të vjeshtit t’atij viti. Ndë fund të veprës autori shkruan: “Më dhispëlqen se pat ‘ zhyejapendën, ture rrëfyer veprat e turpëshme njerzish të padenjë për poemë e për histori: po i shkruajta se të jenëtë dënuar prej gjindjes së ardhëshme”. Dramën komike “DON KIShOTI”, 3500 vjershesh shtatë-tetë rrokjesh, e shkruan gjatë vitit 1908. Atjèautori rrëfyen të bënat e nji katundari utopist e të llavur, dhe të shokvet të tij. Ndër 26 theristì 1916 mbaron veprën “JETA E ShëN MëRISë”, e formuar nga 127 sonete/tingëllime.

EMANUILL JORDANI


Të tjerë 200 Sonete - të titulluar “ShëJTRAVET ShëRBYER KA UNë MBë QIShë” kanë datën e 21shëndréut 1917.

Këtyre veprave duan shtuar shumë të tjera Përralla e Rrëfime e Kalimere, Sonete autobiografikë çë Bilotashkruajti ç’prej vitit 1870 njera ndër 1918. Milëra e milëra vjershe, bashkë me dica fjalime në prozë.

Me gjithë këtë veprimtarì vjershtarake Bilota i stisën një monument së Folmes Arbëreshe të Frasnitës dhembjeth pothuaj të tërë zakonin historik, përrallor e folklorik të popullit arbëresh të Frasnitës, edhe pjesë tëarbëreshvet të Kalabrisë. Prandaj meritat e tija ndaj gjakut Arbëresh, si edhe ndaj Shqipërisë, janë të mbëdha. Dhe ëmri i tij do të jetë i kujtuar dhe i nderuar jo vet ka Frasnita, po ka gjithë Arbëria e ka Mëmëdheu ipaharruar.

Emanuil papas Jordani *

* Tekst (i arbëreshizuar) i nxjerrrë ka libri i B.Bilotës ‘Shpata Skanderbekut ndë Dibrët Poshtë’, Tiranë 1967.


QINDVJETORI I BINARD BILOTËS

Veprat e botuar të Bilotës

1. Lavoretto filologico circa i Pelasgi, Castrovillari,tipografia Patitucci, 1892;

2. Versi Lugubri, Castrovillari, tipografia diF.Patitucci, 1894 (poezi arbëreshe);

3. Gli Enti Sacri della Bibbia ne’ numi mitologicivenerati da’ Pelasgi albanesi del Gentilesimo,Castrovillari, tipografia di Francesco Patitucci,1897;

4. Stima agli ottimi, biasimo ai tristi, Castrovillari,tipografia Francesco Patitucci, 1898 (poeziarbëreshe);

5. Articoli Filologici riguardanti gli Enti Sacridella Bibbia ne’ numi mitologici venerati da’Pelasgi Albanesi del Gentilesimo - parte seconda -Gl’Iddii Campestri, Castrovillari, tip.francescoPatitucci, 1899;

6. Dottrina, Castrovillari, tipografia Ditta Patitucci,1908;

7. Le mie opinioni Archeologiche e Preistoriche,Castrovillari, stab.tipog.ditta Patitucci, 1911;

8. Nota compendiosa circa l’Eden, Cosenza,tipografia Luigi Aprea, 1911;

9. Archeologia di Romolo e Roma, Castrovillari,stab.tipogr. ditta Patitucci, 1912;

10. Studio filologico e preistorico circa Dardano diCorinto, Castrovillari, tipogr. Eduardo Patitucci,1913;

11. Canti Albanesi (Ridda), Castrovillari, tipografiaVincenzo Macrini, 1916;

12. Italia e Francia, brindando, si scambiano ifelici Augurii per le rispettive loro Nazioni lottanticontro la Barbarie Tedesca e Musulmana,Castrovillari, tipografia Vincenzo Macrini, 1916(poezi arbëreshe);

13. Shpata Skanderbekut ndë Dibrët Poshtë -redaktuar, pajisur me shënime dhe me hyrje ngap.Emanuil Jordani, Tiranë 1967;

Antologjizë e Binard Bilotës(pjesë veprash të botuara mbi K.Y e J.A.)

1889 / Vjershe me Kungullin / ‘Katundi Ynë’:nr.72-1990/2; nr.83-1993/1);1894 / Zakonet e Frasnitës / (K.Y., nr. 91-1997/1;nr.92-1997/2; nr.98-1999/1); 1894 / Zakonet e Frasnitës / (Jeta Arbëreshe’, ç’kanr.3/2002 njera te nr. 42/2005);1896 / E bukura Haré / (J.A., ç’ka nr.46/2006njera te nr.50);1900 (?) / Alfabet Arbëresh (pa datë) / (J.A.,nn.51-52);1888-89 / Sonetet / (J.A.,nr.54/2007);1888-1900 / Sonetet / (J.A., nr.55);1916 / Shëmria Gushtit / (J.A., nr.56);1885 / Kënka Suturit / (J.A., nr. 58);1905 / Turpi gesta di persone indegne / (J.A.,nr.59/2008);1898 / Rrëfime / (J.A., nr. 60);1898 / Rrëfìemeza e gjindjes çë kulton si zu.../(J.A., nr.61/2009);1894 / Shkulqia / (J.A.,nr. 62);1892 / Kalimerja e Sënlluçìsë (për diten 13-12/1892 / (J.A., nr. 63);1870 / Tridhixhìni / (J.A., nr. 64);1890 / Shpata Skanderbekut ndë Dibret Posht /(J.A., nr. 65/2010);1900 / Pjeqëriza / (J.A., nr. 67);1891 / Monografia e Frasnits / (J.A., nr. 68);1900 / Janji Viçravet / (J.A., nr. 70/2011);1906 / Jeta Shën Mërisë / (J.A., nr. 71);1898 / Për Autonominë e Shqipërisë / (J.A.,73/2012);1899 / Kangjeli Autonomisë / (J.A., nr. 74);1887-91 / Sonete (Tringëllime) / (J.A., 76/2013);1894 / Magarat / (J.A., nr. 77/2014); 1901 / Vjershe lipi s’imes mbesë /(J.A.,80/2015);1900 / Mb’Shën Mërì Pulin / (J.A., nr. 81/2016);1885 / Tuzhiqi (J.A., nr. 82);1898 (??) / Për Kongresin Arbëresh(J.A.,83/2017);1891 / Qisha Shën Pjetrit / (J.A., nr. 84).



MAR I A M I R ANDA (vjershtare ka Purçilli (Cs) / 1918-1996)

Maria Markut u lé Purçill/Ejaninë, fracjonë e Frasnitës, ndër 1918, një Qind vjet prapë. Arbëreshe e vërtetë,i bëri nderë katundit ‘ saj, me poezi, vjershe e kënka. Ajo mund thomi se xu e këndoj vjershet e graxetat ka i kushëriri saj s’trejti Marku Vasilit Pjetrit Vasilit, injohur edhe si Marku Zabeles Markut (Marco Blaiotta, vëllau i mëmes time), i cili, vjershtar e këngëtar injohur, njera parë s’dìjtes luftë mondiale/botërore, natën, me shokët e tij, vej ture kënduar ndëpër katund,nën dritësoret e vashazvet. E Maria, e vogël, gjegjnej këndimet e kushëririt e i rrexhistrarnej gjithë te kocasaj. Pra lalë Marku vate ndë guèrret, vdiq nën bumbat e s’u pruar më. Po vjershet e graxetat e tij rruan mbibuzën e Maries Markut, vjershtare e këngëtare popullore edhe ajo. Maria Markut vjen ka nj’rracëvjershtaresh, Llukarèlt: i vinej gjirì jo vet Markut Zabeles Markut, po edhe Llukës Miranda. Njera pak vjetprapë se t’vdisë, s’ish festë o kuvend, Purçill o Frasnitë, ku Maria Markut s’mirr pjesë, për t’këndonej ot’reçitarnej ndonj poezì.Shumë zakone t’vjetër dinej, e i rrëfìenej me një mjeshtërì të rrallë. Mua personalisht, ndër vitrat ’70, mëndihu shumë tek teza ime mbi ‘Poezinë popullore të Ejaninës dhe Frasnitës’; më këndoi e rrëfìajti vjershae graxeta, poezi të saja, fjalë t’urta e idiomatizme, dhe u i shkruajta e i rrexhistrarta gjithë. E i xura. E jambësonj trimavet e vashazvet t’Purçillit, sepse është material popullor i katundit, ç’do njohur, kënduar etrashguar. Maria Markut qe këngëtare e vjershtare: këndonej e bënej poezì me mall, i pëlqenej; e ish e helmuar se sotzakonet, ditë për ditë, venë ture u harruar e ture u bjerrë. Po mësimi i saj qëndron i gjallë, për Purçilotë eFrasnjotë, e për gjithë Arbëreshët e vërtetë.

Kur e vogel u më isha

Ku r e vogel u më ishado t’studhjarja e sollde s’kisha;prindi duart më bekojse jasht e mbrënda më mbësoj;po u llaudharem njera sot,më apriasu si dét Inzot.Mënia jeta ç’ish një her,gjith xhudhixi qe i bjerr;e ndonjerì çë lehej çot,ndëshe ish ibgat, i thojen zot; jeta ndëdhe kish qën kuadrat,murgu kush lehej sfurtunat.Po Krishti një palez e kriartie nanì na e xhirarti.U jam shtatdhjet e tri vjet,sa hare i kam ksaj jet:s’e kridhirja maj kët hert’ju shihja gjith t’veshur buler.Aq vashaz sa guanjùnjini pjot diploma e profesjun;ju bekoftit Krishti at furtun,ju haptit udhen kado veni,

gjetshit ftigen e shurbeni;se ndëdhe ftigen nëng e kini,gjith të rruinuar jini.Po ndëdhe kini ftigen e s’e doniedhe tjerat rruinoni;kin shurbeni me amur e me pjaxhire me gjith kin duheni mir.Mos malltratarni t’tëm e t’tatse ësht turp edhe mbëkat;skuzarni ndëse ju duket zbalàt,ma u ju thom se ësht ezàt;e qoft jeta e bgat pjot shëndet e pjot bondat.

(e marrë ka një ‘çikllostillàt’ i Skolles s’Frasnits, pa datë)

Kënka Stakatit

Ka Stakati ë nj’gjitonípjot trimra me bukurí,e vasha për me vanduar:ç’shohen me sí, bëjen me duar;e për mbidhje çë i kanë,i thon: “Asoje Stakati janë”.



ësht vërtet se asaj kundrati thrrisjen sembri “Ka Stakat”:ma thònie nd’ësht ndënj dizgraxjato nd’ë nj’ llatrun e nj’sfatigat;shihni nd’gjëndet ndënj çivèto puramendi nj’gjuhë llanxèt.

Pjeqt ç’kishen, e ata ç’kanë,gjith t’amartur qenë e janë.Kush qe afìt ndë kët gjitoní,na servirjen për martrí:se i dishtim mir e i bëm hajdhí,sa iktin gjith me lot’t ndër sí.

Mos ndjet se ato janë vetse kanë gjith vllezer si suldèt,ç’i dhifnxojen pa avuket.Po, ndëdhe propriu don t’e dini,ju karkullarmi dhjaj si jini;e t’paren cìngare kur t’shini,bëj t’ju thorë vëndùren si e kini.

(shih ‘Jeta Arbëreshe’, nr.58/2008)

Kjo Frasnitë si na u shtua

Kjo Frasnit si na u shtua,pjot me ltinj na u mbjua:erthtin gjith e na bën nderse kishem shum uj e shum ver;po foka na, si jem’e shomi,pa uj jem’e qindromi.Ujt bukur na u spndua,kroj Purçillit u fërrnua.Sa t’mira jip ajo Pokdhùr:fasule, krikomel e grur;lumit Ejani i erth nj’trrùr,u rruxhdhir si nj’llavatùr.Shum katundeve uj i dhame ‘falemnderit’ nëng na than.Mb’zëmer gjith kemi nj’gur,se nëng na ngit aì kundatùr:nd’ata bar e nd’at murzbardhjen trëmba me pelhùr.Nj’dhe me luca i gjer e i gjatnanì qindroj si nj’det i that;Ejanina ç’e kish mban,kur e kujton, vëhet e qan.

Po na për ujit nëng kem qami,kemi ver sa mund lami!Po Inzot ka t’e pënxonjte cila nacjun ka t’e dërgonj:se ndë kandina rri e mbjuar,Frasnita ësht e rrujunùar.Shëjta Makullat na e bekon e Shën Frangjisku na e mburo:tek butja e tek rrogjèa,rrofshit gjith sa rroj Noèa!


Bashkia e re e Frasnits

Ndër nj’mil nëndqind shtatdhjet e shtatbashkìn e re Frasnita pat:nd’daft Inzot, ka t’bënj hajdhìpër pjeq e për t’ri.Sanënga lehet nj’i kërshte,ndë bashkìt ëmri ka t’ver;e për gjith jeten, sa më rron,bashkia i biznjon.Edhe shkuar çë vdes,tek nj’liber kan pjes:gjella ë gjith e fërrnuar,po ëmri na qindron shkruar.Kushdo hin nd’at derbëft mir e mos paft vrer;Kush karta e penda kan maniòjenduart kan i luëzojen.Sa hje kan ata mbjegàte jan gjith ka shum vjet,jan pjot me rrspjete s’ësht njarì çë lik i fjet;jan gjith gjuh shqiptari,lëtì ë Pinuçi e Segretàri.Sindku ë dhënderr i rie e bekoft ajo Shën Mri!Për kët bashki ç’na u bë e ré,di katunde kan haré:nd’mes t’sheshit rri si ill,ka afer qish, skoll e sill.Tundu tundu ësht me drit,nd’faqet diellit Frasnit.Gjith t’dreqta jan kto fjal,ka ajer t’mir se ë nën nj’mal.Prrëz ka zotin Skarvalòn,


QINDVJETORI I MARIES MARKUT

ç’mbrëm e nat e bekon.T’e thash kët fjal, dhën Viçenxì, poka ç’na jemi gjirì.ësht edhe nj’gjitonì e re,u duhshim gjith me haré.Më posht ë nj’pond ç’shkon qina,na ndan Frasniten ka Ejanina.Po gjith te nj’liber jemi shkruar,pra gjith te nj’kopsht jemi vluar:aq poverjel sa të bget,gjithve ajo dit na pret.U nj’kënek për njëve doj t’ju thoja,zëmren gjithve doj t’ju gzoja,po t’e gjègjjet duaj shum her:për nj’milez vjet hijshit nd’at der!


Kandines soçall

Frasnit ësht një kandin e rétek nj’rahjith çë ka hje:ju thom ku gjëndet kjo kundrat,ësht mbi stacjunen Trepanat.Frasnita e Ejaninajemi soçra te kandina;po nd’ka t’shllonj deg e rrënj,vjaxhe llargu ka t’bënj.Vit për vit vjen më e mir,ma ka t’pir arbreshi e ltir;e ndëdhe vera ka t’firrnohet,te tjera nacjuna ka t’zbarkohet.Kët ver, kushdo e pi,nëng mbjaket se rri i ri:pìnie gjith, pìnie me amùr,se ju vë forc edhe kullur.Kur ë te qelqi bën drit,pini veren ç’bëhet Frasnit;se, kushdo e piu, buza i qeshi:pini veren ç’bën Arbreshi!


Tim biri

Ti gjègjem, birith, çë t’thot mëma sot.Tek deti vajte bëre një pasjàt:pé nj’vashez çë për tij qe nj’ill me drit,

sa buza jote mbjatu “mall” i thrrit.E zëmra tënde u hap si nj’arganètsa bilza mëmes time piç t’u ngjit.Kur motra jote t’njohu at vullndàt,at amiçixje vate e zu vet:e braçarti mbjatu për kunatëme një haré të madhe si ish ai det.Kur erdhe e m’e solle at novitàt,hareza ime ndir qiell m’u ngjit.T’thash: “Ki ësht një problem çë s’do ajùtse ka t’e zgjidhenj kush ka t’bënj jet!E u duhshi sembri mir si duhi sot,se mëmzes tuaj i ndëndet zëmra e sìt.Fërtùnzen ju e bekoftit Inzotsi ju e dishron ajo zëmra vet!Garòful u lithshit t’diz te një macète ju zgjithtit Krishti ktu e nj’milez vjet”!

* U rrexhistrar diten 5-8-1973. (shih ‘Katundi Ynë’,1996/4, Jeta Arbëreshe, 2014/78)

Studhjoni Gjuhen Arbreshe!

Di ç’kam t’ju thom, po mirrnie vesh:studhionie gjith kët gjuh arbresh:xënie t’vikrra, t’mesma e t’rea,se na e sualltim ka Morea:ndër ne e kndon edhe pjeqriazakonin ç’sualltim ka Arbria.Ndër Pashk tri dit vallja kndonprë haré se Inzot shëjtron:sa e zgjedhur kjo Frasnit,se nëng e lirej një vit!Ndër Pashk, qaca Skanderbekna mbjohet me t’ri e pjeq,me vashaz e me guanjùn,rraz e llaster e galùn;me mburrllete të stirartur,t’bardh si bora t’rrigamartur;qafen e mbjojen me ar,ki ësht zakon shqiptar.ësht një storje e gjat e arbrisht,ç’ndë ju e thoja t’tër, ju ngjethej misht!Kur vdiq Skanderbeku, hiri Turkia,ahìrna erthtin gjirìt ka Arbëria.Ka pesqind vjet ç’ë gjaku jon i shprishur, po kado vate arbreshi qe i dashur.Gjith t’folit ç’gjet arbreshi e mbsoj,po gjuhen e Dheut tij nëng e harroj.




Vjaxhi ndë Brasìllt

Gjegje, mëm e gjegje, tat,e ti, Frangjisku im kunat,edhe ti moter Margarit,se na di motra ndrrojem sit,e ç’kur dolle ka kjo Frasnitndër tru s’m’ikje nè nat né dit;tek zëmra nj’shertim m’dilpir vllezrit ç’i rrita si bil.I thom ‘bil’ se m’ká shum hjése t’voglit edhe sis i dhé.Edhe tatmadhi nd’at dhé rri,ç’e mbuluan trim të ri.Pènxka nd’at jet ai pat haree parkalesi e bin e i pé.Marjuçi e tha t’paren hér,tha: ‘Mëma nd’Merket ka t’bëj t’vér;mëm, ti kur do t’diçidhìresh,u t’jap vjaxhin e bëj t’partìresh’.U i thash:’Nd’duaj Krishti virtet,vjaxhin kish t’e pagùajem vet’.Ime ré m’tha: ‘Ti e pusdhòn,ma aì me vullndat t’e rrigallon’.‘U nd’Merket s’und vete gjë,se mëmentac nëng kam e lë!’.

Pra mangojen tri ka nj’qind vjet,na e muar Krishti e na la vet.U mbinjàrtin kater bilte më dirguan ndë Brasìllt.I ja’ bendhicjùna njer kur vdesse m’dirguan e m’mbjuan me turres:i kam bil pjot aficjùn,po i kisha tek njeter nacjùnse Tallja poverjele ë,kan ven llargu t’kustarjen gjë.I jati me haré m’dirgoisinju se më meritoi:prindin e tij u e pashirta,tridhjet e tri vjet e sufrirta.E kur gjith ftìgzit i spiçartim,me tim shoq u sallutàrtim;pir ca dit qe vet ndi shpi,pra i erth nj’e madhe kumbanjì.U tri dit mbeta me paizànen,më qelli e eca gjith Millànin.Tek aeropllani kur u hipa,graxjen Krishtit u ja lipa,Krishtit e asaj Shënmrì;thash:’Qellmni e prirmni ndi shpi!’.Trëmbësì fare s’kishase e dishrùar prindi isha.Kur m’dolla tek ai dhé,m’prit’tin gjith me shum haré.Kur me gjith timet u braçarta,un e rrstova e nëng qajta,ma, aq shum ç’u emocjonarta,m’u mbullì gola e u bragarta.Fra pajzàn edhe gjirì,ish një e madhe kumbanjì.Im kunat pjot me lligrìgjithve na qelli ndi shpi:nj’tries t’madhe priparartie gjith gjindjen e mbitarti.Mëma mb’deret ish e m’prit:kur m’pá, u vu e thrrit.Tha:’ Sa i math ësht ki rrigall,Krishti m’dirgoi bilen e pár!’.Thash:’Qetu, mëmë, e mos qa’,se nmos jam e prirem papà!’.Ashtu bëri buzen mb’gase dreq ka u erdh’e m’u qas.Partikullàr qe ai dhullùr,m’u gjënd mb’dor si nj’krietur.

Vasilit

Më shkepti nj’ill e më façoi mbi nj’rée pjot me drit u mbjua kjo gjitonì,se u kuqartit hënza e dielli e kini hjée zëmra juaj pa ngrën velur ju rri.ç’kur ishet t’viglil bët kët pënxate u rrit’tit me mall eme afet:jin’e duhi ju ka shum mot,sembri me sprënx t’ju vinej kojo dit.Krishti ju nisi ture ecur jetma te shpiza juaj papa ju suall sot;e prindi juve ju dha at urate fërtunzen ju e bekoftit Inzot.Ju dhëftit di jèmul te ki vite bëfshit një jatrua e një avukat.Se kët dit e prisjet sembri e sot ju erth hera:ju rrofshi dhjà sa rron buka e vera!

* U rrexhistràr ditën 5-8-1973. / Gjëndet te teza e llàurese A.Giordano,1975.


MARIA MIRANDA

Shortja m’e bëri pë shkat:pat rrija pesmbdhjet dit mbë shtrat,nëng mbeta pir mallatì,pir nxìtat krahu shum m’u frì.Sanënga ethja fort më lávajta San Pàull tek im vllà.Oj sa sodhisfacjun pata:njoha nipra, mbesa e kunata!Kado vajta m’bën lligrì:ja rrëstituìrt ajo Shënmrì!Gjith paizànet bellu i pé,gjithve nutixje t’mira i dhé.Mbesat San Paull sanënga m’pán,m’u hjodhtin ngrah e nëng m’lán:nat e dit fest m’bëjen:t’dia afer mua paj t’vij t’fjëjen.Kur balixhet m’pripararjen,me lot e me hjidhì m’qajen:duart ngrah nëng mund ja nxirjen,vesten ishen e m’e shqirjen.Si di bila m’sallutàrtin,zëmren time m’e thelàrtin.Grandìct e nipravet s’und i spjegarenj,nd’folsha nj’dit nëng e spiçarenj.M’bën hajdhì sa disha vet,m’qelltin e eca mal e det:pënxònie çë kuraxh paj t’bëjakur kish ikja, gjith t’i lëja!Se Krishti më na vú mbi dhénse kem shkojmi helme e pén.U, ç’kur u leva, shum shkova,m’dha forc e i durova:her parkalesa e her mallkovae ‘ogni tandu’ nj’vjersh e shllova.Sa i lik më ësht ki dhé,se, si do bën, i shajtur jé!U gjindjes t’liga maj i thé,tim shoqi e Krishtit kund i dhé.Isha pesdhjet e kater vjet,u nisa ture ècur jet:shkova qiell edhe dete kush m’ka mbidhje djallit i hrret.U e rringraxjarenj at San Lluçì,se m’i ruajti këta sì.U llaudhàrem njera sot,më aprìasu si t’dét Inzot!

(Vjaxh/Udhëtim çë Maria Markut bëri te viti 1972, kur kish54 vjet).

Kënek djepje / Për një bilë

Krishti më m’e dha kët bilez,e rriten mëma e e bën kopilez.Kur më erdhe te ki dhé,m’u mbjua shpiza me haré:sanënga ti ka jeta dolle,nder duart mamìjes më ju shllove;ajo, sa t’ruajti e na tha:“Nj’vashez t’mirez Krishti ju dha!”.It at t’priti me shum amur,Mëma t’priti me shum dhullur.Mamìeja mbjatu t’pastertoj,I dham mbrolat e të fashqoj;se Krishti xheshur të kriartima mëma gjith t’i rrigamarti.It at t’muar e të mbajtie pir harè u vu e qajti;mëma t’ruajti me hjidhì:s’t’mbajti se nëng kish fuqi;sa të ngau e të la,t’ren urat më t’e dha.Pra bashk me mëmen t’vun mb’shtrate bëre një gjumith të gjat.Pra bila u zgjua ture qare mëmza më u spamndàr.U ngre mb’bisht e t’muar mb’dore te stamahji të afròj:hapi gjin e të vu,e bila mbjatu sisen zu.Mëma zu e i këndoi:Thoj:”Bilez, kush të mbsoi?”.Pra erth ndrikulla e të mburllòie nd’ato dit të pagzoi.mëma kish pak qumesht te gjirie t’dha bukzen me val ulliri.Pra kur muaji errù,Mëma tek djepja të vu:mëma shurbiset kish t’i bëneje ndëpir shpi këndimin t’i zënej;thoj:”Qetmu, bil, se vet nëng jé,se ëngjllin tënd me tij e ke.Oj bi’ e oj bi’,ëngjlli tënd t’bën kumbanjì.Sonde ke t’bësh nj’gjum të gjat:s’ke t’qanjesh se ka t’fjër it at,se menat ka t’ver t’shurbenjse qunshtit s’biles ka t’ja bjenj”.


MARIA MIRANDA

Bila rritej dit pir dite prindit saj i qeshjen sit:“Sprënxa mëmes nëng ka t’qanj,se mëma skutinat ka t’ja lanj.Qetmu mall e qetmu fat,se nàni na mbjidhet it at”.Qanej e bila e nëng doj t’pij,mëma ç’kish bënej nëng e dij.Vajza ish smur e s’dij t’e thoje mëmza e qelli te jatroi.“Qetmu se it at vet’ e shurbene jatrìzit më t’i bjen”.Vajza m’u shërua njenjèe mëma e tata pjot haré.“Oj bi’ e oj bi’,mëma t’mban më se kta sì.Ti je e vogel e s’e di,më mir se mëma s’t’do njarì.Pra vjen hera ç’bëhe grua,ahirna ti di e m’e thua.It at më t’i bën shpite mëma më t’i bën stolìt.Mëma e tata të martone Zoti Krisht të bekonTata e mëma ka ti pretvet sa t’i qellnjesh rrspjet.Pra me mallin ka t’bësh jete kin gudhiri nj’milez vjet!Oj bi’ e oj bi’,drita tats e mëmes ti!Lulurù e bën kët mëmanga menat edhe nga mbrëma”.

* U rrexhistrar diten 20-5-1973 (shih ‘Jeta Arbëreshe’,78/2014.

Këngë martesje (e improvizàrtur / te vijillja marteses i këndojen nuses)

Moj ti lùleza vjoll,priparare at kamizoll,se ti menat ke t’vësh kuror.Menat dihet një dit me drit e vjen e t’merr ai malli ite më t’qellen nd’at Frasnit.Lë ti vìxezit ç’kee ke t’marrsh ata ç’gjën.Prir ti sizit ka it at,të t’e jar tij at urat:se edhe sonde fjë ti vet

e nesembrëma si të nget;edhe sonde je me prindin,se nesembrëma je me trimin.Nesembrëma, kur t’jet hera,me di sallàçe mbullihet derae te nj’kushin vëhen di krera.

* U rrexhistràr ditën 21-8-1973. / Gjëndet te teza e llàu-res e A.Giordano,1975.

Urime ç’bëjen kumbaret(të improvizàrtur, diten ç’vënë kurorë)

Gjegjni ç’ju thot ki kumbar:shlloni sìt nd’at autàr,se ë Krishti ç’ja thon Sallvatur:ju nj’bir e bëfshit Bonxinjur!

***Gjegjni çë ju thot kumbari:ju ngjit’t rrodhza te kulari;shini ju si kin t’amàrie tue nj’mil vjet ju kin skuqari!

***Kto kuror ç’ju vë mbi krieju i bekoftit Shën Mëria,Shën Mëria e Zoti Krisht:t’parin bir e bëfshit prift!

***Kto unaza ju vu ki zote mirrni vesh çdo ju thot:ndë sot firmen ju e vëni,menat s’kini më çë t’bëni!

***Rrofshiht e gëzofshite fare më mos u martofshit!

(* U rrexhistràrtin diten 21-8-1973. / Gjënden te teza ellàures e A.Giordano, 1975)


AKTET E KUVENDIT MBI VOREA UJKO (FERMË 2004)

Ko so v a e V o r e a U j k o s - s

dr.prof. Agim VincaUniversiteti i Prishtinës

Bardi i poezisë bashkëkohore arbëreshe

Poeti Vorea Ujko (emër letrar i Domenico Bellizzi-t, 1918-1989), bardi i poezisë bashkëkohorearbëreshe, botoi në vitin 1973, në Kozencë të Kalabrisë, përmbledhjen e vjershave me titull Kosovë.

Ishte ky libri i dytë me radhë i këtij poeti, i cili njihet edhe si autor i veprave: Zgjimet e gjakut(1971), Mote moderne (1976), Stinët e mia (1980), Këngë arbëreshe (1983) etj. Në Prishtinë, në vitin 1979,doli përzgjedhja e tij me titull Ankth, në përgatitje të poetit Ali Podrimja, kurse në Tiranë, në vitin 1990, ubotua vëllimi me poezi Hapma derën, zonja mëmë, i përgatitur nga Fatmir Gjata e Xhevahir Spahiu dhe ishoqëruar me një parathënie nga Nasho Jorgaqi.

Duke filluar nga vitet '70 Vorea Ujko do të jetë vizitor i shpeshtë i Kosovës (më vonë edhe iShqipërisë), kurse poezia e tij, e frymëzuar shumë herë nga kontaktet me atdheun e të parëve dhe me njerëzite tij dhe e shkruar në gjuhën letrare shqipe e jo në dialektin arbëresh, do të jetë e pranishme në masë tëmadhe në mesin e lexuesve shqiptarë si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë.

Mirëpo, si për ironi, përmbledhja e dytë e Vorea Ujkos, Kosovë, e cila, siç e thotë edhe vetë titulli,i kushtohej Kosovës, mbeti e panjohur për lexuesit këndej Adriatikut. Përse?

Një, për arsye se libri, në vend që të botohej në Prishtinë ose në Tiranë, siç do të duhej të ndodhtenë kushte normale, u botua në Kozencë, domethënë në Itali dhe, e dyta, për shkak se tirazhi i tij, edhe ashtui vogël, nuk depërtoi në Kosovë e as në Shqipëri, gjë që do të thotë se libri nuk arriti në duart e lexuesve tëcilëve u dedikohej.

Po ç'përmban në të vërtetë ky libër?Në përmbledhjen Kosovë të Vorea Ujkos janë përfshirë gjithsej 27 poezi lirike të formave, të

motiveve dhe të gjatësive të ndryshme, pjesa dërrmuese e të cilave ishin fryt i përjetimeve të poetit gjatëvizitës së tij në Kosovë, përkatësisht i përjetimit poetik të takimit me atdheun e të parëve, pjesë përbërëse etë cilit ishte edhe Kosova e shkëputur padrejtësisht nga trungu amë.

Tema e Kosovës dhe trajtimi i saj

Libri Kosovë, edhe pse nuk është, siç mund të pritet, një libër tematik me vjersha kushtuarekskluzivisht Kosovës, hapet me vjershën homonime, Kosovë.

Sikurse lirikat e tjera të librit, as kjo vjershë, pavarësisht nga titulli, nuk ka asgjë nga patosi dheretorika e poezive atdhetare. Ajo është një poezi lirike, pa fjalë të mëdha e të zhurmshme, por me nënteksttë pasur, bukuria e së cilës i detyrohet në radhë të parë gjuhës metaforike. Kosova në vizionin e poetitkonceptohet si vend ku ka: "hapa hijesh", "polipë të padukshëm", "labirinte nekropolash", "zëra tëkumbueshëm", "trokëllimë kuajsh" e ku "gjithçka dendësohet në trajta të papandehura". Në këtë botë tëçuditshme, që është shprehje e një realiteti grotesk, poeti endet si një somnambul që nuk di ku nis e ku merrfund udhëtimi. Duket sikur poeti i përmbahet asaj thënies së famshme të Didëroit: "Poet, ji i mistershëm".

Udhëtimi në Kosovë, në vendin e hijeve e labirinteve, është për poetin një udhëtim sa real aq edhefantastik, gjendje kjo që e shpreh më së miri stilema "ëndramend" (e sajuar nga fjala ëndërr dhe mend), qëështë një kompozitë origjinale e poetit.

I vetëdijshëm se tema e shkëputjes së Kosovës nga trungu i vet dhe e mbetjes së saj në robëri ishtenjë temë tabu dhe se autoritetet jugosllave, përfshirë këtu edhe ato kosovare, nuk do t'ia falnin as më tëvoglin "provokim" të kësaj natyre, Vorea Ujko do t'i shmanget trajtimit të drejtpërdrejtë të kësaj teme. PërKosovën ai do të flasë me një gjuhë kryesisht lirike, duke shprehur në radhë të parë dashurinë për njerëzit


AGIM VINCA

e saj dhe duke evokuar të kaluarën historike, kur stërgjyshërit e poetit dhe të vëllezërve të tij të një gjaku,fatosat ilirë e arbër, falë qëndresës së tyre me kordhë e shpatë, por edhe me gjuhë e art, arritën t'i mbijetoninrrebeshet e kohës dhe t'i shpëtonin rrezikut të asimilimit.

Libri Kosovë hapet me kushtimin "Vëllezërve të Kosovës/ me zemër arbëreshe" dhe me njëparathënie të shkruar italisht, në të cilën autori thekson se pjesa dërrmuese e vjershave të përfshira në këtëlibër kanë lindur gjatë një qëndrimi të tij të shkurtër në Kosovë.

Fjala vëlla, vëllezër, është një nga fjalët më të shpeshta në vargjet e këtij libri. Në shtegtimin e tijnëpër viset shqiptare (pas Ulqinit, ku do të qëndrojë disa ditë, Vorea do të vizitojë Prishtinën, ku do të njihetme shumë shkrimtarë e intelektualë kosovarë), poeti takon kudo vëllezër e motra që flasin si ai, që këndojnëkëngë e hedhin valle shqip, që pinë raki të fortë e mbajnë plis të bardhë në kokë.

Ulqini - nuse dhe motër

Në vjershën Ulqini, pasi këndon bukurinë e rrallë të këtij qyteti bregdetar shqiptar, në rrugët e tëcilit gjen rrugët e vendlindjes dhe kujtimet e fëmijërisë (Nëpër rrugët e tua/ unë gjeta rrugët e mia), poetie mbyll rrëfimin poetik me vargjet:

... tek ti do të kthehem.Për ta shuar etin e shpresaveta fuqisoj ndiesinë e vëllezërve.

Në atmosferën e ngrohtë të qytetit bregdetar (të ngrohtë jo vetëm nga pikëpamja fizike, por edheshpirtërore), të cilin e karakterizon me metaforën tradicionale shqiptare të bukurisë dhe të mirësisë: nusedhe motër (Po ti je nuse apo motër?), poeti e ndien veten si një "kusar që vjedh visare" (Ulqini sonde). Nëkëtë qytet, ku "të gjitha rrugët bien në det" (Pamje), poeti e ndien më shumë se kudo bukurinë e jetës dhezbulon se jeta dhe vdekja janë të vërteta (Befas këtu).

Në vjershën me titull Muzikë (një nga poezitë më të bukura të librit), poeti shkruan:

Këtu unë s'kam shtëpidhe nuk ndihem i huaj.Në ballë do ta puthjavashën që troket në derëdhe pyet në gjuhën timenëse dëshiroj një kafe.Ndoshta ajo mendonse gjuhën e kam nxënëpër udhëtim nëpër botëdhe nuk e di fshehtësinëqë çelet nga gjaku.

Situata që fikson poeti në këto vargje është aq e gjallë e pikante, saqë vargu nuk ka nevojë përasnjë stoli poetike. Vetëm në dy vargjet e fundit poeti e sheh të udhës të përdorë një figurë, një metaforë:metaforëm e fshehtësisë që çelet nga gjaku. Subjekti lirik nuk di si ta shprehë ndryshe të fshehtën që ndrynnë vete: të fshehtën e të qenit i një gjaku me vashën ulqinake që i sjell kafe dhe që mendon se mysafiri e kamësuar shqipen si turist.

Metafora e "gjakut të shprishur", aq e shpeshtë tek arbëreshët, shpalos një nga lajtmotivet e poezisësë Vorea Ujkos: motivin e entitetit arbëresh, të qenësisë arbëreshe. Gjaku dhe gjuha janë dy nga shenjatqenësore të kësaj përkatësie. Pranë tyre qëndrojnë emri dhe plisi, dy tipare po ashtu thelbësore të identitetitkombëtar e njerëzor.

AGIM VINCA


Në vjershën me titull Raki, subjektin lirik e shohim të shkojë në pijetoren e njeriut që quhet Shpenddhe që mban plis në kokë. Një gotë raki buzë detit, në orët e mbrëmjes, në qytetin e stolisur me "stringlaari", bën që poeti t'i shikojë kodrat si shekujt, kurse deti, i gjithpranishëm në vargje, t'i duket si një kujtim:

Tash edhe detiështë vetëm një kujtime i shikoj kodrat posi t'i shikoja shekujt.

Njeriut të urtë e fjalëpak, që ka lindur dhe do të vdesë "me kësulën e bardhë mbi kokë", poeti idrejtohet me fjalën "vëlla" dhe e fton pranë vetes. (Vjersha Ulu mbanë meje).

Vorea Ujko është poet që i do njerëzit, jo vetëm ata të gjakut të tij, por njerëzit në përgjithësi.Ideologji e tij është dashuria e jo urrejtja. Në vjershën Kudo që të jesh shprehet dashuria e poetit për njeriun;gatishmëria për t'ia zgjatur atij dorën e ndihmës dhe të miqësisë në çdo situatë dhe sidomos në situata tëvështira:

Kudo që të jeshnë mërgim a në burgi etur a i urëti arratisur i përndjekuri dërrmuar i përmbysuri përbuzurti je vëlla i dashur.

Vargjet e mësipërme tregojnë se kontrasti është mjet shprehës të cilin poeti di ta përdorë memjeshtëri. Fjalët: mërgim, burg, i etur, i urët, i arratisur, i përndjekur, i dërrmuar, i përmbysur, i përbuzur -zgjojnë asociacione për fatin e njeriut në kohë dhe hapësirë. Në qoftë se këto vargje, që përmbyllen mefjalën "vëlla", lexohen në lidhje me titullin e librit (Kosovë) dhe me kushtimin e vënë në krye të tij (Vëllezërvetë Kosovës/ me zemër arbëreshe), rezulton se ato u atribuohen në radhë të parë "vëllezërve kosovarë".Rrethanat historike dhe aktuale, politike dhe shoqërore, shkojnë në favor të këtij pohimi. Por poeti ruhet, sithamë, që të mos bjerë në kundërshtim me ligjet e vendit ku jetojnë vëllezërit e tij të përndjekur e të përbuzur,në mënyrë që të mos ia mbyllë dyert vetes, duke i bërë të pamundura vizitat dhe kontaktet që ia mbajnëgjallë shpirtin dhe artin.

Në vjershat Tue pritur trenin dhe Hakmarrja trajtohet tema e mërgimit, gjegjësisht e gjakmarrjes.Në të parën, ideja e largimit nga atdheu sugjerohet me anë të figurës së trenit si simbol i qytetërimit modern,ndërsa në të dytën, në frymën e vajtimeve popullore jepet figura e një nëne arbëreshe e cila hakmerret përtë birin e vrarë. Vjersha ka të gjitha elementet e një balade: muaji janar, nëna plakë, djali i vrarë, vrasja egjaksit nga plaka me thikë, vdekja e nuses së tij nga pikëllimi, tre varre dhe tre kryqe përmbi, por porosiaedukative në fund jepet në mënyrë tejet deklarative:

mos u vritni ju Shqiptarëtë gjithë jini një farë.

Vargjet e mësipërme tingëllojnë, do të thosha, tepër çajupiane për një poet-dishepull të shkollëspoetike deradiane, stilin e të cilit e karakterizon parimi i ashtuquajtur "i aisbergut", pra nënteksti e jotransparenca.



Figura e Jan Pallahut

është e natyrshme që në një libër kushtuar Kosovës, qoftë edhe në një kohë relativisht të qetë, siçishte fillimi i viteve '70, kur në Kosovë zotëronte një qetësi relative, ndonëse burgjet jugosllave ishin përplottë rinj shqiptarë, të kishte edhe një poezi kushtuar një figure që sakrifikon veten për një qëllim të lartë. Fjalaështë për figurën e martirit çek Jan Pallah, i cili, në shenjë revolte ndaj pushtimit të vendit të tij nga trupatruse, dogji veten publikisht në një nga sheshet e Pragës në verë të vitit 1968.

Vjersha është një akuzë ndaj atyre që e detyruan djaloshin çek të digjej për t'u shndërruar në një"vrujtim drite", që prish "qerret e armatosura" (aluzion te tanket ruse); në një pishtar, që gris natën (robërinë)dhe ndez shpresën për të ardhmen.

E lexuar nga perspektiva e sotme, vjersha kushtuar një figure siç ishte ajo e çekut Jan Pallah, kaedhe një mesazh: Kosova i kishte pasur dhe do t'i kishte akoma më shumë në të ardhmen Jan Pallahët e vet,madje në përmasa shumë më të mëdha se ç'ishte akti i '68-ës në sheshin Vjençesllav të Pragës!

Dy krijimet më të mëdha poetike të vëllimit Kosovë janë: Gjergj Pllumbi dhe Këngë arbëreshe.Përveç me sasinë e vargjeve, pra të tekstit, këto dy poezi shquhen edhe me informacionin artistik që i ofrojnëlexuesit, secila në mënyrën e vet.

Një variant i Orfeut shqiptar

Vjersha Gjergj Pllumbi t'i kujton rapsoditë popullore arbëreshe. Në të poeti portretizon figurën enjë rapsodi popullor, Gjergj Pllumbit, i cili është një variant shqiptar i Orfeut antik. Nuk e dimë nëse "vojvodëGjergj Pllumbi", si e quan poeti heroin e tij, është figurë reale apo e imagjinuar, gjë që, tekefundit, është eparëndësishme, por mund të themi se autori e ka vizatuar atë me ngjyra të gjalla. Gjergj Pllumbi është njëmalësor me "kraharor leshatak" e fytyrë "të djegur nga dielli"; i veshur me një "xhypun të kuq" e "xhimuzashprej ari", i cili, sa herë që e rrok malli i këngës, rrëmben lahutën dhe me tingujt e saj ngjall çdo gjë përreth.Përjetimin e thellë të këngëtarit në çastin e frymëzimit poeti e jep me anë të foljeve kafshoj e lëmoj.

Jehona rrjedh prej gishtaveqë kafshojnë a lëmojnë telinsi frushkullim gjaku të kuqa si burim uji të kthjellët.

Këngën magjepsëse të Gjergj Pllumbit, sikurse edhe atë të pararendësit të tij grek, Orfeut, apo edhetë ekuivalentit të tij finlandez Vejnemejnen, e ndiejnë jo vetëm njerëzit, por edhe natyra, gjallesat, gjësendet.

Këndojnë bjeshkët, këndojnë shtigjetkrojet zhurmuese, llakat hjezore.Pylli i tërë fillon simfoninë...

Me tingujt e melodisë së tij rapsodi ringjall kohëra, njerëz, pamje e zakone, të mira e të këqija:

Ti ringjall stina të kadalshmedashuri të mëdha vetmitarerreptësinë e epsheveE në heshtjen e natës besën dhe hakmarrjen.

Rrëfimi poetik rrjedh lirshëm, si ujëvarë, në vargun e bardhë, të parimuar, të rapsodive të lashta



shqipe, që arbëreshët i morën me vete si thesar kur u larguan nga vendi i tyre. Doemos që poeti shpalosemocionet që përçon kënga për bëmat e heronjve në shpirtin e njerëzve, madje edhe pasi merr fundekzekutimi i saj.

Tash gjithçka hesht.Rreth tij dhe neve ditaluan valle të zbrazme.Por na qëndron kënga joteqë të ushqejë shpresën tonësi gjurmë udhëtimi në kohë.

I edukuar në frymën e poezisë së De Radës, të Serembes, të Santorit e të Skiroit, por edhe të këngëvepopullore arbëreshe, Vorea Ujko në këtë vjershë ngre lart forcën dhe bukurinë e artit të madh gojor, i cili kakultivuar, gjatë shekujve, ndjenjën e të bukurit tek njerëzit dhe ka mbajtur gjallë kujtesën e tyre historike,por edhe vullnetin për jetë.

Rikrijimi i atdheut shpirtëror

Krijimi mbase më i rëndësishëm i këtij libri është cikli Këngë arbëreshe. I përbërë prej dhjetëkëngësh, që i përshkon një frymë e përbashkët, ky cikël ka strukturën e një poeme lirike. Rrëfimi zhvillohetnë vetën e dytë:

Ti vjen nga deti i kaltër...Ti vjen nga tokaku fjalët janë të lashta...Ti jeton dhe ecën...Ti nuk thua fjalë.

Me anë të përsëritjes së përemrit ti poeti arrin disa efekte kuptimore dhe estetike; sajon figurënstilistike të anaforës, organizon ritmin e vargut, përforcon idenë e qëndresës, apostrofon figurën e arbëreshit.

Struktura tematike e këtij cikli sajohet nga disa motive: motivi i qëndresës, motivi i mërgimit,motivi i luftës për liri, motivi i së ardhmes etj. Ndër më kryesorët është pa dyshim motivi i luftës dhe iqëndresës, që artikulohet fuqishëm në vargjet:

Ti vjen nga tokaq'askush s'e zotëroi.

Në këto dy vargje jepet thjesht, por bukur, përmes një sinteze të fuqishme figurative, ideja erezistencës, që përbën thelbin e historisë shqiptare.

Shqipëria ka qenë gjatë shekujve objekt lakmie e sulmesh të pareshtura të armiqve të ndryshëm, tëcilët jo rrallë kanë arritur ta pushtojnë me forcën e armëve, por askush s'ka mundur ta mposhtë përgjithmonë.

Poeti këndon "këngë arbëreshe" për atdheun e të parëve, të cilin dëshiron ta rikrijojë në imagjinatë.Poetët shqiptarë gjithmonë kanë tentuar ta rikrijojnë atdheun shpirtëror të shqiptarëve të ndarë e të copëtuarnë disa shtete dhe të shpërndarë kahmos nëpër botë.

Figurën e arbëreshit poeti e cilëson me metaforën kuptimplote "rrënjë e fortë". Arbëreshi i VoreaUjkos është "rrënjë e fortë", por edhe "ironik dhe fatos", veti që e karakterizojnë karakterin e tij të gjallë eaktiv, por edhe kontradiktor.

Jeta e arbëreshit rrjedh mes tokës e detit, që janë dy nga fjalët kyçe të poetit.


AGIM VINCA

Gjithmonë para syshtokë për të shatuardet për të emigruar.

Dihet se arbëreshët u larguan nga toka e të parëve për në Itali nëpërmjet detit. Deti është fati dhefatkeqësia e tyre. Mirëpo, falë vitalitetit të tyre fizik dhe shpirtëror, ata e ruajtën me shekuj identitetin e vet,duke sfiduar kohën dhe rrethanat.

Motivi i tokës dhe i detit bashkëjetojnë si bineqtë siamezë. Deti në poezinë e Vorea Ujkos shfaqetjo vetëm si dekor, por edhe si një forcë demoniake e historisë. Si një binom i ngjashëm, i pandashëm, shfaqenedhe "fryma dhe gjaku". Fryma dhe gjaku i arbëreshit kanë shijen e tokës, të lisave, të maleve dhe mbi tëgjitha të luftës.

Në këngën e gjashtë del figura e gjelit dhe e kukuvajkës, që ngërthejnë në vete simbolikën e zgjimitdhe të fatkeqësisë jo në planin individual, por në atë kolektiv.

Në këngën e tetë himnizohen këngët dhe vallet arbëreshe, në të cilat "ndrit trimëria", ndërsa rrëfimimbyllet me imazhin e heroit që mposht erërat dhe vazhdon rrugën drejt "ëndrrave të mëdha".

Cikli Këngë arbëreshe, edhe pse flet për vuajtjet dhe sakrificat e shqiptarit në mbrojtje të tokës,jetës dhe lirisë, mbyllet me një vizion të kthjellët e optimist, që shenjohet nëpërmjet fjalëve: diell dhe agim.

Një agim i madh të pret ... Do të jetë një agim i kthjellëte gjithçka do të këndojë në diell.

Poezia mbyllet me vargun: Tungjatjeta, more vëlla!, ku shprehja e bukur shqipe, tungjatjeta,përdoret jo vetëm në kuptimin e përshëndetjes me dikë, por edhe të të falurit për gjithçka që ka bërë ai.

Vizioni optimist për të ardhmen artikulohet akoma më qartë e më zëshëm në vjershën përmbyllësetë librit, Jeta e re. Optimizmi i kësaj vjershe shprehet jo vetëm me titullin (që përputhet me atë të revistësletrare Jeta e re, bashkëpunëtor i së cilës qe edhe Vorea Ujko), por edhe me përsëritjen e fjalëve, që i ngjanpak a shumë një loje:

Jeta e re, jeta e repo do të vijë, do të vijë.Na e duami, e duami...

Nga një takim me poetin në Mitingun e poezisë në Gjakovë (duhet të ketë qenë viti 1979-80),mbaj mend se duke e komentuar titullin e vëllimit të tij me poezi të zgjedhura të botuar në Prishtinë, Ankth,Vorea pat shprehur mospajtimin e tij me të me fjalët: Ankth - po, por edhe shpresë. Ankth dhe shpresë...

Ky pozicion dhe kjo ndjeshmëri, e ankthit dhe e shpresës, tipike për poezinë arbëreshe nëpërgjithësi, shpreh thelbin e poezisë së Vorea Ujkos, kredon e tij.

Çështja e botimit të librit

Përmbledhja Kosovë e Vorea Ujkos, një libër i hollë prej 55 faqesh, doli nga shtypi në Kozencë nëtetor të vitit 1973.

Po përse një libër që mban në ballinë emrin Kosovë nuk u botua në Prishtinë? A ishte i interesuarpoeti që ta botonte atë në Kosovë dhe a bëri farë përçapjesh në këtë drejtim? Natyrisht që po.

Në parathënien e librit nuk thuhet asnjë fjalë lidhur me këtë çështje, por nga burime të tjera mësojmëse poeti u përpoq ta botonte këtë libër në Kosovë, por nuk pati sukses.

Për këtë çështje Vorea flet në dy letra dërguar poetit Jakup Ceraja në vitin 1971.


AGIM VINCA

Në të parën, që mban datën 18 maj 1971, pasi e njofton kolegun e tij të penës me punën që kishtebërë e po bënte për përgatitjen e librit (...këto ditë punova mbi veprën: Këngët e Kosovës. E shkurtova,ndërrova mendime, e limova, e stolisa), i drejtohet me këto fjalë: "A ka mundësi me botue tek "Rilindja"Këngët e Kosovës?"

Ndërkaq, letrën e dytë, të datës 17 dhjetor 1971, në të cilën, sikurse edhe në të parën, ngrihen edheçështje të tjera, që nuk janë objekt i interesimit tonë në këtë rast, e mbyllte me fjalët: "Çfarë lajmi ngaRedaksia për "Këngët e Kosovës"? Akoma nuk di asgjë. Në qoftë se nuk ka mundësi që të botohet, të lutemqë të më kthehet dorëshkrimi".

Nga citatet e mësipërme shihet qartë se Vorea Ujko ishte tejet i interesuar që libri i tij Këngët eKosovës të shihte dritën e botimit në Kosovë, për ç'gjë i kishte dorëzuar botuesit dorëshkrimin e tij, por dotë përballet me murin e heshtjes dhe të refuzimit.

Nuk dimë si janë zhvilluar punët më tutje, por dimë se ky libër nuk u botua në Prishtinë as më1971 e as më vonë. Poeti Jakup Ceraja, i cili përballej me vështirësi të shumta edhe për botimin e vepravetë veta, nuk ka mundur të bënte më shumë sesa ta transmetonte dëshirën e kolegut të tij arbëresh tek ata qëvendosnin për këto punë. E ata, me gjasë, të interesuar që t'i ruanin pozitat në të cilat ndodheshin, nuk donintë rrezikonin duke botuar një libër me poezi për Kosovën të një poeti arbëresh që jetonte në Itali, ku të parëte tij ishin shpërngulur prej shekujsh, po që vazhdonte të shkruante poezi për një pjesë të atdheut të të parëve,Kosovën, në një kohë kur këtë nuk e bënin, së paku jo në atë mënyrë, si pasojë e censurës dhe autocensurës,as vetë poetët kosovarë.

Vetëm në tetor të vitit 1973 poeti gjeti mundësinë që ta botonte në Kozencë librin e tij, tani metitull pakëz të ndryshuar: Kosovë.

Përmbyllje

Libri Kosovë i Vorea Ujkos u shkrua dhe u botua në një kohë kur për Kosovën flitej e shkruhej farepak jashtë kufijve të saj. Edhe pse ky libër nuk është një përmbledhje tematike kushtuar Kosovës, ai paraqetnjë kontribut në trajtimin e temës së Kosovës në poezinë tonë. Vetë emërtimi i librit me këtë titull, Kosovë,në një kohë kur Kosova ishte ende temë tabu, kishte kuptimin dhe simbolikën e vet.

Kosova në vizionin e Vorea Ujkos shfaqet si një vend kontrastesh e hije-dritash, ku poeti sillet sinjë somnambul. Me fjalë të tjera, Kosova e Vorea Ujkos është një vend ku sundon misteri dhe e panjohuradhe ku s'dihet ç'sjell e nesërmja.

Sikurse poeti çam Bilal Xhaferi, i cili për Kosovën këndonte nga Amerika, pa e parë kurrë me sy,edhe Vorea Ujko, i cili për Kosovën shkruan nga Italia, pasi kishte vizituar viset e saj, nocionin Kosovë nuke përdor në kuptimin administrativ politik, por në kuptim historik etnik. Kosovë për të është jo vetëmPrishtina e Mitrovica, por edhe Ulqini e Tivari.

Ndryshe nga Kuteli e Kadareja, Vorea Ujko i qaset temës së Kosovës në mënyrën e vet, ujkiane.Poezitë e librit Kosovë nuk janë poezi militante të tipit të Poemit kosovar, të shkruar rreth tridhjetë vjet mëparë (1944) e as poezi politike intelektuale të tipit të Terrori në Kosovë, të shkruar rreth njëzet vjet më vonësi refleks i ngjarjeve të vitit 1981. Më shumë sesa notat luftarake e atdhetare, ato i përshkon një ndjeshmërie hollë lirike dhe një shprehje poetike gati skofiare.

(2004)



Giuseppe Schirò Di Maggioka hora e Arbëreshëvet (Pa)

Tue pasur përpara syvet shembullin e “kthimit” të Odiseut, të çilin ngë mënd t’e lënjë mbi nj’anë kush dotë flasënj për “kthime”, çë nga shkrimtarët e poetët më të vjetër, me rizultate letrare të shkëlqyeshëm ngaOdiseu i Dantes te Odiseu i Foskolit, i Tenysonit, i Paskolit, i Xhoisit, ngjera te “horcynus orca” i StefanotD’Arrigo e te “L’ignoranza” (mosnjohja) e Milan Kunderas, dishironj të flas për “kthimin” e njëi arbëreshitë ndritur, të poetit Vorea Ujko, te dheu i të Parëvet.

Fjala “kthim” nënkupton një “ikje”, një “mërgim”. “Priret”, “kthehet” vetëm kush “u nis e vate”. homeri idha përjetësi kthimit të Odiseut te Itaka e tij, tue i dhënë kësaj ndodhje, kësaj ngjarje, vulën e parëlindjes:të parëlindur, Odiseu e Itaka, të të gjithë të mërguarvet të çdo kohje e të të gjithë mëmëdheravet të lënë, tëëndërrijtur e të gjetur pameta.

Largësia e Odiseut nglatet për njëzet vjet; “mërgimi” i trashguar i arbëreshit nduris nga pesëqind vjet. Si mënd të jetë i mundshëm një “mërgim” pesëqind vjetësh? Në marrjëm ndodhjen e hebrenjvet, mërgimi

i tyre ja shkoi dymijëvjeçarëvet. Ndodhje e vetme te historia e njerëzvet. Prapa hebrenjvet vijëm na:arbëreshët. Një shkrimtar shqiptar i mërgatës, i diasporës, vuri arbëreshët përkrahu hebrenjvet për qëndresëne “kujtimit” e të “mallit” për atdheun. “Vitin çë vjen në Jerosolim!” urojën hebrenjtë e mërgimit. “O e bukuraMore”, këndimi ynë i flamurit, ka gjithë foljet në kohën e tashme: “atje ‹‹kam›› u zotin tatë, atje ‹‹kam›› uzonjën memë, atje ‹‹kam›› edhe tim vëlla”. Folje në kohën e tashme: sikur se thua “sapo mënd, ka priremi”.E foljet në kohën e tashme ndurisjën nga pesë shekuj.

Ai i Arbëreshëvet ka klënë një mërgim të veçëm, megjithëse ngë ë i vështirë të ndëlgohet. Arbëreshët duanmirë dheun ku gjetën strehë, Italinë, luftojën për atë te ndodhjet e shumta të historisë së tij, dishirojën eshërbejën të e kenë të lirë, të paravur, demokratik; e megjithatë duan mirë dheun çë lanë; e, edhe se mevjersh romantik, i këndojën atij, çë qëndron i paarrënë për pesë shekuj, por dashur mirë me një nostalgji çëshkon në trashgim bres pas brezit.E në për “eredità d’affetti” duhet të flasjëm, poetët janë ata çë i trashguan të gjitha “ndjenjat” e i kënduan

e i shkruajtën sa të ishën lënë në trashgim e edhe sot të jenë lënë në trashgim për jetë të jetëvet. Por gjithëpopulli arbëresh ka klënë poet, çë kur, jikur nga dheu-mëmë, zuri fill të këndoj poezinë e nostalgjisëkombëtare çë ka titull “O e bukura More.”Vorea Ujko merr në trashgim gjithë një popull, e nga ana e tij lë në trashgim gjithë një popull. Ai ulërin

dashurinë e tij ndaj mëmës së vjetër, çë sot vend i përpiktë i gjeografisë, Shqipëria, por më parë idealizuarglatë pesë shekujvet te “Morea”.Vorea Ujko ngë “priret” njize te Itaka-Shqipëri. Ai e ëndërrin e e sheh së llargu, te një udhëtim të qasuri, nëKosovë: “E zemra del / dritareve liqenesh / të Shqipërisë së afërme... / Të fal prej së largu / o Shqipëriaime!” (Stinat e mia – Corigliano Calabaro, 1980). Në Kosovë zëmra e trutë i dhizen me dashuri kur poeti shihet në mes të vëllezërvet. Te rivista “Zgjimi” i

viti 1973 - n. 3, te një artikull me titull “Il mondo sommerso di Vorea Ujko” me firmë E. Brutius, zgledhjëmlitisht: “L’incontro con gli albanesi della Kosova si è trasformato in un momento di grazia, che ha fattovibrare il poeta. Il suo mondo sommerso si scuote ed esplode in una tempesta di lapilli infuocati...”

Pra, kur ndëvonë poeti merr breg në Shipëri, ndërsa këndon si lutje: “Duke ndjekur gjurmët e shtërgjyshërve

Poezia e ‘k thimit ’ te Vorea Ujko(Shkruar arbërisht e zgledhur, lexuar te “Convegno Internazionale ‹‹L’Opera Letteraria di Vorea Ujko – Vepra Letraree Vorea Ujkut ›› - 1 Maggio 2004 – Firmo (Cosenza)”



/ kam ecur pesëqindvjet / me këngë arbëreshe në buzë” (Këngë arbëreshe – Tirana, 1982), i ikuri historik çësjell barrën e nostalgjisë të aqë viteve llargimi, i paraqitet “Mëmëdheut”: “Unë jam biri yt shkapërdhar / qëkthehet te vatra e vjetër / që të hajë bukën e mbrume / mbasi të gjitha krahinave / u sprovoi llurbët e hidhët..”.(Këngë arbëreshe, faqe 15). Sipas meje te momenti çë këndon këta vjershe të shkëlqyer, Vorea ka në mendjedy poetët më të mbëdhenj të të gjithë qëronjvet: homerin e Danten.Mbiemri “shkapërdhar” isht “homerik” për gjerësinë e shëmbëlltyrës çë jep, për plotësinë e kuptimevet çëshpreh, por jo vetëm, sepse ë “homerik” edhe për sintezën e dhjetë vjetëve udhëtimesh për dejt të Odiseut,çë për ne janë ndodhjet e pesë shekujvet llargimi nga mëmë-dheu i lashtë. “Shkapërdhar” pikë për pikë siOdiseu. Mbiemër i goditur, i nxurrtartur. çë më duket se përmbleth edhe atë vjersh i Foskolit te soneti “AZacinto”, kur për Odiseun thotë: “...bello di fama e di sventura”. Për mua “shkapërdhar” duhet të jetë pjerrëlitisht me “bello di fama e di sventura”!E pra referimi i Dantes: “të hajë bukën e mbrume” (Këngë arbëreshe, faqe 15), çë, ndryshe nga Dante çë

ng’u pruar më te dheu i tij, Firence, na te momenti i kthimit te dheu-mëmë, dimë “quanto sa di sale” “bukae mbrume”, çë ngë isht “lo pane altrui”, të bushkarësh, të fitosh nën shtrëngimin të “zbresësh e të hipëshshkallët e tjerëvet” “lo scender e il salir per l’altrui scale”, por “te vatra e vjetër” (faqe 15) çë do të të presënjsi bir i gjetur, ashtu si Dante do të kish dishiruar të ish pritur në Firence.Lirika “Mëmëdheut” mënd të jetë Odisea jonë e përmbledhur, këndimi i dheut çë vemi e gjejëm pameta, tëçilit i rrëfyhen ndodhjet e jetës “mbasi të gjitha krahinave / u sprovoi llurbët e hidhët” (faqe 15) ngjera çëbëhet plak te fytyra, por krenar se u mplak ashtu për t’i bërë ballë gjellës: “në flokë krenar / e shikon daljene thinjës” (faqe15): çë pra ë Odiseu i mplakur nga fati i keq.Te “hapma derën, zonja mëmë” (Tirana 1990) me të njëjtën vlerë semantike të mbiemrit “shkapërdhar”

përpjekjëm “endacak”: “Ti (Shqipëri – n.e.r.) paske qenë dhurata / që nuk bleva te pazaret / por më vinte kagjaku, / gjithmonë e kërkuar / te vorbulla e jetës endacake” (hapma derën..., faqe 19).

Përpara dheut si “mëmë” poeti thotë “u ktheva fëmijë”, si në të zënit fill të poezisë kish thënë “biri yt”.Fjalë kliç, i shoh u: “mëmë”, “bir” e “fëmijë”. Ti mëmë Shqipëri hapëm zëmrën tënde përse u jam jyt bir,bir i kthyer fëmijë; në kthehem, në bëhem femijë ti je shtrënguar të më preç pa edhe gjymsë ndërdye e pamënuar.Te shumë poezi të Voresë ndodhen fjalët “fëmijë” e “bir” lidhur me fjalën “dhe” vërejtur e ndier si “mëmë”.Vorea i ka bërë vistë, vizitë, më shumë se një herë Dheut të të Parëvet. Te një te “kthimet” zë pameta fjalët“nënë” e “bir”: te poezia çë i jep edhe titullin përmbledhjes “hapma derën, zonja mëmë”, këndon: “Edhesivjet, moj nënë, / nga mërgimi i shkretë / më dogji malli për ty / Unë e di që ti e pritje / birin tënd të largët.”E mbyll poezinë me përsëritjen, la ripetizione, e emrit “mëmë” arbërisht e shqip, sikur se thua: “jam dy herëbir yti”: “...hapma derën, zonja mëmë / se yt bir jam unë, o nënë” (hapma derën..., faqe 19).Fjalën “bir” në lidhje me dheun “mëmësor” të lindjes e gjejëm me të njëjtën bukuri te soneti “A Zacinto” iFoskolos: “Tu non altro che il canto avrai del figlio / o materna mia terra”.Desha apostafat të kujtoja Odiseun dhe Foskolon, përçë me Vorenë mbylljën trekëndëshin, il triangolo, e

vendevet për të çilët flasjëm, aqë ndanëz, aqë afër, se duken të ngjitur, të Itakës, të Zante-Zacinto, të Moresë-Shqipëri. Si mënd t’jetë kurrë se ata vende janë aqë magjiplotë se nga natyra e tyre buron një nostalgji çëngë mënd të durohet (buron “una insostenibile nostalgia”)? Zë pameta fjalët “bir” e “mëmë”, përçë si arbëresh i horës së Arbëreshëvet, dishironj të përmend poemin

“Këthimi” të bashkeqytetarit tim, poetit të madh Xhuzepe Skjiro (1865-1927). Ai te poemi, çë mban mëshumë se 4.000 vjershe (vargje), i shkruan kështu ndjenjat “biri” çë i ziejën te zëmra te “të kthyerit” nëShqipëri pas aqë shekujsh të trashëguar: “Tokë e shëjte e vendit t’vjetër / djep i trimavet luftarë, / çë lanëembër të pasosëm... / e nga t’ tsilët vet buronj .../ unë bie të t’ puth, më gjunjë / e me fakje të përmystë / rrime nder tue derdhur lotë / po si bir në gji të s’ëmes. / U të falem tokë e dashurë, / çë me t’dashur e me mall/ më përet, akjë sa ndienj / se përbrënda ke një dridhmë / çë munt t’ ket një mëmë vetëm / kur ndë krahë emban t’ shëndosht /... / atë djalë t’ dishiruam / çë kujtonte si të vdekur.” (Kthimi”, faqe 8, vv. 1-19 – Olschki,


GIUSEPPE SCHIRO’ DI MAGGIO

Firenze, 1956).Ish koha romantike e rilindjes së historisë tënë, ajo në të çilën shkruaj Xhuzepe Skjiro. Por të ndierit arbëreshpër Morenë-Shqipërinë qëndroi i pandërruar, megjithëse ka ndërruar teknika e shprehjes te të shkruarit.Poetët arbëreshë, çë patën fatin e privilegjin të “prireshin” në Shqipëri, të “prireshin” jo të “vejën”, kanë

kënduar ndjenjat, sentimentet, e tyre të përpjekjes me Dheun-mëmë, me poezi të vlefshme. Edhe u fola për “mëmë” e për “bir”, kur te prilli 1984 “u prora” për të parën herë në Shqipëri. “Në prag tëderës sate, / o shumëvjeçare Nënë më prit / me talurën e pastër / ku gati bëre bukën e kripën... / Në prag tëderës sate më prit / me veshjen e festës, / o Nënë gjithnjë e re, / sot tek ti vjen arbëreshi / biri yt i lashtë!”(Përtej maleve, prapa kodrës – Tirana, 1985).

Kujtimi i të Parëvet te poetët arbëreshë vjen vetvetiu, te momenti çë vë këmbë mbi trollin e shejtë të dheuttë vjetër, përçë “kthimi” bëhet edhe në emrin e Tatravet, në emrin e Gjyshravet, çë qëndruan në dhe të huaje ngë patën më mundësi të prireshin, të ktheheshin te dheu i tyre. Te Skjiroi: “... vet i shoh e i ndienj / me gëzim edhe me bindë / hìet e t’ parëvet t’ medhenj / si m’ dëftonenmua te shikimi / tue më thënë: O gjaku i jynë, çë këthehe prap...” (“Këthimi”, faqe 13, vv. 68-73). In Vorea Ujko: “Duke ndjekur gjurmët e stëgjyshërve...”(Këngë arbëreshe faqe 17)E vjershet tim: “...turbullirat e shekujve / në kutinë e trashëgimit të prindit i fsheh...” (Pertej maleve...., faqe138).

Veç fjalëvet kliç “mëmë-bir”, çë hap me artën poetike derën e madhe, më vjen të thom “purtunin” e dashurisësë vjetër e të trashguar, mënd të gjejëm tjera fjalë-kliç çë hapjën dyert e mikpritjes shqiptare, dyert e tëgjeturit me vëllezërit, dyert e njohjes, te një moment i veçantë, speçial, i historisë.Xhuzepe Skjiro kle pritur nga personazhet shqiptarë çë rruan te qëronjet e tij e çë panë të lëvduashmen ditë28 nëntor 1912; e këndoi lëvditë e heronjvet shqiptarë të qëroit të shkuar e të qëroit të tij. Vorea Ujko “priret” në Shqipëri në epokën e regjimit të Partitit soçialist të Punës.Mënd të kishën arrënë, mënd të kishën mjaftuar fjalët-kliç gjithmonë të vlefshme për dashurinë si “vëlla,

vëllezër, motra, nuse” të thëna shqiptarëvet të vitevet 1970/80? Thomse mënd të kishën arrënë, mënd tëkishën mjaftuar. Por na gjejëm tjera fjalë-kliç te Vorea; kujtonj dy, ndër ca tjera çë përpiqen te poezitë të kushtuame e çë

gjejëm për shembull te poezia “Burimi”; ato fjalë-kliç janë: “fshatarët” e “punëtorët”; “i fshatarëve ipunëtorëve / unë jam vëlla” (Këngë arbëreshe, faqe 17), thotë Vorea. çë dyer zbylljëm ato fjalë? Dyert e regjimit shqiptar të atij momenti. Por, ngë ë, për mua, një aderim regjimit.Përsëpari se për një prift fjalët “fshatarë” e “punëtorë” bëjën pjesë të dashurisë misionare të tij; se pra atofjalë përputhen me themelet, me bazat e rivolucionevet të kuqe (te Bashkimi Sovjetik, çina) ë mendim, ëpincer, çë mënd rrithëj te mendja e vëllezërvet shqiptarë, të çilët mënd të thërrisjën poetin “vëlla arbëresh”çë do mirë Shqipërinë, të gjallë tek ai moment i historisë. Te Shqiperia e sotme e vitit 2004 thomse ato fjalë-kliç do të ishën të kota, inutili.

Edhe u kam përdorur fjalë-kliç me sinqeritetën më të madhe te poezitë kushtuar shqiperisë së regjimitsocialist, jo për pajtim, për adezion, por se atë çë shihje e çë ndieje të “dehëj” me vëllazëri. Do të nglatemmë atej te ky konçept imi të “dehjes” sentimentale, çë kam besë se ngë mënd të ndryshonjë, të ndërronjëshumë nga dehja sentimentale e Voresë.Te “Udhëtimi i parë”, çë si thotë titulli flet për të parin udhëtim çë bëra u në Shqiperi, shkruanj tue

përfytyruar, tue imagjinuar, se i flas drejt për drejt Shqipërisë: “Më vështrove me sytë e zgjuar / të punëtoressë kombinatit tekstil / ... / më buzëqeshe me buzët e koperativistes /... / më more dorën me dorën e fshatarit”etjera e mbyll tue thënë “... dëshirova përherë / të isha midis punëtorëve të tu / ...”. (Përtej maleve..., faqe140).

Të dejtur, të dehur, jo me verë, o, të paktën, jo vetëm me verë, ngase vera te darka ë metaforikisht gjaku çë



lidh vëllezërit, por të dejtur (dehje) sentimental, ë ai i poetëvet arbëreshë në Shqipëri. Turisti normal mëndtë shpërmendet, mënd të distrairet, mënd të mos ndëlgonj thelbin e udhëtimit, mënd të mos dehet me ndjenja,me sentimentet. Një arbëresh, në ë edhe poet, ë i dejmë te ndjenja, te sentimenti më parë se të zënj udhënpër Shqipërinë; atje, në Shqipëri, ngë mënd të shpërmendet, ngë mënd distrairet, dhe ngë shpërmendet, ngëdistrairet, ngase vëren gjithqish me sy të zgardhulluar nga dashuria e dehet sentimentalisht më shumë.

Duhet të ndëlgojëm mirë se ngë flas për Shqiperinë ku mënd të vehet sot me lehtësi pa vizë të ambashatës;flas për Shqipërinë zbyllur vetëm miqvet, zbyllur atyreve çë e duan mirë ashtu si ndodhet. E kush kamundësinë të hynjë, ndien se po i zbyllet një derë e madhe, një purtun madhështor, mbyllur rëndë të mbanjëllargu armiq të vërtetë e të supozuar. Purtuni i rëndë i shekujvet, të të çilëvet ndien barrën fizike mbi qafë,të hapet pa pritur: Shqipëria të pret. “Kthimi” deh, dashuria vëllazërore deh, të gjëndurit bashkë deh, të flaç të njëjtën gluhë deh, e shkrimtari

shkruan edhe tue zmadhuar spontanisht e sinqerisht ndjenjat, sentimentet. E makar lë sa poezitë tote të vijën “përshtatur”, “adaptuar” o ia “përshtat” ti vet frymës së realizmit soçialist,edhe me ndo zbjerrje të bukurisë së vjershit, si shkruan Anton Nik Berisha te parathënia e te pasthënia epërmbledhjes poezish të Voresë “Gërmime në dhimbje” (Castrovillari, 1998). E makar, ti prift, tue u dejtur, dehur, me dashuri vëllazërore e shtijtur nga revolta e sinqertë për pushkatimime një dëshmori, martire, të vogël, lë sa të të shkruajën fjalën “perëndi” me gërma të vogla te vjershi çë mbyllpoezinë “Dëshmorit më të vogël” (hapma derën, faqe 40), si ish zakona ideologjike te vendet komunistë tëshkruheshin fjalët “hyu” e “perëndia”; e si edhe sot, por këtë herë për zgjedhje të lirë, per libera scelta, venëtue shkruar disa shkrimtarë e poetë shqiptarë, koherentë te ky shërbes; por poezia u botua, u stampar, pasvdekjes së poetit, e ngë dimë si e shkruajti ai; i duhej teksti origjinal sa të vërejëm sa ajo Shqipëri namagjespsi, na bëri magari.

Vorea një herë çë “kthehet” te dheu-mëmë, ndien qasjen, afërinë, e mbrojtjen e të gjithëve: “... nga të gjithëju unë ndihem i mbrojtur” (Kengë arbëreshe, faqe 17). Por “i mbrojtur” nga kush, nga çilët armiq? NgaMtonjësit-Turq (dai Proci-Turchi)? Nga Mtonjësit-Gjitonë gjithmonë në pritë (in agguato) reale e të supozuar,o nga Mtonjësit-Armiq brënda shpisë? O vetëm nga Mtonjësit-Shekuj çë gjithmonë kanë mbajtur poetinllargu nga dheu-mëmë?

Edhe te poezia “Natën në ‹‹Adriatik››” gjejëm kush natën ruan gjumin e Voresë, të poetit tënë, kur i vjendreja e pullarevet, përrallavet. “Natën... / m’u kthye kujtimi / i historive të lashta / me pashallarë e kalifë. /Nepër hijet e një xhamie / sy prej kukuvajke / depërtonin errësirën / dhe hynin menjëherë / brenda çallmavenatësore. / E mua më erdhi ankthi / i disa ëndrrave të fëmijnisë, / po nata ka yje / e vëllezërit vigjëlojnë. “(Burimi, faqe 14 – Tirana 1985)

E tue marrë pameta fillin shpirtëror me Odisenë, në Mtonjësit-Turq nani e përgjithmonë flënë mbyllur telibret e historisë, në Mtonjësit-Gjitonë, armiq të vërtetë e të supozuar të Shqiperisë, janë mbajtur llarg ngatë ruajturit të pandërprerë të Shtetit, ja se gjëjëm Penelopën te figura e “Valltares së Sarandës”, çë thur fijedashurije. Vorea sa e sheh këndon: “Ti hyre në gjakun tim / me hapin e valles. / Trup prej pantere / i burgosurnë fanellë, / ty s’të duhet skena e teatrit / po livadhi i hapur / para detit dhe maleve. / Ku do të endish siPenelopë e re / pëlhurën e ngazëllimit /.../ (Këngë arbëreshe, faqe 29). Por Penelopën më të vërtetë, e gjejëmte “Elena”: “Kengët e Elenës”, (hapma derën, zonja mëmë), çë ju griz të zglidhni, të djovasni.

Një herë çë u bë festa e “kthimit”, poezia shpërthen me vjershe gëzimi, admirimi, pjesëmarrjeje, tëmirëkuptimit, e të mbrojtjes, të ruajtjes së dheut-mëmë të gjetur: “Mora rrugët e maleve / e u bëra partizan”(Burimi, Dashuri partizane, faqe 63) thotë Vorea sa të ruanj gjumin e njëi fëmije të Shqiperisë. E te “Tokaime” (hapma derën, cit., faqe27) i jep këshill Shqipërisë:: “Copëto gjithë gurët, / mbill grurë dhe dashuri,



pos mos e harro pushkën!” E te “Gjakderdhje e përgjithshme” thotë: “Vetëm kryengritja e popujve / mundtë na shpëtojë”. (hapma derën, cit., faqe 49). E te poezia “histori”: “I dobët ai popull / që e harron misionine vet, / të jetë syhapur vazhdimisht” (hapma derën, cit. faqe 75). E te poezia “Parashikim”: “Në fund tëluftës, / në qoftë se mbetem gjallë - / do të jem i spërkatur / me baltën dhe me gjakun / e shokëve të mi!”(hapma derën, cit. faqe 117). Më duket se gjegjem Leopardin çë te lirika “All’Italia” ulërin i vendosur të vdesënj tue luftuar për Atdheun:“Dammi, o ciel, che sia foco / agl’italici petti il sangue mio”; e më atej: “ Deh foss’io pur con voi qui sotto,e molle / fosse del sangue mio quest’alma terra.” Por edhe Vorea ngë ka dre të vdekjes heroike: “Nuk i kam frikë vdekjes” thotë përpara monumentit

“Varrëzat e Dëshmorëve”: “Nuk i kam frikë vdekjes / përse e keni bërë të bukur / keni vdekur me dyfek nëdorë / si dhëndurë me kurorë. / Do t’u thyejmë këmbët agresorëve.” (hapma derën, cit. faqe 37). O edhe“Kjo tokë askurrë për pushtuesit / por veç për bijtë e saj. / Honet i gëlltisin të huajt.” (hapma derën, faqe69). Ishën muzikë këta vjershe të Voresë për shkrimtarët e poetët shqiptarë të vitevet 1970/80.

Poeti mirëpritur te gjiri i dheut-mëmë, vë re, adunaret, se gjeti ndëvonë fillin e gjellës së tij: “Sonte e gjetafillin / e jetës sime rrumbullake” (Burimi, cit., faqe 18). Edhe mbiemri “rrumbullake” ë kuptimplotë, plotme domëthënie homerike: shoh Odiseun çë vete e vjen rreth e rrotull, ngjera çë ngë gjen fillin e gjellës“endacake” të tij. Poeti ynë këtu, te ky dhé shqiptar, gjen përgjegjen çë kërkoj, “Këtu unë e gjeta përgjigjen”(K. A. cit. faqe 20), çë kur zuri të bëjë pyetje, domande, “me moshën e hapave të parë”.

Shqipëria isht mëmë.Tue parafrazuar analizën e Jungut, çë flet për arketip të mëmës, (C. G. Jung, L’archetipo della madre,

Biblioteca Boringhieri, Torino, 1981) për birin me “kompleksin mëmësor”, na arbëreshë kemi gjithmonëpasur “kompleksin” e dheut-mëmë të vjetër e si për Jung biri i kompleksuar dëfton se ka “një kuptim tëhistorisë konservator në domëthënien më e mirë të fjalës, sepse ka kultin e vleravet të së shkuarës”, çë kathomi për ne çë mbi të lëvduashmen e shkuar tënë kemi themeluar, fondato, gjellën, jetën, eksistencën?

Por vetëm për të shkuarën kemi rruar, rrojëm e ka rrojëm? Përgjegja ë te Vorea: “Unë jetoj mbi shpinën / esë lashtës dhe së resë, / unë gjëndem tek vau / thellë i rrenjosur, / thellë i shquejtur / e herë i sulem së kaluarës/ herë së tanishmes, / po çdoherë me hov të ri / i hidhem së ardhmes.” E pra: “I magjepsur nga e kaluara, /i burgosur nga e tanishmja…/ doja të bashkoja / të kaluarën e lumtur / me të rejat e hovshme”. (Burimi:Gjëndja ime – faqe 50)

Ka mbijetonjë, sopravvivrà, poezia jonë e nostalgjisë te një Europë e bashkuar me qytetarë çë më parë segjithë ka mbahen, ka konsideraren, qytetarë evropjanë? O gjithqish ka jetë vetëm folklor me nostalgji tërreme, pë’ finta, për një dhe, Shqipëria, ku sot mënd t’i vemi me çdo mjet te pak orë? O gjithqish ish metaforëçë në të zënit fill? Shkurtur: ka ketë domethënie më të i priremi Shqipërisë me fjalët e Voresë e të poetëvetarbëreshë te Evropa e bashkuar? E edhe më qartë: do të vdesënj “e bukura More”?

Milan Kundera te romanci “L’ignoranza” pyen: “...do t’jetë e menduarshme sot Odisea? Epopeja e kthimiti përket edhe epokës sonë?” (M. Kundera – L’ignoranza – Adhelfi Ed., Milano 2001)Sikurse pyen: ka kuptim të këndohet Shqipëria moderne si “mëmë” te poezia jonë arbëreshe? Te romanci i Kunderas protagonistët janë të arratisur, fuoriusciti, çekoslovakë të shtrënguar të lënë atdheunpas pushtimit, invasione, të tankevet, dei carrarmati, sovjetikë te viti 1968 e vetëm pas njëzet vjetësh, shturëposhtë “muri”, priren në atdhe, por ndihen si të huaj. Romanci i Kunderas ngë ka lidhje me ne arbëreshë tëemigrimit historik. Por romanci ë interesant për disa spjegacjonë: - “panjohja”, l’ignoranza, ë se ti ngë di atë çë ndodhet te dheu-mëmë yt e ata që qëndruan te dheu-mëmë



ngë dinë mosgjë për tyj; e- “nostalgjia” – fjalë greke e përbërë nga “nostos = ritorno” e “algos = dhëmbje”, dhullur - ë dhëmbja çëburon nga dishirimi i pakënaqur, inappagato, i kthimit. “Panjohje” e “nostalgji” çë edhe na arbëreshë kemi ndier glatë shekujvet, gjithegjithë si shprehje letrare.

Atëherë, ka na qëndronjë vetëm kulti i “kujtimit”, il culto della memoria?“La memoria conta veramente – per gli individui, le collettività, le civiltà – solo se tiene insieme l’improntadel passato e il progetto del futuro, se permette di fare senza dimenticare quel che si voleva fare, di diventaresenza smettere di essere, di essere senza smettere di diventare” (I. Calvino, Le odissee nell’Odissea, in Saggi1945-1985. I tomo. Milano, Mondatori, 1995).Ide çë gjejëm te Vorea kur thotë: “doja të bashkoja / të kaluarën e lumtur / me të rejat e hovshme”.

Ateherë ë i domosdoshëm, necessario, “kthimi”.“Kthimi” tek e bukura More-Shqipëri i jep fuqi dashurivet tona të vjetra e na jep thelimën, na jep lejen, të

vërejëm më të fjellët të nesërmen tënë arbëreshe në Europë, përçë ngamot arbëreshi ka klënë ndërlidhës,tramite, vëllazërije të Italisë, te ku rron, e të Shqipërisë, te ku zuri fill epopeja. Ashtù e Bukura More ngë mënd të vdesënj kurrë, si ngë mënd të vdesjën kurrë Poetët tanë.

(2004)



Problematika e tekstevet letrarë të Vorea Ujko-s

Agostino Giordanoka Purçilli (Cs)

Pesëmbëdhjetë vjet prap, ndë janar, ndërronej jetë Vorea Ujko, papa Minku: bir i Frasnitës dhe prift i Fermës.Ajo qe një ditë e helmuar, për gjithë: për gjiritë, për miqtë, për gjithë ata ç’e njohtin. Për tërë Arbërinë.E kisha mik, zotin Vore. Mik dhe mjeshtër.Po këtu, sonde, më nget të folenj mbi një temë teknike, çë pak ka çë të ndanjë me kujtimet dhe me ndjenjat.Për këta më duhej njetër Kuvend.

Interesimi im për veprën e Voresë

Pas vdekjes së Voresë – te viti njëmijë nëntëqind e tetëdhjetenëndë (1989), mendova të dilja shpejt me njëSkedë bio-bibliografiche. Veprat e tija i kisha të gjitha, si edhe Antologjitë e botuara në Kosovë, Shqipëridhe Gjermanì. Shfletova pra rivistat arbëreshe, ato kosovare, shqiptare, maqedonase dhe të Shtetevet tëBashuar.Kisha përpara syvet, mund të thuhet, tërë veprën e botuar të Vorea Ujkut.Për miqësinë çë më lidhnej papa Minkut, doja të bëja gjë për ‘të. Fola me kryetarin e Bashkisë së Fermëst’atij moti, Pjetër Varcasia: e u vumë dakord për një vepër çë kish të mbjithë gjithë poezitë e tija të botuara.Pas nji viti, kjo mbledhje ish e mbaruar po, për ndryshe probleme, s’u bë fare më gjë.

Po u nëng zëja pushim. Do të bëja gjë. Po s’do të botoja vetëm poezitë e botuara po edhe ato të pabotuara.Kisha parë poezitë e Voresë në dorëshkrim, çë ruanej i nipi, në shpinë e tij, Frasnitë. Atjè ku, gjatë javës,venej e vinej papa Minku.Ish viti 1997 dhe u prora e fola me kryetarin e ri të Bashkisë së Fermës, Antonio Palermo: edhe ai u gjënddakord sa të botohej një libër mbi zotin Voré.Po u doja se ky Libër, çë kish të përmbanej Veprën e tërë të papa Minkut, kish të kish edhe një studim kritikdhe një përkthim italian. E kështu i thërrita mikut prof. Italit Fortino dhe së shoqes, poeteshes Kate Zuccaro.Qenë dakord dhe zumë e shërbiem. E Fortino bëri koordinatorin e Veprës.Mua më ngau studimi i tekstevet dhe i variantevet, me transkriptimin e tyre; Fortinit studimi i tekstevet ngaana kritiko-filologjike; dhe Kates përkthimi i atyre teksteve poetikë çë Autori s’i kish pjerrë lëtisht.Libri kish kish dalë pas nji viti e gjimës, për të mbahej mend Poeti në dhjetëvjetorin e vdekjes. Po përndryshe motive, dhjetëvjetorin e vdekjes e këcyem.

Kërkesa e Tekstevet

Mora ka i nipi Voresë gjithë dorëshkrimet e poezivet: Fletoret dhe Fletat e veta, çë mosnjeri kish parë odjovasur njera ahirna. Ndërkaq prof. Fortino mirr kontakt me miqtë poetë të Vorea Ujkut: arbëreshë, shqiptarëe kosovarë. Muar kontakt edhe me Lidhjen e Shkrimtarëve dhe të Artistëve të Shqipërisë, në Tiranë, për tëkërkuar gjë dorëshkrime, ose kopje të daktilografuara, të poezivet të papa Minkut. Tek miqët arbëreshës’gjet poezi, po i gjet te Lidhja e Tiranës.

Situata e Tekstevet

Me gjithë poezitë ndër duar, zura e ju qasa shkrimit të Voresë. Shkrim jo i thjeshtë, grafì e një intelektuali.M’u dishtin shumë ditë sa t’e kuptoja mirë. Ndër gjithë kartat e Voresë s’gjeta as një Skedë bibliografike të prodhimit të tij poetik. Poeti ynë s’i mbanej

82



të rregulluara poezitë e tij. Poezitë i shkruanej po s’i vënej mbë radhë, s’i katalogarnej. I kish gjithë tëpërziera. Gjeta poezi të shkruara gjithaparu: mbi Fletore, mbi Fleta të veta, mbi copa kartash, mbi letra, mbi bustaletrash, mbi karta postale. Vorea Ujko shkruanej poezi mbi të parën copë karte ç’i vinej ndër duar. Poezi me korrigjime te çdo rresht: pat’ i djovasja shumë herë, më parë se t’i kuptoja. Gjeta edhe dy-tri poezi bashkë te një faqe Fletorje: nganjèra me korrigjime ka gjithë anët: hereherëkorrigjimet e njeres vejen e mbarojen ngrah së jetres. Qe një punë e ngatërryer, e lodhëshme.Gjeta poezi të shkruara bukur: kishin gjetur formën e prasme, definitive.Mbi Fletoret, poezi pa përkthim, ose me përkthim, të shkruar përposh faqes o ka nj’anë të faqes, o te njetërfaqe të Fletores, o te njetër Fletore.Vetëm dica poezi ishen të nomruara ka Vorea.

Fletoret janë njëzetedy (22) e përmbajën tetëqind e nëndëdhjetë e gjashtë (896) faqe.Edhe mbi Fletat e veta gjeta poezi të shkruara me dorë o me makinë: këto të fundit, ishen redaktimet eprasëm.Gjithë këto Fleta, në përgjithësi, janë katërqind e shtatëdhjetë e shtatë (477) faqe.Dorëshkrimet / Daktiloshkrimet e vluar te Lidhja e Shkrimtarëvet dhe Artistëvet të Shqipërisë kanë treqinde pesëdhjetë e nëndë (359) faqe.As faqet e Fletorevet, as Faqet e Fletavet të veta kanë qënë të nomruara ka Autori.Autori numroi vet faqet e dramës “Faqe e panjohur e një ditari arbëresh”Të gjitha poezitë, pra, - veç ndonjë përjashtimi - janë pa datë.

Katalogimi i Tekstevet

Fletat e veta i vura te gjashtë Fashikul e atjè i le, e s’i ndërrova më vend. Për të zëja studimin e tekstevet kish të katalogarja aq Fletoret dhe Fletat e veta, çë gjeta Frasnitë, sa fotokopjete Fletavet të veta çë na dërguan ka Shqipëria.Po data s’ishen. Nën mosnjeres poezi. Te kjo punë më ndihtin poezitë çë Vorea kish adhe botuar ndërVëllimet. E kështu, të parëvet katërmbëdhjetë (14) Fletore pata mundësinë t’ja jipja një datë; të tjerëvetFletore jo.

Studimi i Tekstevet

Dy studime kish të bëja:- Njèri studim mbi poezitë e botuara: aq mbi ato të botuara mbrënda shtatë Librevet, sa mbi ato të botuarajashtë Librevet: domethënë mbi rivistat dhe gazetat kulturore. Këtu studimi s’mund të ndërronej formëndefinitive të poezisë iks çë Vorea kish botuar mbi Librin ìpsilon. Po gjatë Variantevet të asaj poezije, mundtë shihja formimin, rritjen e asaj poezije, aq në formë se sa në përmbajtje; dhe, përmbrënda formës, “si” e“sa” kish ndërruar Poeti – ndëse kish ndërruar – ka arbërishtja te shqipja, o ka lëtishtja në shqipen; o ndësee kish shkruajtur drejtpërdrejt shqip.- Jetri studim kish të bëhej mbi poezitë e pabotuara. Edhe këtu u nisa nga katalogimi kronologjik tëFletorevet. Për ato pak poezi të pabotuara, të së cilavet gjeta variante vetëm mbi Fletat e veta - por jo mbi Fletoret -, ibotuam pas të tjeravet, ndë fund të Librit.

Metoda e studimit - Transkriptimi - Variantet

Për çdo poezi, të botuar o të pabotuar, Vorea na la më se një variant.

AGOSTINO GIORDANO


Kriteret – të pajtuara me Koordinatorin - me k’zgjodha tekstet përfundimtarë, qenë këta:

Për poezitë e botuara, mbrënda o jashtë Librevet:paremëparë, le tekstin e botuar të parën herë;ku pe se një fjalë ish e shkruar lik, domethënë ish “lapsus kalami”, e korrigjova;ku vet Autori korrigjoi, me dorën e tij, fjalën iks te poezia ipsilon, mbi kopjen e librit xeta, u tekstin ekorrigjova, ture respektuar interventin e prasëm të autorit; dhe, tek aparati kritik, e shënova si “ultima lectio”.

Për poezitë e pabotuara :zgjodha, për botim, tekstin më të mirë, domethenë atë më të përsosur dhe të përpunuar, me formë dhepërmbajtje të mira. Domethënë tekstin me më varianta të njëllojta;zgjodha, për botim, variantin më të pastajmë. Dhe, te shumë poezi të pabotuara, variantet më të pastajmë;dhe te mira rizultuan ato çë Vorea Ujko kish dërguar në Shqipëri per botim. Dhe më shpejt ato të shkruarame makinë daktilografike se sa ato të shkruara me dorë. Atjè ku s’munda të djovasja një fjalë, o një varg, ose më vargje, vura pika pezullimi mbrënda parentezëvekatrore.Poezivet të pabotuara ç’ishen pa titull, i dhe si titull t’parin varg të poezisë.

Avantestet dhe Tregùesit

Si po bën çdo artist, edhe Vorea Ujko provonej e ri-provonej. Pjesa poezish këtu këtje, të shkruara vetarbërisht o vet italisht; o më parë italisht e pra të pjerra arbërisht; o të shkruara drejtpërdrejt arbërisht. Opoezi gjimës shqip e gjimës italisht.Prova poezish në gjuhë italiane, çë pra gjëmi rregullisht të botuar shqip mbi Libret ose jashtë Librevet, ondër ato të pabotuara. O s’i gjëmi mosgjakùn: qëndruan ashtu, në gjuhë italiane, sepse Poeti s’pat mot, o s’ipëlqei t’i prirë shqip.Prova mbi prova. Edhe për këtë, janë pak poezitë çë s’kanë variante.Avantestet i botuam ndë fund të Librit, ture zënë ka e para njera tek e prasma Fletore; e ture vijuar, pra, meFletat e veta.

Te pjesa e fundit të Librit gjënden Treguesit. Domethënë gjithë materiali – dorëshkrime o daktilografuar –çë studiova. Ture zënë ka e para Fletore njera tek e prasmja faqe e Fletavet të veta.çdo Fletore vjen e përshkruar faqe për faqe. Dhe ashtu çdo Fashikull me Fleta të veta, poezi për poezi. Dhe,afër poezisë së botuar, Libri o rivista ku qe botuar. Afër poezisë së pabotuar, sigla “e pabotuar”.Ndë fund, sipas rendit alfabetik për titull, dy Elenke: një me të gjitha poezitë e botuara, njetër me poezitë epabotuara. Në përgjithësi, poezitë e botuara të Vorea Ujkut janë dyqind e nëntëdhjetë (290), kurse ato të pabotuara janënjë qind e nëndëmbëdhjetë (119).Ndë fund të Librit gjëndet Bibliografia e përgjithshme, ku mund të vrehen dica kuriozitete. Një për gjithë.Të parën poezi Vorea e botoi mbi rivistën Shêjzat të Koliqit, te viti njëmilë nëndëqind e pesëdhjetenëndë(1959). E sprasmja poezi dolli mbi gazetën shqipe Drita, ndër 4 të shëndreut të vitit njëmijë nëndëqind etetëdhjetetetë (1988), diten kur Vorea pat aksidentin rrugor (!).

Rezultati Editorial

Botimi i kësaj vepreje ka qënë, për mua, realizimi i një ëndrrje të gjatë pesëmbëdhjetë vjet. Me të kamnderuar fjalën ç’i kisha dhënë vetëhesë sime, të nipit të Voresë Ujkut dhe Kryetarit të Bashkisë së Fermës.Fjalë çë nderova vet me ndihmën e shtrënjtë të dy miqve: prof. Fortino dhe Kate Zuccaro, të zotra në fushën

AGOSTINO GIORDANO


letrare dhe gjuhësore.Shtatëqind e tetëdhjetë (780) faqe janë rezultati i dica vjetve studimi dhe pune të rëndë. Një punë, për motiveteknikë dhe financiarë, më herë e lënë dhe e ri-marrur.Kjo është “Opera Omnia” e Voresë. Një punë çë folen vet.

Përfundim

Vorea Ujko zu e shkruajti relativisht vonë: e para poezi e shkruajtur arbërisht duall mbi rivistën Shejzat tëKoliqit, kur kish dyzetenjë (41) vjet. Një gjuhë e përzier: arbërishte e shqipe me venature gege; jo akomashqipja letrare, si ajo e vitevet të pjekurisë.Kush e njih, e mban mendë si një njeri ngaherë me kryet ndër retë, me mendjen gjetkë. Ish ashtu çë rronejVorea; ngaherë ashtu. Ngaherë ne kontakt me muzën.Ky poet i Frasnitës, i huajtur Fermës, ka qënë poeti arbëresh më i math i tërë Rilindjes së dytë LetrareArbëreshe. Na, me këtë Libër, i ngrëjtim një Përmendore.

(2004)


EPARKIA E UNGRËS MOT BËN 100 VJET

Bulla e themelimit të Eparkisë s’Ungrës(13 fjavar 1919)

Benedikti peshkop, shërbëtor i shërbëtorëvet të Perëndisë, si kujtim i përjetshëm i faktit.

(…)

Na, me plotësinë e autoritetit apostollik, vendosmise mbjatu t’u krijoftit kanonikisht një Dioqèzë të rititgrek në Kalabrì. Kësaj Dioqèze – çë ka të thërritet ‘eUngrës’ – përjetë i japmi dhe i ndajmi këto famullime gjithë bestarët, aq të ritit grek sa llatin, çë kishgjëndshin atje; për këtë i ndami e i shqitmi kadioqèzat llatine mek sot venë.Këto famullì janë: ka arçidioçeza e Rusanës: Shën Mitri, Mbuzati,Vakarici, Maqi;ka dioqeza e Bizinjanit: Shën Bendhiti e Shën Sofia;ka dioqeza e Kasanës: Firmoza, çifti, Ferma,Frasnita, Ungra, Pllatni, Purçilli, Shën Vasili;ka dioqeza e Anglonës: Kastërnexhi, Farneta, ShënKostondini, Shën Pali.

(…)

Na me autoritet apostollik urdhëromi se, këtyrekatundeve çë duan shtuar Dioqèzës së Ungrës kanëbashkohen bestarët e katundit të thërritur Badhesë,dhe të së vetmes famullì (të ritit grek) të horës sëLecce-s.Te katundi i Strigarit, të dioqezës së Russanës,meqënë se gjënden atJè dy famullì, një greke e njëllatine – si edhe në horën e Lecce-s gjënden gjindëtë dy ritëvet - dekretomi se këtu jurisdicjoni ipeshkopit grek të jetë vet personal, domethënë se kyzgjerohet vet mbi bestarët dhe mbi priftin e ritit grek.

(…)

Themelomi përjetë dhe vendosmi si ndënje tëpeshkopit të kësaj Dioqèzje horën e Ungrës. Qishëne Shën Nikollës s’Mirës - ish famullitare, qishë ehjeshme - e ngrëmi përjetë dhe e lartësomi në nderëe shkallë Katedràllje. Veç kësaj, si qe vendosur tek eshkuara, Na ëmëromi krein e zgjedhur të qeverisë sëdioqèzës s’Ungrës si Peshkop Ordinar i ritit grek tëKallabrjes dhe e ngarkomi me detyrën dhe rolin erektorit të Kollexhit të Shën Adrianit, me të drejtat eduhura dhe të mundura.

Bolla di erezione dell’Eparchia di Lungro(13 febbraio 1919)

Benedetto vescovo, servo dei servidi Dio, a perpetua memoria del fatto.

(...)Noi, con la pienezza della podestà apostolica,stabiliamo che subito si costituisca canonicamenteuna diocesi di rito greco in Calabria. Alla qualediocesi da nominarsi lungrense, in perpetuoattribuiamo e assegniamo le parrocchie seguenti contutti i fedeli sia di rito greco che latino, che peravventura vi dimorino; perciò dividiamo e separiamodalle diocesi latine alle quali ora appartengono.Queste parrocchie sono:dall’archidiocesi di Rossano sono: San DemetrioCorone, San Giorgio Albanese, Vaccarizzo, Macchia;dalla diocesi di Bisignano: San Benedetto Ullano,Santa Sofia d’Epiro;dalla diocesi di Cassano: Acquaformosa, Civita,Firmo, Frascineto, Lungro, Plataci, Porcile, SanBasile;dalla diocesi di Anglona: Castroregio, Farneta, SanCostantino Albanese, San Paolo Albanese.(...)Noi con autorità apostolica ordiniamo che aisopraddetti paesi da aggregarsi alla diocesi diLungro, siano uniti i fedeli del paese dettocomunemente Villa Badessa e dell’unica parrocchiadella città di Lecce.Nel villaggio di San Cosmo della diocesi di Rossano,essendo due parrocchie, una greca e l’altra latina, ecosì anche nella sopraddetta città di Leccedimorandovi una popolazione di ambedue i riti,decretiamo che quivi la giurisdizione del vescovogreco sia solamente personale, vale a dire che questasi estende unicamente ai fedeli e al parroc di ritogreco.(...)Erigiamo in perpetuo e stabiliamo a sede episcopaledi questa diocesi la città di Lungro; la Chiesa di SanNicola di Mira, già parrocchiale, chiesa decorosa emolto conveniente, la solleviamo in perpetuo e lainnalziamo alla dignità e grado di Cattedrale. Inoltre,come fu stabilito nel passato, Noi costituiamo l’elettocapo del governo della diocesi di Lungro a VescovoOrdinario di rito greco di Calabria e gli affidiamo lacarica, le funzioni di rettore del Collegio diSant’Adriano con le necessarie e opportune facoltà.

‘Catholici Fideles’


VEPRA LETRARE E BERNARD BILOTËS: LIBRETI I

(…)

Pasi kjo Dioqezë është e vogël dhe s’mund të ketënjë Seminar të vetë për edukimin, mbësimin eseminaristëvet, vendosmi se, për të vigjëlit çëbuthtojën të kenë prirje/vokacjonë, t’i rizervohen,përjetë, 5 vende, aq te Seminari i ri ka na i themeluar,ka pak, te Monastiri basilian i ritit grek nëGrotaferratë, sa te Kollexhi i Shën Thanasit, nëRromë.Vendosmi edhe se Dioqeza sapo e krijuar tëqëndronjë drejtpërdrejtë nën Selinë e Shënjtë e,prandaj, nën Kongregacionën Orientale të Shëjtë.Mosnjerìu, e mosnjë herë, t’i lejohet të shkelënj e t’ivëhet kundër save na dekretuam për autoritetinapostolik me këto Letra. Ndëse ndonjarì, çë Perëndia mos ‘detë, guxoftit tëbënjë këtë, le të dirë se do të bjerë ndër dënimet ecaktuar ka kanonet e shëjtë kundër atyre ç’i venëkundër administrimit të jurisdicionit qishtar.

(…)

I dhënë në Rromë, pranë Shën Pjetrit, vitin e Zotit1919, 13 fjavar, viti V i pontifikatit tonë.

(...)

Non consentendo l’esiguità di questa diocesi di avereun seminario proprio per l’educazione, istruzione deigiovani chierici, ordiniamo che per gli adolescenti,che diano segno di vocazione, siano riservati inperpetuo cinque posti sia nel nuovo seminario da Noifondato, or non è molto, nel monastero basiliano dirito greco in Grottaferrata, che nel collegio diSant’Atanasio nell’Urbe.Stabiliamo, inoltre, che la Diocesi di recente creatarimanga immediatamente soggetta alla Santa Sede eper conseguenza alla Sacra Congregazione proEcclesia Orientali.A nessuno e in nessun tempo sia mai lecito dicontravvenire e di opporsi a quanto Noi abbiamodecretato per autorità apostolica con queste Lettere.Se alcuno, che Dio non permetta, oserà fare ciò, chesappia che incorrerà nelle pene stabilite dai sacricanoni contro chi si oppone all’esercizio dellagiurisdizione ecclesiastica.(...)Dato a Roma, presso San Pietro, l’anno del Signore1919, 13 febbraio, anno V del nostro pontificato.

N. Cardinal Marini O.Cardinal CagianoS.C. pro Eccl.Orientali S.R.E. Cancellariusa Segretis


LIBRE E RIVISTA

Bellusci Costantino, D’Agostino Flavia,Arbashkuar, Fjalor ilustruar italisht-arbërisht -shqip, mbi historinë dhe mbi gjuhën e katundevetarbëreshë të Kastërnexhit, Farnetës, Pllatënit, vol.IV,Ed. Orizzonti Meridionali 2018Puna e dy autorëvet vete përpara dhe mbjeth fjalë efjalì ka të tjerë tre katunde arbëreshë. Ish mirë ndësenga arbresh, çë zë e shkruan tek e folmja e katunditt’tij, të kish përpara ‘Fjalorin Arbashkuar’, ku mundt’gjënjë fjalët ç’i duhen për t’shkruanjë arbërisht.Intelligenti multa, pauca!

Emmanuele Demetrio, Arberia - Cultura, Storia,Folklore, III* edizione aggiornata, PubblisferaEdizioni, 2014Nëng di si, e pse, ky libër m’errën kështu vonë, edhendëse vet 4 kilometra ndajen Purçillin ka çifti.Simbjet bën dyzet vjet ç’duall e para edicjonë(1988). Librin e gjënj të mirësuar. Tek hyrja /Introduzione’ autori folen për ata çë gramisjen / parsdestruens storjen arbëreshe, e ka liqë t’i shanjë. Këtae zënë me Skanderbekun, me Reres, me Rodotà. Siaì historian komunist çë erth çivit e tha se ‘Llagèret’e shokut Enver janë vet përralla. Pýenia Visar Zhitit!

Schimanski Antonietta, Passarelli Gaetano, Fontiper servire alla storia della comunità greco-albanesedi Villa Badessa - estratto da ‘Studi sull’OrienteCristiano’, nr.22/1, Roma 2018Një studim i gjatë e i thellë mbi storjen e Badhesës,me dokumente të rinj e të vjetër: një katund i Abruciti populluar me gjindë t’ardhur ka çamëria, ndë mest’shekullit XVIII. Të dhëna me shumë interes, po çëi shtojën pak o faregjë nji katundi çë buar, ka pakmot, nderen më t’madhe: gjuhën e saj; e, me gjuhën,frymën, shpirtin, jetën e saj. I qëndron vet ritibixantin grek: jo shumë.

Vranari Haxhiraj Vilhelme, Tradhtia e madhe ndajKombit, studim, Shtëpia botuese ‘Nacional’, Vlorë2018Shkruan prof.dr.Ishref Ymeri mbi këtë libër tëVilhelmes:”është një vepër historiko-shkencore mepërmbajtje rrëqethëse që botohet në kuadrin ezbulimit të të vërtetave tragjike mga periudha esundimit të kriminelit gjakatar Enver hoxha”.

Vranari Haxhiraj Vilhelme, Pa koment, ese-publicistikë, libri 2. Shtëpia botuese ‘Nacional’,Vlorë 2016

Studjuesja akademikja Floresha Dado, mbi këtëlibër shkruan:’Vranari ka një penë që buron. Për çudipena e saj nuk mbetet asnjëherë e zbrazët. Më duketse gjen një varg tepër të pasur, por i thellë”. Tek librigjëndet edhe një intervistë çë autorja i bën arbëreshitprof.Italo K.Fortinos.

Vranari Haxhiraj Vilhelme, Rikthim i IsmailQemalit, bisedë me të shkuarën, roman - botim idyjtë - shtëpia botuese ‘Nacional’, Tiranë 2012Shkruan prof.dr.Eshref Ymeri: “Na e vranë italianëtIsmail Qemalin, se Shqipëria tradicionalisht ka qenëe rrethuar nga armiq të egër. E kanë urryerShqipërinë se kanë qenë mjaft xhelozë për faktin qëajo ka përfaqësuar dhe përfaqëson etninë më të lashtëtë kontinentit. (...) Kjo figurë madhore e historisësonë ua ringjall lexuesve me një gjetje artistike mjaftorigjinale”.

Giuseppe Roma, 70 vjet , na la

Gjithnjëhèrje na la. Ka nj’muaj s’rrij mirë, kishprobleme me zëmren. Pas dy operacionash, njëKosenxë e njeter Bergam, prof.Giuseppe Romas’u vu më mb’udhë. E, ndër 16 të theristìut,gjella tij u shua. Ish mik e shok imi skollje. Teviti 1960 hìjtim bashkë te Seminari i ShënVasilit/Cs, e pra Grotaferratë: bëmë skollë tëmesme, xhinàs e lliçé. Po s’u bëmë priftra, nèu e nè aì: zgjothtim t’tjera udha profesionale.Për shumë mot s’u pamë, pra xura se ishprofesor ordinar Arkeolloxhije të Krishterë eMedioevale tek Universitata e Kosenxës. Epata haré. Më parë kish mbësuar tekuniversitatat e Firenxes, Katanies e Milànit. Qedrejtor i shumë fushatave germimesharkeologjike (campagne di scavi archeologici)mbrënda e jashtë Talljes. Ndër interesetkryesorë të tij, mbi kërkimin historik, ishstudimi mbi presènxjen e Llongobàrdevet ndëKallabrjet. Ka pak kish mbaruar rrexhistrimine Santuàrevet Kallabrezë. Arbresh kaKasternexhi, ndihej shumë i lidhur rrënjavetarbreshe. Frasnitë drejtoi punët e restaurimit tëQishës s’Shën Pjetrit (shek.X), çë vjet njetërherë u hap kulltit ka peshkopi i Ungrës. Meprof.Roma bjermi një arkeollog e një historiantë pashoq. I përjetshëm kujtimi i tij. (D.)

NJË LIP I PAPRITUR


DOKUMENTE

Vepra Letrare e Binard Bi lotës (2)

(redaktoi) Drejtorika Purçilli (Cs)

(vjen ka nr.84)

Libreti / Quaderno 2

(Libreti 2 - cm.14x19,5 - zë me gjashtë sekstinet e poezisë ‘Manushaqeza’, të 19-4-1891; e mbaron mesonetin/tringëllimin ‘Të hùejit çë vjen na çōnj – Vjershth’, të 21-4-1891;

janë 86 kompozicjona - vite 1887-1891 -, sonete më të shumët)

1891 – 19/4 Manushaqeza (Manushakesza - Viershëth); 6 sekstina, vv.36, tetërrokësh, rimë ABABCC; i shënuar me njëiks lapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.1).Mbi bukurinë e manushaqes/violetta.

1890 – 27/5 Prrallez – I ngrakueri (piksuri) me dëtire (Prralesz – I-ngracueri (i-pixuri) me dëtire); 18 vjershe dysh,njëmbëdhjetërrokësh, rimë e puthur, vv.36 (Li 2, ff.2-3).Një burrë, ç’u kish ngrakuar me shumë detirë e s’mund t’prirë prapë turresët, bëri sikuna kish vdekur. Gjithëe qajtin e ata ç’kish kishen ka aì e faltin; e e qelltin t’e varrosjen; po atë natë e lanë mbë qishë, me tavutinhapët. Vet ai ç’i kish bënë këpucët s’e ndlèu, e vate u fsheh mbë qishë se t’ja shkulnej ka këmbet. Po gjatënatës, mbë qishë hijtin edhe ca vjedhës se të ndajen atjè atë ç’kishen kalluar gjetk; qindroi një turres pandarë, gjithë e dojen e s’vëhshin dakord. Një ndër ta tha: ja japmi kuj vete i pret një krah të vdekurit. Aiç’bënej t’vdekurin asikuna, ndë tavut’t, si gjegj ashtu, u ngrè e u vu ture thërritur. Gjithë u trëmbtin – aqvjedhësit sa këpucari – e pështuan e iktin. Qindruar vet, i vdekuri i rremë mbjoth gjithë turresët ç’kishenlënë vjedhësit e, i gëzuar, u mbjoth te shpia tij.

1889 – 8/4 Nji shoku çë s’prier prap të huejturat - vjershth (Nji shocu cië sprier prap të huejturat - Viershth); sonet mebishtin, vv. 17; rimë ABAB ABAB CDC DCD / DEE; (Li 2, f.4).Autobiografike. Nji miku ç’i lypen hua më turresë, - pa ç’i prier më parë të hùejturat - autori bën një kopantë trashë, vete ndë kalìvet e zë e i bie rëndë gajdhures s’tij, ture i thënë të dhjesë turresë t’ja japë mikut ç’jalypën.

1890 – 28/5 Të lusur – Vjershth (Të Ljussur – Viershth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; i shënuar ka autori menjë iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.5).Autobiografike. Poeti do t’kish kraht e zogut t’fjuturonej e t’shih e t’njih dhera e vende ndryshe, sa bëriInzot, e kështu t’e këndonej si i nget.

1888 – 3/12 Mbi gjuhen Arbresh - Vjershëth (Mbi gjiuhen Arbresh - Viershëth); sonetto, rima ABBA ABBA CDC DCD;i shënuar ka autori me një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.6). (e botuar në ‘Versi Lugubri’, f.5); Autori shkruan mbi gjuhën arbëreshe:’Këtu e një qind vjet kjo gjuhë ç’shkruanj u s’mund t’djovaset, se pake foljen; po u arbrisht shkruanj, se t’bënj martrì se Frasnitë sot folet arbrisht e t’ja trashgonj kuj vjen pasnesh…’. E lavdëron gjuhën arbëreshe si ‘gjuhë ç’foli Inzot’.


BINARD BILOTA

1890 – 29/5 Marsit vllaut tim dhashkal Rusān – për të përgjegjur Kartullines çë më shkruejti prë të mjerin Abēl –Vjershëth (Marsit vlaut tim dhashkal Rusaan – për të përgjiegjiur Cartulines cië më shcruejti prë të mierinAbeel – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.7).(Ka varret e Frasnits. It vlla Pietri Luci)

1888 – 10/12 Shën Mërīs – Vjershëth (Shën Mëriis – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; i shënuar ka autorime një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.8).Lutje Shën Mërisë.

1890 – 2/6 Iddio ne tratta come il sole / Inzot na qellen si Dielli / Vjershëth (Inszot na kelen si Dieli – Viershëth); sonet,rimë ABAB ABAB CDC DCD; i shënuar ka autori me një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.9).Si dielli na ngrohën e na bën dritë, kështu Inzot na do mirë e na lipisen.

1888 – 7/12 Shën Mërīs – Vjershëth (Shën Mëriis – Viershësh); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; i shënuar ka autorime një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.10).Lutje Shën Mërisë.

1890 – 5/6 Ulku e Shtjerrat - prrallez (Uljcu e Shtierrat – Pŕalesz); sonet me bisht; vv. 17; rimë ABAB ABAB CDCDCD / DEE; (Li 2, f.11).(Lart, te faqja, Bilota shënon: Nei pericoli giova la preghiera / Te s’mundmi vëlèn të parkalesurit).Delaret rrëzojen dhent e lënë mbrënda shtjerrat; ulku shtin deren e hin. E shtjerrat i thonë: ‘Më parë se t’nahash, parkales me ne’; e ata zënë ture bënë ‘béeee!’ e ulku ‘ùuuu!’. Delaret, si gjegjjen thirrmat e shtjerravet,priren e zënë me një hu ulkun. çë pëndiret se kish parkalesur me shtjerrat.

1888 – 30/11 Ime Kushrī ka çivti – Vjershëth (Ime Cushrii ca Civti – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD;(Li 2, f.12).Autobiografike. E kushrira ka çifti vjen e e gjën dhe poeti ka shumë haré.

1890 – 6/6 Frangjisku çë dīj e vith – Rrëfiemez prrallezish (Frangjiscu cië diij e vith – Rrëfiemesz prraleszish), (1),sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.13).(Bilota shkruan 16 sonete mbi ‘Përrallzen e Frangjiskut’)Frangjisku ish një çë vjith. Pringjipa i thot: ‘Ti di t’i vjethsh gjithve, po vet mua jo’. E Frangjisku i taksense mbrënda gjë mot vjen e i kallon kalin, tek ësht më i ruar. E pringjipa: ‘Ndë m’e kallon, t’e jap’.

1888 – 14/12 Për gjalpret vllezrit e mī - Vjershëth (Për gjialjpret vlezrit e mii – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABABCDC DCD; (Li 2, f.14).Autobiografike.

1890 – 7/6 Frangjisku çë dīj e vith – Rrfiemez prrallezish (Frangjiscu cië diij e vith – Rrfiemesz prraleszish); (2); sonet,rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.15).


DOKUMENTE

Një ditë ç’bij shi, Frangjisku veshet si kllogjer, me një par dueq ngrah me gjithë të mirat, e qaset ka kalivjaku ish kali i pringjipës, i ruajtur mirë ka kriàtrat; e i jep atirve t’hanë e t’pinë.

1888 – 13/12 Mbi Fanin tim – Vjershëth (Mbi Fanin tim – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; i shënuarka autori me një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.16).Autobiografike.

1890 – 9/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiem përrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiem përraleszish); (3); sonet,rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.17).Kriatrat pinë verë e i zë gjumi, sepse Frangjisku i kish përzier gjumsin. Pra, xheshur kllogjer, Frangjisku ihipet kalit e vete përpara pllasit pringjipës, se t’jetë i parë ka aì. E ki, si e sheh, marmaroset e i thot t’ngjitetlartë dhe i jep t’harë e t’pirë.

1888 – 1/12 Mbi të djallarosuren e shpīs tën̄ – Vjershëth (Mbi të dialarossuren e-shpiis tëën – Viershëth); sonetto, rimaABAB ABAB CDC DCD; cm.13x20; (Li 2, f.18).Autobiografike.

1890 – 9/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez prrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz prraleszish); (4);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.19).Frangjisku i pien pringjipës ndëse do t’vërë njeter ngusht me të: do t’vinj t’i kallonjë palacat mb’shtrat.Pringjipa vë ngusht, po i thot edhe se këtë herë e luan gjellen e tij.

1888 – 12/12 Të përsitur të ruhemi ka mushqit – Vjershëth (Të përsitur të ruhemi ca mushkit – Viershëth); sonet, rimëABBA ABBA CDC DCD; (Li 2, f.20).Autobiografike.

1890 – 9/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez prrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz prraleszish); (5);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.21).Shkon ca mot e Frangjisku, si vdes një njerì, vete te dertari i qishës e, ture i premtuar çë doj, i lypën hua tëvdekurin. E, me këtë mbi mushk, vete e ngjitet ka nj’dritare të shpisë s’pringjipës. Ata ç’ruajen shpinë, sigjegjjen vrujtim, ja shkrehjen Frangjiskut çë ngjitet. Po palat zënë të vdekurin, e Frangjisku e lë t’bjerëposhtë; e kriatrat nguren e shohen e t’njohen të vrarin trim.

1888 – 25/12 Mbi Fanin tim të mjēr – Vjershëth (Mbi Fanin tim të mieer – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDCDCD; e shënuar ka autori me një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.22).Autobiografike.

1890 – 9/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez prrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz prraleszish); (6.contin.); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.23).Ndërsa gjithë nguren e shohen ç’ra, Frangjisku hin te kamera e pringjipës e i merr gjithë palacat ka shtrati.


VEPRA LETRARE E BINARD BILOTËS

Kur pringjipa priret mbë shtrat, i ngrihet gjaku kur sheh se buar papani ngushtin me Frangjiskun. Ki, ditenpas, merr e i qellen palacat pringjipës. çë njeter herë marmaroset për qiqet e tij.

1888 – 29/11 Shën Mërīs – Vjershëth (Shën Mëriis – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; e shënuar ka autorime një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.24).Autobiografike. Lutje Shën Mërisë.

1890 – 10/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez prrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz prraleszish); (7);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.25).Qiqet e Frangjiskut ja rrëjen edhe ndër vesht e zotit math/rregjit, ç’ësht mik i pringjipës, e niset e vete e egjën, se t’xërë ka buza tij si Frangjisku e qellen dhunë. E frihen gaz ture qeshur.

1888 – 22/12 Zotit Dhaskal Xhirollam De Rada – Vjershëth (Szotit Dhascalj Girolam De Rada – Viershëth); sonet mebisht, vv.17, rimë ABBA ABBA CDC DCD / DEE; (Li 2, f.26).Autobiografike. I lypen De Radës pse s’ju përgjegj dy llitravet ç’i shkruajti.

1890 – 11/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez prrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz prraleszish); (8);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.27).Pringjipës s’i pëlqen se pringjipa qeshen mbi qiqet çë Frangjisku i bën; e si iku, thërret Frangjiskun e eparkalesen t’i bënj ndonjë qiqe zotit math, Kështu të mund qeshënj edhe ai…

1888 – 16/12 Të fala të ndriçmes piture e vjershtare Anna Forti – Vjershëth (Të faljia të ndricmes pitture e viershtareAnna Forti – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; e shënuar ka autori me një iks lapsi, lart eposht; (Li 2, f.28).Autori nderon këtë piture se si piksen Shën Mërinë, ndër qiell, mbi thron, ndë mes t’ëngjelvet: patjetër ShënMëria e do mirë dhe i drejton doren.

1890 – 11/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez prrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz prraleszish); (9);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.29).Pringjipa i premton Frangjiskut t’ngrënë e t’pirë tërë jetën, ndëse e bën. E Frangjisku i lypen t’gatitenj njëtrìes t’madhe, me mùzik: ai do t’i qellenj rregjin mbrenda te nje thes, atë mbrëma…

1888 – 28/12 Një të fala dhëndrrit të ndriçem E.Martinetti, krie i pār të Rromes Antoloxhī - Vjershërsh (Njië të faljiadhëndrrit të ndriçem E.Martinetti crie i paar të Romes Antologii – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABABCDC DCD; (Li 2, f.30).Urime te dita ç’vë kurorë.

1888 – 4/11 Mëmes gjith Krishtrimit – Vjershëth (Mëmes gjith Crishtrimit – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDCDCD; e shënuar ka autori me një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.32).Autobiografike. Lutje Shën Mërisë.


BINARD BILOTA

1890 – 12/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez përrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz përraleszish); (10);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.33).Frangjisku, ikur ka pringjipa, vete te gruta tij e fjë pak. Pra, si serposet, merr një grimaldjel/grimaldello evete ka pllasi zotit math. hapen e hin ka katoqi, xheshet i tërë e lihet me pika gjaku, se t’dukej si ZotiKrishtTe hera t’ngrënit, një kriàte vete t’zërë veren te katoqi, e kur sheh ashtu, marmaroset; e Frangjisku ithot se ë Zoti Krisht.

1887 – 5/7 Vjershe të përlipem mbi mbesen time Rinen Giordano mirosur me anxhinen ndër pes të llanarit 1887 (Viershetë përljipem mbi mbessen time Rinen Giordano mirosur me anginen ndër pes të lanarit 1887);(1) sonet,rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.34). (botuar mbi ‘Versi Lugubri’, f.6); Autobiografike, mbi të mbesën.

1890 – 12/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez përrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz përraleszish); (11);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.35).Kriàtja, tue batuar stamahjin, zë e lutën Zotin Krisht; e Frangjisku i keq i thot t’verë t’thërresë zotin e math,se ka t’i folënj. E kjo nguret lartë e i thot zotitmath se ndë katoqt ësht Zoti Krisht e do t’i folenj.

1887 – 6/7 Vjersh i përlipem mbi timen mbes (Viersh i-përljipem mbi timen mbess); (2); sonet, rimë ABAB ABABCDC DCD; (Li 2, f.36).(botuar mbi ‘Versi Lugubri’, f.6); Autobiografike, mbi të mbesën.

1890 – 12/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez prrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz prraleszish); (12);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.37).Zotimath qindron borë, kur gjègjen kështu, ndërohet e vete poshtë, sheh Frangjiskun çë s’njih, gjith gjakngrah, si mbë kriq e i qaset t’i puthenj këmbet. Po Frangjisku e mban llargu e i thot: ‘Xath këpuct, mbjithsa turresë ke, e hir te thesi, të t’qellenj me mua ndër qiell’.

1887 – 6/7 Vjersh i përlipem mbi timen mbes (Viersh i-përljipem mbi timen mbess); (3); sonet, rimë ABAB ABABCDC DCD; (Li 2, f.38). (botuar mbi ‘Versi Lugubri’, f.7); Autobiografike, mbi të mbesën.

1890 – 13/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez përrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz përraleszish); (13);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.39).Zotimath i jep qiçet kriates se t’verë t’marrë sa turres ka e një thes, se s’sheh heren t’verë nd’parrajsit meZotin Krisht. Si priret kriatja, zotimath ngulet mbrënda ndë thest; e Frangjisku i thot kriates t’lidhenj thesinme nj’gjalmer.



DOKUMENTE

1890 – 13/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez përrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz përraleszish); (14);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.41).Frangjisku-Krisht i thot kriates t’verë lart, se aì ka t’ikënj me zotinmath mbi shpatullat e ajo s’ka t’shorë karrëmben. E si ajo ngjitet lart, Frangjisku iken, me rregjin ngrah.


1890 – 14/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez prrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz prraleszish); (15);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.43).Ture u qasur te shpia e pringjipës, zotimath gjegjen muzik e pënxon se erru ndë parrajsit; e Frangjisku bënt’e ketë besë…

1887 – 9/7 Vjersh i përlipem mbi mbesen time (Viersh i-përljipem mbi mbessen time); (6); sonet, rimë ABAB ABABCDC DCD; (Li 2, f.44), (botuar mbi ‘Versi Lugubri’, f.9); Autobiografike, mbi të mbesën.

1890 – 14/6 Frangjisku çë dī e vjeth – Rrëfiemez përrallezish (Frangjiscu cië dii e vieth – Rrëfiemesz përraleszish); (16);sonet, rima ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.45). Si errën te dera e pringjipës, Frangjisku baton:’hape, Pjetër, se t’hinj!”. Dera hapet e zotimath pënxon seësht ndë parrajsit, ndë mest mùzikje e vallesh. Frangjisku bën e bjerë thesi mbë truall e qètet nga fishkaruall,e shokt e pringjips qeshjen për qiqen e Frangjiskut.

1887 – 9/7 Vjershëth i përlipem mbi Rinen timen mbes (Viershëth i-përljipem mbi Rinen timen mbess); ); (7); sonet,rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.46). (botuar mbi ‘Versi Lugubri’, f.10); Autobiografike, mbi të mbesën.

1890 – 14/6 Siperbi bie vet nënd këmbet murgjvet – Rrëfiemez prrallezish (Siperbi bie vet nënd chëmbet murgjvet –Rrëfiemsz prraleszish); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.47).Te katundi i Allvdhònes, nji gajdhuri ç’kish kullotur te nj’arë, i frijen barkun se te vjelë baret ç’hënger.

1887 – 10/7 Vjersh i përlipem mbi timen mbes (Viersh i-përljipem mbi timen mbess); (8); sonet, rimë ABAB ABABCDC DCD; (Li 2, f.48), (botuar mbi ‘Versi Lugubri’, f.11); Autobiografike, mbi të mbesën.

1890 – 15/6 Allvdhonizi vete t’bënj parmēnd pa toper ndë malt – Rrëfiemez (Alvdhoniszi vete t-bëënj parmeend pa toperndë maljt - Rrëfiemesz); (1); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.49). Një burr ka Allvdhona vete ndë malt për t’bënjë një parmendë e harron topren ndi shpi. Kur adunaret, zë emallkon. I qaset një derkar e i pyen ç’ka.


DOKUMENTE

1887 – 3/8 Vjersh i përlipem mbi timen mbess (Viersh i-përljipem mbi timen mbess); (9); sonet, rimë ABBA ABBACDC DCD; (Li 2, f.50), (botuar mbi ‘Versi Lugubri’, f.12); Autobiografike, mbi të mbesën.

1890 – 24/6 Allvëdhonizi vete pa toper ndë malt të bënj parmēnd - Rrëfiemez (Alvëdhoniszi vete pa toper ndë maljt tëbëënj parmeend - Rrëffiemesz); (2); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.51).Ai ç’ruan dirq i jep zëmer Allvdhonizit e i thot se ja jep ai një dorë t’bënj parmenden, edhe pa topër; e i thott’e presë atjè, se ai vete thërret një ç’njeh e ç’mund e ndihenj.

1887 – 5/8 Vjersh i përlipem mbi timen mbes (Viersh i-përljipem mbi timen mbess); (10); sonet, rimë ABBA ABBACDC DCD; (Li 2, f.52.), (botuar mbi ‘Versi Lugubri’, f.12); Autobiografike mbi të mbesën.

1890 – 24/6 Allvëdhonizi vete ndë malt pa toper të bënj parmēnd – Vjershëth (Alvëdhoniszi vete ndë maljt pa toper tëbëënj parmeend – Viershëth); (3); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.53).Derkari priret me njeter 10 mbronra, pa topra, po të fortë; e i thot allvdhonizit se, edhe pa toper, mund t’ipresen degen ç’i duhet për t’bënjë parmenden: mund t’lidhen njeri me jetrin e t’mbëshojen bashkë et’shqyejen një degë të trashë. E kështu përvojën e bëjën.

1889 – 20/2 Të fala zonjes vjershtare Anna Soderini e pështuer nji të keqe sëmūnd (Të faljia szonjies viershtare AnnaSoderini e-pështuer nji të chekie sëmuund); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; e shënuar ka autori menjë iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.54).Përgëzime sepse u shërua ka një sëmundje e rëndë.

1890 - 23/6 Shën Mëria Suntes (Shën Mëria Suntes); 9 strofa tetëshe, rimë AABCCADD; vv.72, gjashtë-shtatërrokësh;(Li 2, f.55/57).himn Shën Mërisë ‘mbjedhur ndër qiell.

1889 – 22/2 Të përsitme të Kërshtervet – Vjershëth (Të përsitme të Chërshtervet – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABABCDC DCD; e shënuar ka autori me një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.56).Thirrje të Kërshtervet, se t’qellen ngaherë mirë.

1889 – 24/2 Mbi vet’hēn time – Vjershëth (Mbi vet-heen time – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; eshënuar ka autori me një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.58).Autobiografike.

1890 – 24/6 Mbi t’lerit e Shën Janjit – Vjershëth (Mbi t-ljerit e Shën Ianjit – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDCDCD; e shënuar ka autori me një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.59).Nderë ditës kur u le Shën Janji.


BINARD BILOTA

1889 – 28/2 Simes mbes Rozines Bilotta lēr ndër 27 fjavarit 1889 – Vjershëth (S’i-mes mbess Roszines Bilotta ljeer ndër27 Fiavarit 1889 – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; e shënuar ka autori me një iks lapsi,lart e posht; (Li 2, f.60). (botuar mbi ‘Versi Lugubri’, f.32); Autobiografike, mbi të mbesën e lerë te kjo ditë.

1890 – 25/6 Allvëdhonizi vete ndë malt pa toper të bënj parmēnd – Vjershëth (Alvëdhoniszi vete ndë maljt pa toper tëbëënj parmeend – Viershëth); (4); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.61).Më parë se t’zënë e tëhelqen degen, ku u fërrartin e u lithtin si kamaster, aì më lart, ka ku gjithë t’tjeretmbshojen, i thot shokvet t’presen pak njera sa aì t’ngrënjë tirqit e t’pshtinjë duart. Ata shok, ç’ishen mbronra,qenë dakord; e kështu, si ai zgjidhen duart ka dega, bien gjithë mbë truall e një për pak s’vdes. E, gjithëngatërryer si janë, s’mund zgatërrehen; ndërkaq shkojen atej dy kllogjre e zën e i bien me dhikoniqet, ekështu i ndajen njeri ka jetri.

1889 – 8/3 Motres sime, ndlè Zot – Vjershëth (Motres ime, ndljiè Szot – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDCDCD; (Li 2, f.62).Autobiografike, mbi të motrën e vdekur.

1890 – 2/7 Quae est Ista, quae ascendit de deserto, deliciis affluens, innixa super dilectum suum? ; 12 strofa, 13 vv.nganjera, gjithsej vv.156; 1^, 4^, 5^, 6^, 8^, 13^ vjersh njëmbëdhjetërrokësh; të tjerët, gjashtë-shtatërrokësh;rimë AABCBDDEEFFGG; (Li 2, ff.63-79).Shën Mëria vjen e mbjedhur ndër qiell: ëngjel e shëjtra i bëjën festë, ndërsa ajo ngjitet ndaj thronit t’Inzotie ulet ka e djathta e tij. Gjithë Parrajsi bën festë. Edhe na, bashkë me njerzimin e gjithë motevet, atë kemfalenderomi për shpëtimin tonë.

1889 – 15/3 Motres sime ndlè zot – Vjershëth (Motres ime ndljiè szot – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD;(Li 2, f.64).Autobiografike, mbi të motrën e vdekur.

1889 – 23/3 Salve Rexhina Arbrisht – Vjershëth (Salve Regina Arbrisht – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDCDCD; e shënuar ka autori me një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.66). ‘Salve Regina’ e pjerrë arbërisht.

1889 – 24/3 Ave Maria – Vjershth (Ave Maria – Viershth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; e shënuar ka autorime një iks lapsi, lart e posht; (Li 2, f.68). “Ave Maria” e pjerrë arbërisht.

1889 – 27/3 Kungulli Marsit Frasnit – Vjershëth Arbrisht – Mushkalaqi e Llaviçku (Cunguli Marsit Frasnit – ViershëthArbrisht – Mushcaljiaki e Lavic-ku); (1); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.70). (botuar mbi‘Katundi Ynë’, 1993/1, faqe 8).Dì frasnjotë të liq, tek e para natë e marsit, dalen me ‘kungulit’ për t’shajen gjindjat e t’rrëfyejen t’ligat etyre. E i qasen nji shpije ku rrojen dì vashaz, ç’e jëma ‘ruan si di hilner’.


1889 - 28/3 Mushkalaqi e Llaviçku me kungullin përpara deres ndrikulles – Vjershth Arbrisht (Mushcaljiaki e Lavic-kume cungulin përpara deres ndricules – Viershth Arbrisht); (2); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li2, f.72). (botuar mbi ‘K.Y.’, 1993/1, faqe 8).Me ‘kungulit’, përpara derës s’ndrikulles, dy të liqt pyhen ndëse ‘kumbaret e shajtjes t’katundit’ janë dakordume sa t’liga do t’venë e vjellen.

1889 – 29/3 Mushkalaqi e Llaviçku – Vjershth me kungullin (Mushcaljiaki e Lavic-ku – Viershth me cungulin); (3);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.74). (botuar mbi ‘K.Y.’, 1993/1, faqe 8).E kështu zënë e shajen një shpi ku rrojen di vasha. ç’bënë këto? Se të ndërrojën stolitë e Pashkëvet, ‘ushkanë’ me ca trima, e një gjitone pjakë thot se fjet’tin edhe bashkë.

1889 – 30/3 Mushkalaqi e Llaviçku – Vjersh me kungullin (Mushcaljiaki e Lavic-ku – Viersh ne Cungulin); (4); sonet,rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.76). (botuar mbi ‘K. Y.’, 1993/1, faqe 9).Dy të liqt vjellen edhe ca tjera t’liga mbi gratë e gjitonisë. Një i huaj venej e shit thesë me miell; një ndërkëto i duall përpara e i tha se ndëse do t’e shesë, ka t’ siell te shpia saj, se atje ajo mbjeth t’tjerë gjindë t’ebjenjë. E qelltin dhunë të huejin e… ‘s’fjet’tin veç’. E s’rien se kështu ftesjen Zotin Krisht!

1889 – 31/3 Kulishi, Koku e gruaja e ngār – Vjersh me kungullin (Culjishi, Cocu e gruaia e-ngaar – Viersh me cungulin);(5); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.78). (botuar mbi ‘K.Y.’, 1993/1, faqe 9).Njetër dy, me kungullin, te njeter gjitonì, vjellen të liga mbi një grua çë, për një copë bukë e një sarakë, ishitet çdo burri ç’ja jep. Po grueja e zënë fill del ka dritsorja e i viall llanjuzì mbi t’jëmat e t’motrat e tire.

1889 - (pa datë, po patjetër të 31-3 o të 1-4 1889) Llikaziqi e Llishati me kungullin – Vjershëth (Licasziki e Lishati me cungulin – Viershëth); (6); sonet, rimëABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.80). (botuar mbi ‘K.Y.’, 1993/1, faqe 9).Njetër dy njerëz me kungullin, te njeter gjitonì, rrëfìejen turpat e nji njetre shpi. Një grua, se t’i ngjitnej njitrimi t’bilen e shemtuer, xheshi t’bilen, e vu mbi shtrat e, mbi kurmin e saj vu të lier me val, mbruajti camiell e e fërkoi mbi kurmin e saj, i dha formë kulaçi, e poq e ja dha trimit t’e hajë, se t’i namuràrej s’biles.

1890 – 20/7 “Et ait Dominus ad serpentem: quia fecisti hoc, maledictus es inter omnia animantia et bestias terrae”; sonet,rimë ABAB ABAB CDC DCD; e shënuar me një iks lapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.81).Inzot mallkoi për gjithmonë djallin, çë tandoi njeriun e bën e bëri mbëkat. Megjithatë djalli vete përparature cënuar e tanduar njeriun.

1889 – 1/4 Llikaziqi e Llishati me kungullin perpara Llutufles (Licasziki e Listati me cungulin perpara Lutufljies); (7);sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.82). (botuar mbi ‘K.Y.’, 1993/1, faqe 9).Llishati s’e ka besë atë ç’i rrëfyen Llikaziqi, po ki i jep fjalen e tij se trimi i rrëfimit ish aì, e se kulaçinç’mbruajti ajo grua mbi kurmin e xheshur të s’biles aì e pà me sit e tij, ka vërza qiçit. E si pra ajo grua i dhakulaçin t’e hanej, Llishati e muar e, kur vate ndër dhent, ja dha t’e hajen qent.

1890 – 28/7 Super pectus tuum gradieris et terram comedes cunctis diebua vitae tuae; sonet, rimë ABAB ABAB CDC


VEPRA LETRARE E BINARD BILOTËS

DCD; e shënuar me një iks lapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.83).Gjalpri/djalli, çë tandon njeriun, qe i mallkuar ka Inzot të xarriset për trolli; e t’mallkuar janë edhe ata njerëzçë duan t’i gjasen atij.

1889 – 1/4 Llikaziqi e Llishati me kungullin ndë deret Llutufles (Licasziki e Listati me cungulin ndë deret Lutufljies);(7); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.84). (botuar mbi ‘K.Y.’, 1993/1, faqe 10).Llishati e cilisen shokun e i pien ndëse, pas këtij vreri, ai e do ankora atë vashë për nuse; e kumbari vë nëmse mai më do t’e dirë atë magare, e bilë magare.

1890 - 3/8 Ipsa conteret caput tuum et tu insidiaberis calcaneo ejus; sonet, rimë ABAB ABAB CAC ACA; e shënuarme një iks lapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.85).Gjalpri/Djalli s’ka fuqi mbi Shën Mërinë, s’vlen t’luftonjë me të, bier mot.

1889 – 18/4 Mbi vet’hēn time të helmuer – Vjershëth (Mbi vetheen time të heljmuer – Viershëth); sonet, rimë ABABABAB CDC DCD; e shënuar me një iks lapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.86).Autobiografike.

1890 – 21/9 Pjeqria ime - Vjershth (Piekria ime – Viershth); sonet, rimë ABBA ABBA CDC DCD; e shënuar me një ikslapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.87).Autobiografike.

1889 – 19/4 I shruer ka smūnd e keq – Vjershëth (I-shruer ca smuund e-chek – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABABCDC DCD; e shënuar me një iks lapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.88).Autobiografike.

1890 – 8/9 Quae est ista, quae progreditur quasi Aurora consurgens, pulcra ut luna, electa ut sol? ; sonet, rimë ABABABAB CDC DCD; e shënuar me një iks lapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.89).Lavdim i Shën Mërisë, ç’ësht ndriçëz, diell e hënë; dhe e para Bilë e t’Lartit.

1889 - 25/4 Paravera – Vjershëth (Paravera – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; e shënuar me një ikslapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.90).himn paraveres, vepre t’Inzoti.

1890 – 10/7 Dita tet e Llanarit 1890 – Mbrej t’egjrit e katundit – Vjershëth (Dita tett e-Lanarit 1890 – Mbrei t’egjrit e-Catundit – Viershëth); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.91).Autobiografike, kundër aministratorëve të keq t’katundit çë mbshuan mbi të për tridhjetë vjet.

1889 – 26/4 Shëjtit Vllāth Ndonit Padhues – Vjershëth (Shëjtit Vlaath Ndonit Padhues – Viershëth); sonet, rimë ABABABAB CDC DCD; e shënuar me një iks lapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.92).Autobiografike.


DOKUMENTE

1890 – 11/6 Prindi i ruer kūr kā e gjë së jē të bilvet qellur ka grāt – Rrëfiemez përrallezish (Prindi i-ruer cuur caa e gjëësë jee të biljvet kelur ca graat – Rrëfiemesz përraleszish); (1); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.93).Një prind pjak, i mirë, s’ish i tratuar mirë ka t’reat e liga. Një ditë vete e merr kunxil ka nj’i urtë me turresë,si kish qellej për t’ish i dashur mirë. E ki, vet për gjë mot, i jep di vërrìle me copa e i thot t’i nomronjëngaçik ndi shpitë. Pjaku kështu bën e bilt s’i mbajtin më buzë e i jipjen ngadita t’haj e t’pij atë ç’doj.

1890 – 11/6 Prindi i ruer kūr kā e gjë së jē të bilvet qellur ka grāt – Rrëfiemez përrallezish (Prindi i-ruer cuur caa e gjëësë jee të biljvet kelur ca graat – Rrëfiemesz përraleszish); (2); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.95).Pjaku, kur pra pat i prirë prap, t’pasurit t’urtë, dì vrrilet me copa, mbjoi një snduq me eshtra e brì çë mbjithkado i ngarrarnej. Kur u smur, mbanej sënduqin afër e s’doj se kish e ngisjen. E dishtin mirë për turrest çëbesojen t’kish te sënduqi. Kur vdiq, qindruan si rroçkra ç’ishen.

1889 – 1/5 Mbi Kungullin e Marsit ndrë zakonet e Frasnits – Vjershëth (Mbi Cungulin e- Marsit ndrë szakonet e-Frasnits – Viershëth); sonet me bisht, vv. 17; rimë ABAB ABAB CDC DCD / DEE; (Li 2, f.94). (botuarmbi K.Y., 1993/1, faqe 10).Milliqi e çiroli, me kungullin, pyhen njeri jetri si ish ‘kungulli marsit’ një herë. Ish ndrishe: i trëmbshinZotit Krisht, nanì jo më. Më parë, si hinej muaji marsit, me kungullin vehej, natën, përpara shpisë s’nji mikue thohshin gjëra për me qeshur, pra hihej mbrënda e hahej e pihej njera menatet.

1890 – 26/2 Zotit Pjeter Kamodeka t-Kasternexhit thot t’falat shoku tīj B.Bilotta (Szotit Pieter Camodeca t-Casternegitthot t-faljiat shocu tiij B.Bilotta); sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; (Li 2, f.96).Autobiografike. Llitër e drejtuar zotit Pjetër Kamodeka, çë s’i shkruan ka di vjet.

1890 – 27/7 Mulier, quam tu decepisti, conteret tibi caput – Vjershëth ; sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD; e shënuarme një iks lapsi, lart e posht, ka autori; (Li 2, f.97).Lavdì Shën Mërisë, çë munden gjalprin/djall e fiton mbi të liqtë.

1891 – 21/4 Të huejit çë vjen na çonj (Të huejit cië vien na cioonj), sonet, rimë ABAB ABAB CDC DCD, (Li 2, f.98).Një fotografì negative mbi Frasniten e Purçillin.

(vijon - 2)

99(2.401) Jeta Arbëreshe, 85 / janar-theristí 2018

POST SCRIPTUM

- Simbjet, ç’ish ‘Viti i Skanderbekut’, e kishem ndë mes t’nesh edhe aktorin-rrexhist të njohur shqiptarXhevat Limanin (çë rron ndë Merket), Pashkët Frasnitë kish kishen vatë më mirë. Jo. Dualltin vet Vallet(t’Marten dhe Shën Mërìet këtje lartë), po Ata çë nxijen, Kutulla e Ushtra e Skanderbekut s’u panë fare. Pakoment.

- Diten e Pashvet, vajt’e pé, Frasnitë, te Skolla ‘E.Koliqi’, komedjen ‘Shpirtrat i kemi afër afër, prapa veshit’të Viçenx Brunit ka çifti, të interpretuar ka aktorët frasno-purçilotë të ‘Shoqërisë teatrale Vorea’, të drejtuarka Lucietta Martino. Kam haré se teatri arbëresh pëlqen e vehet ture ècur jetë, po… tekstet duan arbreshizuarmë shumë sipas s’folmes tonë, aktorët kanë jenë më profesionalë, e, kur duhet, muzikat e t’veshurat kanëjenë frasnjote. Ka rrexhìa e ka drejtorìa, pra, presmi të folet arbërisht, mbi pallkun.

- T’hënen mbrëma pas Pashkëvet, te Kumuna Frasnitës, u mba një Kuvend mbi ‘Skanderbekun’ tonë: simbjetbën 550 vjet çë vdiq. Foltin Sindku Catapano e kunxilèrja Adduci, çë bëri moderatoren. Relatorët qenë ItaloC. Fortino, zoti Ndon Bellushi e Drejtori i Jetës. E u fol arbërisht. Të folurit u pré, ktu ktje, me ndonj kënekmbi Skanderbekun (ka ana e dica pjesëtarëve të grupit folk frasnjot ‘Arbëria’), popullore o të muzikuar kazoti Manuell Jordani. Muar fjalën edhe aktori shqiptar Xhevat Limani, i veshur si Skanderbeku, çë deklamòidica vjershe mbi Gjergj Kastriotin. Të marten mbrëma, pra, aktori shqiptar, te ‘sheshi Albania’ bashkë met’bilen hera hoxha, këngëtare me zër soprani, dha një shfaqje, të bukur shumë, mbi dramën e Skanderbekut.Po gjindë ishen pak. Ditët pas, Xhevat Limani dha shfaqje ndër t’tjerë katunde arbëreshë, me suçes.

- Diten 10 të theristiut, Fermë, u mba mendë 100-vjetori i të lerit të zotit Vorea Ujko, papas DomenicoBellizzi, ka Frasnita, e ç’bëri priftin Fermë për 46 vjet. Muartin fjalën Kikina Martino, çë organixarti, sindkuRusso, e sindku ç’qe, Varcasia, e gjiritë e zotit. Mbi veprën e tij poetike foli Drejtori i Jetës Arbëreshe; pradica gjindë kujtuan personaxhin e papa Minkut; ndër këta edhe zoti Trupo, Roseti, prof.Rennis, Cannataroe zoti Pjetër, vikari i Eparkisë. Drejtori foli arbërisht, gjindjat u gëzuan e mbrëmja kulturore pëlqei. Ish mirëndëse edhe Frasnitë, katundi tij, simbjet, bëhej gjë për papa Minkun. Sadopak një Mbrëmje Kulturore!

- Ditën 26 maj, te Skolla e Frasnitës, u mba Premjacjuna e të Dijtit (II*) Konkors Poezije Ndërkombëtar‘Voci nel deserto’ i organixartur ka ‘Shoqata Kulturore Mecenate’, me Celestino Margherita krietare. Muartinpjesë shumë poetë, aq për gjuhën italiane sa për atë djalektale. Për degën arbëreshe, vet 4 poezi qenë dërguarka Skollat e horës s’Arbëreshëvet/Pa; ka Frasnita e ka të tjerë katunde arbresh s’u derguan, pse skollèlts’kishen t’paguajen 5 euro për çdo poezìnë e tire (!). Po rregullat janë rregulla, për gjithë E dega arbreshe upré. Gëzuan Konkorsin di vashaz frasnjote: njera këndoj bukur kënka arbrisht (1) e nglliz (4), jetrakumbanjarti/shoqëroi me fisarmonik kënken arbreshe; e pra u bë edhe një sfillatë vashash t’veshura arbreshe,ka çifti, Purçilli e Frasnita, me vëthe e mbërlloke të nji mjeshtri oraf t’ri kallabrez.

- Njera ndë fund t’ktij viti, Frasnitë e Purçill, duan nderuar papas Binard Bilota (1843-1918), çë vdiq 100vjet prap, dhe Maria Markut/Miranda (1918-1996), çë bëri 100 vjet ç’u le. Poet letrar zoti Binard, vjershtarepopullore cje Maria: të dì meritojën kujtimin tonë. Mbi Marien e Markut duhej një Mbrëmje me vjershe egraxeta purçilote; për papas Binardin, një Kuvend dhe një Mostër me veprat e tija origjinale: aq ato tëshkruara me dorë e t’mbetura ashtu, sa ato të pubblikàrtura.

- Unger, për t’paren herë, ndër ditët 14-17 theristì, u mbà Përpjekja/Incontro XXI* e Peshkopravet orientalëkatolikë t’Evropës: një ndodhje madhështore çë nderon Eparkinë tonë Arbëreshe të vogel. Bashkë me ta,erthtin edhe kardinallet Bagnasco e Sandri e t’tjerë peshkopra llatinë t’Kallabrjes. Ndër të tjerat, t’prëmten15 e t’shtunen 16 mbrëma Peshkoprat orientalë vizitartin edhe Qishat e Frasnitës dhe t’Shën Mitrit, ku ukënduan - jashtë zakonit tonë, po vet për nderë t’Peshkopravet - dy Mesha solemne mbrëmësore. Mirë se na erthtit!

Sh ku r t

(Mondo Italo-Albanese) EDITORIALI Jeta Arbëreshe, 85 / janar-theristí 2018 5 Drejtori ‘Jeta A rb ëreshe’ vete p ërpara Me numrin 84 ish po të shuhej drita e ‘Jetës Arbëreshe’,

Documents