Módulo II: Lengua materna enseñanaza del quechua como lengua materna (L1) en educación intercultural bilingüe

7/31/2019 Mdulo II: Lengua materna enseanaza del quechua como lengua materna (L1) en educacin intercultural bilinge

1/78

M DU LO II

LENGUA MATERNA

R

NACIONAL

PUNO

UNIVERSIDAD A

LTIPLANO

DEL


2/78

M DU LO II

LENGUA MATERNA


3/78

CARE PER, 2007

MODULO: ENSEANZA DEL QUECHUA COMO LENGUA MATERNA (L1) ENEDUCACI N I NTERCULTURAL BI LI NGEProyect o : Cal idad y Equidad en la Educacin I nt ercul tural Bi linge en

PunoDir eccin : J r . Cusco N 541 PunoTelf ono : 051 35 2982 Fax : 051 353672E-mail :

Est a publicacin ha sido r ealizada por CARE PER Of icina Regional de Puno, mediant e el

Pr oyect o Calidad y Equidad en la Educacin I nt ercult ural Bil inge en Puno, f inanciado porla COMI SI N EUROPEA, con la f inalidad de mej orar en los maest r os las habil idadespedaggicas para la enseanza del quechua como lengua mat er na L1.

CARE PER aut oriza a inst it uciones y personas naturales a ut il izar el cont enido deldocument o, como un apor t e a la Educacin I nt ercult ural Bil inge, de manera que podr serr eseado, resumido o t r aducido en f orma tot al o par cial a condicin de que se especif ique laf uent e bibliogr f ica.

Pr imera edicin : Febrero del 2 007.

Tir aj e : 500 ejemplar es.

Apr obacin : Dr . Woodr o Anda Cast elo.Dir ect or Regional CARE Puno.

Elabor acin : Pr of . Mar t n Cast i llo ColladoPr of . Leonor Bisnar da Mendoza Mont esinosPr of . Equicio Ruf ino Paxi Coaquir a

Equipo del Pr oyect o : Pr of . Marina Figueroa Daz. Repr esent ante del Pr oyect o.Pr of . Mar t n Cast il lo Collado. Especialist a en EI B.Pr of . Edmundo Corder o M. Especialist a en Gest in.Ecm. Loyda Pacompa Pilco. Asist ent e Administ r at ivo.

Diseo y Diagr amacin : Alcides Ramos Calcina.

I mpr esin : Ar t e y Color E.I .R.LAv. Alf onso Ugar t e 500- FTelf .: 054-204788E-mail : acolor [email protected] - Ar equipa

mf iguer [email protected]

2


4/78

INTRODUCCIN

Estimados colegas:

CARE Per y el proyecto CALIDAD Y EQUIDAD ENLA EDUCACIN INTERCULTURAL BILINGE ENPUNO (Kawsay), asumiendo el compromiso demejorar los aprendizajes de los nios y nias delmedio rural, partiendo de sus propios medios deexpresin y cultura, implementan el curso deSegunda Especializacin en Educacin InterculturalBilinge en convenio con la Direccin Regional deEducacin de Puno y la Escuela de Post Grado de laUniversidad Nacional del Altiplano Puno.

Para este fin ponen a vuestra consideracin el mduloENSEANZA DEL QUECHUA COMO LENGUAMATERNA (L1) EN EDUCACIN INTERCULTURALBILINGE, esperando sea de utilidad en eldesempeo de sus actividades educativas cotidianas.

3


5/78

ENFOQUE DE LA PROPUESTA PEDAGGICA

DE COMU NICACIN INTEGRAL

La propuesta pedaggica asume este enfoque como marco para el desarrollo delas capacidades de comunicacin, porque considera que la funcin central dellenguaje oral, escrito, del cono verbal y audiovisual es comunicar, y porque es elmedio fundamental que nos permite relacionarnos con los dems. Este enfoqueproduce cambios significativos con respecto a la tradicional manera de concebirel aprendizaje y desarrollo del lenguaje en los estudiantes.

El cambio fundamental ha significado pasar del aprendizaje centrado en ladecodificacin o en el aprendizaje de letras y slabas sin sentido como pre-requisito para aprender a leer y escribir, a poner nfasis en la construccin del

sentido cuando se habla, lee y escribe, y expresar ideas completas desde el iniciodel proceso de adquisicin de la lengua escrita.

En este enfoque se pone nfasis en el lenguaje oral y escrito en su relacin con eldesarrollo del pensamiento. Aprender a expresarse de manera oral o a travs delos diferentes lenguajes y cdigos no supone solamente aprender a dominar unatcnica, supone tambin, aprender un mecanismo muy poderoso paradesarrollar la comprensin, la comunicacin, la creatividad y la lgica.

Se busca que los estudiantes aprendan a expresarse con libertad y creatividad,que lean y escriban mensajes disfrutando de lo que hacen, apreciando los

beneficios de poder comunicarse con los dems, entendiendo lo que otros lesquieren comunicar y dejndose entender ellos mismos. Se trata de poner en elcentro, la comprensin y el sentido desde el principio.

Los estudiantes deben descubrir que la comunicacin es necesaria y valiosa, yque contar con herramientas para comunicarse mejor es importante para entraren contacto con otros, encontrar respuestas a sus preguntas y enriquecerse en elintercambio de opiniones y modos de ver el mundo para transmitir y hacerperdurar lo que se crea, para disfrutar, interpretar y transformar su entorno y paraejercer una ciudadana plena, por su capacidad de argumentar, deliberar,respetar las ideas ajenas y participar en la vida de la escuela y la comunidad.

Se destaca especialmente, entonces, que el enfoque de esta propuesta escomunicativo y que gracias a l, las personas pueden intercambiar ideas,opiniones, sentimientos, saberes y experiencias con los dems en las mltiplessituaciones que deben afrontar; por esto, la escuela debe garantizar el desarrollode esta fundamental funcin del lenguaje.

Por todo esto, es importante reflexionar y responder algunas preguntasrelacionadas con nuestras prcticas de aula:

?Un estudiante es ms comunicativo porque aprende ms las reglas degramtica u ortografa?

ENFOQUE COMUNICATIVO

1 Desarrollo de las capacidades comunicativas EBR MINEDU, Programa Nacional de EmergenciaEducativa 2004 -2006. Lima Per. Pg. 15 al 23

1

4


6/78

? Se justifica, entonces, que el aprendizaje del lenguaje se desarrollesobre la base de la enseanza de reglas y definiciones o, por el contrario,ser ms importante que el estudiante hable, lea, escriba y reflexione

permanentemente sobre cmo usar el leguaje?Los rasgos ms importantes de este enfoque son los siguientes:

rLa lengua se aprende y se ensea en pleno func ionamiento

La lengua es una facultad viva, la usamos cada da en diversascircunstancias y as debemos aprenderla. En realidad, as la aprendemosfuera de la escuela y, muchas veces, pierde sentido en ella, al trabajarla demanera lejana a la realidad.

Es importante, entonces promover situaciones reales de comunicacin yemplear textos completos que deben leerse, consultarse o escribirseteniendo en cuenta a un interlocutor real. As, las clases resultan msactivas y participativas, los estudiantes se involucran en el trabajo, porquele encuentran sentido, se motivan ms y el aprendizaje es mssignificativo y funcional.

Es importante considerar lo siguiente: a hablar se aprende hablando; aleer, leyendo; y a escribir escribiendo. Estas dos ltimas habilidadesrequieren de la intervencin de la escuela y de una mayor reflexin sobreel uso del lenguaje.

rEl texto es la unidad bsica de comunicacin

Porque tiene significado completo y expresa en forma coherente ycreativa ideas, experiencias, sentimientos y nuestro mundo imaginario.

En la vida diaria, enfrentamos situaciones reales de comunicacin en lasque producimos y recibimos textos completos. De esta misma forma,debemos enfrentarlos desde la prctica pedaggica para aprovechar suriqueza de expresin y significado. No tiene ningn sentido trabajar conpalabras, frases o expresiones aisladas, pues stas slo cobran

significado en el texto y en el contexto. Los estudiantes necesitan escribirideas completas para expresarse y resulta sin sentido, por ejemplo,realizar prcticas de sinnimos con palabras aisladas, pues el significadode stas se determina a partir de su relacin con las otras palabras deltexto y del uso en una situacin comunicativa.

La enseanza de la lengua debe incorporar las diversas formas de hablar,pero es importante promover la adquisicin de la lengua estndar sindesconocer el uso del lenguaje, cotidiano propio del contexto enconversaciones familiares o sociales, o la lengua materna distinta alcastellano.

5


7/78

Tambin es importante considerar el derecho de los estudiantes connecesidades educativas especiales a utilizar, en sus procesos deaprendizaje, cdigos alternativos al lenguaje oral y escrito, tales como el

lenguaje de seas, la comunicacin total, el braille, entre otros.Los estudiantes necesitan comunicarse y estar preparados para usarregistros en distintos ambientes y con diversos interlocutores. Esto exigeensear la lengua de manera contextualizada, considerar lascaractersticas de los usuarios y siempre emplear textos reales y no loscreados con propsito supuestamente didcticos.

rLos textos deben responder a las necesidades e intereses de losestudiantes

Cuando nos comunicamos, lo hacemos con diversas intenciones: algunasveces deseamos informar sobre noticias de inters; otras, compartirancdotas, describir objetos, plantear puntos de vista, etc., y no slooralmente, sino tambin por escrito. En la escuela, por lo tanto, debenusarse y producirse textos reales, y considerar los intereses de losestudiantes para que la enseanza sea significativa.

Perspectiva Intercultural en la enseanza de comunicacin integral

La Propuesta Pedaggico de Comunicacin busca que los estudiantesaprendan a leer la realidad, desde todas sus formas de manifestacin, a

recuperar primero su propio contexto cultural y su lengua materna, pero abiertossiempre a otras formas de expresin. Somos un pueblo que, como muchosotros, danza, canta, baila, pinta, modela, forja, dibuja, escribe, se expresa ycomunica a travs de diversas formas.

Esto exige que en el aula se respeten las mltiples formas de expresin de lasdiversas culturas del pas y que se tomen en cuenta la lgica que est detrs decada una de ellas, las concepciones sobre los distintos elementos de la realidad,las formas de narrar las historias, las explicaciones que se dan a los fenmenosnaturales, la visin particular del mundo y las propias formas de organizacinsocial, de pensamiento y convivencia que cada uno posee. Por ejemplo, lasexresiones como el rbol llora, la cocha (laguna) tiene madre, encierranuna visin particular del mundo que debe ser tomada en cuenta.

Pretender desarrollar capacidades comunicativas desde un nico esquemaconvencional, sin valorar ni considerar estas realidades, es atentar no solamentecontra la interculturalidad, sino tambin, empobrecer las inmensas posibilidadesde comunicacin.

Desde la perpectiva intercultural, la Propuesta Pedaggica debe ayudar a quelos docentes recuperen, pongan de manifiesto y potencien las distintas formasde expresin de la cultura de cada localidad, que contribuyan a revalorizar lariqueza de la diversidad cultural de nuestro pas, desde la comunicacin y hagande ella un medio para el encuentro, el intercambio constructivo y la concertacin.

6


8/78

QILLQA TAPUYPI, QILLQAPAQARICHIYPI YUYAYCHAKUSPA

LLAMK'ANAPAQ

7


9/78

QILLQA TAPUYPI IQ'IKUNA

QILLQAWAN TINKUY:Kay ukhupi kaykunata qhawana rurana, yuyaychana ima

? Qillqap qayllanpi siq'ikunata? Ima qillqaman rikch'asqanta? Pimantataq rimachkan? Pitaqch qillqasqa? Imamanta qillqa riman

QILLQA AWINCHAY: SAPANKA CH'INLLA AWINCHAY? awillawan qillqa awinchay? Ch'inlla ama rimapakuspa? Utqaylla awinchay? Qillqa awinchasqamanhina yuyaychay

IRQIPURA YUYAYCHASQANKUTA TINKUCHINKU? Imamantataq qillqa rimasqanta? Imaynatataq yuyaychakurqanku? Yachachiq tapusqanmanhina yuyaychakuy

IMAYNATAM AWINCHAYPI YACHAQANCHIK

QILLQAP YACHAYNIN? Kaqmanta awinchay, yuyaychasqankuta ch'uyanchay,

Imaymana ruraykuna qillqap yachaynin yachanapaq.

SIMIP UKHUN ALLIN RIQSINAPAQ SIMIKUNA

awpaq iq'i

Iskay iq'i

Kimsa iq'i

Tawa iq'i

Pichqa iq'i

Suqta iq'i

8


10/78

QILLQA PAQARICHIY

QILLQA PAQARICHIYPI IQ'IKUNA

IMAYNA QILLQA WAKICHIY? Imamanta qillqay? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay? Imapaq qillqay? Imatan niyta munakun? Imataq sichus qillqasqa mana allin rurakuptin kan?

AWPA IQ'I QILLQA PAQARICHIY: SAPANKA IRQIQILLQANQA

? Allin allin yuyaykunata chiqanchasqa hunt'asqa qillqapaqarichiy

? Qillqasqap patanchasqanta yupaychaspa qillqay

SAPA IRQI QILLQASQANTA TINKUCHIN, ALLIN

QILLQAQKUNAP QILLQASQANKUNAWAN IMA? Sapanka irqi awpa iq'i qillqasqanta yachaq

masinkunawan tinkuchin? Sapa irqi qillqa rurasqanta allin qillqaqkunap,

qillqasqankunawan tinkuchin.? Qillqasqapi maypi pantasqata yuyaychay chaymanta

allichay

awpaq iq'i

Iskay iq'i

Kimsa iq'i

Tawa iq'i

9

ISKAY IQI QILLQAY? Al l in kaqmanta q i l lqanapaqqa kay q i l lqa

kamachiykunata yupaychay:? Hunt'asqa simikunata qillqay? Hatun qillqaqunawan qallay? Ch'ikukunata kasqanmanhina chimpuy? Yuyaychasqa simikunata qillqay? Yuyaychasqa rimaykunata qillqay? Achkha huusqa rimaykunata wakichispa qillqay


11/78

Suqta iq'i

Pichqa iq'i SAPA IRQI HUNT'ASQA ALLIN CH'UYA QILLQATAQILLQAN

? Ch'uya qillqa ruray

QILLQA AWINCHAY? Sapa irqi qillqanta chaninchay? Yachachiq, irqikunap llamk'asqanta chaninchay? Irqi masin, qillqasqanta chaninchay

QISPICHISQA QILLQA? Sut'i sayaypura ima qillqawan qillqay? Raphipi yuyaykunata, munay mast'arisqata qillqay? Siq'ikunawan qillqakuna hunt'achiy? Qillqap sutin chiqanchay? Llamk'ana k'uchu pirqapi qillqakunata k'askachiy /

warkuy

IMAYNATAN QILLQASQATA PAQARICHINCHIK? awpaqta, imamanta qillqasaq nispa hamut'ay? Sapallay qillqay? Irqimasi qillqasqa qhawachinakuy

QISPICHISQA QILLQASIMIP UKHUN ALL IN

RIQSINAPAQ, QILLQANAPAQ, SIMIKUNA

Pusaq iq'i

Qanchis iq'i

Isqun iq'i

10


12/78

LLAMK'AYPACHA

11


13/78

HUCH'UY L LAMK 'AYPA K AYNIN

Willaykuna:

Huch'uy llamk'anap sutin:

Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:

Atinapaq yachay akllasqa:

Yachachiq:

Ruraykuna:

Imaynatan llamk'asunImawanllamk'asun

Hayk'a unayllamk'asun

a) Yachapakuqkunapyachaynin huqariy

b) Musuq yachaykunaqispichiy- Qillqa tapuy- Qillqa paqarichiy

c) Yachaykawsayninchikmanchayaykachiy- Allin yachanapaq

ruraykuna- Allin ruranapaq

yachaykuna

12


14/78


15/78

(Taki)

Riqsinakusun,Qhawanakusun, paras (kutiy)

Sutinchikta,Yachasunchik, paras (kutiy)

uqam kani

Inocencio paras (kutiy)Imataq qampasutiykir i?, paras. (kutiy)

Yachaq Masiy 1 Pg. 6

Riqsinakusun

14


16/78

QILLQAWAN TINKUY:

QILLQA AWINCHAY: SAPANKA CH'INLLA AWINCHAN

Qillqap qayllampi siq'ikunata qhawaspa irqikuna rimanku:Ima siq'ikunataq kay qillqap qayllanpi rikhurichkan?Ima qillqamantaq rikch'akun?

Takichu?

watuchichu?

Imamantataq kay taki rimachkanman?

- Allqumanta.

- Irqikunamanta.- Qhari irqukunamanta.

- Qhari warmi irqikunamanta.

Imaynataq kay qillqap muyuqin?

- Irqikuna qillqap muyuqinta siq'inanku.

Imaynapitaq taki kasqanta yachanki?

- Tusuqkuna kaptin.

- Pisi qillqalla kaptin.Pitaq kay takita uqarisqa / qillqasqa?

awillawan qillqa awinchay.Ch'inlla mana rimapakuspa.

Utqaylla awinchay.

Qillqa awinchasqaykimanhina yuyaychakuy imakunamantarimasqanta.

awpaq nisqaykichikmanhinachu kay qillqasqa kasqa?

Allqumantachu kasqa?

Irqikunamantachu kasqa?

Pimantam rimasqa?

QILLQA TAPUKU Y

15


17/78

IRQIPURA YUYAYCHASQANKUTA TINKUCHINKU

QILLQAP YACHAYNIN

c) Musuq yachaykunata kawsanaykiman chayaykachiy

Imamantapunitaq kay qillqa rimasqa?- Warmi qhari irqikunap riqsinakusqankumanta.

Imaynatataq yuyaychakurqanki?- Allqumanta.

- Tusuymanta.

- Pukllaymanta.Yachachiq tapusqanmanhina yuyaychakuy

- Riqsinakuymanta .- Tusuymata.

- Pukllaymanta.

Yachachiq wawakunapiwan kuska kaqmanta awinchaspa qillqapyachayninta ch'uyanchanku.

- Qillqapiqa riqsinakuymantam riman. Sutinchikwillanakuymanta.

- Allin yachanapaq ruraykuna .

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamkasun.

Imaynatan llamk'asun

:

::

Hatun raphipi taki

15

16


18/78

IMAYNATAN AWINCHAYPI YACHAQANCHIK

SIMIP UKHUN ALLIN RIQSINAPAQ RURAYKUNA:

ALLIN QILLQASQA KASQANTA YACHANAPAQ RURANAKUNA:

Imakunatataq rurarqanchik chay qillqap yachaynintayachananchikpaq?.- Sapallay qillqata qhawani

- Siq'ikunata qhawarqani

- Yachachiqpa awinchasqanta uyarikurqani

- Imaynataq kay qillqata awinchaspa tarikunki?

- Kusisqachu

- Llakisqachu- Imarayku

- Munaychu qillqa kasqa?

Takikuna riqsinapaq muyuqinta qhawana.

Ima qillqa kasqanta yachanapaq maypi Taki nisqanta awinchaspayuyaychakuna.

17


19/78

QILLQA PAQARICHIYPI HU CH'UY L LAM K 'AY

WAK ICHISQA QHAWARINAPAQ

HUK HUCH'UY LLA MK'A Y


Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:


Yachachiq:

Taki qillqa paqarichiy

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin rimay

Socracho

a) Yachapakuqkunap yachayninta huqarisun

b) Musuq yachaykuna qispichiy

Yachaywasi ukhupi puriykachasun kaqninkunata riqsinapaq.- Iman yachaywasiykip sutin,

- Hayk'ataq yachaywasiykip yupaynin

- Imamantaq yachaywasiman hamunki

Yachachiq huk hatun raphipi wawakunap rimasqanta qillqan.Imakunatataq rikumurqankichik?

Pukllana pampata.

Yachana wasikunata.

Unu pilata.

Hisp'ana wasita.

KIMSA QUTU YA CHA Y YA YKUQ W A WA KUNA PA Q

Imawan llamk'asun



:

:

:

Imawan llamk'asun



:

:

:

18


20/78

IMAYNATATAQ QILLQATA WAKICHISUN

awpaqta rimanakusun, imamanta qillqasun- Yachaywasimanta, kaqninkunamantawan.

Pipaq/pikunapaq qillqasun:- Tayta mamanchikpaq.

- Yachaywasimanta, kaqninkunamantawan.

Pipaq/pikunapaq qillqasun:- Tayta mamanchikpaq.

Pikunahinam qillqasun:- Yachapakuqkunahina.

Imapaqmi qillqasun:- Yachaywasi riqsinapaq.

- Qillqay yachanapaq.

- Tayta mamanchikman yachaywasinchikta riqsichinapaq.

QILLQA PAQARICHIY

19


21/78


SAPA IRQI QILLQASQANKUTA TINKUCHIN, ALLINQILLQAQKUNAP QILLQASQANKUNAWAN IMA

ISKAY IQ'I QILLQAY

Atisqanmanhina sapanka irqikuna qillqata paqarichinqa. Qallariypiqaima qillqasqanpis allinmi, kusisqan chaskina. Chayhinata ruraspanalli allimanta aswan allin qillqa rurayman chayanqa.

Yanqhataq:Sapa p'unchaw kaykunamanta wawakunaman rimapayanayki.

Imaynatataq qillqayta qallarina?- Hatun qillqawan qillqayta qallarina

- Sapa yarayma qallariypi hatun qillqawan churanaSapa qillqapi kanan:

Qillqap sutin,Qillqaqpa sutin.

Qillqasqap muyuquyninta yupaychaspa qillqana.

Sapanka irqikuna awpa iq'i qillqasqanta yachaq masinkunawantinkuchin.

- Yachaq masinman qillqasqanta qhawachin,

- Irqi masinwan qillqanmanta rimanakun,Sapa irqi qillqa rurasqanta allin qillqaqkunap, kikin rikch'aqqillqasqankunawan tinkuchin.- Qillqanpa patanchan allin qillqaqkunap qillqasqanman

rikch'akunchu?Qillqasqanpi maypi pantasqanta yuyaychakun chaymanta allichan.

Allin kaqmanta qillqanapaqqa kay kamachiykunata yupaychana:- Hunt'asqa simikunata qillqana

- Hatun qillqakunawan qallarina

- Ch'ikukunata kasqanmanhina chimpuna

20


22/78

- Yuyaychasqa simikunata qillqana.- Yuyaychasqa rimaykunata qillqana.

- Achkha huusqa rimaykunata wakichispa qillqana.

Allin kaqmanta qillqanapaqqa kay kamachiykunata yupaychana:- Hunt'asqa simikunata qillqana.- Hatun qillqakunawan qallarina.

- Ch'ikukunata kasqanmanhina chimpuna.- Yuyaychasqa simikunata qillqana.- Yuyaychasqa rimaykunata qillqana.- Achkha huusqa rimaykunata wakichispa qillqana.

Sapa irqi qillqanta chaninchan:- Qillqanta qhawan: sichus k'apa qillqakunawan, allin qillqawan,

allin mast'arisqa raphipi kaptin allin ninqa, kusikunqa ima.- Yachachiq, irqikunap qillqasqanta chaninchan.- Irqi masintin qillqasqankuta chaninchanakunku.

- Sut'i sayaypura ima qillqawan qillqana.- Raphip yuyayninkunata munay mast'arisqata qillqana.- Siq'ikunawan qillqata sumaqchana.- Qillqap sutinta chiqanchana.

- Llamk'ana k'uchu pirqapi qillqakunata warkuna.

ISKAY IQ'I QILLQAY

SAPA IRQI ALLIN CH'UYA QILLQATA QILLQAN

QILLQA CHANINCHAY

QISPICHISQA QILLQA

- Sapa irqi ch'uya qillqata qillqanan

21


23/78


IMAYNATAN QILLQASQATA PAQARICHINCHIK

SIMIP UKHUN ALLIN QILLQANAPAQ SIMIKUNA

ALLIN YACHANAPAQ RURAYKUNA

- awpaqta, imamanta qillqasaq nispa hamut'ani.

- Sapallay qillqani.

- Irqimasintin qillqasqaykuta qhawachinakuyku, rimayku ima.

- Yachachiqpa yachachiyninkunata uyarini.

- Kaqmanta qillqani.

- Yachaywasip kaqninkunamanta irqikuna yachan, qillqan.

- Yachaywasip, kaqninkuna sutin:

- Yachana wasi

- Hispana Wasi

- Pukllana pampa

22


24/78

QILLQA TAPUYPI HUCH'UY L LAMK 'AY WAK ICHISQA

QHAWARINA PAQ TAWA QUT U YACHAY YAYK UQ

WAWAKUNAPA

HUK HUCH'UY LLA MK'AY


Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:


Yachachiq:

Misi iskay simi rimaq

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin awinchay

Socracho

a)Yachapakuqkunap yachayninta huqarisun

b)Musuq yachaykuna qispichiy

Aylluyki ukhupi ima uywakunatan uywankichik?Wasiykipi ima uywakunan kan?Ima uywataq aswan munasqa, ima rayku?Misiyki kanchu?Imaynam misiyki?Imata misi mikhun?

Imakunatan misi huk'uchata manaraq mikhuchkaspa ruran?

- Yachachiq huk hatun raphipi kusikunapaq qillqata, allinsiq'isapata, sumaq llimp'isqata wawakunaman rikuchin

Willaykuna:

Ruraykuna:

Imawan llamk'asun



:

:

:

Imawan llamk'asun



:

:

:

23


25/78

(Kusikunapaq qillqa)

Pampa pampa wasipis huk rumphu wirasapa, Machin sutiyup misitiyaq kasqa, hinallataqsi huk tullu, sinchi uqi huk'uchachapis chaypikawsapakuq.

Iskay wasi uywakunas, may pacha may pachas tinkuripku wasipuriykachasqankupi.

Wasiyup mamas pisi p'unchawllapaq llaqtata purin, ichaqa sinchiuhus chaypi hap'irqun, chayraykus mana pampa pampa wasinmanutqay kutipunchu.

Rumphu misis, mamanpa sumaq q'apayniyuq tiqtisqa aychachakunaqusqanta yuyarispa waqakun.

Uqi huk'uchas, p'itakachayta qallakun, yarqaysi wiksantat'uquypaqraq nanaykun. Usuq siwarachakunata, t'antachakunatasyuyayta qallaykun, payqa wasi huk'uchan, manan purun pampahuk'uchachu.

Huk p'unchaw misi huk'uchaq t'uqu haykusqanta rikurqun, chayllapimunay q'apay, q'aspasqa aychachakunata yuyarirqun. Puusqan

tiyana patamanta urayurquspa t'uqup punkunpi huk'uchata suyan.Huk'uchas misita muskhirispa mana lluqsimunchu. Misis sinchisuyasqanmanta, sinchi yarqaymanta niykukun: allquhina waqasaq,hinas misiqa waf, waf nispa waqaykun; huk'uchas allqu kaniqtauyarispa lluqsirqamun, misis chaypipuni mikhurqun.

Misis, a puunanpi puuypatapia nin:

ASWAN ALLINMI!

ISKAY SIMIPI RIMAY!

ISK AY SIMI RIMAQ MISI

24


26/78

QILLQAWAN TINKUY:

Qillqap qayllampi siq'ikunata qhawaspa irqikuna rimanku:Ima siq'ikunataq kay qillqap qayllanpi rikhurichkan?- Wasikuna

- Misi

- Huk'ucha

- Pampapi t'uqu

Ima qillqamantaq rikch'akun?Takichu?

Hawarichu?

Imamantataq kay qillqa rimachkanman?

- Misimanta

- Irqikunamanta

- Huk'uchamanta

- Allqumanta- Misimantawan huk'uchamantawan.

Imaynataq kay qillqap muyuqin?

- Irqikuna qillqap muyuqinta siq'inanku.

Imaynapitaq Kusikunapaq qillqa kasqanta yachanki?

- Achkha qillqa kaptin.

- Musphaypi tukuptin.

- Misi huk'uchata qatikachaptin.Pitaq kay qillqata uqarisqa / qillqasqa?- Yachachiqniy

- Yachay wasi umalliq.

- Yachakuq wawakuna.

QILLQA TAPUK UY

25


27/78



QILLQAP YACHAYNIN

- awillawan qillqa awinchay- Ch'inlla mana rimapakuspa- Utqaylla awinchay


awpaq nisqaykichikmanhinachu kay qillqasqa kasqa?

Huk'uchamantachu kasqa?

Misimantapunichu kasqa?

Misimanta huk'uchamantawanchu kasqa?

Pimantam rimasqa?

Imamantapunitaq kay qillqa rimasqa?

- Misimantawan huk'uchamantawan- Misi rimasqanmanta

- Misi huk'ucha mikhusqanmantaImaynatataq yuyaychakurqanki?- Misip yarqayninmanta.

- Huk'ucha mikhuchikusqanmanta.Yachachiq tapusqanmanhina yuyaychakuy

- Misimantawan huk'uchamantawan- Yarqasqa misimanta.

Yachachiq wawakunapiwan kuska kaqmanta awinchaspa qillqapyachayninta ch'uyanchanku.

- Qillqapiqa imaynata misi iskay simita rimaspa kawsasqanmantawillawanchik.

26


28/78

C) Musuq yachaykunata kawsanaykimanchayaykachiy

- Allin yachanapaq ruraykuna

Imakunatataq rurarqanchik chay qillqap yachaynintayachananchikpaq?.- Sapallay qillqata qhawani

- Siq'ikunata qhawarqani

- Yachachiqpa awinchasqanta uyarikurqani

Imaynataq kay qillqata awinchaspa tarikunki?

Asikunkichu?

Llakisqachu?

Imarayku?

Munaychu qillqa kasqa?

- Kusichikuq qillqa riqsinapaq muyuqinta qhawana.

IMAYNATAN YACHAQANCHIK AWINCHAYPI

SIMIP UKHUN ALLIN RIQSINAPAQ RURAYKUNA:

ALLIN QILLQASQA KASQANTA YACHANAPAQRURANAKUNA:

Imawan llamk'asun



:

:

:

27


29/78

?Ima qillqa kasqanta yachanapaq kusichikuq qillqa nisqata

awinchaspa yuyaychakuna. Hinaspa, kasqallan muyuqintasiq'ina.

28


30/78





Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:


Yachachiq:

Waka ch'awaymanta hawariqillqa paqarichiy

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin awinchay

Socracho


Yachaywasi ukhupi puriykachasun kaqninkunata riqsinapaq.

Ima uywakunataq ayllunchikpi kan?

Ima uyakunatataq tayta mamayki uywan?

Ima uywakunan michina?

Imatataq chay uywakuna quwanchik?

Ima uywataq lichita quwanchik?

Imaynataq waka?

Willaykuna:

Ruraykuna:

TA W A QUTU YA CHA Y YA YKUQ W A WA KUNA

Imawan llamk'asun



:

:

:

29


31/78


Kunan imakunata wakamanta qillqasuwan, chikaqa kaysiq'iwan yanapachikusun:- Taki

- Hawari

- Harawi

awpaqta siq'ikunawan yanapachikuspa hawarita qillqasun.Pipaq/pikunapaq qillqasun?- Hawarikuna panqanchik hunt'achinapaq.Pikunahinam qillqasun:- Tawa iq'i yachapakuq irqikunahina.Imapaqmi qillqasun:- Hawari qillqa, qillqay yachanapaq.

- Imayna hawariq ukhun riqsinapaq.

- Atisqanmanhina sapanka irqikuna siq'ikunawan hawaritapaqarichinqaku.

- Qallariypiqa ima qillqasqanpis allinmi, kusisqan chaskina.

- Chayhinata ruraspan alli allimanta aswan allin qillqa rurayman

chayanqa.

QILLQA PAQARICHIY

IMAYNATATAQ HAWARITA PAQARICHISUN


Imawan llamk'asun



:

:

:

30


32/78

Yanqhataq:

SAPA IRQI QILLQASQANKUTA T INKUCHIN, ALLINQILLQAQKUNAP QILLQASQANKUNAWAN IMA

ISKAY IQ'I QILLQAY

Kay kamachikuymanta sapa p'unchaw wawakunaman

rimapayanayki.Imaynatataq hawarita qallarina?- Sapa hawaripi kanan: qallariynin, chawpi puriynin, tukuchaynin

- Sapa qillqapi kanan:Qillqap sutin,Qillqaqpa sutin.

- Hatun qillqawan qillqayta qallarina.

- Sapa yarayma qallariypi hatun qillqawan churana, sapa

tukuchaypitaq yarayma ch'usu ch'ikuwan churana.- Qillqasqap muyuquyninta yupaychaspa qillqana.

Sapanka irqikuna awpa iq'i qillqasqanta yachaq masinkunawantinkuchin.

- Yachaq masinman hawari qillqasqanta qhawachin,- Irqi masinwan hawari qillqanmanta rimanakun.

Sapa irqi hawari qillqasqanta allin qillqaqkunap, kikin rikch'aqqillqasqankunawan tinkuchin.- Qillqanpa patanchan allin qillqaqkunap qillqasqanman

rikch'akunam.Hawariq qillqasqanpi maypi pantasqanta yuyaychakun chaymantaallichan.

Kaqmanta allin qillqanapaqqa kay kamachiykunata yupaychana:- Hunt'asqa simikunata qillqana.

- Hatun qillqakunawan qallarina.

- Ch'ikukunata kasqanmanhina chimpuna.

- Yuyaychasqa simikunata qillqana.

- Yuyaychasqa rimaykunata qillqana .

31


33/78

- Achka huusqa simikunata wakichispa qillqana

- Sapa hawari kanan: qallariynin, chawpi puriynin, tukuchaynin

ima.

- Sapa irqi ch'uya hawarita qillqanan.

Sapa irqi hawari qillqasqanta chaninchan:- Qillqanta qhawan: sichus k'apa qillqakunawan, allin qillqawan,

allin mast'arisqa raphipi kaptin allin ninqa, kusikunqa ima.- Yachachiq, irqikunap qillqasqanta chaninchan.

- Irqi masintin qillqasqankuta chaninchanakunku.

- Sut'i sayaypura ima qillqawan qillqana.

- Raphipi yuyaykunata munay mast'arisqata qillqana.

- Siq'ikunawan qillqata sumaqchana.

- Qillqap sutinta chiqanchana.

- Llamk'ana k'uchu pirqapi hawarikunata warkuna.

IMAYNATATAQ HAWARITA PAQARICHINCHIK- awpaqta, imamanta qillqasaq nispa hamut'ani.

- Sapallay qillqani.

- Irqimasintin qillqasqaykuta qhawachinakuyku, rimayku ima.


QILLQA CHANINCHAY

QISPICHISQA QILLQA


Imawan llamk'asun



:

:

:

32


34/78



- Wakamanta hawari qillqayta yachanku.

- Ima rimaykunawantaq hawari qillqay qallarikun:

- Hinas kasqa

- Unaypachas

- Huk kutis

- awpa runakuna willakunku.

- Ima simikunawantaq rimaykunata hapichinchik allin ch'uyakanampaq.

- Chaymanta

- Hinamanta- Chayrayku

Imayna hawari tukunanta yachanku:

- Chaymanta pachas

- Chayrayku

- Qhipamantaq



33


35/78

QILLQA TAPUYPI HUCH'UY L LAMK 'AY WAK ICHISQA

QHAWARINA PAQ PICHQA QUT U YACHAY YAYK UQ

WAWAKUNAPAQ



Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:


Yachachiq:

YachapayachakuyK'ayramqntawan Atuqmantawan

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin awinchay

Socracho



Irqikuna iskay iskaymanta uywakunahina rimanakunku.Ima uywahina pukllarqanki ?Imata nirqanki?Imanisunkitaq uywa masiyki?

Kunan huk yachapayachakuyta awinchasun?

- Yachachiq huk hatun raphipi yachapayanakuy qillqata, allinsiq'isapata, sumaq llimp'isqata wawakunaman rikuchin.

Willaykuna:

Ruraykuna:

Imawan llamk'asun



:

:

:

Imawan llamk'asun



:

:

:

Hatun raphipi yachapayachakuy.

Hatun raphipi yachapayachakuy.

15

30

34


36/78

(Yachapayachakuy)

K'ayrakunaAtuq

Liqichu

1. Phianachikuy. K'ayrakuna atuqta phiachin.

2. Atipanakuy. K'ayra atuqta atipan. Wauypatapi atuq rikukun.

3. Atuq qarquy. Karu llaqtaman Atuq ripun

Huk mayu patapi Atuq K'ayrakunawan kushka tiyasqaku,chaypis, k'ayrakuna qillata rikuspa, atuqtaqa chay llaqtamantaqarquyta munasqaku.

K'ayrakuna Atuqta phiachin:

Yachapayachakuqkuna

Ruraynin

Riqsichina

Liqichu:

Huk ruray:

Phiachinakuy.

K'AYRAMANTAWAN ATUQMANTAWAN

- k'ar, k'ar, k'ar, Atuq, Antuku, Atuqcha!K'ayra:

Atuq: - Imaraykutaq qatipawankichik?, amach'aqwapayawaychikchu,phiachiwankichik.

35


37/78

- k'ar, k'ar, k'ar, Atuq, Antuku, Atuqcha!K'ayra:

Atuq: - Sinchitaan phiachiwankichik,ripunaytachu munankichik,atipawaptiykiqa uqa kaymantaripusaq, uqa atipaptiyqa qamkuna.

- Munaptiykiqa atipanakusunchik,uqataq unu ukhunta, qamtaq mayupatanta.

K'ayra:

Iskay ruray:

Liqichu: Chay paqarinsi liqichuqa atipanakuy qallarinanpaq liw, liw,liw, nispa qaparin.

Atuq: - Hinakaptinqa paqarinpuni tutaraqphawasunchik kaymanta ripunkichik,allinchu?

- K'ar, k'ar, k'ar, yaw atuq, unupian

kachkani,

K'ayra 1:

36


38/78

Atuq: - Waqaqaqa, phawallay k'ayrachakunallanmi atiparusqayki. Kaymanta

ripunkichik, allinchu.

- Atuqcha, Antuku, kaypian kachkaniK'ayra 2:

Atuq: - Suyaykuy, suyaykuy .

- Atuq yanqan uqawan atipanakunki,uqaqa aswan yuyaysapa kani!K'ayra 4:

Atuq: - Ayayaw, ayayaw, sunquyphatarqunqa, yanapawaychik!

- Atuqcha, Antuku, hahahay kaypinam

kachkani

K'ayra 3:

Kimsa ruray:Liqichu: Atipaq k'ayratawan atuqtawan nin:

- Imanasuntaq, rimasqanchikman hinachari tayta atuq karu llaqtamanripunqa, chayta uyarispas atuqqa, wau waullaa hatarispaantakama urqu wichayta chinkaykatapun. Chayta rikuspataqk'ayrakuna atipasqankumanta kusikuspa muyupi tusuytaqa l l a r i nku . Chay ku t iman ta pacham mayukunaqa ,quchallqachakunaqa k'ayrakunaq wasin.

37


39/78

QILLQA TAPUKUY

QILLQAWAN TINKUY:


Qillqap qayllampi siq'ikunata qhawaspa irqikuna rimanku:Ima siq'ikunataq kay qillqap qayllanpi rikhurichkan?

- Atuq- K'ayra

- Hamp'atu

- Qucha pata ayllu.

- Mayu pata ayllu.

Ima qillqamantaq rikch'akun?Takichu?

Hawarichu?

Yachapayachakuychu?

Imamantataq kay qillqa rimachkanman?

- Atuqmanta

- K'ayramanta

- Mayu pata ayllumanta.

- LiqichumantaImaynataq kay qillqap muyuqin?

- Irqikuna qillqap ukhunmanhina muyuqinta siq'inanku.

Imaynapitaq yachapayachakuy kasqanta yachanki?

- Achkha qillqa kaptin.

- Uywakuna rimaptin .

- Kimsa t'aqa t'aqapi kaptin.Pitaq kay qillqata uqarisqa / qillqasqa?

- CARE wakichisqan.- Yachay wasi umalliq.

- Yachakuq wawakuna.

awillawan qillqa awinchay.Ch'inlla mana rimapakuspa.

Utqaylla awinchay.

38


40/78


awpaq nisqaykichikmanhinachu kay qillqasqa kasqa?Atuqmantachu kasqa?

K'ayramantapunichu kasqa?

Atuqwan k'ayrawan rimanakusqanmantachu?

Atuqwan k'ayrawan atipanakusqanmantachu?

Imamantapunitaq kay yachapayachakuy qillqa rimasqa?- K'ayra atuqwan atipanakusqamantaImaynatataq yuyaychakurqanki?- Atuq k'ayrawan pukllasqanmanta.

- Mayu k'ayrata apasqanmanta.

- Atuqpa wausqanmanta.

- Liqichuq kawsayninmantaYachachiq tapusqanmanhina yuyaychakuy

Yachachiq wawakunapiwan kuska kaqmanta awinchaspa qillqapyachayninta ch'uyanchanku.- Yachapayachakuy qillqapiqa imaynan yachaysapa k'ayra

atuqta atipasqanmanta.


QILLQAP YACHAYNIN

39


41/78

C) M u s u q y a c h a y k u n a t a k aw s a n ay k i m a nchayaykachiy

- Allin yachanapaq ruraykuna.

Imakunatataq rurarqanchik chay qi l lqap yachaynintayachananchikpaq?- Sapallay qillqata qhawani.

- Siq'ikunata qhawarqani.

- Yachachiqpa awinchasqanta uyarikurqani.

Imaynataq kay yachapayachakuy qillqata awinchaspa tarikunki?

Asikunkichu?

Llakisqachu?

Phiasqachu?

Munaychu yachapayachakuy qillqa kasqa?

- Yachapayachakuy qillqa riqsinapaq muyuqinta qhawana.

IMAYNATAN YACHAQANCHIK AWINCHAYPI

SIMIP UKHUN ALLIN RIQSINAPAQ RURAYKUNA:ALLIN QILLQASQA KASQANTA YACHANAPAQRURANAKUNA:

Imawan llamk'asun



:

:

:

40


42/78

- Ima qillqa kasqanta yachanapaq yachapayachakuy qillqaisqata awinchaspa yuyaychakuna. Hinaspa, kasqallantataqmuyuqinta siq'ina.

- Rimanapaq siqita (-) rimaykunap qallariyninpi churana.

- Yachapayachakuy qillqap ukhunqa t'aqa t'aqapi purinan.- Yachapayachakuypiqa achkha yachapayachakuqkuna

rikhurin.

41


43/78





Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:


Yachachiq:

Yachapayachakuy qillqatawakichisun

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin qillqay

Socracho



- Yachaywasi ukhupi mayt'u waqaychanamanta huk hawarimayt'uta akllaspa awinchaychik.

- Qutupi akllasqaykichikmanta huk hawarillata

yachapayachakuyman t'ikraychik.

Willaykuna:

Ruranakuna:

PICHQA QUTU YA CHA Y YA YKUQ W A WA KUNA PA Q

Imawan llamk'asun



:

:

:

Imawan llamk'asun



:

:

:

42


44/78

Kunan Wik'uakunamanta yachapayachakuyta qillqasun. ChaypaqWayq'u Pataykunaq Willakuynin 33 raphi HuusqaWik'uakunamanta hawarita awinchasun.

- awpaqta achkakama awinchasun.

- Pikunam yachapayachakuqkuna kanqa chayta akllasun.- Sapa yachapayachakuqkunap rimananpaq qillqata wakichisun.

- Maypim kay yachapayachakuy apakunqa chayta rimanakusun.

- Hayk'a t'aqayniyupmi kanqa yachapayachakuy chaytayuyaychakusun.

Pipaq/pikunapaq qillqasun?- Mamakunap p'unchawnin raymipi rikuchinapaq.

Pikunahinam qillqasun?- Pichqa iq'i yachapakuq irqikunahinaImapaqmi qillqasun:- Allin yachapayachakuy qillqakuna qillqanapaq.

- Atisqanmanhina qutupi irqikunauna yachapayachakuy qillqatapaqarichinqaku.

- Qallariypiqa ima qillqasqanpis allinmi, kusisqan chaskina.

- Chayhinata ruraspan alli allimanta aswan allin qillqa ruraymanchayanqa.

Yanqhataq:Kay kamachikuymanta sapa p'unchaw wawakunaman

rimapayanayki.

QILLQA PAQARICHIY

IMAYNATATAQ YACHAPAYACHAKUYTA PAQARICHISUN?


43


45/78

Imaynatataq yachapayachakuyta qallarina?

SAPA IRQI QILLQASQANKUTA T INKUCHIN, ALLINQILLQAQKUNAP QILLQASQANKUNAWAN IMA

ISKAY IQ'I QILLQAY

- Sapa yachapayachakuypim kanan: qallariynin, t'aqankuna,

tukuchaynin- Sapa yachapayachakuy qillqapi kanan:Qillqap sutin,Qillqaqpa sutin.

- Hatun qillqawan qillqayta qallarina

- Sapa yarayma qallariypi hatun qillqawan churana, sapatukuchaypitaq yarayma ch'usu ch'ikuwan churana.

- Qillqasqap muyuquyninta yupaychaspa qillqana.

Sapa qutupi awpa iq'i yachapayachakuy wakichisqankuta hukqutukunap wakichisqanwan tinkuchinku.- Sapa qutu yachapayachakuy wakichisqankuta yachaywasi

ukhupi rikuchin.

Sapa qutu yachapayachakuy qillqasqankuta allin qillqaqkunap,kikin rikch'aq qillqasqankunawan tinkuchin.- Qillqankunap patanchan allin qillqaqkunap qillqasqanman

rikch'akunam.Yachapayachakuy qi l lqasqankup maypi pantasqantayuyaychakunku chaymanta allichanku.

Kaqmanta allin qillqanapaqqa kay kamachiykunata yupaychana:- Hunt'asqa simikunata qillqana.

- Hatun qillqakunawan qallarina.

- Ch'ikukunata kasqanmanhina chimpuna.

- Yuyaychasqa simikunata qillqana

- Yuyaychasqa rimaykunata qillqana.

- Achkha huusqa simikunata wakichispa qillqana.

44


46/78

- Yachapayachakuqkunap rimasqa awpaqninpin huch'uy siqikanan.

- Sapa yachapayachakuykunap kanan: qallariynin, t'aqa t'aqapuriynin, tukuchaynin ima.

- Sapa irqi ch'uya yachapayachakuyta qillqanan

Sapa irqi yachapayachakuy qillqasqanta chaninchan:

- Yachapayachakuy q il lqanta qhawan: s ichus k 'apaqillqakunawan, allin qillqawan, allin mast'arisqa raphipi kaptin allinninqa, kusikunqa ima.

- Yachachiq, irqikunap qillqasqanta chaninchan.

- Irqi masintin qillqasqankuta chaninchanakunku.

- Sut'i sayaypura ima qillqawan qillqana.- Raphipi yuyaykunata munay mast'arisqata qillqana.

- Siq'ikunawan qillqata sumaqchana.

- Qillqap sutinta chiqanchana.

- Llamk'ana k'uchu pirqapi yachapayachakuyta warkuna.

- awpaqta hawarikunata awinchayku.


QILLQA CHANINCHAY

QISPICHISQA QILLQA

IMAYNATATAQ YACHAPAYACHAKUYTA PAQARICHINCHIK?

c) Musuq yachaykunata kawsanaykimanchayaykachiy

Imawan llamk'asun



:

:

:

45


47/78

- Huk hawarita akllayku, yachapayachakuyman t'ikrayku

- Imaynata qillqasaqku nispa hamut'ayku.

- Pikunam yachapayachakuypi pukllanqaku chayta akllanakuyku.- Qutupikama yachapayachakuyta qillqayku.

- Qutupikama yachapayachakuyta qhawachiyku.

- Irqimasintin qillqasqaykuta qhawachinakuyku, rimayku ima .



Yachapayachakuy qillqata yachanku.

- Yachapayachakuy qillqapi kan:

- Riqsichinan

- T'aqa t'aqa puriynin

- Tukuynin- Yachapayachakuypi yachapayachakuqkunap rimasqanpa

qallariyninpi huch'uy siqita churana (-).



46


48/78

AWRAY QILLQAK UNAAWINCHANAPAQ

47


49/78

WATUCHIKUNA

Imasmari imasmariYuraq uma sipas, q'umirp'achayuq,

tukuyta waqachin, makitaq'apachin.

Imataq Kanman?

Siwilla

Imasmari imasmari

Qaramanta qarayuq,kirunmanta, wiksayuq,qarallanmantataq chumpiyuq.

Imataq kanman?

Huminta

Imasmari imasmari

Wasi waka, mana inti,qhawaq

Imataq Kanman?

Quwi

Imasmari imasmari

Puka payacha K'aspichupacha.

Imataq Kanman?

Puka uchu

48


50/78

Imasmari imasmari,

Sikillayrnanta tanqariway,maytapis chayallasaqmi.

Imataq kanman?

Tikras

Imasmari imasmari

Chukchasapacha, q'umirpolleracha,

Waqaspa kuchuna.

Imataq Kanman?

Siwilla

Imasmari imasmariCh'ulla awi allinllamk'aqcha.

Imataq kanman?

Akwa

49


51/78

QA LLU QHIPUKUNA

Wayna wayra urquWayna wayna muqu

Wayna wayra wayra

Wayna yana muqu

Chiwanku chiwankuMachaykachiwanku

Niraq ch'isiyachkaptin

Sullk'anwanpuuykachiwanku

Chiwanku chiwanku

Machaykachiwanku

Warmi munasqayta

Qunqayachiwanku

Paqarin puka k'ankaq

K'akaranmanta kankakanqa

Mana k'akaran kaptinqa

Aycha kanka kanqa.

Sara lawata lawakurani

Lawaruspataq mikhururani

Sara uchuta munaspataq

Sarata pallamurqani

Uma k'usa kusa

Ama kusa k'usa

Yaw khusa kusa

Uma k'usa kusa

Mariyaq

Mamaypa maman

Mana mikhunata

Mikhuyta munanchu.

50


52/78

HARAWIKUNA

PICHQA PA CHA Q W A TA A2(ALQUIVI)

Pichqa pachaq wataa

Mamaquchanta hamusqanku.

Pichqa pachaq wataa

Suwaq yaykuyqamusqanku.

Intipas phiarikun,

Killapis phutirikun.

Pichqa pachaq wataa

Llakiyta riqsisqanchik.

Pichqa pachaq wataa

Phutiypi kawsasqanchik,

Waqaypis tukukapun,

Kusiypis pisiyapun.

Pichqa pachaq wataaQullqi apakusqanku.

Pichqa pachaq wataa

quri suwakusqanku.

urqupi ma urquachu,

mayupis ma mayuachu.

Pichqa pachaq wataa

Ancha achkha karqanchik.Pichqa pachaq wataa

Pisiyachiwasqanchik.

Yawarpi ma tukukuq

Suwapis mana ripuq.

Pichqa pachaq wataa

Pachaq hunu wauchisqan.

Pichqa pachaq wataa

Chinkananchik munasqanku.

Chaki makintapis wataykunku,

Uywakunawantaq sik'ichinku.

Pichqa pachaq wataa

Mikhunanchikwan wirayanku.

Pichqa pachaq wataa

Uyanchikta ak'arikunku.

Papatapis aparikunku,

Kukatataq chinkachichkanku.

Pichqa pachaq wataa

Inkaq ch'inyapusqan.

Pichqa pachaq wataaWawan qaparisqan.

Aymarawan kuskallapuni

Qhichwapis rimakullanpuni.

Pichqa pachaq wataa

K'umuykachachiwasqanchik.

Pichqa pachaq wataa,

Carajo, rikch'arinanchik:Tukuypis kallpachakunan

Tukuypis qispichikunan.

2 PP- Versin original. Autor Boliviano

51


53/78

A YLLU UYWA KUNA3(Taki)

Wakakuna, wakakunaMisk'i q'achuta mikhuspachuWira wiraa kani ninki ay, ay, ay, ay.

Uwihakuna, uwihakunaAchkha millmayuq kaspaachu

Qui puuni nispa ninki ay, ay, ay, ay.

Llamakuna, llamakunaRunap q'ipinta q'ipisqachu

uqa q'ipini nispa ninki ay, ay, ay, ay.

Liwlikuna, liwlikunaPampakunata t'uquspachu

Chakra ruraqmi kani ninki ay, ay, ay, ay.

KUYUCHISUN

(Taki)

(Ritmo de chino)Umata kuyuchisun, ama tusuchispa (Kutiy)

Uma, uma, uma, uma, umaRihrata kuyuchisun ama tusuchispa (kutiy)

Rikra rikra rikra rikra, rikra.Tiqnita kuyuchisun ama tusuchispa (kutiy)

Tiqni, Tiqni, Tiqni, Tiqni, TiqniMakita kuyuchisun ama tusuchispa (kutiy)

Maki, Maki, Maki, Maki, Maki,Chakita kuyuchina ama tusuchispa (kutiy)

Chaki, Chaki, Chaki, Chaki, Chaki.

3 T'ika 3. EDUBIMA CARE PER. Pg. 138.

52


54/78

LIYUNMA NTA W A N HUK'UCHA MANTA W A N

(Yachapayachakuy qillqa)

- Huk'uchakuna pukllachkaptinku, hukninqa tulispa, tulispa

puuchkaq liyun pataman urmaykusqa.- Liyuntaq saqra rikch'aypiraq huk'uchata hap'irqusqa.

- Chayta qhawarispa wakin huk'uchaqa mancharisqa ayqisqaku

- Liyuntaq: Imataq kay? Pitaq ahinata rikch'achinawankasqa? Nisqa

Ah! Qam kasqanki, supaypa wachasqan ch'ii huk'ucha.Kunanma karinkiqa

- Huk'uchataq: Manchasqa chukchurispa

- Ay uywakunap hatun tata! kacharillaway amawauchiwaychu! Mana munasqayraykuchu rikch'achirqayki.Masiykunawan pukllaspaymi pataykiman tuliykamuni

- Liyuntaq: Huk'uchata qhawaspataq imapaqtaqwauchiykiman?

Ripuy! Mana kasuna millay uywa. Chayhinamanta liyunqa nisqa.

Wak p'unchawpitaq huk'uchaqa liyunta ch'ipasqata taripasqa.

- Huk'uchataq: Uywakunap hatun tayta ama llakikuychu! uqakiruywan ch'ipata k'utuspa kacharichisqayki nisqa. Manallakikunkichu chay huk p'unchaw manawauchiwasqaykimanta.

- Ahinataq huk'uchaqa ch'ipata k'utuq churakusqa.

- Qhawankichu, chika hatun kallpasapa kawsayniyki makiypikasqanta! uqataq huk huch'uy huk'uchalla kani, qamtaquywakunap hatun tatan hina qhawasqa kanki!

- Ahina nispa huk'uchaqa ch'ipata k'utuspa luqhurpasqa,chaynintataq. liyunqa makinwan llik'irpaspa lluqsipusqa.

- Liyuntaq: Pachi huk'uchay!, - Kawsayniymanta manuykikayki! Kunan yachani kallpasapa hatun tata kasqayta manachhiqanchu!

- Hayk'aqllapis kawsayniyqa huk'uchaq ch'ii kirunpi kachkan!Tinkunakama wawqi masi.

- Huk'uchataq tinkunakama wawqi masi, nispallataq ripusqa.

Kay hawariypa yachayninmanta rimarina.3 Tomado del libro T'ikay PEIB Pg. 63-64

3

53


55/78

A YLLUNCHIK QULLA SUYU KA W SA YNINPI

(Kaw say qi l lqa w il lay)

A y l l u n c h i k q a u n a y m a n t a p a c h a k u n a n k a m a k i k i nkawasaynillanpipuni; hatun an mana chayamusqanrayku, unutapism a y u m a n t a u p y a y k u y k u , y a c h a y w a s i p i s m a n akawsayniykumanhinachu, nitaq qhichwa runa simiykupichuyachachiwanku. Chayraykuchu kawsayniykuqa qhiparichkan?

Wak ayllukunata purisqaypiqa llaqtap yanapayninwanaawpaqman thatkirisqankuta qhawani: hatun antapis ayllunkumanchayachisqanku; upyana unutapas tuquruniqta wasinkumanachayachisqanku yachaywasikunapipis kawsayninkumanhina,qhichwa runa siminkupi ima yachachichkanku.

Ahinallamantataq hatuchaq chakrakunataqa rakturwan, manachhikata sayk'uspa, achkhata tarpuq kasqaku; qarpanankunapaqtaqhawa llaqtakunap yanapayninwan, manusqa qullqiwan ima yarqata,quchata ima rurasqaku, chakra unquykunatapas hampiwanchinkachiq kasqaku.

Wakmanta rimarispaqa, tukuy chiqanmanhina aylluymanpisQullasuyu kamachiqta chinkaykuptinqa pataman aysarina.Munaqkunaqa tukuy imata qusaqku nispa hunt'aykamunku,ch'ikllusqa kaspaataq tukuy nisqankuta qunqapunku.

Ahinamanta pachan kawsaynillaykupitaq rikukuyku.

Kay tukuy imamanta t'ukurispaqa, yuyayni chakraman llaqta wanutaapaykuyta, mana allin kasqanta. Chay wanutaqa sumaqtapuquchina, kikillantaq mana kay pachanchik phutiy kawsaymanchayanapaq, sach'a mallkikuna tiyan.

54


56/78

IMA PA S RURA NA PA Q QILLQA KUNA

Huch'uy w i l lakuq qi l lqa

Qusay:Mamaysi sinchi unqusqa tarikun, chayrayku kunan tutapuupayasaq. Wawanchikkunata allinta kamachispaykimunaspaqa mamaypa wasinman hamuy.

Rikunakunanchikkama

Chunka pichqayuq p'unchaw ayriwa killapi, iskay waranqa

qanchisniyuq watapi.

warmiyki

------------------------------

Mara

Wawaykuna:

Yana wakanchikmi chinkarqun. Pampa pampatantaytaykichikwan maskaq purichkayku. Mikhuyta tukuspa amallakikuspaykichik puukuychik.

Kutimunaykukama.

Chunka kimsayuq p'unchaw aymuray killapi, iskay waranqaqanchisniyuq watapi.

Mamaykichik

------------------------------

Lucila

55


57/78

CHA SKI QILLQA

Puno, 22 p'unchawpi paray killa 2007 watapi

Wiraqucha:

Azngaro UGEL umalliq

Llaqta.-

Ancha yupaychasqa:

Allin yachaq llamk'ay yachaywasikunapi kamayuq

Hatun llamk'ay Iskay Simipi Iskay Yachaypi (EIB) nisqa purichiqCARE PER Azngaro yachaywasikunapi yachachiqkunatahuk hatun huukuyman waqyarichkan. Chaypi astawanyachachiqkuna yachaykunata taripanankupaq. Chayhuukuymi: Hatun puquy killapi chunka pichqayuq p'unchawpiqallarinqa, kimsa chunka pacha puquy killa p'unchawpitukunqa. Kay huunakuymi UNA hatun yachay wasipiapakunqa. Chayraykun qamta UGEL umalliq wiraqucha

maakuyk iku l lapan yachach iqkunata w i l la r ispahamunankupaq mink'arinki.

Hina kaptinqa:

kawsachun EIB!

Kawsachun yachapakuq irqikuna!

-------------------------------------

Marina Figueroa Daz

Py. Kawsay umalliq

56


58/78

MA A KUY QILLQA

uqaykun wasiykupi unu chaskinaykupaq, mana qullqiyuqkasqayku rayku ak 'a r i yku , chaymi sunquyku tamuyurichimuyku, ichachus chunka unu mat'inawan (medidor)yanaparinawaykikupaq.

Ahina kaptinqa wiaypa wiayninpaq yupaychasqa kanki.

Yachasqapunim Municipalidad ayllurunap allin kawsayninraykullamk'asqanta, chayrayku maarikuyku.

------------------------------- ------------------------------

Ayllu umalliq Qillqa kamayuq

Unu mat'ina (medidor) yanapakuytamaakuyku

Azngaro llaqta Umalliq Wiraqucha:U W

uqa Scrates Chipana Sonqo01268642 DNI yupay riqsichiqniyuq,Rumi rumi ayllu umalliq, aylluypa

sutinpi qamman pampachakuytamaarispa kutirimuyki, kaykunatauyarispa yanapawanaykikupaq:

57


59/78

HUUKUY QILLQA

Rumi rumi ayllupi iskay chunka iskayniyuq p'unchawpi, iskaywaranqa isqunniyuq watapi, iskay phani ch'isi kaptin, kaypimhuusqa tarikunchik Scrates, ayllu umalliq, Magin TadeoVillca, Yachaywas umalliqi; Marciana Gonzalez, tatamamakunaumalliq, lliw aylluruna huukusqa tarikunchik kay yuyaykunapatapi rimanakunapaq:

Wasipi unu chaskiymanta

Qallarinapaq awpaqtaraq ayllu umalliq q'alanta napaykukun,chaymanta imaymana unu chaskinapaq rurasqanta willakun.

? awpa rurasqankunamanta willakun

? Unu chaskinapaq kay kaqkuna munakusqanmanta, saparuna kay kaqkunata rantinanta kamachikun

- Plstico tubo

- Cemento (rumi uchpha)- Llave de pila, medidor

- Aqu, ch'uhulli, rumi

Chayta uyarispa mana ancha qullqiyuq ayllu runakuna,yanapachikunankupaq Municipalidad nisqamanta yanapaytamaakamusun ninku.

Chaymanta mama Marciana allinmi nin, ichaqa ayllu umalliqmihuk maakuy qillqata wakichinqa, hinaspa AzngaroMunicipalidad umalliqman chayachinqa. Yachaywasiumalliqpas, tayta mamakuna umalliqwan kuska chaymaakuyninchik lluqsinankama puripayanqa.

Manaa ima rimaykunapis kaptin kay huunakuy suqta phanich'isiyaypi llapa runap siq'inwan tukukun.

58


60/78

SIMIW A N PUKLLA SPA A LLIN YA CHA Y TARIY

A WPA A WICHUKUNAQ KA WSA YNIN:

Imaynatam awichunchikkuna pisimanta pisi kawsaypi yachaykunatapaqarichirqanku. Chaymanhina rimaykunata awpaqmanta kunanpachaman qatinachiy. Qatinasqa qillqatataq siq'ichay.

Uywakunata chakuspakawsaq kasqa. Sapa uywachakusqankuta qaqapirqakunapi siq'ip kasqa.

Yurakunatamikhunankupaq, hinahampikunankupaq pallaqkasqa.

awpa awichukunaqaqaqa wasikunapi tiyaqkasqa.

Pisimanta pisi chakrakunarurayta, uywakunauywayta yachaqap kasqa.

59


61/78

Wasi rurayta yachaqaqkasqa.

Kaqllataq hina paqucha,hina llama uywatapasp'unchawmanta p'unchawyachaqaq kasqa.

Kaqllataq p'acha ruraytayachaqaq kasqa.

Manka rurayta imayachaqaq kasqa.

awpa runakunaqasullk'amanta kuraqmanyupaychanakuq kasqa.

60


62/78

QHICHW A PI AW QA , KIKIN SIMIKUNA

Awqa simikuna

awpa sinrupi awqa simikunata, qhipan sinrupi maskaspa chawpisuyt'u ukhupi qillqana.

ut'u

warmi

wichay

puqusqa

hamuy

au

rikhuriy

yarqhay

qichuy

ayllu

llaqta

riy

qhari

rakhu

llulu / qhulla

saksaq

maay

chhanqa

chinkay

Uray

warmi

61


63/78

Kikin niq simikuna

awpa sinrupi kikin niq simikunata, qhipan sinrupi maskaspa chawpi

suyt'u ukhupi qillqana.

Waylluy

Tinkuchiy

Wayta

Tuqu

Awichu

Rikuy

Sumaq

Llamk'ay

T'aqay

Yaku

Wakichiy

Rakiy

Munay

Machula

Ruray

Achalla

Unu

Qhaway

T'ika

Tullu

Waylluy

62


64/78

Simip ukhun:

Chakra llamk'aq runakunaAyllupi chakrata ch'akmaspa k'urpanta k'upana, hinaspataqparamuptin papa muhukunata tarpuna. Qhipaman chakra llamk'aq

runaqa, papa yura lluqsimuptin chukchukawan quranku. Hinaspataqchakrata hallmana. Wiap papataqa allinta qhawana, hinamantapapaqa allinta urin. Qhipaman papata allaspa, muhuchana,hinaspataq akllaspa papata waqaychana, khullu papatataqch'uuchana.

Papa allinta uriptin chakra ruraq runakuna anchata kusikunku,wawankunapis allinta mikhuspa kawsan.

Kimsa hamuq sinrupi rimana saphitawan simi hunt'achiqtawanhapinachispa huntasqa simikunata churay.

Rimana saphi Simihunt'achiq Imaninantaq

Chakma-

K'upa-

para-

llamk'a-

lluqsi-

hallma-

Wia-

Uri-

Alla-

Muhu-

Aklla-

Waqa-

Ch'uu-

Rura-

Mikhu-

- ptin

- q

- spa

-sqa

- p

- n

- cha

Wiaspa

63


65/78

Simikunap ukhunta riqsinapaq:

Chakra llamk'aq runakuna nisqa qillqapi allinta qhawaspa

kaykunata ruray:1. Rimana saphikunata lluq'i sinrupi kaqta qhawana, hinaspa

churana mayqin simi hunt'achiwantaq tarinakun.

2. Mayqin k'askaqtawan tarikun, chaypaq uranpikama chayrimana simita qillqana.

k'upa

llamk'a

lluqsi

hallma

Wia

Uri

Muhu

Aklla

Waqa

Rura

-na -q -ptin -spa -sqa

Lluqsiptin

64


66/78

Simi simp'akuna

Kay sinrupi rimaykunata tawa k'uchu ukhupi maskay, tarispataqpuka llimp'i qillqanawan chimpuy.

k'upayllamk'aspawianurisqa

waqayruray

Kay wach ikunata qatispa ruray.'

65

a k w h y t sw a q a y u llk

i

r

ll

l

a

q

u

h

s

ch

h

m

r

q

p

l

n

k

k

ll

a

y

a

p

t

a

w

n

q

y

m

s

ch

i

n

r

m

r

p

w

u

r

i

s

q

a

q

k

p

u

t

i


67/78

Siq'ikunata qhawaspa qillqata paqarichiy

Kay siq'ikunata qhawaspa, yuyaychakusqaykimanhina ima

munasqayki qillqata qillqay, qallariyninta, chawpi puriyninta,tukuchayninta ima churaspa.

Sinru s imikuna:

Patamanta urayman, lluq'imanta paaman qillqaspa, sapa yupaqnisqamanhina, simikunata maskaspa hunt'achina.

ma simikunatataq kay llaqtakunapi rimanku?

1. Punopi (Norte),

2. Limapi,3. Acorapi,4. Estados Unidospi,5. Azngaropi

1.2.

3.4.

5.

66


68/78

Ima kasqan yupayta maskaspa hunt'achina (SUDOKU)

Pukllanapaq kamachikuy:

Complete cada tablero, subdividido en nueve cuadrantes, dispuestosen nueve filas verticales y horizontales, llenando los casilleros vacosdel 1 al 9, de forma que no se repita ningn nmero en alguna de lasfilas verticales u horizontales y tampoco en cada cuadrante.

1) III C. kaq wawakuna pukllanqa,2) IV C. kaq wawakuna pukllanqa,3) V C. kaq wawakuna pukllanqa,

1. 2.

3.

67

2 5 1 8

5 8

8 1 3

4

9

3

65

7

8

6

7 3 1 2 9 4

1

4

5

6

1

6 3 7 9

2 58

4 987 3

1 6 3

2 5 5 8

8 1

4 9 3 6 8 7 3 1 2

1 4 6 16 3


69/78

KIKIN T'UKYA QPI TUKUQ

Wayrachallay amaya wayrallawaychu

Wayrachallay amaya maqachillawaychu

Phulluchaywanraq phullukuykusaq

Walichaywanraq walikuykusaq.

Wayrachallay amaya wayrallawaychu,

Wayrachallay amaya maqachillawaychu,

Phulluchallaywanraq phullukuykusaq ,

Walikachaywanraq walikuykusaq .

Mayu mayu, mayu pata,

Pampa pampa, pampa pata,

Qaqa qaqa, qaqa pata,

Wasi wasi, wasi pata,

Chay patapi pata pata.

Tutamanta inti,

Chawpi p'uchaw inti,

Ch'isiyaypi inti,

Kawsay ququq inti.

Huch'uyninpi p'istusqa,

Tarpuyninpi tarpusqa,

Wiayninpi allpachasqa,

Ruruyninpi qhawasqa,Aymuraypi pallasqa.

Clavelina wayta,

Muya wayta,

Umapi wayta,

Qhasqupi wayta,

Makipi wayta,

Kawsay munay wayta.

68


70/78

SUTI QA LLA RIYNINW A N HA RA W I QILLQA Y

AYLLUY

Ayllunchisqa hatunmi

Yaqa yaqa hanaqpachahina

LLapanchikmi ayllunchikta munananchik

Unaypachamanta uywawanchik

Yupaychananchik yachayninkunata, rurayninkunata

ARMAKUSUNCHIK

Ama asnanapaq

Ruphay kaptin armakuna.

Makita, uyata, kunkata

Ama chakita qunqaspa

Kurpunchikta armakuna.

Usapis manam munanchu

Sumaq llumpay kurputaqa

Unuqa qhillitapis manchachinmi

Nanaq umatapis hanpinmanmi

Chiqaqmi kay rimaykunaqa

Hinataqmi kusisqalla

Illarinmi sapa tutamanta

Kaypi, wakpi armasqa kurpuqa.

69


71/78


72/78


73/78


74/78

MUSUQ SIMIKUNA

73

?Achka Arto, cantidad

?

Auqa simikuna Palabras antnimas? Hawari maytu Libro de cuentos

? Huchuy llamkaypa kaynin Esquema de actividad de aprendizaje?

Huchuy ruranapaqqillqakuna

Nota

?

Kamayuq El que crea

?

Kawsay q illqa willakuy

Testimonio

?

Khipillu

Diptongo

?

Kikin simikuna Palabras sinnimas

?

Kimsa qutu yachay yaykuqwawakuna

Tercer ciclo

?

Kuska Junto, juntos, mitad

?

Llamkaypacha

Operativizacin

?

Llumpay Aseado

?

Maytu waqaychana

Biblioteca

?

Muya Huerto

?

awinchasqa maytukuna

Bibliografa

?

awray qillqakuna Toda clase de textos

? awraykuna / awray mita

Es toda diversidad de cosas o / todo gnero?

Pichqa qutu yachay yaykuqwawakuna

Quinto ciclo

?

Qillqa paqarichiy huchuyllamkay wakichisqa,qhawarinapaq

Ejemplo de una actividad de aprendizaje- produccinde textos

?

Qillqa tapuypi huchuyllamkay wakichisqa,qhawarinapaq

Ejemplo de una actividad de aprendizaje-interrogacin de textos

?

Rimanapaq siqi Guin

?

Ruraykuna Proceso?

Simiwan pukllay

Juegos lingusticos

?

Tawa qutu yachay yaykuqwawakuna

Cuarto ciclo

?

Willaykuna

Parte informativa

?

Yachapayachakuq

Actor teatral

?

Yachapayachakuy Representaciones o comedias

?

Yachapayakuq Alumno

?

Yapakuna Anexos

?

?

KuskaHuchuy ruranapaq

Junto / juntos / mitad

Nota


75/78

A W INCHA SQA MA YT'UKUNA

74

?CARE PER. 2005 Tika 1 al 4 Cuaderno de trabajo

?Cerrn P, Rodol fo. 1987 Lingstica Quechua

?ERA. 1994 Gua metodolgica Naturaleza y Comunidad3 y 4 Grado.

? Gonzales H, Diego. 1608 Vocabulario de la Lengua General del PerLENGUA QQUICHUA

? Hancco M, Nereo A. 2005 Simi Pirwa?

Jolibert J y Jacob J. 1988

Interrogar y Producir textos autnticos:Vivencias en el Aula. Dolmen Ediciones S.A.Provincia Santiago, Impreso en Chile.

?

MINEDU. 2002

Yachaq Masi del 1 al 6

?

MINEDU. 2005

?

(Programa Nacional deemergencia Educativa)

Comunicacin Propuesta pedaggica parael desarrollo de capacidades comunicativas.

EBR.

?

MINEDU. 2005

Kayramantawan Atuqmantawan

?

Ministerio de Educacin yCultura.

1993

Tikay PEIB Bolivia.

?

PEEB Puno MINEDU 1987

Suyunchis Lenguaje 3?

PEEB Puno MINEDU. 1987

Suyunchis Lenguaje 3.:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:


76/78


77/78

I mpreso en Ar t e y Color E.I .R.L.Av. Alf onso Ugar t e 500-F Telf .: 054-204788

E-mail: [email protected] - Per


78/78

Módulo II: Lengua materna enseñanaza del quechua como lengua materna (L1) en educación intercultural bilingüe

Documents