Mistisizmin Felsefî Okuması: Walter T. Stace’in Mistik … · 119 Mistisizmin Felsefî Okuması: Walter T. Stace’in Mistik Tecrübeye İlişkin Düşüncelerinin Bir Değerlendirmesi*

119

Mistisizmin Felsefî Okuması: Walter T. Stace’in Mistik Tecrübeye İlişkin Düşüncelerinin Bir Değerlendirmesi*

Betül Akdemir Süleyman**

İslâm Araştırmaları Dergisi, 37 (2017): 119-148

A Philosophical Reading of Mysticism: An Evaluation of Walter T. Stace’s Views on Mystical Experience

This article contains an assessment of Walter T. Stace’s ideas on mystical experi-ence. Walter T. Stace is undoubtedly one of the pioneering names of the twentieth century. Stace offers a philosophical reading of issues including the origins of religion, the existence of God and the possibility of religious experience, which came to the fore after Kant. He sets experience free from religion and makes it a problem regarding the nature of mankind. Through a phenomenological examination of mystical texts, he asserts that one form of mystical experience, called “introverted mystical experience,” is the experience of “pure conscious-ness,” during which unity with the “Universal Ego” is experienced. On the basis of this assertion, he proposes various conclusions regarding mysticism. However, with a keen eye, it is seen that Stace’s explanations do not directly depend on the phenomenological readings of mystical texts, and behind the classification and definition of experience there also exists a philosophical hypothesis regard-ing consciousness. In fact, Stace acknowledges the transcendental ego, which is primordial to the constituents of experience in Kant’s metaphysical system; by acknowledging this, he designates mystical experience as the experience of the transcendental ego. However, he does not ground his ideas about the transcen-dental ego and pure consciousness or clarify his references to Kant. Rather, he puts a spotlight on mystical narratives. By emphasizing similar terminology used by mystics, he claims them to be evidence for the experience of pure conscious-ness. Such a manner causes some ambiguousness in his system and weakness in the philosophical foundation of his argument. In this article, these points, which most of the time escape the attention of the reader, are underscored.

Key words: Walter T. Stace, mystical experience, unity, pure consciousness, tran-scendental ego.

* MakaleninyazımsürecinedestekolanvemakaleyiokuyarakkatkıdabulunanProf.Dr.RahimAcar’ateşekkürederim.

** Dr.,DinFelsefesi([email protected]).

© İSAM, İstanbul 2017


120

Giriş

WalterT.Stacedüşüncelerinimistisizmleilgiliçağdaştartışmalarınoluş-tuğubirdönemdegeliştirmiştir.Ziramistiktecrübeninfarklızamandilimle-rindedünyanınfarklıbölgelerinde,bağımsızsosyokültürelyapılardavebir-birindenhabersizkişilerarasındameydanagelmesi,değişenfelsefîparadig-malararağmenkonuyuönemlihalegetirmiştir.XVIIIveXIX.yüzyılınkatıakılcıtavrınınetkisininazalmasıylabirlikte,mistisizmXX.yüzyıldayenidenfelsefî tartışmalarda yer almaya başlamıştır.Mistik tecrübenin ne olduğu,felsefî, epistemolojik, dinî ve ahlâkî değeri ile ilgili hatırı sayılı çalışmalaryayımlanmıştır.Bunlardanakla ilkgelenlerarasındaWilliamJames’inThe Varieties of Religious Experience: A Study in Human Nature(1902)adlıeserivardır. Jamesgündelik/rasyonel /normalbilinçten incebirşekildeayrıl-mıştamamıylafarklıbilincinpotansiyelbiçimleriolduğunukabuletmişvemistisizmeayırdığıözelbölümdededinîtecrübeninkökeniolarakgördüğümistiktecrübeyinormalbilincinötesinegeçişolaraktanımlamıştır.1 Evelyn Underhill, Mysticism: A Study in Nature and Development of Spiritual Cons-ciousness(1911)başlıklıeserinde,mistiktecrübeyi“nihaîgerçeklikilekarşı-laşma”,“Mutlaklabirolma”şeklindetanımlamıştır.2Ardından,“KavranabilenbirTanrı,Tanrıdeğildir”diyenRudolfOtto,The Idea of Holy’de(1917)dininsertbirşekildeeleştirildiğibirdönemde,tecrübeüzerindendinitemellen-dirmeyeçalışmıştır.3O,Tanrı ile insanarasındaki ilişkiyi,hiçbirkavramınya da ayırımın aracılık etmediği (bu sayedeKantçı eleştirilere kapalı) bir“birlik”tecrübesiyleyenidenikameetmeyidenemiştir.BöyleceXX.yüzyıldaOrtaçağ’dateolojiningözdesiolanmistisizmbilinç,“vasıtasıztecrübe,‘birlik’tecrübesi,‘mutlak’ilebirleşme,dininözü”gibikavramlaretrafındatartışma-larakonuolmuştur.

Stace de Mysticism and Philosophy’de4(1960),çoğudefa“anlaşılmasızor”şeklindenitelendirilenmistik tecrübeye ilişkinpekçok sorunu felsefî açı-danelealmışveöncekilerekıyasladahasofistikeargümanlargeliştirmiştir.Stace’inmistisizmle ilgili sorunlara sunduğu çözümönerisi birkaç açıdanönemlidir.Bunlardan ilkikullandığıyöntemle ilgilidir.Stace,mistik tecrü-beyiteolojikyadafelsefîbirargümanagöredeğil,fenomenolojikolarakelealmayı tercih eder.Dahaönce yapılmış çalışmalardan farklı olarakmistiktecrübenin kendisinden yola çıkarak onun özüne ulaşmayı vemahiyetini

1 James,The Varieties of Religious Experience,s.290-327.2 Underhill, Mysticism,s.70.3 Otto, The Idea of Holy=Türkçe’si:Kutsal’a Dair,s.57.4 Walter T. Stace, Mysticism and Philosophy=Türkçe’si: Mistisizm ve Felsefe,çev.Abdül-

latifTüzer,İstanbul:İnsanYayınları,2004.

121

Süleyman: Mistisizmin Felsefî Okuması

anlamayıamaçlar.Yanitecrübeyifelsefîbirteoriyegöreelealmaz.Buamaç-la o, pek çokmistik tecrübe anlatısını, tecrübeyi anlatmak için kullanılanifadeleri derinlemesine inceler. Mistiklerin, tecrübelerine dair ifadelerinde tecrübeyesonradaneklendiğinidüşündüğüyorumlarıparanteziçinealarak,fenomenolojikindirgemeyapar.5İkincisi,incelemelerineticesindefarklıdin,dil,kültürvetarihteortayaçıkanmistiktecrübelerarasındafenomenolojikbirsınıflandırmayaulaşır.Busınıflandırmayagöre,ikitürdemistiktecrübevardır:“Dışadönük”(extrovertive)mistiktecrübeve“içedönük”(introver-tive)mistiktecrübe.6Üçüncüsü,içedönükmistiktecrübeyiduyusaltecrü-beninbütünsınırlarınıaşan,hiçbirikilikyadaayırımiçermeyen,“evrenselben” ilebirliği içeren safbilinç tecrübesiolarak tanımlar.7 Son olarak, saf bilinçtecrübelerininortaközesahipolduğunuiddiaederek,meydanagelentecrübelerarasındabirortaklıktesiseder.8 Bu sayede mistik tecrübe olgusu-nuinsanındoğasıylailgilievrenselbirproblemedönüştürür.Ardındanmis-tisizmleilgiliproblemleribuiddialarçerçevesindeelealır.

MistisizmaraştırmacılarıiçinStace’inyukarıdabahsigeçeniddialarıbu-günhâlâönemlivebelirleyicidir.Çünkü“birlik”tecrübesininortakbirözesahip olduğu iddiasıyla Stace, hemkültür, dil, din, tarih ve en genelde deiçselvedışsalfarklılıklarıaşanbağlamlarüstübirtecrübeninimkânınıkabuleder, hemde tecrübenindile aktarılması, kavramsallaştırılması, tecrübelerarasındakifarklılıklar,dinleilişkisigibikonuyailişkinpekçokproblemibusınıflandırma üzerinden cevaplandırır. Böylece o, tecrübenin kendisindenyolaçıkarakortaközünüvebuözüzerindenmistiktecrübeninfelsefîso-rularaverdiğicevaplarıortayaçıkarmışolur.XX.yüzyıl sözkonusuoldu-ğunda“mistisizminfelsefîokuması”hemmistiktecrübenin“irrasyonel”veya“saçma”olduğusöylemininetkisinikaybetmesindeönemliroloynar,9 hem dedahasonrakiçalışmalarınrenginibelirler.Öyleki1980’leregelindiğindeartıkmistik tecrübeninneolduğu, türleriveözellikleri çoğudefaStace’in

5 Stace, Mistisizm ve Felsefe, s.29-36.6 Stace, Mistisizm ve Felsefe, s.61-124.7 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.84-124.8 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.84-124.9 ÖnermelerindoğrulukdeğerindebilimselölçütütemelealanB.Russell,bilimselölçü-

tünmistiklerintecrübelerihakkındasöylediklerişeylereuygulanamadığı,busebeplebutürdenifadelerinepistemolojikbirdeğerlendirmesininyapılamayacağınıdüşünür.ArdındanmantıkçıpozitivistolanveRussel’danetkilenenA. J.Ayer, epistemolojikdeğerlendirmede“doğrulanabilirlikilkesi”niölçütolarakkabuleder.Ayer’egöre,mis-tiğintecrübesinedayanarakönesürdüğüönermeler,buölçütüsağlamadığıiçinan-lamlıolmayanönermelerdir(Bk.Russell,Din ile Bilim,s.103-10;Ayer,Language Truth and Logic,s.40,123-24).


122

argümanlarınagöretartışılır.10DolayısıylaStace’inçağdaşmistisizmtartış-malarındaözelbiryerivardır.ZatenbugünmistisizmleilgiliaraştırmalardaadınaensıkrastlananisimlerdenbirikuşkusuzStace’tir.

BumakaleStace’inyaptığıgibi,“Mistiktecrübeninfenomenolojiksoruş-turmasıylatecrübehakkındakonuşmak,tecrübeninmahiyetinianlamakvefelsefîdeğeriniortayaçıkarmakmümkünmüdür?”sorusutemelindeStace’indüşüncelerinin bir değerlendirmesini içermektedir. Bunun için öncelikleStace’inmistik tecrübeyle ilgili açıklamalarınave takipettiğiyöntemeyerverilecek,ardındanikincikısımdaStace’inbilinçleilgiligörüşleri,felsefîçiz-gide bu görüşlerin kaynağı ve onlarımistisizme uygulaması ele alınacak-tır.SonkısımdaiseçerçevesiazçokbelirginleşenStace’inmistisizmeilişkingörüşlerininbirdeğerlendirmesisunulacaktır.BudeğerlendirmeyleStace’inmistisizminfelsefîokumasınıyalnızcamistikanlatılaradayanarakgerçekleş-tirmediği,düşüncelerininarkasındabilinçleilgilikabulettiğifelsefîteorininyer aldığı ortaya çıkacaktır. Stace, Kant’a referansla tecrübenin unsurları-nıönceleyen“aşkınsalben”ikabul eder.Mistik tecrübenindebu“aşkınsalben”intecrübesiolduğunuiddiaeder.Buiddiailemistisizmdindenbağım-sızlaşırvemistiktecrübedebirtürentelektüeltecrübeyedönüşür.Böylecemistisizmfelsefeninderintartışmalarınınkonusuhalinegelir.AncakStace,düşüncelerinintemelineyerleştirdiğibilinçle ilgilikabulleriniyeterincete-mellendirilmez.OysakiKant’ıntecrübeedilemezdediği“aşkınsalben”intec-rübesininnasılmümkünolduğu,mistiktecrübenindeniçin“aşkınsalben”intecrübesinekarşılıkgeldiğikonununmerkezindeyeralansorunlararasında-dır.FakatStace,bunlarlailgiliaçıklamayapmaz.Budurum,güçlügibigörü-nenbiraçıklamamodeliningücünüzayıflatır.Busonuçla,mistisizmleilgilisorunlarınbuaçıklamamodeliüzerindentatminedicicevaplaraulaşmadığıvehâlâcevapbeklediğigerçeğideortayaçıkar.

I. Mistik Tecrübenin Fenomenolojik Tanım ve Sınıflandırılması

Stace’egöre,mistisizmle ilgilibiraraştırmadacevaplanmasıgereken ilksoru tecrübeninmahiyetine ilişkindir.Çünkümistik tecrübenin tanımıvemahiyeti,konununuzungeçmişivedevâsâliteratürünerağmenbugünhâlâ

10 Meselâ Stace’in çalışmasının yayımlanmasından kısa bir süre sonra (1966 sonrası)Türkiye’dedoğrudanmistisizmüzerineyapılançalışmalarabakıldığındamistiktec-rübenintanımlarındavetürlerindeStace’inetkisiaçıkçagörülür.CavitSunar,misti-sizmielealdığıeserlerinde,konuyuStace’inçizgisindedeğerlendirir(Bk.CavitSunar,Mistisizmin Ana Hatları; a.mlf., Mistisizm Nedir?). Konuya ilişkin detaylı bilgi içinbk.BetülAkdemir,“MistikTecrübeninÖzüyle İlgiliÇağdaşKuramlarBağlamındaTürkiye’deMistikTecrübeÇalışmaları”,s.72-80).

123


tartışma konusudur. Zira hemmistiklerin kendileri hemde konununuz-manları birbirinden farklı tanımlamalarda bulunur.11Bubakımdan Stace,normalyadaolağantecrübeden“mistik”nitelemesiyleayrışanbirtecrübetürününfelsefîdeğerveönemininortayaçıkmasının,butecrübeninmahi-yetinin,sınırlarınınvevarsasınıflarınıntespitinebağlıolduğunudüşünür.12 Bu noktada öncelikle,mistik tecrübenin öznel psikolojik bir fenomenmiolduğuyadaözneninbiryanılsamasınımıyansıttığıveyatıpkıduyutecrü-besigibiöznenindışındagerçekbirnesnesiolanbirtecrübetürümüolduğuaçıklamabekler.13

Ancakkonumistiktecrübeolduğundayukarıdakisorularıcevaplamakhiçdekolaydeğildir.Konununkendiyapısıaraştırmacınınkarşısınabirta-kım zorluklar çıkarır. Karşılaşılan ilk zorluk, tecrübe anlatıları arasındakiçeşitlilikten kaynaklanır. Tarihin farklı kesitlerinde değişik kültürel, tarihîve sosyal yapılara bağlı birbirinden bağımsız mistikler, tecrübelerini dilegetirirkenoldukça farklı ifadeler kullanmışlardır. Başka bir deyişle hernekadarolağantecrübedenfarklıbirtecrübeyaşadıklarıkonusundaağızbir-liğiyapsalarvekimizamanbenzeranlatımlardabulunsalarda,mistiklerintecrübeninkendisinedairaçıklamalarıçeşitlilikgösterir.MeselâBudistbirmistik,tecrübesinibütünvarlığıniçindeyokolduğunirvana; bir traoist ya dadoğamistiğiisedoğa ile birleşme;yahudibirmistikTanrıileenyakınolduğubuanıdekuth;hıristiyanbirmistikilâhî birlik; müslüman bir mistik ise fenâolarakadlandırır.Dahasısözkonusubufarklılıklaryalnızcadilselifadelerlesınırlıkalmayıpbunlara,mistiğinsahipolduğuözellikleTanrı’nınvarlığıvedoğasıhakkındakiinançlarında,“budünya”ve“ötesi”neilişkinde-ğerlendirmelerinde, tecrübeyeulaşmak içinbaşvurduğupratiklerde, kabulettiğiahlâkîkuralvedavranışlarındadarastlanılır.14Benzerliklerinyanın-dafarklılıklarınolması,evrensel,ortakbirtecrübetürüolduğudüşüncesineşüphedüşürürken,gözlemlenenbenzerlikleringerçekbenzerlikleryerinedilailesibenzerliğiolmasıihtimaliniaklagetirir.Ziratecrübeninkendineözgübirdoğasındanveyaevrenselliğindenbahsedilebilmesiiçinfarklıgelenekler-derastlanantecrübelerinvetecrübeyleilişkilisüreçveifadelerinaynıyadabenzerolmasıgerekir.Dolayısıylatecrübeninmahiyetineaçıklıkkazandırı-lırkenbufarklılıklarve farklılıklararasındatecrübeyi tanımlamaya imkânverennasılbirortaklıkolduğusorusuaçıklamabekler.Bubakımdanmis-tik tecrübeyi tanımlamagirişimi şu türde soruları cevaplamayı gerektirir:

11 Kavramıntarihselserüveniiçinbk.Bouyer,“Mysticism”,s.42-53.12 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.12-13.13 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.12-13.14 Gimello,“MysticisminItsContexts”,s.61.


124

Tecrübeninolağantecrübedenfarklıbirdoğasınınkabulüiletecrübeanlatı-larıarasındakifarklılıknasılizahedilebilir?Mistisizmdünyanınheryerindeaynımıdır?Yoksagelenektengeleneğe,kültürdenkültüregöreçeşitlenmektemidir?15Yadamistiktecrübelerarasındagözlemlenenbenzerlikleryalnızcadilsel aile benzerliği türündenbir benzerliktenmi ibarettir?Veya Stace’indediğigibi,“Bütünmistiktecrübelerdeortakolanveonlarıdiğertürlütecrü-belerdenayıranvedolayısıylaonlarınortaközünüoluşturanbiranaözellikveyaözelliklerkümesivarmıdır?”16

Konuya ilişkinkarşılaşılan ikinci zorluk, araştırmanınyöntemi ile ilgi-lidir.Ziraherşeydenöncearaştırılankonubireyselbir tecrübeyedayanır.Mistiktecrübeninanlamsızlığıileilgiliiddialarınpekçoğundadabuhususöne çıkarılır. Kendisi bu türde bir tecrübe yaşamamış bir araştırmacıdan,birtaraftamistisizmhakkındaönesürülençeşitli iddialar,diğertaraftadamistiklerinbirbirinden farklı ifadeleri karşısındakonuyanasıl yaklaşacağıveyukarıdakisorularıhangiyöntemlecevaplayacağınıbelirlemesibeklenir.Yanikonumistisizmolduğunda,yöntemdahadaönemkazanır.PekikendisimistikolmayanStace,tecrübeninmahiyetiyle ilgiliyukarıdakisorularıce-vaplarkennasılbiryöntemkullanmayıterciheder?Bahsigeçenzorluklarınüstesindennasılgelir?

Stace, ilginçbirşekilde,dahaönceyapılmışçalışmalarınkendisineyar-dımcıolmayacağınıdüşünürve“Sorunlaab initouğraşmakzorundayız”der.Hemenardındandakendiyönteminedeğinir:“Bunuyapmanıntek bir yolu vardır.Tecrübelerinmistiklerceyapılanbirdizitemsilitasvirini,olabildiğin-cegenişölçüde farklıolanbütün tarihsel zamanlar,yerlervekültürlerdenalarak aktarmalıyız ve bu tasvirleri inceleyerek, eğer varsa, tümevarımsalolarak ortak ana niteliklerine varmaya çalışmalıyız.”17 Stace’in “Tümeva-rımsalolarakortakananitelikleri”ilenekastettiğiiseşusözlerindeaçıklıkkazanır:“Ancak‘mistik’terimibüsbütünbulanıkbirterimolduğuiçin,öncegözlemsel(empirically)olaraknetipvenetürdeneyimleremistikdendiğinisaptamak,bunlarınanaözelliklerinibelirlemekvesınıflamak,sınıfaaitsınır-larıbellietmekveilgisiztipleridıştabırakmakiçinalanıaraştırmamızgere-kiyor.Ardından,seçilenvetanımlananbudeneyiminyadazihinhallerininşugibisorunlaraışıktutuptutmadığınısoruyoruz:…”18

15 Forman,“Introduction”,s.3.16 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.42.17 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.43(Vurgueklenmiştir).(A.Tüzer’intercümesindenya-

rarlanmakla birlikte, “cultural” kelimesini“ekin”değil,“kültür”olaraktercümeetmeyitercihettik(Bk.Stace,Mysticism and Philosophy,s.45).

18 Stace, Mistisizm ve Felsefe, s. 7 (A. Tüzer’in tercümesinden yararlanmakla birlikte,

125


YukarıdakiifadelerindenanlaşıldığınaüzereStace,mistiktecrübeyeiliş-kinfelsefîsoruşturmasınıherhangibirvarsayımdanhareketleyadabelirlibir felsefîkuramagöredeğil, tecrübeninkendisinedayandıracağını, tecrü-beyedairifadelerdenonuntanımına,varsatecrübelerarasındakiortaközel-liklerevefarklılıklarınçözümüneulaşacağınıiddiaeder.Çünküo,herhangibirindirgemeninoluşmamasıiçin“tümevarım”ınbukonuyusoruşturmanınyegâneyoluolduğunudüşünür.BubakımdanStace’inprojesimistisizminkendi iç dinamiklerindenyola çıkarak fenomeni anlamayı ve varsa felsefîsorunlara sunduğucevaplarıbulmayı içerir.PekiStacemevcutçalışmaları“yargılarıazçokgelişigüzel”19diyenitelendirip,onlarabaşvurmayıredde-derken,fenomeninkendisindenyolaçıkarakhangicevaplaraulaşır?Mistiktecrübe anlatıları, tecrübenin kendisi hakkında ne tür bilgiler içerir?Dü-şünür, fenomenolojik yöntemle daha önce bahsi geçenmistik tecrübeninmahiyeti ve tecrübeler arasındaki farklılıktan kaynaklanan sorunları nasılçözümler?

Staceilkolarak,olağantecrübedenfarklıolanve“mistik”şeklindenite-lendirilenbirtecrübetürününolduğunutartışmayagirmeksizinkabuleder.20 Bunuşöyledilegetirir:“…Onunbirkaçnâdirinsandabulunması,hakkındabolmiktardadelilbulunanpsikolojikbirolgudur.Onunpsikolojikbirolguolarakmevcudiyetinireddetmekveyaondanşüpheetmek,saygıduyulacakbir görüş değildir. Bu bir cehalettir.”21 Stace’in bu kabulünde tecrübenin yaygınlığındanziyadeampirizmeyakınolmasıetkilidir.Onagöre, tecrübeepistemolojinintemelindedir.22Tecrübeninkendisiiçinbaşkabirdelilyadagerekçelendirmemevcutdeğildir.23Dolayısıylabirtecrübetürüolanmistiktecrübeninolgusalolarakmevcutolmasıbirdelilyadagerekçegerektirmez.

Stace,mistiktecrübeninkabulününardından,tecrübeninolağandışıdu-rumlaryadahastalıkhalleriyleilişkilendirilmesinieleştirir.“Mystic”kelime-sinin“gizem,büyü,sır”gibianlamlarıişaretetmesindenyolaçıkılarakmistiktecrübenin,sihirbazlıkla,okültizmle,spiritüalizmleveyatelepati,telekinezi,kehanet,sezgigibiparapsikolojikolaylarlailişkiliolduğuiddiaedilir.24 Her ne kadar kimi zamanmistiklerin ifadeleri bu tarzda yorumlamalara kapı

“empirically”kelimesini,“deneysel”yerine“gözlemsel”olaraktercümeetmeyitercihettik(Bk.Stace,Mysticism and Philosophy,s.9).

19 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.43.20 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.43.21 Stace,“MistiklerinÖğretileri”,s.119.22 Stace, The Theory of Knowledge and Existence,s.30-45.23 Overall,“Mysticism,Phenomenalism,andW.T.Stace”,s.178-82.24 Stace, The Teachings of the Mystics,s.10,11.


126

aralayacak bazı öğeler içerseler de, Stace’e göre,mistik tecrübe bütünüylefarklıbirtecrübetürüdür.

Stace,artıkyapılanyanlışilişkilendirmelerveindirgemeleridışarıdabıra-kıp,mistiklerindeyalansöylemediğinikabulederekkonuyabakar.Böylece,onun ikincikabulüortayaçıkar.Onagöre,mistik tecrübe,gündelik /ola-ğantecrübedenfarklı,duyumsal-zihinselolmayan,ikilik/farklılıkiçerme-yenbirbilinçtürüdür.25“…Mistiktecrübelerinpaylaştığıvenihaîtahlilde,onlarıtanımlayanvediğertecrübelerdenayırantemelnitelikler,onlarınneduyularınnedeaklınnüfuzedebildiğitümeşyadakiduyusalolmayannihaibütünlük,birlikveBirhakkındakavrayışıiçermesidir.Başkabirifadeyle,o,bizimduyusal-zihinselbilincimizibütünüyleaşar.”26Mistikler, farklılıklararağmen,mistiktecrübenin“birlik”inalgılanmasıveyadolaysızkavranmasıolduğundaağızbirliğiyaparlar.27Stace,sözkonusuağızbirliğindenmistiktecrübeninanakavramının“birlik”veya“bir”olduğusonucunaulaşır.Tecrü-beyeilişkinbubelirlemeninardından,sesvegörüntügibiduyusalöğeleriçe-rentecrübeleri(AzizPaul’unŞamyolundagördüğüışıkveduyduğu,“Paul!Paul!Niçinbanaeziyetediyorsun?”şeklindekisesi,yineAzizeTerasa’nınÎsâileilgiligörüntülerigibi)bufenomenindışındatutar.28Başkabirdeyişleo,mistiktecrübeyisesvegörüntügibiduyusalunsuriçermeyen“birlik”tecrü-beleriylesınırlandırır.29

MetinlereartıkbugözlebakanStace’in,“birlik”tecrübeleriarasındaikifarklı düzey olduğu dikkatini çeker. Birlik tecrübesine dair ifadelerin birkısmındaduyusalunsurlarağırlıklıdırvemistikdıştavarolanlarınbirliğinitecrübe ettiğini söyler. Bunun yanında kimi anlatılarda ise hiçbir duyusal

25 Stace, The Teachings of the Mystics,s.10,11.26 Stace,“MistiklerinÖğretileri”,s.119,120.27 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.64,65.28 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.45-49.29 Stace’inbu sınıflandırmasıR. Swinburne’ün tasnifindeki en son aşamayıhatırlatır.

Butasnifegörebeştürtecrübevardır:1.“Sıradan,herkesçebilinenbirduyunesnesivasıtasıyla,Tanrı’nınveya“mutlakgerçek”in tecrübeedilmesi (günbatımıesnasın-da okyanusta Tanrı’yı görmek gibi). 2. Sıra dışı ve herkesçe bilinen bir duyu nes-nesivasıtasıylaTanrı’nınveya“mutlakgerçeklik”in tecrübeedilmesi (Hz.Mûsâ’nınçalılıktagördüğüateş,buateşiherkesgörebilirancaksadeceHz.Mûsâyananfakatkülolmayanbirçalılıkgördüğünüiddiaetmiştir).3.KişiyemahsusvenormalduyudiliyletasviredilebilenduyumlarvasıtasıileTanrı’nınveya“mutlakgerçeklik”intec-rübeedilmesi(birrüyadaveyahayaldeTanrı’yıgörmeiddiası).4.KişiyemahsusfakatnormalduyudiliyletasviredilemeyenduyumlarvasıtasıileTanrı’nınveya“mutlakgerçeklik”intecrübeedilmesi(hakkındakonuşulamazyadaifadeedilmezbirtecrü-be). 5.HiçbirduyumvasıtasınadayanmaksızınTanrı’nınveya“mutlakgerçeklik”intecrübeedilmesi”(Bk.Swinburne,The Existence of God,s.249-52).

127


içeriğinolmadığı,safbirbirliktecrübesindensözedilir.Stace,bufarklılığınyalnızcadilselifadedenkaynaklanmadığınıdüşünürvebuayırımıtemelala-rakmistiktecrübeninikianatürününolduğunuönesürer.“Bir”inkavranışıolanbutecrübeler,dışadönükmistiktecrübeile(extrovertivemysticalex-perience)içedönükmistiktecrübedir(introvertivemysticalexperience).30 ArdındanStacearaştırmasındabuikitürüzerindeyoğunlaşır.Şimdisırasıylabusınıflandırmanındetaylarınayerverilecektir.

Stace,dışadönükmistiktecrübeyi“birlik”indışdünyadavarolanlardaalgılanmasıolaraktanımlar.Yanibutecrübetüründefizikseldünyanınal-gılanışıdevametmeklebirlikte,çokluğungerisindekibirliktecrübeedilir.31 Mysticism and Philosophy’de,butecrübeyeörnekolarakM.Eckhart’ınşuifa-deleri verilir:“Bir insanın burada dışsal olarak çokluk içerisinde gördüğüşeygerçektebirdir.Buradabitkiyaprakları,ağaçlarvetaşlar,herşeybirdir.Bu en derin derinliktir.”32BirdiğerörnekiseAzizeTerasa’yaaittir.Azize’ninifadesişöyledir:“Birgünyakarıştabulunurkenbirandabanaherşeyinna-sıl göründüğünü ve nasıl Tanrı’da kapsandığını algılama gücü bahşedildi.Onlarıkendilerineözgübiçimdealgılamadım,bununlaberaberonlarlailgilisahipolduğumgörüşsondereceaçıktıveruhumacapcanlıkazındı.”33 Her ikianlatıdadagörüldüğüüzere,tecrübesahipleriolağantecrübedenfarklı,rasyonelbilinciaşanbirtecrübedenbahsederler.Stace’indikkatçektiğihu-sus,butecrübeesnasındaeşyanınkendineaitözellikleriyaniağacınağaçvetaşıntaşolmasıgibi,algılanmayadevametmeklebirlikte,“Bitkiyaprakları,ağaçlarve taşlar,her şeybirdir”ve“banaher şeyinnasıl göründüğünüvenasılTanrı’dakapsandığını”ifadelerinindeişaretettiğigibitecrübeye“bir-lik”algısıeşlikeder.34Yanihemnesneninkendibireyselvarlığıdevamederhemdediğernesnelerleaşkınsalbirbirliksergiler.35Diğerbirdeyişlemistik,gündeliktecrübelerdekavranmayanherşeyinardındaki“birlik”ialgılar.Yaniduyusal-entelektüelzihin,üstbirzihindurumuylabirleşir.36

30 Her ne kadar Stace, öncekilerin araştırmalarından yararlanmayacağını söylese de,mistiktecrübelerarasındayaptığı içedönükvedışadönükmistiktecrübeayırımı,RudolfOtto’nun“içebakış”ve“birlikvizyonu”ayırımınıhatırlatır(ayrıntılıbilgiiçinbk.Kalın,Rudolf Otto’da Din, s.128-36).

31 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.60.32 Rudolf Otto’dan naklen Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.62. 33 WilliamJames’tennaklenStace,Mistisizm ve Felsefe,s.67.34 Shear,“OnMysticalExperiencesasSupport”,s.320.35 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.71.36 Dışadönükmistiktecrübeyeilişkindahadetaylıbilgiiçinbk.Stace,Mistisizm ve Fel-

sefe,s.47-84.


128

Tecrübenin ikinci türü“birlik”in dolaysız kavrandığı içe dönükmistiktecrübe,safbilinçdurumudur(pure consciousness event).HernekadarStacedışadönükmistiktecrübeyivaroluşunanlamınıyenidenkonumlandırmayaaracılıketmesibakımındandeğerligörsede,birliğindışsalnesnelerüzerin-denyanibirbakımadolaylıolmasısebebiyleyeterincesafbulmaz.37 Bunun yanındaiçedönükmistiktecrübeiçindurumdahafarklıdır.İçedönükmis-tiktecrübe,hiçbirduyum,imgelem,hisveyadüşünceninaracılıketmediği,bunlardanbağımsıztambirbirliktecrübesidir.38 Mistik, duyusal-entelektüel bilincininiçvedışbütüniçeriklerinibastırdığında“birlik”idolaysızkavrar.Yanidışadönükmistiktecrübedemistiğin“birlik”inesnelerüzerindenal-gılamasındanfarklıolarakiçedönükmistiktecrübedebirlik,mistiğinken-dibilinciüzerindenvehiçbiraracıolmaksızınalgılanır.“Kezâmistikbilinçiçinherhangibirduyumdiyebirşeysözkonusudeğildir.Ayrıcaoherhan-gibirkavramveyadüşünceihtivaetmez.O,duyusal-entelektüelbirbilinçdeğildir.”39 Mistik kendi bilincinin içeriklerinden arındığında, bireyselliğiçözülür ve saf bilinç ortaya çıkar ki bu gerçek birlik algısına denk düşer.MeselâbirBudistiçedönüktecrübesinişöyledilegetirir:“BütünkarşılıklıilişkişekilleriniaşanMutlakBoşluk…Budistboşluktazaman,mekan,oluş,şeylikyoktur.Saltdeneyiminkendinikendindeyansıtılmışolarakgörenzi-hindir.Buancakzihninkendisiboşlukoluncayani zihinkendisidışında-kibütünolası içeriklerindenkurtulduğundaolanaklıdır.”40ZiraEckhart’ındediğinegöre,“Eğerorada(ruh)başkabirgörüntümevcutolsaidi,gerçekbirbirleşmeolmayacaktı.”41Stace’inbutecrübetürüyleilgiliolarakyaptığıaçıklamalardadikkatçekenşey,“birlik”algısınınsafbilinçdurumunaeşit-lenmesidir.Yanibilinç,dışdünyaileolanbağındanvekendiiçeriklerindenarındığında,nesnesizbilinçhaliortayaçıkarkibuaynızamanda“evrenselben”ilebirleşmeanı,safbilinçdurumudur.Safbilinçdurumunun,günde-liktecrübeylekıyaslandığındaanlaşılmasıhaylizordur.Çünkübahsigeçenaracılar,öznenindışındadeğilbilincineiçkindirler.Bubağlamdaaklaşöylebirsorugelir:Safbilinçdurumunaulaşmanınbelirlibiryoluveyakullanılanbelirlibiryöntemvarmıdır?

37 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.47-84.38 Stace, Mistisizm ve Felsefe, s.60,61.39 Stace,“MistiklerinÖğretileri”,s.118.40 Suzuki,Mysticism:ChristianandBuddhist,NewYork:HarperandBrothers,1927,s.

28’denaktaran:Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.110,111(A.Tüzer’intercümesindenyarar-lanmakla birlikte, “absolute emptiness” kelimesini,“saltıkboşluk”olarakdeğil,“mutlakboşluk” olarak tercüme etmeyi tercih ettik (Bk. Stace,Mysticism and Philosophy, s. 109).

41 Eckhart, Ben, Meister Eckhart, s.72.

129


Stacebunoktadadikkatlerimistikgeleneklerderastlanılanmânevîeği-timeçeker.Onagöre,mistiklerindahilolduğumânevîeğitim,onlarıbilinceaşkınveiçkinbütünunsurlardanbağımsızlaştırır.Böylecemistik,gündeliktecrübeninsınırlarınıaşarakevrenselgerçeğiiçsel,dolaysız,bütünduyum-lardanvezihinselbilinçhallerindenâzâdeolarakkavrar.42İsterHindu,isteryahudiveyahıristiyanolsun,butecrübeyeulaşmayıamaçlayankişi,geneldeuzunyıllarsüren,zikir,meditasyon,yoga,nefesegzersizlerigibifarklıalış-tırmalar yapar.43 Bu alıştırmalarda zihnin kendi anlamlarından bağımsız-laşmasıamaçlanır.Çünküsunyatayaniboşluğuntecrübesigibitecrübeler,“ancakzihninkendisiboşlukolduğunda”olanaklıdır.44GerçektendeStace’indediğigibi,neredeysehermistikgeleneğinkendisinehasyöntemlerivardır.Meselâkimigeleneklerdeanlamsızsözöbekleriuzunbirsüretekraredilir.ButürdekelimelerdenoluşanbirVedicmantrasışöyledir:“HĀBUHĀBUHĀBUHĀŪHĀŪHĀŪ/KĀHVĀHVĀHVĀHVĀHVĀKĀHVĀHVĀHVĀHVĀHVĀKĀHVĀHVĀHVĀHVĀHVĀ…”45Mistik, bilinçlilikhaliniyitiripsafbilinçdurumunaulaşanakadarfarklıaralıklardavesüreler-debukelimelerisöylemeyedevameder.Tabikiyukarıdakitürdemantra-larmânevîeğitiminyalnızcabirörneğidir.46Bunungibifarklıgeleneklerdefarklıbiçimlensede,bilincinbağımsızlaşmasıiçinbelirlipratiklerebaşvur-makonusundamistiklerneredeysehemfikirlerdir.Stacedebuortaklıktan,hazırlıkaşamasınıntecrübeyeulaşmanınaracı,başkabir ifade ileyöntemiolduğunuçıkarır.

Yukarıdayerverilenaçıklamalarlabelirginlikkazanan ikinoktanınal-tınıçizmekgerekir.Bunlardanilki,Stace’in içedönükmistiktecrübeyisafbilinç durumu şeklinde nitelemesi ile konuyu bilinçle yani insanın doğa-sıylailgilihalegetirmesidir.Stacebununlailgilişöylesöyler:“…Mistikbi-linciharikuladevedoğaüstüolduğunuvarsaymanınhiçbirnedeniyoktur.Şüphesiz, o, bizim sıradanbilincimiz gibi evrimindoğal süreci tarafındanoluşturulmuştur.”47 Yani mistik tecrübe, insanın yetenekleri arasındadır.İkincisi,hazırlıksürecinitecrübeyeulaşmaaracıkabuletmesiyle,tecrübeninherkese açık olduğudüşüncesine kapı aralar. Bunun anlamımistik tecrü-berastlantısalbirtecrübedeğildir.Butürdetecrübeyaşamakiçinözelye-teneklere ihtiyaç yoktur.Buhazırlıkları başarı ile yapabilenherkes bu tür

42 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.103-135.43 Stace,“MistiklerinÖğretileri”,s.120,121.44 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.110.45 Staal, Exploring Mysticism,s.35.46 Eliade, Yoga,s.40,41.47 Stace,“MistiklerinÖğretileri”,s.119.


130

tecrübeleresahipolabilir.Böylecemistiktecrübeherhangibirkişiye,toplu-luğayadadineözgüolmaktançıkar.İnsanıilgilendirenbirproblemedönü-şür.Dolayısıylafelsefenindealanınagirmişolur.

BuikinoktanınardındanStace’intemeliddiasıortayaçıkar.İçedönükmistiktecrübelerevrenselözesahiptirler.Buiddiayagöre,bütünkültürlerde,dinlerde,dönemlerdevefarklısosyalşartlardaortayaçıkansafbilinçtecrü-beleri,farklılıklarınötesindeortakbirözesahiptir.Yanihıristiyanmistiğin“Tanrıilebirleşme”,Hindumistiğin“evrenselbenileözdeşleşme”,müslümanmistiğin“Allah’tafenâ”dediğitecrübeaslındaiçedönük,safbilinçtecrübe-sidirvebunlaraynıözüpaylaşırlar.Ortaközüpaylaşmalarınınanlamıas-lındatecrübelerarasındaözselbir farklılığınolmadığıdır.EsasındaHindu,hristiyan,Budist,müslümanmistik,insanındoğasındankaynaklanansafbi-linçtecrübesiyaşamıştır.BöyleceStace,biryandanmistiktecrübeyidindenbağımsızlaştırırken, diğer yandanmistik tecrübenin bir türünün evrenselolduğunuilerisürer.Bununanlamı,insanınsahipolduğubirtecrübetürü-nün,zamanı,mekânıvebağlamlarıaşması,evrenselortaklığasahipolmasıvedahasıkonusunun“evrenselben”olmasıdır.Stace’egöre,“BuEvrenselyadaKozmikBenkişitanrıcıdinlerinTanrıdiyeyorumladığışeydir.Aynızaman-dabuUpanişadlar’ınBrahman-Atman’ıdır.Tümdeneysel içeriktenyoksunolduğuiçindebuBudistleri’inBoşluk’udur,Eckhart’ınhiçliğidir,bütünmis-tikleregöredünyanınözeğindeolankaranlıkvesessizliktir.”48

OrtaköziddiasınınardındanStace,tecrübeveyorumuarasındabirayı-rımyapar.Çünküiçedönükmistiktecrübeninevrenselliğiveyatecrübelerinortaközesahipolduğuiddiasınınönündekienbüyükproblem,mistikan-latılararasındakifarklılıklardır.Eğeriçedönüktecrübe,dolaysızvesafbirtecrübeveyaşananbütün içedönük tecrübelerözdeortaksa,niçinHintlibirmistik ilehıristiyanbirmistiğinveyaherhangibaşkabirmistiğin tec-rübesibirbirindenfarklıdır?Yadaortaklığarağmentecrübeyi,müslüman,yahudiveyaHindutecrübesiyapanşeynedir?Stace’egöre,farklılığınsebe-bi tecrübe sonrasıyorumlamasürecindenkaynaklanır.Zira safbilinç tec-rübesininkendisindehiçbirayırımve ikilikyoktur.49Başkabirdeyişle içedönükmistik tecrübebilincin bütünunsurlarını ve içeriklerini önceleyenkendindesafhalinin tecrübesiolduğu için,bu tecrübededilselkategorilerde aşılmıştır. Dolayısıyla yaşanan “birlik”, kavramsallaştırma faaliyetininolmadığı, dilin aracılık etmediği, hiçbir ikilik içermeyen saf bir tecrübeyeişareteder.Nezamankitecrübetamamlanıp,gündelikbilinçdurumunadö-nüldüğünde tecrübe, kavramsallaştırma faaliyetinin içerisinde ifade bulur.

48 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.242.49 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.60,61.

131


Stace’egöretecrübeyiyorumlamafaaliyetideyineikidüzeydegerçekleşir.Bunlar,doğrudanedimsel tecrübeye işareteden“düşükdüzeyliyorum”ilemistiğin kendi bireysel düşüncesi ile tecrübesini biçimlendirdiği “yüksekdüzeyli yorum”dur.50Düşükdüzeyli yorum,zihninyetilerindenkaynakla-nanvekendiliğindengerçekleşenyanimistiğinbilinçlibiretkisininolmadığı“kavramşallaştırma” sürecininneticesidir.Olağan tecrübe için geçerli olanbusüreç,içedönükmistiktecrübededegerçekleşir.Herzaman“duyumunbirşey,kavramsalyorum”un(kavramsallaştırılmış,tecrübeedilmişolanın)“başkabirşeyolduğundankuşkuduyulmaz.”51Tecrübeninkendisindehiç-birayırımolmadığı içindemistikyaşadığı şeyi“boşluk,birlik, sonsuz”yada“hiçlik”gibigeneldebelirlibiranlamıolumsuzlayanvebelirlibirfelsefîveyadinîgönderimiolmayanâdetatarafsızkelimelerletarifeder.52“…Eğerbirmistik ayrımlaşmamış farksızbirlikdeneyiminden söz ederseyalnızcasınıflayıcısözcüklerikullananbusadeaktarımveyatasvirdüşükdüzeylibiryorumolarakgörülebilir.Amabuyorumgenelliklegerekendençokdahati-tizliklibirbiçimdeaçıkolur,çünkübutümniyetveamaçlarakarşınyalnızcabir tasvirdir.”53

Yüksekdüzeyliyorumise,mistiğinkendikültür,dinîvesosyalçerçeve-sine göre, tecrübesininneye benzediği veya benzemediğini düşünmesininneticesiortayaçıkar.Sözkonusubuikinciyorum,tamamenmistiğinetkinolduğukısımdır.54Buaşamadamistiğinsahipolduğukavramlartecrübeyeeklenirvetecrübeninâdetakimliğinibelirler.Bununanlamı,yaşanantecrübehemzihninkendiişleyişigereğikavramsallaştırılırhemdemistiğinkavram-salçerçevesinegöreifadebulur.Stace’inifadeleriyle,“Eğerbirmistik‘evreninyaratıcısıilemistikbirbirleşme’tecrübesiedindiğinisöylersebuyorumsaftasviribiranlatımdançokdahafazlaakılsalkatkıiçerdiğiiçinyüksekdüzeylibiryorumolacaktır.Buyorum,dünyanınkökeninedeğinbirvarsayımvebirkişisel(apersonalGod)Tanrı’nınvarlığına inancıkapsayacaktır.”55 “…‘Ayrımlaşmamışbirlik’ sözüTanrı’yayadaMutlak’a ilişkinhiçbir referansiçermez.Eğerbirisi,böylebirmistik tecrübeyedayanarakzamanıngerçekolmadığınısöylüyorsa,açıkçasıbuyüksekdüzeydebiryorumasahipgenelbirfelsefîteoremolur.”56DolayısıylaStace’egöre,içedönükmistiktecrübeyi

50 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.36.51 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.30.52 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.86.53 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.38.54 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.38.55 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.38.56 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.38.


132

Budist tecrübesi,hıristiyan,yahudiyadamüslüman tecrübesinedönüştü-ren,mistiközneninreferansçerçevesidir.Başkabirdeyişle,butürdeifadeleraslındadoğrudantecrübeninkendisineişaretetmezler.Tecrübeyesonradaneklenenyorumlararttıkçafarklılıklardaartar.Bunakarşılık,“ayrımlaşma-mışbirlik, ışık,karanlık,birlik,hiçlik,boşluk,sessizlik”gibi tasviri ifadelerdoğrudan tecrübeyeaittir.57Stace, tecrübeveyorumuarasındayaptığıbuayırımla,safbilinçtecrübesininevrenselözesahipolduğuiddiasınıgüçlen-dirdiğigibi,tecrübelerarasındabelirlitipolojilereulaşmayıdaolanaklıkılar.ÇünküBudist’innirvana,sûfîninfenâ,hıristiyanınilâhî birlikşeklindedilegetirdiği tecrübesi, safbilinç tecrübesiolup,aynıöze/mahiyete sahiptirvesonrasındakavramsalşemayagöreyorumlanmıştır.Tecrübeninözübütüngörünümlerinevekişiseldüşüncelereaşkın, indirgenemezvesaftır.Kişiselyorumlamalarınötesindedir.Yukarıdadageçen“ayrımlaşmamışbirlik,ışık,karanlık,birlik,hiçlik”gibiifadelereherkültürvegelenekterastlanıyorol-masıdabununbirdelilidir.Kısacası farklılıklarınkaynağı tecrübe sonrasısüreçleilgilidir.Yanidiğerbirdeyişle,hernekadarmistiklerfarklıbirtec-rübeyaşadıklarıkonusundayanılmıyorlarsada,tecrübeyekaynaklıkedeninneolduğukonusundakendiyorumlamalarınıkatmalarıbakımındanyanıl-maktadırlar.58ÇünküStace’egöre,onlarıninandığıveulaşmayaçalıştıklarıontolojikgerçekliktecrübeninkendindeyeralmaz.Mistikler,tecrübesonra-sındaaçıklamasırasındakendiinançlarınıdevreyesokarlar.Yoksaiçedönükmistik tecrübelerinkendilerinde farklılık yoktur. Stacedoğrudanmetinlerüzerindenpekçokörneklebuiddiasınıdestekler.

YukarıdakiaçıklamamodeliileStace,içedönükmistiktecrübenindinîbirtecrübetürüolmadığısonucunadavarmışolur.Başkabirdeyişle,mistisizmdinîbirfenomendeğildir.Dinlerin“tanrı”sıbutecrübeninnebaşlatıcısınedenesnesidir.Tecrübeninkendisindehiçbirteolojikkategoriyadaherhangibirbaşkadolayımyoktur.Tecrübenindinleilişkilendirilmesitamamenmis-tiğinbireyselinançlarıileyaptığıyorumdankaynaklanır.Yaniaslındamistik,“Tanrı’dayokolma”,“Îsâilebirleşme”,“Allah’ımüşahedeetme”gibidinîifade-lerkullanırken,aslındatecrübeninkendisinedayanmamaktadır.Hiçbirdinemensupolmayanbirkişidebutecrübeyesahipolabilir.Dolayısıylamistisizmdinlebirliktebulunabilirancakbuonuniçinzorunludeğildir.59 Hatta tecrü-besahibi“…yeteridüzeydebilgiliise”“evrenselben”ilebirleşmetecrübesisonrasında,“içerisindebulunduğuinançtanvazgeçebilir.”60YaniStaceaslına

57 Harmless, Reading Mystics,s.255.58 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.346.59 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.345.60 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.346.

133


mistisizmidindenbağımsızlaştırarak,mistiktecrübeyiaklınaşkınsaltemeliüzerindentemellendiripfelsefî/entelektüelbirtecrübeyikabuleder.BöyleceStacemistiktecrübekonusunudinîalandançıkararak,F.Schleiermeacher,R.Otto,M.Buber,W.P.AlstongibitecrübenindindışıaçıklamalarınaısrarlakarşıduranXIXveXX.yüzyılfilozofveteologlarındandaayrılmışolur.61

BurayakadarStace’in,fenomenolojikyöntemlemistiktecrübeliteratürü-nüinceleyerek,tecrübeninmahiyetine,sınıflarına,farklıbağlamlardaortayaçıkantecrübelerarasındakiortaklığa,tecrübenindilvedinleilişkisineyöne-likfelsefîaçıklamasıelealındı.GerçektendeStaceçokgenişbirtartışmaala-nınıetkileyicibirşekildeyorumlamış,metinlerledekendisinidesteklemiştir.

II. Saf Bilinç: Tecrübenin Aşkınsal Temeli

BiröncekibaşlıktagörüldüğüüzereStace,mistiğin“evrenselben”ile“bir-lik”tecrübesiyaşadığınıiddiaetmektevebunusafbilinçtecrübesiolarakta-nımlamaktadır.Stace’inmistisizmleilgiliaçıklamalarınıdeğerlendirebilmekiçinbuaçıklamalarıntemelindeyeralanbilinçleilgilivarsayımlaradeğinil-mesigerekir.BubakımdanmakaleninbukısmındaStace’insafbilinçtecrü-besitanımındakibilinçlenekastettiğine,budüşüncesininreferanslarınavecevapsızkalanbazısorularadeğinilecektir.

İnsantecrübesininsınırlarınailişkinherhangibirtartışma,ancakbenlikleilgilibelirlikabullerdoğrultusundagerçekleştirilebilir.Çünkü“ben”intözelolupolmamasıdahabaşlangıçtatecrübeyebirtakımsınırlarçizer.Dolayısıy-lamistiktecrübe,olağantecrübedenradikalbirfarklılığıîmâedecekşekildekullanıldığındabaşkabirdeyişledoğrudaninsantecrübesininimkânlarıvesınırlarınailişkinbirkonuolarakgündemegeldiğindebu,konununbenlikleilgilisorularadacevaplarsunduğuanlamınagelir.PekiStace’ingörüşlerininarka planında nasıl bir özne tasarımı vardır? Başka bir ifade ile olağanınsınırlarınıaşanbu“ben”inmahiyetinedir?Safbilinçnasılbirözneyeişareteder?

Stace, Mysticism and Philosophy’debilinceveya safbilincedairözelbirbölümayırmaz,yerigeldikçekonuyadeğinmeyiterciheder.BubakımdanStace’ingörüşlerinisaptamakoldukçazordur.Sözüedilenzorluğarağmen,yaptığıatıflarüzerindensafbilincianlamayaçalışacağız.Stace,ilkolarakD.Hume’un benlikileilgilidüşüncelerinieleştirir.HatırlanacağıüzereXVIII.yüzyılda insanınanlamayetisiüzerinedikkatleriçekenHume, tecrübenin

61 Ayrıcakonuylailgilibk.Tüzer,Dinî Tecrübe ve Mistisizm,s.37-93;Jay,Deneyim Şarkı-ları,s.110-73;Kalın,Rudolf Otto’da Din,s.27-120.


134

duyuverilerinebağlıolduğunuvezihninçağrışımilkelerinegörebiçimlen-dirildiğiniiddiaediyordu.62Onagöre,hertürlütecrübegibi“ben”deizle-nimlereyanialgıyabağlıdır.Hume’unbudüşüncesiniiçerenpasajşöyledir:

Banakalırsaben,benlikdediğimşeyinenyakınınagirecekolursam,herzamansıcaklıkyadasoğukluğun,ışıkyadagölgenin,sevgiyadanefretin,acıyadahazzınşuyadabutikelalgısınaçarparım.Hiçbirzamanben-liğimibiralgıolmaksızınyakalayamamvehiçbirzamanalgıdanbaşkaherhangibirşeygözleyemem.Derinbiruykuesnasındaolduğugibialgı-larımbirsüreiçinortadankaldırılacakolursa,osüreboyuncabenliğimi duyumsamamvevarolmadığımhakikatensöylenebilir.63

AlgılarıönceleyenbenliktasarımınakarşıçıktığıanlaşılanHume,deva-mındaşusonucaulaşır:Ben“kavranamayacakbirhızlabirbirinitakipedenvesüreklibirakışveharekethalindeolanfarklıalgılarınbirdemetindenyadaderlemesindenbaşkabirşey”değildir.64İfadelerindendeanlaşıldığıüzereHume,“ben”ialgılardemetineeşitleyerek,onunalgılarıaşan,tecrübeyeeşlikeden,zamandadeğişmedenkalanbağımsızbirliğini,doğasınıbaşkabirde-yişletözelvarlığınıaçıkçareddeder.65

Staceisetecrübeninunsurlarınıaşansafbilincikabuleder.Hume’unyu-karıdaki iddiasınıhatırlatarak,onuzihinsel-entelektüelbilincinbirdurumyadaaşamasınıbilincinbütünükabuledipindirgemeyapmaklaeleştirir.66 Stace’inbueleştirisinintemelindekidüşünceyegöre,normalbilinçgörme,işitme,koklamagibifizikselduyumlar;duyumlarınzihinselkopyalarıolarakdüşündüğümüzimgeler;kavramsalyetilerdenmeydanagelensoyutdüşün-meveakılyürütmeyiiçerir.Buyapınınbütünü,zihinsel-entelektüelbilinçtir.Ancakonagöre,Hume’uniddiaettiğigibibilinçyalnızcazihinsel-entelektü-elbilinçtenibaretdeğildir.Stacebuiddiasınıdesteklemekiçinşusoruyuso-rar:“Herhangibirininduyumlarıntamamındankurtulduktansonrabütünduyumsalimgeleri,ardındanbütünsoyutdüşünceleri,akılyürütmesüreçle-rini,istemlerivediğerbelirlizihinseliçeriğibilinçtençıkardığınıdüşünelim;ozamanbilinçtengeriyenekalırdı?”67BusoruyaeğerHumecevapveriyor

62 Konuyailişkindetaylıbilgiiçinbk.Deleuze,Ampirizm ve Öznellik.63 Hume, A Treatise of Human Nature,s.143=Türkçe’si:İnsan Doğası Üzerine Bir İncele-

me,s.174.64 Hume, İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme,s.174.65 Deleuze,Ampirizm ve Öznellik,s.8.66 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.86,87.67 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.85,86.

135


olsaydı,ogeriyebirşeykalmayacağınıyadaortayaçıkanınbilinçsizlikduru-muolacağınısöylerdi.AncakStace,bunoktadaondanayrılır:

Kalanşeyzihinselbiriçerikdeğiltambiriçsizlik,vakumveboşlukolur-du.Ozamanbilincintamamenkaybolduğunavekişininuykuyadaldı-ğınaveyabilinçsizolduğunaa prioriolarakinanılacaktır.Fakatiçedö-nükmistikler–dünyanınheryerindenbinlercesi-hepbirlikte,bubelirliiçeriktentamamenboşalmanoktasınavardıklarınıancakozamanolanşeyinbilinçdışınakayıştanbambaşkabirşeyolduğunuönesürerler.Ter-sinemeydanagelenşeybirsafbilinç(pureconsciousness)durumudur–deneyselbiriçeriğinbilinciolmamasıanlamındasaf.Onunkendidışındahiçbiriçeriğiyoktur.68

Stace’inverdiğicevap,ilkbakıştaİbnSînâ’nınnefsinvarlığınıkanıtlamakiçinverdiği“boşluktauçanadam”örneğiniaklagetirir.69TıpkıonungibiSta-cede,duyumlailişkisikesilenvealgılardantamamenbağımsızlaştırılanbirbilinçdurumunun,bilinçsizlikveyabilinçdışınakaymahaliolmadığınıönesürer.BaşkabirdeyişleduyumsalalgılayışsekteyeuğradığındadabilinçlilikhalidevamederveStacebubilinçdurumuna“safbilinç”adınıverir.Dahasımistiklerintecrübelerinidebubilinçdurumunaörnekgösterir.BöyleceSta-ceilkolarakbenliğintecrübeninötesineuzanantözelvarlığınıkabuleder.Pekimistiklerintecrübeettiğivealgılardanbağımsızolduğuönesürülensafbilinçnedir?

DoğrusuStacesafbilinçhakkındadetaylıaçıklamayapmaktansakınır.Yinedekonuyumerakedenleriçinsatıraralarındaortayaçıkanşuikiatıf,takip edilecek yolu gösterir. Bir yerde“saf” ile kastettiğinin, aşağı yukarıKant`ınkullandığıgibi,“herhangibirtecrübiiçeriktenyoksunluk”70olduğu-nu,başkabiryerdeise“Hume’unyadsıdığıvemistiklerinonayladığı“ben”in,Kant’ınilerisürdüğü“tamalgınınaşkınsalbirliği”(thetranscendentalunityofapperception)olduğunusöyler.71BuikireferansStace’in,Kant’ıtakipet-tiğiizleniminiuyandırır.Bunoktada,bahsigeçenizlenimideğerlendirmekiçinatıflarınişaretettiğidüşünceyekısacadeğinelim.

HatırlanacağıüzereKant,Hume’undikkatçektiğiyoldanilerleyerekSaf Aklın Kritiği’ndetecrübeyiolanaklıkılanaprioribilgininaraştırmasınıyapar.Amacıisetecrübeninsınırlarınıaçığaçıkarıp,bilgininalanınıbelirlemektir.

68 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.85,86.69 İbnSînâ,İşaretler ve Tenbihler,s.107,108.70 Stace,“MistiklerinÖğretileri”,s.127.71 Stace, Mysticism and Philosophy,s.89.


136

AncakKant,Hume’danfarklıolarakduyusaltecrübenin,“Benimtecrübem”halinegelebilmesiiçintecrübeninunsurlarındanfarklı,mantıksalolarakon-larıönceleyenbir“safben”inolmasıgerektiğinidüşünür.72Çünkü“ben”bi-linciyalnızcaiçalgıdankaynaklansaydı,Hume’undadediğigibi,tecrübeninşartlarınatâbiolur,süreklideğişirdi.Filozofböyleolmasıdurumunda,tec-rübeninbütünününtekbirbilinçtebirleşmeyeceğinivedolayısıyla“benimtecrübem”denebilecekbirtecrübenindeolanaklıolmayacağınıdüşünür.73 Kantbunoktada,bütüntecrübeyiönceleyenveonuolanaklıkılanaşkınsalbirzeminingerektiğiniönesürer.Hume’danfarklıolaraktecrübeninteme-line, tecrübeninunsurlarınıönceleyenaşkınsalbir fiil yerleştirir: Aşkınsalözne=x olarak adlandırdığı kendinde şeyden kaynaklanan ve algılayanınkendini idrak etmesineolanak sağlayanbu ilk transandantal düşünme fi-ili apperzeption yani “saf tamalgı”dır.74Saf tamalgı,“ben”bilincininaş-kınsalbirliğidir.75Bufiiltecrübeniniçeriklerinimantıksalolarakönceleyenapriorisafbirbirliktir.Uzayvezamanınbirbirlikiçindekavranmasınıvetecrübeninbirbütünlükiçerisinde“safben”eaitolmasınısağlar.76Böylecetasarımlartekbirbilinçtebirleşirvetek“ben”eaitolurlar.77Başkabirdeyişle,birbirindenfarklıtecrübelerinherbirininaynıbilinçtevebirbiriyleilişkiliveuyumluolarakbileşmesiiçin,hertecrübeyepotansiyelolarakeşlikedenbirkendinialgılamabilinciolmasıgerekir.Eğertecrübelerdenbağımsızola-rakalgılayankendiniidraketmeseydi,hiçbirbilgivebilgilerarasındahiçbirilişki olanaklı olmazdı.78 İşteKant’ın sisteminde bahsi geçen“tam algınınaşkınsalbirliği”,“ben”ikuran,“ben”ebirliğiniverenbütünleştiricibirilkedir.Algıyayöneleninalgıyasahipolanolarakkendinialgılamasıvebununtecrü-beyiöncelemesi,Kant’ındüşüncedizgesininkaynağındayeralır.DolayısıylaKant,Hume’danayrılarak“ben”intözelvarlığınıkabulettiğigibi,bunualışı-lagelendençokdahafarklıbirbiçimdeaçıklar.

YukarıdakikısahatırlatmadansonraStace’egeridönüldüğünde,oKant’asafbilinciaçıklamakiçinatıftabulunmuştu.Bubağlamdabahsigeçenreferansşuşekildeokunabilir.Staceşöyledemekteydi:“Hume’unyadsıdığıvemistik-lerinonayladığı“ben”,Kant’ınilerisürdüğü“tamalgınınaşkınsalbirliğidir”

72 Kant, Critique of Pure Reason,s.247(B133-34).73 Kant, Critique of Pure Reason,s.247(B133-34).74 Kant, Critique of Pure Reason,s.246(B132);Gözkan,“Kant’ınMetafizikveAkılEleş-

tirisiÜzerineBirEleştiri”,s.25,26;Çitil,Matematik ve Metafizik,s.40.75 Kant, Critique of Pure Reason,s.246(B132).76 Çitil,Matematik ve Metafizik,s.40.77 Kant, Critique of Pure Reason,s.247(B133-34).78 Kant, Critique of Pure Reason,s.232(A107).

137


(thetranscendentalunityofapperception).79BununanlamıStace’inbahset-tiğisafbilinç,öznenintecrübeedenolarakkendinialgılamasıbilincinekar-şılıkgelir.Tecrübeniniçeriklerinimantıksalolarakönceler,safveaprioridir. Stace’egöre,iştemistiklertecrübeninşartlarınatâbiolanvealgınındeğişme-siyledeğişenampirik“ben”ideğil,tecrübeyiolanaklıkılansafbilincitecrübeeder.80Böyleceonunsafbilinçlenekastettiğibirazdahabelirginlikkazanır.

Ancakşunoktayadikkatetmekgerekir.HernekadarStace,Kant’çıbiröznetasarımıkabulediyorgibigörünsede,onundüşünceörgüsüneyakın-dan bakıldığında aslında Kant’ın çizdiği sınırları aşma iddiasında olduğuortayaçıkar.O, safbilinçkonusunda ikinoktadaKant’tanayrılır.Stace’in,Kant’tanayrıldığı,dahadoğrusu,Kant’ınçizdiğisınırlarınradikalbirşekildedışınaçıktığı ilkhusus,safbilincintecrübesinikabuletmesidir.Onundilegetirimiyle,“Mistiğinampirikbenliktenkurtulmasınınardındannormaldegizliolansafbenin ışığaçıktığı söylenebilir.Ampirikben,bilinçakımıdır.Safbençokluakımıbiraradatutanbirliktir”.81 “Ben, nesneleri kavramakla oyalanmadığızamankendininfarkınavarır.Benin kendisimeydanaçıkar.”82 OysaKant’agöre, tecrübeninzemininitutanvemantıksalolaraktecrübeninunsurlarınıönceleyenvetecrübeyebirlikvermeişlevigören“safben”inveyaonakaynaklıkedentamalgınınkendisinebirgörüdürvenedebirkavram-dır;bubilinç,içiboşbir“düşünce”yahut“yalınbirtemsil”dir.83 Anlama ye-tisi,butemsilivarsaymaktanöteyegidemez.84Yanitemsilinkendisigörüdetemsiledilemezvebusebepledenetecrübesinedebilgisimümkündeğil-dir.85Dolayısıylasözkonusuilke,tecrübeyikurmadaroloynayanbununlabirlikte tecrübeye konu olmayan temel unsurdur.86 ZatenKant’ın sözünüettiğidoğaldünyanınmukimiolanöznenintecrübesi,herzamanfenome-nalduyudeneyiminezorunluolarakbağlıdır.Aklınıyanlışkullanmadıkçabusınırlarıaşamaz.Kant,“ruh-görücülere”karşıyazdığıeserindebutürde

79 Stace, Mysticism and Philosophy,s.87.80 Stace, Mysticism and Philosophy,s.89.81 Stace, Mistisizm ve Felsefe, s. 86 (A.Tüzer’in tercümesindenyararlanmaklabirlikte

“empiricalego”kelimesini“deneyselego”yerine“ampirikben”şeklindeve“pureego”kelimesini“salt ego”yerine“safben”olarak tercümeetmeyi tercihettik (Bk.Stace,Mysticism and Philosophy,s.87).

82 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.86(Vurgueklenmiştir).83 Kant, Critique of Pure Reason,s.432(A382).84 Altuğ,“Önyazı:YargıveBilinç”,s.22.85 Gözkan,“Kant’ınMetafizikveAkılEleştirisiÜzerineBirEleştiri”,s.14.Ayrıcakonuya

ilişkinbk.SahabettinYalçın,“Kant’taTransandantalBenBilinci”,s.39-71.86 Kant, Critique of Pure Reason, s.232(A107),233(A109),414(B404),457(B430);

Agamben, Çocukluk ve Tarih,s.38.


138

irrasyonelsapmalarıyanılsamaolaraknitelendirir.87DolayısıylaStace’in,“Buayrımlaşmamışbirlikiçedönükmistiktecrübeninözüdür”88düşüncesinin,Kant’ındizgesindemâkulbirkarşılığıyoktur.

Stace’inKant’tanayrıldığıikincinokta,tecrübeninkonusuileilgilidir.Sta-ce,ampirikveyafenomenal“ben”ibireyselliğinilkesikabuleder.Safbilinciisebireylerdenvezamandanbağımsızmutlakevrenselbilinçleözdeşleştirir.Stace,bireyselliğinilkesinisorguladığıbölümdeşöyleder:“AveB(bireyleri)bütündeneyseliçeriğikendiiçlerindeyokederlerseozamanortadaonlarıbirbirindenayıranveikiayrıvarlıkkılanhiçbirşeykalmaz.”89 Bununla bir-likteaynızamandaşunudakabuleder:

MutlakbenliğinbirliğiolanBirlik’inherhangibirbireyselbenliktenba-ğımsızolduğuaçıklığakavuşturuldu.Çünküobütünbireylerinüzerindekemeroluşturur,böylecebireylerinyaşadıklarızamanlarınüzerindeke-meroluşturur.Oyalnızcaiçindebulunduğumuzyıldabiraradayaşayan‘sen’ve‘ben’insafben’ideğil,aynızamandatümgeçmişvegeleceğinbi-linçlivarlıklarınınsafben’idir.…..yanioözneötesidir.90

Yukarıdaki açıklamalarla birlikte, Stace’inmistik tecrübeyi, dinî, sezgi-selveyahistecrübesiolmaktançıkararakkonusu“evrenselben”olanbirtürentelektüeltecrübeolarakyorumladığıortayaçıkar.Zirabirbireyidiğerin-den ayıran, farklı kılan zihinsel-entelektüel bilinci iken, bunun ötesindekisafbilinçherbireydeaynıvebudaevrenselolanlaözdeştir.91 Bu ifadelerin-dendoktorasınıHegelüzerineyapmışolanStace’in,KantçıdeğildeHegelci“aşkınsalbirözne” tasarımındanetkilendiği yadaonadahayakınolduğuanlaşılır.ÇünküAgamben’indeişaretettiğigibi,KantsonrasıAlmanidea-lizmininprojesi“aşkınsalözneileampirikbilincitekbirmutlaköznedetek-rar”birleştirmektir.92Budüşüncegeleneğinde“mutlakben,mutlaközdeşlik,kendindeide”gibikavramlarlaifadeedilenKant’ınısrarlabilinemeyeceğinisöylediği“aşkınsalözne”, tek tekkişilerinaklınıaşanvebilinmesiolanaklıolan“mutlakakıl”akarşılıkgelir.93Stacedebenzerbiçimdemistiktecrübe-

87 Kant, Dreams of Spirit-Seer.88 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.86.89 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.153.90 Stace, Mistisizm ve Felsefe, s. 199.A.Tüzer’in tercümesindenyararlanmaklabirlikte

“pureego”kelimesini“saltego”yerine“safben”olaraktercümeetmeyitercihettik(Bk.Mysticism and Philosophy,s.196,197).

91 Wainwright, “StaceandMysticism”,s.145.92 Agamben, Çocukluk ve Tarih,s.39.93 Orman,“AlmanİdealizmiveHegel”,s.56.

139


yiaslındaöznelerötesi“mutlak”ın tecrübesiolarakyorumlar.Bunuaçıkçadilegetirdiğicümlesişöyledir:“İçedönükmistik,duyumlardan,imgelerdenvedüşünceiçeriğindenkurtularaksonundakendiiçindeEvrenselBenveyaTanrıilebirleşenyadabirolansafbenibulur.”Bu“…bireyselliğin,“sınır-sızvarlığın”içinde“eriyipyokolma”veya“solupkaybolması”tecrübesidir.”94 Böylecemutlaközne,“Bilincinsadecebiçimiyadaaracıyadasınırıolmak-tançıkarveyenimutlaközneninasılözünedönüşür.”95“Zihin‘kendisidı-şındakibütünolası içeriktenkurtulur.’Tümdeneysel içeriktensıyrılmabutecrübeninananiteliğidir.Ozamangeriyenekalır?BeninvarlığınıyadsıyanHume’unpasajındananlaşıldığıkadarıylabilinçdışıdeğilelbette.Geriyeka-lan saf bendir.”96BusebepledirkiStace,mistiktecrübeninTanrıyadadinîbirvarlıkileilişkilendirilmesiniyalnızcakişiselbiryorumolarakgörürvetecrübenin kendisinde buna yer olmadığında ısrar eder.Çünküdünyanınheryerindenmistikler,dinlerinkabulettiğibirTanrıiledeğil,öznelerötesiolan“mutlak”ilebirleşir.

AslındaStace’inbukısımdayerverilendüşünceleri,dahaöncekiteolojikaçıklamalarvemistikgeleneklerdekidinîyorumlamalarlakarşılaştırıldığın-daoldukçafelsefîkalır.O,öznelerötesi“evrenselben”ilebirleşmeninolana-ğınıkabulederek,hemKant’ınçizdiğisınırlarındışınaçıkar,hemdeanlaşıla-mazyadasaçmaolduğugerekçesiyleçoğudefafelsefeyekonuedilmeyenyadateolojiktartışmalardadininsınırlarıiçerisindeyeralanmistisizmiderinfelsefîkonularlailişkilendirir.Konuyafelsefedekitartışmalarışığındabakıl-dığındamistisizmilgiçekicihalegelir.AncakmaalesefStacekonuylailgilidahafazlaaçıklamadabulunmaz.Bununyerinemistiktecrübeanlatılarıara-sındakibenzerlikleredikkatçekerek,mistisizmleilgilisorunlarıcevaplamayıterciheder.HernekadarStace’inbilinçleilgiliaçıklamalarıkonuyutaman-lamadayetersizolsada,düşüncesinintemelçerçevesivereferansaralığıgünyüzüneçıkmıştır.

III. Değerlendirme

Buraya kadar Stace’in mistik tecrübe, mistik tecrübenin türleri, tecrübey-ledinarasındakiilişki,tecrübesonrasıyorumsüreci,tecrübelerarasındakiyorumdankaynaklananfarklılıklargibimistisizmleilgilitemeldüşünceleri

94 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.222.95 Agamben, Çocukluk ve Tarih,s.39.96 Stace, Mistisizm ve Felsefe, s. 110.A.Tüzer’in tercümesindenyararlanmaklabirlikte

“pureego”kelimesini“saltego”yerine“safben”olaraktercümeetmeyitercihettik(Bk.Stace, Mysticism and Philosophy,s.108).


140

belirginlikkazandı.97Bununlabirlikte,sözkonusudüşüncelerintemelindeyeralansafbilinçvebubilincinfelsefîzemininededeğinildi.MakaleninsonkısmındaStace’inaçıklamamodeli, şuüç iddia çerçevesindedeğerlendiri-lecektir:1.Stace’inmistisizminfelsefîokuması,kendisinin iddiaettiğigibifenomenolojikdeğildir.2.Mistiktecrübeninsafbilinçtecrübesiolduğuiddi-ası,bilinçleilgilifelsefîbirvarsayımadayanır.Buvarsayım“ben”inaşkınsaltemelinintecrübeedilebilirolduğudur.3.Stace’indüşüncelerinintemelindeyeralanbuvarsayımyeterincetemellendirilmemiştir.BusebepledeStace’inaçıklama modeli yeterince temellendirilmemiş bir argümandan hareketlegerçekleştiğiiçinproblemlivezayıftır.

Makaleninbirincibölümündenhatırlanacağıüzere,Stacekendiçalışma-sınınoanakadaryapılmışaraştırmalardanfarkınıtakipettiğiyöntemebağ-lıyordu.Kendiifadesiyleamacı,mistiktecrübe“tasvirleriniinceleyerek,eğervarsa, tümevarımsal olarak ortak ana niteliklerine varmaya” çalışmaktır.98 BununiçinStace,“Öncegözlemsel(empirically)olaraknetipvenetürdene-yimleremistikdendiğinisaptamak,bunlarınanaözelliklerinibelirlemekvesınıflamak,sınıfaaitsınırlarıbellietmekveilgisiztipleridıştabırakmakiçinalanı araştırmamız gerekiyor”der.99Bundan sonra“seçilen ve tanımlananbutecrübelerinyadazihinhallerinin”felsefîsorulara“ışıktutuptutmadığı-na”bakacağınısöyler.100Pekçokfilozofvedüşünüründikkatçektiğiüzere,dünyanınfarklıyerlerindenpekçokkimsesafbirtecrübeyaşadığınıiddiaeder.Hem sayılarının fazlalığı hemde iddialarındaki bazı ortaközelliklergerçektendebukonuyuilgiçekicihalegetirir.Ancakilkolarakşunusormakgerekir:Yalnızcamistik tecrübe anlatılarına dayanarak tecrübenin doğasıhakkındakonuşulabilir,safbilincintecrübeedildiğiiddiasınaulaşılabilirmi?Böylebirgeçişyapılabilirmi?Sözkonusuolgufenomenolojikolarakince-lendiğinde,Stace’inulaştığısonuçlaranlamlımıdır?

Doğrusu dikkatli bir okuma ile yukarıdaki soruların cevabı doğrudanStace’ten alınabilir. Onun çoğu defa dikkatten kaçan ifadeleri şöyledir:“Yalnızcamistiklerinuzlaşmasının kendi başınakanıtlayabileceği tek şey –onların deneyimledikleri şeyi yanlış betimlemediklerini göstermesinin

97 ŞüphesizStace’indüşüncelerinidahadetaylıelealmakmümkündür.Ancakburada,makaleninsınırlarıdüşünülerekkonununamacınauygunbiçimdeönemlinoktaları-nadeğinilmiştir(konuyailişkinyapılmışsonçalışmalardanbiriiçinbk.FatmaYüce,“DiniveMistikTecrübedeEvrenselÖzProblemi:WalterStace-StevenKatzKarşılaş-tırması”,[doktoratezi],İstanbulÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,2015).

98 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.43.99 Stace, Mistisizm ve Felsefe, s.7.100 Stace, Mistisizm ve Felsefe, s.7.

141


dışında-insanoğlununyaratılışındaki,onlarınbenzerdeneyimleriyaşama-larınanedenolanevrenselbiröğeninvarlığıdır.”101Devamındagelencümledahadikkatçekicidir:“…Bütün insanlar mistik deneyime sahip olsa bile ve bütün bu deneyimler tıpatıp birbirinin aynı olsa bile tekbaşınabu,insanoğ-lunundoğasındaonlarabubenzerdeneyimleriyaşatangerekfizikselgereksezihinselbirşeyinvarolduğugerçeğinden daha fazlasını gösteremez.”102 Bu-nunanlamı eğermistik tecrübeolağan tecrübe ile benzerkoşullara sahipolsayaniherkesteortakolsa,buduruminsanınbutürdetecrübeyaşamasınaolanakverenbirşeyinolduğundan“öte”birşeyeişaretetmez.YaniaslındaStace’inkendisidetecrübelerinyaşanmışolmasının,farklıgeleneklerdeya-şandığıgerçeğininötesindeherhangibirşeyekanıtolamayacağınınfarkın-dadır.Diğerbirifadesideşöyledir:“…Busondereceanlamlıdüşüncebirliği,deneyimlerinyanlışaktarılmadığını, tersinegerçektentamolarakmistiğingerçekleştiğinisöylediğişeyolduğuyönündeçokgüçlübirkanıtavarır.”103 Dolayısıylamistiktecrübeninfenomenolojikincelemesiyleancakşuikiso-nucaulaşılabilir:1.Mistiktecrübeyaşadığınısöyleyenkişiler,böylebirtec-rübeyaşadıklarıkonusundayanılmamaktadırlar.2.İnsandabutürdebenzerbirtecrübeninyaşanmasınasebepolanfizikselvezihinselbirşeyolabilir.Busonuçlarlaortayaçıkan,Stace’in,mistiktecrübeyedairanlatılararasındakibenzerliğerağmen,yalnızcabuanlatılarüzerindenbuikisonuçtandahafaz-lasınaulaşılamayacağınıaçıkçakabulettiğidir.Dolayısıylamistiktecrübeyeilişkinolgularveönermelerdoğrudaolsa, tecrübeninkendisinden tecrü-beninmahiyetineilişkinbirteoriyegeçebilmekiçinbaşkadelilleringerekliolduğudaortayaçıkar.Bununanlamı,budizgedemistisizminfelsefîokuma-sıyalnızcafenomeninkendisinedayanmazvebusebepledefenomenolojikdeğildir.

Gelinenbunoktadaaklabaşkabirsorutakılır:Eğermistiktecrübeninya-şanmışolmasındanyukarıdakiikisonuçdışındabirşeyeulaşılamazsa,acabaStacemistik tecrübenin saf bilinç tecrübesi olduğu, saf bilinç tecrübesinin“evrenselben”ilebirliğekarşılıkgeldiği, içedönükmistiktecrübeninortaközesahipolduğuvb.iddialaranasılvehangidelillerleulaşır?Aslındabuso-rununcevabınıdaStace’debulmakmümkündür.Onagöre,kendiargümanıancakbilinçle ilgilibiröncülükabuletmesihalindegeçerliolur.Onun ifa-desiyle,“Bildiğimkadarıylahiçbirmistiğinveyabaşkabirkimseninşimdiyekadar üzerinde durmadığı, hatta ayırdında bile olmadığı,ancak öncüllerini kabul ettiğimiz takdirdemistiğingörüşünükuşkucununkinekarşıkesinolarak

101 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.139,140(Vurgueklenmiştir).102 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.139,140(Vurgueklenmiştir).103 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.139,140.


142

destekleyenbirakılyürütmezincirivardır.”104Yaniyalnızcamistiktecrübeanlatılarına bağlı kalınırsa, mistisizmi kuşkucuya karşı savunmak olanaklıdeğildir.MistisizmhakkındafelsefîbirdüşünceüretebilmekiçinStace,birta-kımöncüllerinkabulünüzarurigörür.Onunsözünüettiğibuöncül“Mistiğingerçektebilincineaitbütündeneyseliçeriğiyokettiğivekendisafben’iolansafbilinçlebaşbaşakaldığı”dır.105ArdındanStacedevameder:Buöncül“…birkezbukabuledilince,bunoktadadurmanınmantıksalaçıdanolanaksızolduğuvesafbireyselben’ingerçekteyalnızcabireyselbenolmayıpevrenselvekozmikolduğunudavarsaymakzorundaolduğumuzugörürüz.”106

Böylecesorunaçıklığakavuşur.Stacemistiktecrübeanlatılarındanha-reketleinsandamistiktecrübeyaşanmasınasebepolan“fizikselvezihinselbirşey”in107olduğusonucundakalmazvebununneolduğunadairfikiryü-rütür.108Yani çalışmasına kendisinin kabul ettiği bir öncülle devam eder.Bubakımdanonunargümanıveyaptığıaçıklamalaraslındaapriori bir var-sayımı içerir.Buvarsayım“saf‘ben’in tecrübesininolanağı”dır.Dolayısıylaaslında budizgedemistisizm, belirli bir öncül doğrultusunda yorumlanır.DahasıStace’insözünüettiğibuöncül,felsefeninenkarmaşıkproblemleri-nintemelindebulunanvefelsefîtutumudoğrudanetkileyenbiröncüldür.Bu noktada çalışmanın ikinci bölümünü hatırlamak gerekir. Stace,Humesonrasıfelsefecilerinyaygınolarakreddettikleriaşkınsal“ben”i,Kant’ayap-tığıatıflakabulediyordu.Dahasısafbilincintecrübeedilebileceğinivesafbilinçtecrübesindebireyselfarklılıklarınaşıldığıaynı“evrenselben”ilebirlikyaşandığınıönesürmekleKant’ıaşarak idealizmeyaklaşmaktaydı. İşte sözkonusubufelsefîkabulünüdüşüncesinintemelineyerleştirirvesonrasındamistiktecrübeanlatılarınıbunagöredeğerlendirir.BubağlamdaStace’inar-gümanıesasındaşöyledir:

1.Bilincinduyumlardanbağımsızveonlarıaşanbirüstformu,aşkınsal ben, saf bilinçvardır.

2.“Aşkınsalben”veyasafbilinç,evrenselbilinçileözdeştir.

3.Safbilincintecrübesievrenselbilinçilebirleşmetecrübesidir.

-Mistik tecrübe evrensel bilinç ile birleşme tecrübesidir.

104 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.151,152(vurgueklenmiştir).105 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.151,152.106 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.151,152. 107 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.139,140.108Stace,hernekadarmistik tecrübeyesebepolan“fizikselveyazihinselbir şey” ifa-

desinikullansada,ileridegörüleceğigibikendisitamamenzihinselbirsebebikabuletmektedir.

143


Görüldüğü üzere, Stace’inmistik tecrübeyle ilgili düşüncesi, felsefî birkabulünsonucudur.Başkabirdeyişle,öncebirargümanoluşturulurvear-dındanmistiktecrübebuargümanaampirikdesteksağlamagörevigörür.109 DolayısıylaStaceçalışmasındaaslındamistisizminfenomenolojiksoruştur-masını yapmaz.Mistisizmle ilgili sorulara verilen bütün cevaplar aslındayukarıdakifelsefî tavırdankaynaklanır.Meselâmistiktecrübenin“mutlak”ilebirlik tecrübesiolması, içedönükmistik tecrübe iledışadönükmistiktecrübesınıflamasısafbilinçleilgilikabulünsonucudur.Yineiçedönükmis-tik tecrübelerinortaköze sahipolduğu iddiası bukabulebağlıdır.Çünkübağlamlarüstübirortaklıktanbahsedebilmekiçinbunaolanaksağlayanbir“yeti”olmasıgerekirkibuaçıklamamodelindebenliğintözelvarlığıbugö-revigörür.Aynı şekildemistik tecrübeveyorumarasındayapılanayırım,başkabirifadeylemistiklerintecrübelerini“Tanrı,brahman,hiçlik,fenâ,sun-yata”gibifarklışekillerdeadlandırmalarınınsadecebiryorumfarkıolduğuiddiasınıntemelindeaynıfelsefîteorivardır.YaniStace’inzihinsel-entelektü-elbilinçilesafbilinçarasındayaptığıayırım,hemmistiğinçabasınıanlamlıhalegetirirhemdeonamistiklerin“hiçlik,birlik,yokluk,fenâ,nirvana”gibianlaşılmasıgüçifadelerinianlamaolanağısağlar.

Mevcutdurumdaşuhususadikkatedilmelidir.Staceilkolarakmistiktec-rübeninfenomenolojikbirtahliliniyapıp,ardındankonununfelsefîsorun-larla ilişkisinivevarsabusorunlaraverdiğiyanıtları inceleyeceğinisöyler.Oysaaçığaçıktığıgibikendisi fenomeninmantıksalolarakgerektirmediğisonuçlaraulaşmıştır.Yanimistiklerin ifadelerindegerçektendetecrübeninbenzer olabileceğini düşündürten bazı ifadeler vardır. Bunu inkâr etmekmümkün değildir.Ancak bu benzerliklerin saf bir tecrübeye dayandığınıiddiaetmekiçinmantıksalbirsebepyoktur.Bahsigeçenvarsayım,olguyuaçıklamadakidiğerbütünihtimallereaynıuzaklıktadır.Zatenyakındanba-kıldığındaesasındaStace’in fenomenolojikveya tümevarımsalbir yöntemtakip etmeyip, tümdengelimsel bir yöntem kullandığı, teorik kabullerinegöremistiktecrübeyielealıpbirtakımsonuçlaraulaştığıvedahasıbununda farkındaolduğuortaya çıkar. Stace yalnızcamistik tecrübe anlatılarınıdikkate alsaydı, kendisininde ifade ettiği gibi, bu türden felsefî sonuçlaraulaşamazdı.110Yani Stace’in kabul ettiği öncüller doğru kabul edilse bile,bu, ulaştığı sonucu zorunlu kılmaz.Dolayısıyla Stace’in çıkarımı sorunlu-dur.Pekiacabaoniçinaçıkça felsefîbiryorumyaptığını söylemekyerineçalışmasınıfenomenolojikbirtahlilolaraksunmaktavekonununişleyişinibuşekildedevamettirmekteısraretmiştir?Maalesefbusorucevapsızkalır.

109 Shear, “On Mystical Experiences asSupport”,s.320.110 Stace, Mistisizm ve Felsefe,s.139,140.


144

Bunlarlabirlikte,Stace’inargümanıiçinnelersöylenebilir?Stace’inmis-tiktecrübeyibireysellik,bilinç,aşkınsalbilinçgibifelsefîkonularlailişkilen-dirmesi oldukça önemlidir. ZatenmistisizminXIX. yüzyılda ilgi görmesi,döneminfelsefîparadigmasınınsınırlandırmalarınıkıracakbirarayışlailgi-lidir.XVIII.yüzyıldanitibarenteologlarvefelsefecilerkimizamanTanrı’nınvarlığınıveyabilgisinidelillendirmek,kimizamandolaysızbir tecrübeninimkânınıönesürmek,kimizamandaevrensellikleilgiliproblemlerecevapvermekiçinmistiktecrübeyebaşvurmuşlardır.AncakStace’indikkatiniçe-kennoktaönemlidir.Mistisizmleilgilibirtartışma,Hume’undahaöncebah-sigeçenbireyseltözmeselesiyleyakındanilgilidir.Çünkühangidineveyakültüremensup olursa olsunmistik, olağan tecrübenin sınırlarını aştığınıönesürerkizatenuzunveyorucuuygulamalarınıdabuamaçlagerçekleş-tirir.Eğermistikyanılmıyorveyayalansöylemiyorsa,insanınhangiyetisi-ninbutürdebirtecrübeyaşamasınaolanaksağladığı,mistiklerintecrübeyeulaşmakiçinkullandıklarıyöntemleriletecrübeleriarasındanasılbirilişkiolduğumerakkonusudur.DolayısıylaStacekonuyusafbilinçüzerindenelealarakönemlibirnoktayadikkatçekmiştir.Ancakmaalesefçalışmanınikin-cibölümündegörüldüğüüzereo,safbilinçlenekastettiğiniyeterinceaçıkla-maz.HattaKant’ayaptığıreferanslarbilenetdeğildir.Dahasıonunkabulet-tiğişekliilemistiktecrübeninKant’ınfelsefesindeyeriyoktur.Hatırlanacağıüzere, Kant Saf Aklın Kritiği’ndeidealizmin“ben”kavramınıeleştirirken-ta-biifilozofundışarıdabırakmakistediğiisimPlaton’dur-benin duyusal alan dışındanoetanınveyabaşkabirdeyişlekendindeşeyindolaysızgörüsünesahipolmasınaolanak sağlayacakentelektüelbiryetiye sahipolmadığınınaltınıçizmekteydi.111 Oysa Stace, Kant üzerinden entelektüel bir tecrübeye işareteder.DolayısıylaaslındaStacemistisizmleilgiliaçıklamalarıdoğrudanKant’ınçizdiğitecrübeninsınırlarınındışındadır.BubakımdandaStace’inKantilehesaplaşmasıvekendiiddialarınıtemellendirmesibeklenir.Fakatoargümanının temellerini açıklayıp, onları sağlamlaştırma ihtiyacı duymaz.HanginoktalardaKant’ıkabuledip,neredeondanayrıldığını,bununnasılgerçekleştirdiğiniaçıklamaz.Sadecekullandığıifadelerdenidealizmeyaklaş-tığıizleniminiverirkibuherhangibirreferansiçermeyenbirizlenimdenötedeğildir.Bütünbumuğlaklığarağmenmistisizmitamamenbudüşünceüze-rindenelealır.Mistiktecrübe,safbilincidestekleyenbirolguolaraksunulur.Buşartlaraltında,Stace’tenbeklenenmuğlakkalannoktalarıaçıklamasıveokuyucuyamâkulgerekçelersunmasıdır.Ancakmaalesefsatırarasıatıflarvebazıdeğinilerdendahafazlasınaulaşılamaz.

111 Kant, Critique of Pure Reason,s.248(B135).

145


Gelinenbunoktadaöneminebinaenbirkaçnoktanın altını tekrar çiz-mekgerekir.ÖncelikleStace’inaçıklamamodelielealınırken,onuntüme-varımsalvefenomenolojikbiryöntemtakipetmediğinedikkatedilmelidir.Yanisafbilinç,içedönükmistiktecrübe,ortaközgibidüşünceleryalnızcamistikmetinlerle sınırlı kalınarakulaşılmışdeğildir. İkincisiortaya çıktığıüzereStace’inargümanı, tecrübeyiolanaklıkılanaşkınsal temelinyanisaf“ben”intecrübesininimkânınadayanır.Dahaöncededeğinildiğigibiözel-likleKantsonrasısüreçteKant’ıdikkatealaraksaf“ben”intecrübesiniiddiaetmek,Kantçıtecrübeanlayışındanuzaklaşmayıgerektirir.BununiçindeyayenibirtecrübetanımıortayakonmalıyadamevcutKantçıolmayanvesaf“ben”intecrübesineolanaksağlayanbirtecrübeanlayışıkabuledilmelidir.OysaStace,çalışmasındasafbilinçleilgiliyalnızcaKant’areferanstabulunur.OnunAlmanidealizmineyakınolması, ifadelerininyorumundanibarettir.BaşkabirdeyişleStace’inkendisi,çalışmasındaHegelveyaherhangibirbaş-kaAlman filozofunuanmaz.Dolayısıylanasılbir tecrübeanlayışınasahipolduğubirtürlüaçıklığakavuşmaz.Durumböyleoluncaargümanıntemelizayıfkalır.Konuyutartışmakiçinyeterlibağlamoluşmaz.Dahasıeğerken-disiniHegelcigörüyorsadaHegel’indüşüncesistemindenmistisizmenasılkapıaraladığınıdaaçıklamasıgerekirdi.DikkatedilmesigerekenbaşkabirnoktaStace’inmistisizmidindentamamenbağımsızbirfenomenolarakgör-mesidir.YaniXIXveXX.yüzyılınmetafizikkarşıtısöylemlerininetkisindekimizamanStace’inaçıklamalarıteolojikbirmistisizmlehinegibidüşünül-müşolsada,yakındanbakıldığındayorumlamasürecidışındadinitamamendışlayanbirmodeldir.Stace’indüşüncesinikabulederken,bununortayaçı-karacağıproblemlerihesabakatmakgerekir.

Sonuçolarak, kabul etmekgerekir ki Stace,mistisizmin felsefedehangitürdensorunlarlailişkiliolduğunugöstermedevetecrübenindileaktarılma-sı, tecrübeler arasındaki çeşitlilik, tecrübevedinarasındaki ilişki gibibaşaçıkılmasıgüçsorunlaraverdiğicevaplardaoldukçabaşarılıdır.Dahasıgeliş-tirdiğiaçıklamamodelimistikmetinlerarasındaki farklılıklarıaçıklamave“ortaklıklar”ıöneçıkarmanoktasındadiğerlerinekıyasladahaiknaediciveetkilidir.Stace’indediğigibi“Mistiklerinmistikdeneyiminevrenselolanak-lılığına ilişkinbuiddiasınındoğruolduğunainanmakaklauygun”olabilir.Fakatsorunşudurkifelsefîbirincelemedebeklenen,olasıihtimallerdenbiri-niöneçıkarmakyerineönesürüleniddialarıntemellendirilmesidir.Stace’inaçıklamaları derinlemesine incelendiğinde okuyucu mistisizme ilişkin çö-zümlerbulmakyerinedahazorvekarmaşıksorunlarınönünebırakılır.Oy-sakibutürdekikişiseldeneyimleribirteoriyleaçıklamakiçindahakarmaşıksüreçleridikkatealmakgerekir.Busorunlardaaslındagüçlügibigörünen


146

açıklamamodeliningücünüzayıflatmaktaveortayakonanpekçokaçıkla-manıngeçerliliğinegölgedüşürmektedir.Stace’inaçıklamamodelitümden-gelimselolduğuiçindeğil,argümanınıntemellerimuğlak,delillerieksikveaçıklamalarıyetersizolduğuiçinzayıftır.HernekadarXX.yüzyıldakiJames,Otto, Underhill, Zaehner gibi diğer araştırmacıların çalışmalarıyla birlikteStace’indüşünceleri alanı canlandırmışvekonunun felsefîöneminedikkatçekmişsede,yakındanbakıldığında,Stace’inargümanlarınıntecrübeninken-disinedayanmadığıveteorikolarakdayetersizolduğunuortayaçıkarır.Bubakımdanmistisizmeilişkinsorunlarhâlâcanlıdırveçözümbeklemektedir.

Bibliyografya

Agamben, Giorgio, Çocukluk ve Tarih: Deneyimin Yıkımı Üzerine Bir Deneme,çev.BetülParlak,İstanbul:KanatKitap,2010.

Akdemir,Betül,“MistikTecrübeninÖzüyleİlgiliÇağdaşKuramlarBağlamındaTürkiye’deMistikTecrübeÇalışmaları”,I. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi: Bildiriler Ki-tabı,ed.FurkanYıldız-ÜmitGüneş,İstanbul:İlmîEtüdlerDerneği(İLEM)-Konya:KonyaBüyükşehirBelediyesi,2013,s.72-80.

Altuğ, Taylan, “Önyazı: Yargı ve Bilinç Kant’ın Özne Felsefesi Üzerine”, Gilles Deleuze,Kant’ın Eleştirel Felsefesi içinde,çev.TaylanAltuğ,İstanbul:PanelYayınları,1995,s.9-24.

Ayer,AlfredJules,Language Truth and Logic,London:PenguinBooks,1990.

Bouyer,Louis,“Mysticism:AnEssayontheHistoryoftheWord”,Understanding Mysti-cism,ed.RichardWoods,London:TheAthlonePress,1981,s.42-55.

Çitil,AhmetAyhan,Matematik ve Metafizik,İstanbul:AlfaYayınları,2012.

Deleuze,Gilles,Ampirizm ve Öznellik: Hume Açısından İnsan Doğası Üzerine Bir Deneme, çev.EceErbay,İstanbul:NorgunkYayıncılık,2008.

Eckhart, Meister, Ben, Meister Eckhart, Tanrı’nın Kendisinden Hiçbir Şeyi Saklamadığı Adam,der.DavidO’Neal,çev.AslıÖzer,İstanbul:KlanYayınları,2003.

Eliade, Mircea, Yoga: Ölümsüzlük ve Özgürlük,çev.AliBerktay,İstanbul:KabalcıYayınevi,2013.

Forman, RobertK.C.,“Introduction:Mysticism,Constructivism, and Forgetting”,The Problem of Pure Consciousness Mysticisim and Philosophy,ed.RobertK.C.Forman,NewYork:OxfordUniversityPress,1990,s.3-52.

Gimello,Robert,“MysticisminItsContexts”,Mysticism and Religious Tradition, ed. S. T. Katz,NewYork:OxfordUniversityPress,1983,s.61-88.

Gözkan,Bülent,“Kant’ınMetafizikveAkılEleştirisiÜzerineBirEleştiri”,Yeditepe’de Fel-sefe,1(2002):21-79.

Harmless, William, Reading Mystics: Text, Community, Experience,NewYork:OxfordUni-versityPress,2008.

Hume,David,A Treatise of Human Nature,Oxford:OxfordUniversityPress,2001=Türk-çesi:İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme,çev.ErgünBaylan,İstanbul:BilgeSuYayınları,2009.

147


İbn Sînâ, el-İşârât ve’t-tenbîhât: İşaretler ve Tenbihler, çev.AliDurusoy v.dğr., İstanbul:LiteraYayınları,2005.

James,William,The Varieties of Religious Experience: A Study in Human Nature, Oxford: OxfordUniversityPress,2012.

Jay,Martin,Deneyim Şarkıları: Evrensel Bir Tema Üzerine Modern Çeşitlemeler,çev.BarışEnginAksoy,İstanbul:MetisYayınları,2012.

Kalın,Fetullah,Rudolf Otto’da Din, Kutsallık ve Mistik Tecrübe,İstanbul:ÖtükenNeşriyat,2014.

Kant, Immanuel, Critique of Pure Reason,çev.PaulGuyer-AllenW.Vood,Cambridge:CambridgeUniverstyPress,1998.

Kant, Immanuel, Dreams of Spirit-Seer,çev.EmanuelF.Goerwitz,NewYork:TheMacmil-lianCo.,1900.

Orman,Enver,“AlmanİdealizmiveHegel”,Kant Sonrası Metafizik Üzerine Konuşmalar, ed.ErdalYılmaz,İstanbul:KüreYayınları,2012.

Otto, Rudolf, The Idea of Holy: An Inquiry into the Non-Rational Factor in the Idea of the Divine and Its Relation to the Rational, çev.JohnW.Harvey,London:PenguinBooks,1959=Türkçesi:Kutsal’a Dair: Kutsal Tasarısındaki Sezgisel Faktör ve Rasyonelle Olan İlişkisi Üzerine,çev.SevilGhaffari,İstanbul:AltıkırkbeşBasınYayın,2014.

Otto, Rudolf, Mysticism East and West,NewYork:TheMacmillianCompany,1932.

Overall, Christine, “Mysticism, Phenomenalism, andW. T. Stace”, Transactions of the Charles S. Peirce Society,18/2(1982):177-90.

Russell, Bertnard, Din ile Bilim,çev.AkşitGöktürk,İstanbul:ElifYayınları,1963.

Shear,Jonathan,“OnMysticalExperiencesasSupportfortthePrennialPhilosophy”,Jour-nal of the American Academy of Religion,62/2(1994):319-42.

Staal, Frits,Exploring Mysticism,Middlesex:PenguinBooks,1975.

Stace, Walter T., Mysticism and Philosophy,London:Macmillian,1960=Türkçesi:Misti-sizm ve Felsefe,çev.AbdüllatifTüzer,İstanbul:İnsanYayıları,2004.

Stace,WalterT.,“MistiklerinÖğretileri”,Bilimname,çev.CananKuvancı,10/1(2006):117-31.

Stace, Walter T., The Teachings of the Mystics,NewYork:MentorBook,1960.

Stace, Walter T., The Theory of Knowledge and Existence,Westport:GreenwoodPress,1970.

Sunar,Cavit,Mistisizmin Ana Hatları, Ankara:AnkaraÜniversitesiİlâhiyatFakültesiYa-yınları,1966.

Sunar,Cavit,Mistisizm Nedir?,İstanbul:KılıçKitabevi,1979.

Swinburne, R., The Existence of God,Oxford,ClarendonPress,1979.

Tüzer, Abdüllatif, Dinî Tecrübe ve Mistisizm: Felsefî Bir Yaklaşım,İstanbul:DergahYayın-ları,2006.

Underhill, Evelyn, Mysticism: A Study in Nature and Development of Spiritual Conscious-ness,London:MethuenUniversityPaperbacks,1960.

Wainwright, Wm.J.,“StaceandMysticism”,The Journal of Religion, 50/2(1970):139-54.

Yalçın,Sahabettin,“Kant’taTransandantalBenBilinci”,Felsefe Dünyası, 39/11(2004):39-71.


148

Mistisizmin Felsefî Okuması: Walter T. Stace’in Mistik Tecrübeye İlişkin Dü-şüncelerinin Bir Değerlendirmesi

Bumakale,mistisizmkonusundaXX.yüzyılınöneçıkanisimlerindenbiriolanWalterT.Stace’inkonuyailişkindüşüncelerinindeğerlendirmesiniiçermektedir.Stace,Kantsonrasıdininkaynağı,Tanrı’nınvarlığı,dinîtecrübeninimkânıgibitartışmalarbağlamındagündemegelenmistisizminfelsefîokumasınıyapar.Tec-rübeyidindenbağımsızlaştırarakinsanındoğasıylailgilibirproblemedönüştü-rür.Mistikmetinlerinfenomenolojikincelmesiyle,mistiktecrübeninbirtürünün,“içedönükmistiktecrübe”nin“safbilinç”tecrübesiolduğunuvetecrübeesnasın-da“evrenselben”iledolaysızbirliğintecrübeedildiğiniiddiaeder.Ardındanmis-tisizmleilgilipekçoksorunabuiddiatemelindecevaplarsunar.AncakdikkatlibirokumaileStace’inaçıklamalarınındoğrudanmistikmetinlerinfenomenolojikokumasınadayanmadığı, tecrübenin tanımıve sınıflandırmasınıngerisindebi-linçleilgilifelsefîbirvarsayımınyeraldığıortayaçıkar.AslındaStace,Kant’ındü-şüncedizgesindeyeralantecrübeninunsurlarınıönceleyen“aşkınsalben”ikabulederek,mistiktecrübeyi“aşkınsalben”intecrübesiolarakyorumlar.FakatStace,“aşkınsalben”vesafbilinçileilgilidüşüncelerinitemellendirmez.Kant’ayaptığıatıflarınıbelirginleştirmez.Bununyerinedikkatlerimistikanlatılarüzerineçe-ker.Mistiklerinkullandıklarıbenzerkelimelerivurgulayarak,bunları“safbilinçtecrübesi”nedelilgösterir.Bututumu,argümanınınfelsefîtemellerininzayıfkal-masınavebirtakımmuğlaklıklarınoluşmasınayolaçar.Bumakaledeçoğudefadikkattenkaçanbunoktalarınaltınınçizilmesiamaçlanmaktadır.

Anahtar kelimeler: WalterT.Stace,mistiktecrübe,birlik,safbilinç,aşkınsalben.

Mistisizmin Felsefî Okuması: Walter T. Stace’in Mistik … · 119 Mistisizmin Felsefî Okuması: Walter T. Stace’in Mistik Tecrübeye İlişkin Düşüncelerinin Bir Değerlendirmesi*

Documents