8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
1/223
G R
1. Kaynaklar ve Aratrmalar
a) Kaynaklar
lk devirslm tarihi almalarnda, bu devir ile ilgili ada kaynaklarn zamanmza
ulaamam olmas, eksiklii her zaman hissedilen bir husustur. VIII. asrdan itibaren, gerek
ifh gelenek ile olsun ve gerekse daha nce yazlp da zamanmza ulaamayan eserlerden
yaplan alntlareklinde olsun, cidd almalar yaplmtr. Ancak bu eserler sayesinde, ilk
devirslm tarihinin muhtelif konularn incelemek mmkn olabilmektedir.
alma konumuz olan "Msr ve Kuzey Afrikann Mslmanlar Tarafndan Fethi"
ile ilgili olarak olaylara muasr bir kaynak elimizde bulunmamaktadr. Msr tarihi ile ilgili
olarak mslmanlarn Msr' fethi srasnda Nikiou bapapaz olan Jean'n yazm olduu
Chronique bunun tek istisnasdr1. M. 694 ylnda hayatta olduu bilinen Jean'n bu eseri,
Msr'n mslmanlar tarafndan fethini mahedeye dayal olarak anlatmaktadr. Jean bu
kroniinde, Msr'n slm ncesi tarihini zira, idar, din siyas ve imar durumunu, Msr'n
Nbelilerle ilikilerini, Amr b. el-s'n gerekletirdii fetihleri; frikyye valisi Gregorios'un
Bizans'a kar isyann, bazen dorudan, bazen de dolayl olarak, ksa, ak ve zl ifadelerle
anlatmaktadr. Ancak bir hususu hemen belirtmek gerekir ki, bir ba papaz olan Jean'n,
mslmanlarla Rumlar arasnda yaplan savalar ve mslmanlarn Msr' fethini, tam bir
hristiyan gzyle deerlendirdiidir. Mesel o, hristiyanlar iin "Tanr'nn m'min kullar..."
derken, mslmanlar iin "...barbar, cani..." gibi sfatlar kullanmaktadr.
Zamanmza ulaan en eski slam tarihi kayna, bn Abdilhakem'in (v. 870)Fthu
Msr ve Ahbruh2 isimli eseridir. bn Abdilhakem'in bu eseri, almamzn her safhasnda
bavurduumuz en nemli kitap olmutur. Msr'n slm ncesi tarihi, mslmanlar
tarafndan fethi, Fustat ve Cze ehirlerinin kuruluu, idar yap, gayr-i mslimlerden alnanvergiler, frikyye, Marib ve Endls'n fethi, fethinden 860 ylna kadar Msr kadlar,
1 Jean, Chronique, (Derleyen Yaussouf Kamal, Monumenta Cartographica Africae et Aegypt, Ed. Fuat Sezgin,Frankfurt 1987, M, 21-27'den), (terc. Veysel Uysal, stanbul 1990, baslmam tercme). Bu eser Yunanca olarakyazlmtr. Ancak, bugn bize ulaan metin 1602'de Habece'ye yaplan tercmedir. H. Zotenberg, bu Habeenshay Franszca'ya evirmi; eser 1883'de Paris'te baslmtr. bkz. Mustafa Fayda, Hz.mer ZamanndaGayr-i Mslimler, stanbul 1989, l. C'hronique'i nereden H. Zotenberg Nikioulu Jean'n isminin 686 tarihli birel yazmasnda zikredildiini bildirmektedir. Bkz. Youssouf Kamal, Monumenta Cartographica Africae ofAegypt, Jean, Eveque de Nikiou, 27. Biz Jean'n bu eserine Fuat Sezgin'in editrlnde, Youssouf Kamal'nderledii ad geen kitabn iinde yer almas dolaysyla ulatk. Bu kitapta yer alan Franszca metnin tercmesi
M.. lhiyat Fakltesi retim yesi Do.Dr. Veysel Uysal tarafndan yaplmtr. Bu vesile ile kendisineteekkrlerimi sunarm. Biz Jean'n Chronique'ine atf yaparken bu tercmeyi iaret ettik.2bn Abdilhakem.Fthu Msr ve Ahbrh (nr. Charles C.Torrey), Leiden 1922.
1
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
2/223
Msr'a gelmi olan sahabler ve bu sahabler yoluyla burada yaylan hadisler kitapta ele alnan
konulardr3. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, kitapta Msr'n fethi tafsilatl olarak yer
alrken, frikyye, Marib ve Endls'n fethi ile ilgili bilgiler hem daha az ve hem de tahkke
muhtatr. Bu blmlerle ilgili bilgileri kullanrken, dima bn'l-Izr'nin Muribiyle
karlatrmak yoluna gidilmitir.
Belzur'nin ( v. 892) Fthu'l-Bldn4 isimli kitabndan da bn Abdilhekem'in eseri
kadar olmasa bile, bilhassa Msr'n fethi konusunda olduka istifade edilmitir. Ancak onda
da frikyye'nin fethi ile ilgili bilgiler ok ksadr ve Msr konusundaki malmat ile mukyese
edildiinde, ancak drtte bir orannda kalmaktadr.
Taber'nin (v. 922) Tarihi5 de almamzda istifade ettiimiz kaynaklar arasnda yer
almtr. Taber, Msr'n fethi ile ilgili baz bilgiler naklederken, frikyye konusunda ok az
ve birer cmlelik, ksa nakiller yapmaktadr.
Kind'nin (v. 961)Kitbu'l-Vult ve Kitbu'l-Kudt6 isimli kitab ise bilhassa Msr'n
idar yapsn kaleme alrken bize tatmin edici bilgiler vermitir.
Sa'id b. Patrik'in (v. 939-940) Kitbu't-Tarihi7 ise, bir gayr-i mslimin kaleme ald
eser olup, dier slm tarihilerinin Msr'n fethine dir naklettikleri bilgileri teyid eden
rivyetleri ihtiv etmektedir.
bn'l-Izr'nin (v. 1295)Kitbu'l-Beyni'l-Murib f Ahbri Endels ve'l-Marib8
isimli eseri frikyye ve Marib'in fethi konusunda temel aldmz bir kitap olmutur. bn'l-
Izr bu eserinde, blgelerin fethi hakknda bize en teferruatl ve en doru bilgileri
nakletmektedir. O, frikyye ve Marib'in fethi konusunda bize ulaan ilk eser olan Mlik'nin
Rydu'n-Nfs9 isimli kitabna gre daha doru bilgiler nakletmektedir.
Nveyr (v. 1333) ,Nihyet'-Ereb10, Makriz (v. 1442) Htat11, bn Tariberd (v.
1469) Ncm12 ve Suyut (v. 1505) Husn'l-Muhdara13 isimli eserlerinde umumiyetle bn
3
Mellif ve eseri hakknda bilgi iin bkz. Nadir zkuyumcu, "bn Abdilhakem". .A. (TDV). st. 1999, XIX,278-279.4 Belzur. Ahmed b. Yahy; Fthu'1-Bldn (thk: Muhammed Rdvn), Msr 1350/1932. (Selahaddin el-Mneccid nerinden trkeye eviren: Mustafa Fayda,Fthul-Bldn, Ankara 1987.).5Taber, Muhammed b. Cerr; Tarihul-mem vel-Mlk(thk. Muhammed Ebu'l-Fadl brahim), I-XI, Beyrut1387/1967; Ayrca ed. M. de Goeje, cilt I-III, Leiden 1879-1881.6 Kind,Kitbul-Vult ve Kitbul-Kudt(thk: Rhuvon Guest), Beyrut 1908.7 Sa'id b. Patrik,Kitbu't-Tarih, Beyrut 1909.8 bn'1-Izr, Muhammed; Kitbul-Beyani'1-Murib fi Ahbri Endels vel-Marib, (thk. G.S.Colin-I.Lewi Provenal), I-II, Leiden 1948.9 Mlik, Eb Abdillah Muhammed; Rydu'n-Nfs fi Tbakti Ulemil-Kayrevn vefrikyye ve Zhhdihimve Nsskihim ve Seyru min Ahbrihim ve Fedilihim ve Evsfihim (thk: Ber el-Bekk), I-III, Beyrut1403/1983.10
Nveyr, ihbuddin Ahmed b. Abdlvehhb;Nihyetl-Ereb fi Fnni'1-Edeb (thk: Muhammed Ebu'1-Fadlbrahim), I-XXIX, Kahire 1395/1975.11Makriz, Takyddin Ahmed, el-Meviz veltibr.f Zikril-Htati vel-sr, I-II, Bulak 1270.
2
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
3/223
Abdilhakem'inFthu Msr ve Ahbruh adl kitabn kaynak olarak kullanmlar ve bu kitab
adeta satr satr iktibas etmilerdir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bu eserler arasnda
Makriz'nin Htat ile Suyut'nin Husn'l-Muhdaras almamz asndan baz zellikler
arzetmektedir. Makriz, Msr'n fethi yannda, buradan alnan cizye ve harac vergileri ile
harac'n tesbitinde esas alnan hususlara ve Msr topraklarnn mesahasna dair nemli bilgiler
vermektedir. Suyut ise Msr'n fethini, arlkl olarak bn Abdilhakem'den naklettii
rivayetler ile anlattktan sonra, ayr bir konu bal ile Kuz''nin bize ulamayanHtatisimli
eserinden Msr'n Fethi konusunu aynen aktarmaktadr (c. I, 127130).
Yakut el-Hamev'nin (v. 1229) Mu'cemu'l-Bldn14 isimli eseri de, dier corafya
kitaplar15 arasnda en fazla istifade ettiimiz bir kaynak olmutur.
Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm'n (v. 839) Kitbu'l-Emvli16 de cizye ve harac
konular ile Msr'daki ehl-i zimmenin, zellikle mer b. Abidlaziz'in halifelii zamanndaki
durumu hakknda doyurucu bilgiler vermektedir. Bu arada, mal konularda kaleme alnm
dier baz kitaplar dan da istifade ettiimizi burada belirtmeliyiz17. Yine Kurre b. erk el-
Abs'nin valilii dnemine ait (708714) olan papiruslardan18, Msr'da cizye ve haracn tesbit
ve tahsilinde nasl bir uygulama yapld hususunda nemli bilgiler bulduumuzu da burada
zikretmeden gemeyelim.
12
bn Tagriberd, Ebu'1-Mehsin Cemalddin Yusuf; en-Ncmu'z-Zhire fi Mlki M sr vel-Khire, I-XII,Kahire 1383/1963.13 Suyut, Cellddin Abdurrahman b. Eb Bekr, Husnl-Nluhdara, fi Tarihi Msr ve'1-Khira, I-II, Msr1967.14Yakut el-Hamev, ihbuddin Eb Abdillah; Mu'cemul-Bldn (thk: Ferdinand Wstenfeld), I-VI, Leibzig1866.15 almamz esnasnda istifade ettiimiz dier baz corafi eserler unlardr: bn Hurdazbih, Ebu'1-KsmUbeydullah b. Abdillah,Kitbul-Meslik vel-Memlik(Ed. M.J.de Goeje), Leiden 1967; Yakub, Ahmed b. EbYa'kub; Kitbil-Bldn (Ed. M.J.de Goeje), Leiden 1967; bn Fakh el-Hemezn, Eb Bekr Ahmed b.Muhammed; Muhtasaru Kitbi'1-Bldn (Ed. M.J.de Goeje), Leiden 1967; Istahr, Eb shk brahim b.Muhammed; Kitbul-Meslik vel-Memlik(Ed. M. J. de Goeje), Leiden 1967; Makdis, emsddin EbuAbdillah Muhammed b. Ahmed Eb Bekr; Kitbu Ahsenit-Teksim fi Marifetil-Eklim (Ed. M. J. de Goeje),Leiden 1967 (II. Bask); bn Havkal, Ebu'I-Ksm;Kitbu Sretil-Arz (nr. H. Kramers), I-II, Leiden 1938 (II.
Bask); Bekr, Abdullah b. Abdilaziz; Mu'cemu Me-Istacem (thk. Mustafa es-Sakk), I-IV, Beyrut 1983 (M.Bask); dris, Sfatul Marib ve Ardu's-Sudn ve Msr vel-Endels, Leiden 1968.16 Eb Ubeyd, el-Ksm b. Sellm, Kitbul-Emvl (thk. Muhammed Halil Herrs), Kahire 1401/1981 (M.Bask), (terc. Cemleddin Saylk, stanbu1 1981).17 stifde ettiimiz dier baz ml kaynaklar da u ekilde sralayabiliriz. Eb Yusuf, Yakub b. brahim,Kitbul-Harac, Kahire 1397 (VI. Bask), (ev. Ali zek, stanbul 1973); Yahy b. Adem el-Kure, Kitbul-Harac (thk. Ahmed Muhammed kir) Bsm.Yeri Yok 1384 (II. Bask); Kudme b. Ca'fer, Ebu'l-Ferec;Kitbu'1-Harac ve Sn'atl-Kitbe (thk. Muhammed Hseyin ez-Zebd), Badad 1981; Ebu'1-Ferec, Abdurrahman b.Ahmed b. Receb el-Hanbel, el-stihrc li-Ahkmil-Harac. Beyrut 1405/1985.18 Greke ve Arapa olarak yazlm olan ve Arapa'da "Evrku'1-Berd" ismiyle anlan bu papiruslar, H.C.Becker, H.J.Bell ve Nabia Abbott tarafndan yaynlanmtr. Bell, yaynlad papiruslar "Der Islam"dergilerinin muhtelif saylarnda, ngilizce tercmeleriyle birlikte yaynlamtr. H.C. Becker ise, gerek Yunancave gerekse Arapa nshalardan bazlarn iki makale halinde "Der Islm" dergisinde yaynlamtr. Nabia Abbott
ise "Chicago Oriental Institute" de bulunan Arapa papiruslarngilizce tercmeleriyle birlikte yaynlamtr. Bizbu papiruslara almamzn ilgili yerlerinde iaret ettik. Bu konuda ayrca bkz. Nadir zkuyumcu, "Kurre b.erk",A. (T.D.V. ) Baslmam madde.
3
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
4/223
b) Aratrmalar
Msr ve frikyye'nin mslmanlar tarafndan fethi ile ilgili pek ok kitap kaleme
alnmtr. Bunlarn en nemlilerinden biri olan Alfred C.Butler'in Fethu'l-Arab li-Msr19
isimi ile Arapaya evrilen The Arab Conquest of Egypt adl eseri, akmamzn birinci
blmn yazarken en ok istifade ettiimiz bir aratrma olmutur. Kitaptan Arapas ve
ngilizcesi kontrol edilerek faydalanlmtr. Butler, bu eserini yazarken slm tarihi
kaynaklar yannda baz hristiyan kaynaklar ve batl aratrclarn kitaplarndan da istifade
etmitir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, o, Msr'n mslmanlar tarafndan fethi
konusunda hristiyan kaynaklar ve bilhassa Nikiou bapapaz Jean'n kroniini esas almakta
ve bu kaynaklar slm kaynaklarna gre daha gvenilir bulmakta, bunlara gre yorumlar
getirmekte ve baz sonulara varmaktadr.
frikyye ve Marib'in fethi konusunda ise, Sa'd Zall Abdlhamid'in Tarihu'l-
Maribi'l-Arab20, Abdlaziz Salim'in el-Maribu'l-Kebr21, ve Hseyin Mu'nis'in Fethu'l-
Arab li'l-Marib22 isimli kitaplar en ok istifade ettiimiz aratrma eserler olmutur. Bu
melliflerfrikyye ve Marib'in mslmanlar tarafndan fethini olduka teferruatl olarak ele
almakta ve konular ilerken nce konu ile ilgili slm tarihi kaynaklarnda bulunan rivayetleri
arka arkaya sralamakta, daha sonra bu rivayetlere yorumlar getirmektedirler. Hseyin
Mu'nis'in kitabnda dikkati eken en nemli husus, bu mellif'in frikyye ve Marib
fetihlerini Hassn b. en-Nu'mn el-Gassn'nin valilii dnemiyle (688705) bitirmesidir.
Halbuki onun zamannda frikyye fetihleri tamamlanm, ancak Marib henz slm
hakimiyetine alnmamtr. Marib'in slm hkimiyetine girmesi Mus b. Nusayr zamannda
(705715) olmutur.
Msr'n fethinden sonra, burada yaayan ehl-i zimmeye konulan cizye ve harac
vergileriyle, bu vergilerin tesbit ve tahsili konularnda en ok istifade ettiimiz eserler,
Reyyis'in el-Harc ve'n-Nzumu'l-Mliyye li'd-Devleti'l-slmiyye23 ve Mehmet Erkal'inslm Vergi Hukuku, Hulef-i Ridn ve Emeviler Devri24 isimli almalar olmutur. Her iki
mellif de Msr'da uygulanan slm mal politikas hakknda ok kymetli bilgiler
19Alfred C. Butler,Fethul-Arab li-Msr(ta'rib. Muhammed Ferid Ebu'1-Hadd), Kahire 1351/1933.20 Sa'd Za1ul Abdlhamd, Tarihul Maribil Arab mine'1-Feth il Bidyeti Usri'1-Vust (Libya, Tunus,Cezayir, Marb), I-II,skendediyye 1979.21 Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, I-IV,Beyrut 1981.22 Hseyin Mu'nis,Fethul-Arab lil-Marib, (Kahire 1366/1947).23
Muhammed Ziyauddin er-Reyyis, el-Harc ven-Nzumul-Mliyye li'd-Devletil-slmiyye, Kahire 1977.24Mehmet Erkal, slm Vergi Hukuku, Hulef-i Ridn ve Emevler Devri, Erzurum 1981 (BaslmamDokora Tezi).
4
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
5/223
vermektedirler. zellikle Reyyis'in kitab, o devirde Msr'da kullanlan leklerin bugnk
karlklarn vermesi ynyle ayr bir nemi hizdir.
2. Msr Ve Kuzey Afrika'nn Coraf Durumu Ve slm Fethinden nceki
Siyas, Din, Mal ve ktisad Durum
a) Msr
slam corafyaclar Msr'n snrlar konusunda ittifak halindedirler. Buna gre;
"Msr'n Tl(=boylam); Refh ile Ar arasndaki iki aalk blgeden svn'a kadardr.
Arz'(=enlemi) da; Berka ile Eyle arasdr. Hem tl, hem de arznn mesafesi yaya olarak 40
gnlktr"25 Istahr, bu umumi bilgileri, daha da mufassal olarak u ekilde vermektedir:
"Msr, Akdeniz tarafnda, skenderiyye'den Berk'ya kadar uzanr. Buradan vahalarn
arkasndan Nbe'ye gelir. Buradan da svn snrna ve svn'n arkasndan olmak zere
Bcce topraklarnn snrndan Bahru'l-Kulzm'a gelinir. Sonra Tr-i Sn'ya, buradan Tye-i
Ben sril'e, buradan da Cifr blgesine ve Refh ile Ar arasndan Akdeniz'e,
skenderiyye'ye geilir."26
Makdis ise Msr' nce yedi blgeye ayrmakta, daha sonra da her blgede bulunan
ehir ve kyleri isim isim vermektedir. O, altsnn mamr, birinin l olduunu bildirdii
yedi blgenin isimlerini yle sralamaktadr: "Cifr, Havf, Rf, skenderiyye, Mekadniyye,
Sa'd ve Vaht (ller)"27.
Ayrca o, bu yedi blgeye balehirleri u ekilde vermektedir28:
Cifar: Merkezi; Ferma'dr. Bal beldeler; 1.Bekkre 2.Verrde 3.Ar;
Havf: Merkezi; Blbeys'tir. Bal beldeler; 1.Metl 2.Curcr 3.Fkus 4.Gayf
5.Debk 6.Tne 7.Berrm 8.Kulzm. Ayrca; 9.Tinns ve 10.Dimyt adalar;
Rf: Merkezi; Abbsiyedir. Bal beldeler; 1.br 2.Demenhr 3.Benh 4.atnf
5.Melh 6.Mahallet Sidr 7.Mahalletl-Kermeyn 8.Mahalletl-Kebre 9.Sendef 10.Demre11.Bre 12.Dekahle 13.Mahallet Zeyd 14.Mahallet Hafs 15.Mahallet Ziyd 16.Senhrus-
Sur 17.Brs;
25bn Hurdazbih, Meslik, 83; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbi'I-Bldn, 58,59; Istahr, Meslik,48; bn Havkal, Sretl Arz, I, 132; Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV, 546; Kazvn, Zekeriyy b. Muhammed b.Mahmud; sru'1-Bild ve Ahbru'1-bd, Beyrut Trz. 263. Ayrca bkz. bn Abdilhakem,Fth, 9;Kalkaand, Ebu'1-Abbas Ahmed; Subhul-A fi Sanatil-n, Kahire 1357/1937, M, 3I0-312; Makriz,Htat, I, 15; bn Tariberd,Ncm, I, 36-37.26
Istahr, Meslik, 48.27 Makdis,Ahsen't-Teksim, 193-195.28 Makdis,Ahsen't-Teksim, 193-195.
5
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
6/223
skenderiye: Merkezi; skenderiyyedir. Bal beldeler; 1.Red 2.Meryt 3.Ztl-
Hummm 4.Brlls;
Mekadniyye: Merkezi; Fustattr, yani Msr. Bal beldeler; 1.Azziye 2.Cze
3.Aynu ems;
Sad: Merkezi; svn'dr. Bal beldeler; 1.Hulvn 2.Ks 3.hmm 4.Blyen
5.Allk 6.Ecma 7.Bsr 8.Feyym 9.mnn 10.Smst 11.Tende 12.Tah 13.Behnese
14.Kays;
Vht (ller).
Yakut el-Hamev ise; Msr' Aa Msr (Esfel'l-Arz) ve Yukar Msr (Sa'd-i
Msr)29 diye ikiye ayrmaktadr. Bu iki blgede toplam 2395 yerleim alan bulunduunu
ifade eden Yakut el-Hamev, bunlarn 1439'unun Aa Msr'da, 957'sinin de Yukar Msr'da
olduunu bildirmektedir30.
***
Msr, Hz.Peygamber'in Mekke'den Medine'ye hicretinden yaklak yl nce, 619
ylnda Bizansllar'dan Ssnler'in eline gemitir31. Ssn hakimiyetinde 10 yl kadar kalan
Msr, Bizans imparatoru Herakleios'un 627-628'de Ninova'da Ssn Kisr's Hsrev'i
yenmesinden32 sonra yeniden Bizans hakimiyeti altna girmitir. Herakleios, Ninova'da
yendii Hsrev'in bir i isyan srasnda ldrlmesinden sonra, Kisr olarak Ssnler'in
bana geen, Hsrev'in olu irye ile, daha nce Bizans topra iken Ssnler'n eline
geen btn topraklar, bu arada Msr' da Bizans'a devreden bir anlama yapmtr. Bundan
sonra Msr, mslmanlarn fethine kadar Bizans hkimiyetinde kalmtr33.
mparator Herakleios Ssnler'e kar kazand bu byk baardan sonra, tekrar
hakimiyeti altna ald topraklarda bu defa din proplemlerle kar karya gelmitir. O, teslis
inancna sahip olan Ortodokslar ile, Tek tanr inancna sahip olan Monafizitler, ki Msr'dabunlara Yakb hristiyanlar da denilmekteydi, arasndaki mcadelede bir nevi arabuluculuk
yapmak ve idaresi altnda yaayan btn hristiyanlar tek bir mezhepte bir araya getirmek
29Htat mellifi Makriz, Yukar Msr'a, yani Sa'd-i Msr'a el-Ardu'1-K bl ve el-'Al'1-Arz denildiini deifade etmektedir. Bkz. Makriz, Htat, I, 189. Kalkaandi de bu konuda yle demektedir: "Msrllar kuzeye,yani Esfel'1-Arz'a el-Bahriyye de derler, nk o tarafta Rum Denizi (Akdeniz) vardr. Gneye, yani Sa'id-iMsr'a el-Kbliyye de derler, nk o tarafta Kble vardr." Bkz. Kalkaand, Subh, III, 224.30 Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV, 54931 Ostrogorsky,Bizans Devleti Tarihi, (ev. Fikret Iltan), Ankara 1986, 88-89; Butler, Msr, 62-82.32
Bu sava Kur'n'da vukundan nce haber verilmitir. Bkz. Rum Suresi (30): 2-5.33 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 93-99; Butler, Msr, 104-116; brahim Ahmed el-Adevi,Devletl-slmiyye ve mparatoriyyet'r-Rm, Kahire 1958(II.Bsk.). 35.
6
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
7/223
istemitir. mparatorun emri ile, bu ama erevesinde toplanan Kadky Konsili Monofizitlik
ile Ortodoksluk arasnda bir nevi orta yol kabul edilen Monotheletlik (Arapada:
Melknlik=yani kral dini) anlaynn btn hristiyanlara benimsetilmesi kararn almtr.
Bylece Kadky konsl, bu yeni resm din ve mezhep anlaynn merkezi durumuna
getirilmitir. Patrik Sergios da iki tabiatl ve yalnz bir etkinlik sahibi tanrnn varl
gryle, bu yeni resm hrstiyanln inan esaslarn ortaya koymutur. mparatorluun bu
yeni resm din ve mezhep anlaynn btn hrstiyanlar arasnda yaylmasn salamak iin,
muhtelif blgelere patrikler yollanm, bu arada Msr'a da Kyrus (=Mukavks) gnderilmitir.
Ancak bu yeni anlay, gerek Msr'daki Monofizitler ve gerekse Kuds'teki Ortodokslar
tarafndan iddetli bir muhalefet ile karlanm ve Kuds ortodokslar tarafndan
Monofizitliin gerilemi, Ortodoksluun da tahrif edilmi birekli olarak yorumlanmtr. Bu
arada 631de Msr'a gnderilen Kyrus, bilhassa Monofizit olan K btleri, bu yeni anlaya
sevkedebilmek iin bask ve zulm politikas uygulamtr. Kyrus, Kbt kilisesi mensuplarn,
mslmanlarn 641'de Msr' fethine kadar, gerek din inanlar ynyle ve gerekse blgenin
mal ilerinden sorumlu bir kii olarak, vergiler ynyle bask altnda tutmutur. Onun din
basklarndan kurtulmak isteyen Monofizit Kbtler, ya Msr'dan kama yoluna gitmiler, ya
da istemeyerek de olsa yeni din anlay kabul etmiler veya kabul eder grnmlerdir34.
slm fetihleri srasnda, Msr'da Monothelet (=Melkn) kilisesinin banda Kyrus
(=Mukavks) bulunurken, Kbt kilisesinin (=Monofizit kilisesinin) banda da yeni anlay
reddettiinden dolay srgn edilen I. Benjamin vard35.
Vergiler ynyle ise; Kyrus, Bizans vergi tesbit ve tahsil usllerini hibir zaman
uygulamam ve Kbtlere glerinin zerinde vergiler yklemitir36. slm tarihilerinin dil
olarak tavsif ettikleri bu uslde, toprak vergisi, Nil nehrinin su seviyesi ve Msr'n imar
durumu dikkate alnarak tahsil edilmekteydi. Bizans dneminde hibir zaman tam olarak
uygulanmayan bu usul zetle yledir:
34 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 55, 101-103; Butler, Msr, 162-170, 249; Archibald Lewis, e/-Kaviyyet'1-Bahriyye vet-Ticriyye fi Havdi'1-Bahril-Mutavasst(500-1100 m.)(ev. Ahmed Muhemmedsa), Kahire 1960, 87-88; Becker, "Msr", .A. (MEB), VIII, 219; Norman H. Baynes, mparatoriyyetl-Bizantyye (ta'rib. Hseyin Mu'nis-Muhammed Yusuf Zyed), Kahire 1957, 55-56; Makriz,Htat, I, 264-269.Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi (terc. Salih Tu), stanbul 1980/1400 (IV. Bask), I, 340; T. W.Arnold,ntir- slm Tarihi (trk. Hasan Gndzler), Ankara 1982 (II. Bask), 113.35 MuradKmil, Min Dikletyanus ila Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadrati'1-Msriyye), Bsm.Yer ve Yl Yok, II,320; Jean, C'hronique, 3.36 MuradKmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadrati'1-Msriyye), II, 205. En eski devirlerden
beri vergi tahsilinde Msrllar'a zulm yapldna dair bkz. Arif Mfit Mansel, Ege ve Yunan Trihi, Ankara1971 (III. Bsk.), 495-496; Oktay Akit, Roma mparatorluk Tarihi II.Kitap (M..27-M.S.395), stanbul 1985,571; Nezahat Baydur,Imparator Iulliyanus, stanbul 1982, 73; Baynes,mparatoriyyet'1-Bizantyye, 130-140.
7
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
8/223
1. Toprak vergisi olan harac, mahsuln tarlalardan kaldrlmasndan sonra ve belli bir
zamanda, yani Kbtlerin kullandklarems seneye gre Tt (=Eyll) aynda alnrd,
2. zm harac, skmdan sonra, yani ra veya arap yapldaktan sonra alnrd,
3. Bu vergilerin tahsilinde kuraklk ve sel felaketleri de dikkate alnr ve byle
durumlarda harac vergisi rne gre belirlenirdi.
Bu hususlar dikkate alnarak tahsil edilen vergiler, nce Msr'n ihtiyac iin harcanr,
su kanallar temizlenir, kanal azlarnda su tutmak iin bentler yaplr veya mevcut olup da
bozulanlar varsa tamir ettirilir, ayrca halkn ihtiyac olan kprlerin yapm ve kiliselerin
onarm iin gerekli harcamalar da bu vergilerden karlanrd37. Ancak, yukarda da
belirttiimiz gibi, bu esaslar Kyrus tarafndan hibir zaman dikkate alnmamtr. mar
gerektiren yerler imar edilmemi, hatta kuraklk ve sel felaketleri dikkate alnmamak
suretiyle, zulmle yksek oranlarda harac vergisi tahsil edilmitir.
Makriz bu cmleden olarak, Mukavks'n Msr'dan yllk 20 milyon dinar vergi
aldn nakletmektedir38. O ayrca, skenderiyye civarndaki zm bahelerinin haracn
Kyrusun (=Mukavks) hanmnn aldn, onun, zmlerin skmndan sonra, vergilerin arap
olarak verilmesinden memnun olmadn ve arap yerine para verilmesini istediini,
iftilerin ise bunu kabul etmediklerini, bunun zerine zm balarn sulayan kanallar tahrib
ettirdiini de bildirmektedir.39
Msr'da araz ls olarak feddn, ki bir feddn 4200.83m2'ye, hacim ls olarak
artabe (=irdebb), ki 198 litreye, arlk ls olarak da kntar, ki bir kntar 44.9 kgr.'a tekabl
etmekteydi, kullanlmaktayd40.
Ba vergisi olarak tahsil edilen cizye ise, herkesten alnmaktayd. Ancak nfuz sahibi
kiilerden cizye alnmamakta, onlarn cizyeleri de dier mkelleflerden tahsil edilmekteydi41.
Grld gibi; Kyrus idaresindeki Msr'da mal ynden de K btlere kar zalimane ve
smrgeci bir politika takip edilmitir.
***
37 bn Abdilhakem,Fth, 32-33; 161; Nveyr, Nihye, 324; Makriz, Htat, I, 74.75, 270-273; bn ys,Muhammed b. Ahmed el-Hanefi,Bediu'z-Zuhr fi Veki'i'd-Duhr, Kahire 1402/1982 (II. Bsk.), I, 108; Becker,"Msr", .A. (MEB), VIII, 234; Erkal, slm Vergi Hukuku, 292. Ayrca bkz. rfan Mahmud Rn, Hz. merDneminde Ekonomik Yap(trk. Ahmet Kot), stanbul 1985, 94.38 Makriz,Htat, I, 100.39 Makriz,Htat, I, 169.40 Becker, "Msr",.A. (MEB), VIII, 234.41
Murad Kmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab, (Tarihu'1-Hadratil-Msriyye), II, 208. Bizansllarzamannda Msr'dan alnan vergiler iin ayrca bkz. Salih Tu, slm Vergi Hukukunun Ortaya k,stanbul 1984, 5-7.
8
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
9/223
Msr'n iktisadi hayat, Nil nehrine bal olarak, daha ok tarma dayal idi. Buday,
arpa ve benzeri tahllar ve pamuk bata olmak zere zeytin de yetitirilmekteydi. Buna bal
olarak dokumaclk ve zeytinya ile pamukya retimi iin iletmeler bulunmaktayd.
Ayrca, kat retimi ve mermercilik de yaplmaktayd. Dou-bat deniz ticaret yolu zerinde
olmas da, Msr'a iktisadi ynden ayr bir nem kazandrmaktayd. in ve Hindistan'dan
gemilerle batya tanan mallar, Dimyat ve skenderiyye limanlar vastasyle Akdeniz'e
almaktayd42. Ticaret gemileri, Msrllar'a al veri imkn salamakta ve buna bal olarak
Msr'n muhtelif blgelerinde haftalk pazarlar ve senelik panayrlar kurulmaktayd43. Nil
nehri de tahl ve mal tamaclnda Msrllar'a byk kolaylklar salamaktayd44.
b) Kuzey Afrika
slm tarihileri ve corafyaclarfrikyye ve Marib'in corafyas hakknda bir gr
birlii iinde deillerdir. lk mverrih ve corafyaclardan itibaren frikyye ve Marib
corafyas hakknda muhtelif rivayetler nakledilmitir. Biz nce frikyye'den balayarak
blgenin snrlar hakknda nakledilen rivayetlere ksaca temas etmek istiyoruz. frikyye
corafyas ile ilgili olan rivayetleri grupta mtlea etmek mmkndr. Birinci grup
rivayetlerde frikyye'nin Marib'de bir ehir olduu ve slam fetihlerinden sonra, bu ehrin
kalntlar zerine Ukbe b. Nafi el-Fihr tarafndan 670 ylnda Kayrevn ehrinin kurulduu
nakledilmektedir45. kinci grup rivayetlerde de, "frikyye" kelimesi "Marib" kelimesi ile e
anlaml olarak yer almaktadr46. nc grup rivayetlerde ise frikyye'nin snrlar,
Bizansllar devrinde kullanlan ekle yakn bir durumda ifadesini bulmu ve Berka ile Tanca
arasnda kalan yerler anlamnda kullanlmtr. Bu konuda Yakut el-Hamev, frikyye'nin
snrlarnn, douda Berka'dan balayp batda Tanca'da son bulduunu ve iki ehir arasnn
42 Murad Kmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab, (Tarihul-Hadratil-Msriyye), II, 206; Maurice
Lombard,lk Zafer Yllarnda slm (trk. Nezih Uzel), stanbul 1983, 28-32 , 140-143, 152-157; Becker,"Msr",.A.(MEB), VIII, 233;Cevad Ali, el-Mufassal fi Tarihil-Arab Kablel-slm, Beyrut 1971, VII,261-284; Neet aatay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a Ankara 1982 (IV.Bask), 31-33,152.43 Murad Kmil, Min Dikletyanus ila Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadratil-Msri .yye), II, 206.44 Murad Kmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadratil-Msriyye), II, 207; Becker,"Msr", .A, VIII, 233. Ayrca bkz. Neet aatay, slamiyetin Yayl Srasnda Arabistana KomuMemleketlerin Durumu, A...F.Dergisi-1962, Ankara 1963, 33-39; Firavunlar dneminde Msr'nekonomik, zira ve sosyal hayat hakknda bkz. Ali Say, Firavun, Hmn ve Krun Kansnda Hz.Musa.stanbul 1992, 16-24.45 bn Hurdazbih, Meslik, 87;Yakub, Bldn, 357;bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Bldn,78-79; Bekr, Mu'cem, I, 176; Yakut el-Hamev, Mu'cem I, 324.46 Istahr, Meslik, 36-37;Istahr frkyye'nin snrlarn verirken, douda, Msr'n batsandan baladn,
batda Atlas Okyanusu'nda bittiini, kuzeyde Msr denizinden Atlas Okyanusu'na uzundn, gneyde iseZevle'den balay p yine Atlas Okyanusu'nda son bulduunu nakletmektedir. Ayrca bkz. Hseyin Mu'nis,Marib, 2;Musa Lakbal, Maribul-slm, Cezayir 1981 (II. Bask), 14.
9
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
10/223
ikibuuk aylk bir mesafe olduunu, kuzeyde Akdeniz sahillerinden balay p gneyde
Sdan'n st taraflarnda bulunan ve doudan batya doru kesintisiz bir ekilde uzunan
Sahr'ya (llere) kadar olduunu rivayet etmektedir47. Bu arada hemen belirtmek gerekir ki,
frikyye'nin mslmanlar tarafndan fethini anlatan slm tarihileri de, burada bamszln
ilan eden Gregorios'un Trablusgarb'tan Tanca'ya kadar olan blgeye hkim olduunu
bildirmektedirler48, ki bu bilgiler de Yakut el-Hamev'nin rivayetini desteklemektedir. Ayn
zamanda Gregorios'un hkimiyeti altndaki blgenin, slm tarihileri tarafndan frikyye
olarak kabul edildiini de gstermektedir. frikyye'nin snrlar konusunda, slm
corafyaclarndan bn Hurdazbih ile Istahr'nin naklettikleri rivayet ise dikkat ekici bir
mahiyet arzetmektedir. Onlarn naklettiklerine gre, frikyye, Alebler'in (800909)
hakimiyet alanlarna giren blge olup, "Maribu'l-Evsat=Orta Marib" diye de
isimlendirilmektedir49.
Marib'e gelince, slm corafyaclar, Marib'in snrlar hakknda da, frikyye'de
olduu gibi, bir gr birlii iinde deillerdir. slm corafyaclarnn, bu konuda
naklettikleri rivayetleri de grup halinde deerlendirmek mmkndr. Birinci grup
rivayetlerde; Marib'in Tanca'dan balayp Atlas Okyanusu sahilini takiple gneydeki Sdan
llerine kadar olan blge kastedilmektedir50. kinci grup rivayetlerde Marib; Msr'n
batsndaki Berka'dan balay p Atlas Okyanusu'nda sona ermektedir51. nc grup
rivayetlerde ise, Marib yine Msr'n batsndaki Berka'dan balamakta ve Endls' de iine
almaktadr. Bu grup rivayetlerde dikkatimizi eken husus, Marib'in dou ve bat olarak ikiye
ayrld ve dou Marib'in Atlas Okyanusuna kadarfrikyye'nin de dahil olduu blge, bat
Marib'in ise Endls olduudur52. Endls'n Marib'e dahil edilmesi de kanaatimizce
coraf olarak Hicaz Yarmadas ve Msr'n batsnda kalmas, siyas ve idar ynden de
Kayrevn'dan idare edilmi olmasndandr.
47 Yakut el-Hamev, Mu'cem, I, 325. Ayrca bkz. bn Fakh el-Hemezn, Meslik, 78-79-, Makdis,Ahsen't-Teksim, 216-218; Abdlalm Abdurrahman Hdr, el- slm ve'1-Mslimun fi frikyyeti'-imliyve, Cidde 1406/1986, 40, 45vdm.48 bn Abdilhakem,Fth, 183; Belzur, Fth, 227-228 (T.324-325); bn'I-Izr, Murib. I. 9-10;Endels, Muhammed b. Muhammed (Veziru's-Serrac), el-Hulel's-Sndsiyye,fi Ahbri't-Tunusiyye (thk.Muhammed el-Habib el-Hle), Beyrut 1984, I, 274-275; M.Talbi, "frky",EI2, Leiden 1979, M, 1049.49bn Hurdazbih, Meslik, 87; Istahri, Meslik, 45; Talbi, "frky",EI2, III, 1049.50 Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV, 583.51 bn Hurdazbih, Meslik, 85-90; Yakub, Bldn, 342 vdm; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Bldn, 78 vdm. Bu mellifler, Msr'n batsndaki Berka'dan Atlas Okyanusuna kadar olan blgeyi Maribcorafyas iinde ele almaktadrlar.52 Istahr, Meslik, 36 vdm.; Makdis, Ahsen't-Teksim. 216; bn Havkal, Sretl-Arz, I. 60-62. Bu
melliflerden Istahr, Marib'i, Berka, frikyye, Thert, Sicilmse, Ssu'1-Aks, Sicilya Adas ve Endls diyeyedi blgeye ayrmaktadr. frikyye ve Marib corafyas hakknda geni bilgi iin bkz. Abdlaziz Salim.Maribu'1-Kebir, II, 125-140.
10
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
11/223
Bu rivayetlerden de anlalaca zere, slm corafyaclar, slm'n erken
devirlerinde fethedilen Msr'n53 batsnda kalan blgelere Marib ismini vermilerdir. Bizim
kanaatimizce, bu taksimat, ilk devirlerde, Hicz Yarmadas ve Msr esas alnarak, gnein
dou ve batna gre yaplmtr. Ancak, frikyye corafyasnn tesbitinde ise, siyas
corafyann dikkkate alnd kanaatindeyiz, ki bu da slm fetihleri srasnda Berka ile Tanca
arasndaki blgenin, Bizansllar'n Afrika eyaleti olmasndan kaynaklanmaktadr.
slm fetihleri srasnda, coraf olarak Marib, siyas olarak da frikyye ismi verilen
bu blge, zamanla tamamen coraf bir zellik kazanm ve ktann tamamna "Afrika"
denilmitir. Ktann kuzey blgesi iin ise, bugn Msr ve Marib de dahil olmak zere,
"iml frikyye" yani "Kuzey Afrika" terimi kullanlmaktadr.
***
frikyye ve Marib'de putperestlik ve hristiyanlk yaygn dinlerdi. Blge halknn
ounluunu oluturan Berberler, pek az mstesna, putperest idiler. Nitekim, Abdullah b.
Sa'd b. Eb Serh'in 648'deki ilk seferinden sonra, burada yaayan Berberlerden, putperest
olmalarna ramen cizye alnmas konusunda anlama yaplmas bunu gstermektedir54.
Hristiyanlk ise, blgeyi hkimiyetleri altnda tutan Bizanslar'n ve spanya Gotlar'nn dini
idi. Ancak, frikyye blgesindeki Bizansllar ortodoks55, Septe ve civarna hkim olan Gotlar
ise katolik mezhebine56 mensuptular. Blgede bulunan az saydaki Efrika da hiristiyan idi57.
Marib'de ok az sayda da olsa Yahudiler de mevcuttu. Ancak onlarn buraya ne zaman
geldikleri tam olarak bilinmemektedir. Marib tarihi aratrclarndan Sa'd Zall, bu
Yahudilerin Marib'e, Romallar zamannda ticaret iin dou ile bat arasnda seyahat eden
Fenikeliler'in gemileriyle gelmi olabilecei ihtimali zerinde durmaktadr58.
Ortodoks hristiyan olan frikyye'deki Bizansllar, imparator Herakleios'un emriyle,
Kadky konslnce ortaya atlan ve imparatorluk dahilinde yaayan btn hrstiyanlar ortak
53Msr, Berka ve Trablusgarb daha mer b. el-Hattb'n halifelii zamannda fethedilmitir. Bu ehirlerden enson fethedilen Trablusgarb'n fethi 643'tr. Bkz Birinci Blm, "Trablusgarb ve Civrnn Fethi" konusu. Busebeble olsa gerekslm corafyaclar Marib'i, sadece Hicaz Yarmadasna gre deil, Msr' da dikkate alarakcoraf ynden snrlandrm olmaldrlar.54 Esasen slm'da putperestlerden cizye alnmamaktadr. Ancak Hz.mer zamannda byle bir uygulamabalatlmtr.Bkz. Eb Ubeyd, Emvl, 35(T.53); Belzur, Fth, 92 (T.116); Sul, Edebul-Kttb, 215;Erkal,slm vergi Hukuku, 318. Berberilerin bir ksmnn hristiyanl kabul ettiklerine dair bkz. Tahir Ahmedez-Zv, Tarihul-Fethil-Arab fi Libya. Libya Trz, (III. bsk), 24; Sa'd Zall, Tarihul-Marib, I,113.55 Ostrogorsky,Bizans Devleti Tarihi, 110.56 Sa'd Zall, Tarihu'1-Marib, I, 119-123, brahim Harekt, Marib Abre't-Tarih. Daru'1-Beyd 1984 (II.
Bsk.), I, 70; Zav,Libya, 26.57 Sa'd Zall, Tarihul-Marib, I, 106.58 Sa'd Zall, Tarihu'1-Marib, I,106-107; Hdr,frikyye, 49-65.
11
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
12/223
bir kilise etrafnda toplamay amalayan monothelizm inancnn karsnda yer almlardr.
frikyye ortodokslarnn liderlerinden Maxsimos Confessor ve mezhebin dier ileri gelenleri,
Kadky konslnn ortaya att bu yeni inan sistemini din bir sapklk olarak
yorumlamlardr. Onlar bu konuda, Bizans eyaletleri iinde, idareye kar en sert tepkiyi
gsteren mezhep mensuplar olmulardr. yle ki, bu sert tepki, frikyye'nn mparatorluk'tan
ayrlmasna kadar varmtr59.
***
Din ynden gelien bu olaylar, nihayet siyas bir netice dourmu ve Bizans'n
frikyye valisi (=eksarkhos'u) Gregorios, mparator II. Konstans zamannda, (mparatorluu:
641668) 646 ylnda Bizans mparatorluu'na kar isyan ederek, Trablusgarb ile Tanca
arasndaki blgede bamszln ilan etmitir. O, sadece Rumlar tarafndan deil, blgedeki
Berberler ve Efrika tarafndan da tannmtr60. Gregorios, daha nce Kartaca olan
frikyye'nin bakentini, burann deniz sahilinde ve Bizans donanmasnn saldrlarna ak
olmas sebebiyle, daha i blgede bulunan Sufetula (=Subeytula) 'ya tamtr61. Ancak onun
bamszl sadece bir sene kadar srmtr. O, 648'de mslmanlarn, Abdullah b. Sa'd b.
Eb Serh komutasnda dzenledikleri ilk frikyye seferi srasnda ldrlm ve blge
mslmanlarn hkimiyetine girmitir62.
Sebte ve civarnda Gotlar'a bal olarak valilik yapan Jlien ise, ahs sebebler
nedeniyle, arasnn ak olduu spanya Got kral Lodrik'e kar isyan edememi, ancak
eitimi iin gnderdii kznn Lodrik tarafndan hamile braklmasndan sonra, frikyye'yi
hkimiyetleri altna alan mslmanlarla ibirliine giderek, slm ordusunun, spanya'nn
fethine kmasna yardmc olmutur63.
***
59Ostrogorsky, Bizans Devleti Trihi, 110; Sa'd Zall, Tarihul-Ma-rib, I, 122-126; arl Andrei Jlien,Tarihu frikya-imliyye (ta'rib. Muhammed Mezl-Ber Selme), Tunus 1983 (II. Bask), 10, 18-19.Ayrca blgedeki ortodoks hristiyanlarn Bizansllar'dan nce Vandallar'n hakimiyetinde iken Arys mezhebimensubu kral Thorismund (krall: 496-524) zamannda, bu mezhebe girmeleri iin bask altna alndklar vezulme uradklar hakknda bkz. Arnold, ntir-slm, 132-134; Jamil M. Abun-Nasr, A History of theMaghrib, Cambridge 1980 (II.Bask), 30-66.60 Ostrogorsky,Bizans Devleti Trihi, 110.61 bn Abdilhakem,Fth, 183; Belzur, Fth, 227-228 (T.324-325); bn'1-Izr, Murib, I, 9-10; Sa'dZall, Tarihu'1-Marib, I, 151-152; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 110; Talb, "Ifriky", EI2, III,1049. Bizans hakimiyetindeki frikyye hakknda teferruatl bilgi iin bkz. Abun-Nasr, Maghrib, 53-66.62
Ancak hemen belirtmek gerekir ki, mslmanlarn bu hakimiyetleri eitli sebeblerle, Hassan b. en-Nu'mn'nfrikyye valiliine kadar tam olarak tesis edilememitir.63bn Abdilhakem,Fth, 205.
12
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
13/223
frikyye ve Marib'in iktisad hayat, Msr'da olduu gibi, daha ok ziraate
dayanmaktayd. zellikle frikyye'de zeytin, buday ve zm, yetitirilen rnler
arasndayd. Tunus'tan Sebte'ye kadar olan sahil eridi ise, bir zeytin aalar orman
grnmndeydi. Zeytinlerin ilenmesiyle elde edilen zeytinya, i kesimlerde yetitirilen
buday ve zm Kartaca limanndan Sicilya, talya, spanya ve Bizans'n merkezine ihrac
ediliyordu.
frikyye ve Marib'deki ikinci derecede nemli ticaret faaliyeti de hayvanclk idi.
Bilhassa Berberler, koyun yetitiriciliinde olduka ileri seviyedeydiler. Koyunlarn ynleri
ise, dokumaclkta kullanlmaktayd.
Bunlardan baka, blgede yaayan az saydaki Yahudiler de kk el sanatlaryla
ilgilenmekteydiler. Bilhassa Sdan blgesindeki zencilere dayal olarak kle ticareti de
yaplmakta ve blge dna kle ihra edilmekte idi64.
3. slam Fethinden nce Araplarn Msrla Mnasebetleri
a) Hz.Peygamber'den nceki Dnem
Kaynaklarmz cahiliyye anda Araplarn ticaret iin Msr'a gittiklerini nakleder. Bu
konuda iki deiik haber bulunmaktadr. Bu haberlerden biri cahiliyye devrinde Amr'n
skenderiyye'ye gittiine dairdir. Bir roman tarznda nakledilen bu rivayete gre; Amr b. el-s
cahiliyye devrinde bir Kurey ticaret kervanyla, Kuds'e gitmitir. Amr, Kuds'n bir
danda kervann develerini otlatrken, skenderiyye'den ibadet iin Kuds'e gelmi olan bir
papazn hayatn iki defa kurtarr. O papaz da hayatn iki defa kurtaran Amr b. el-s'a, 2000
dinar diyet vermek istediini, ancak yannda hi para olmadn, ayet kendisiyle
skenderiyye'ye gelirse, bu paray verebileceini syler. Amr, papazn bu teklifini kabul eder
ve skenderiyye'ye gider. skenderiyye'nin mmurluu, nfusunun okluu ve insanlarnzenginlii karsnda Amr b. el-s hayret ve dehete der. Ayrca, Amr ile papazn vardklar
gn skenderiyye'de bir bayram kutlanmaktadr ve daire eklinde toplanan halk, altn ssleme
bir topu birbirlerine atmaktadr. Halkn inancna gre; top kimin kucana derse, onun
melik olacana inanlrd. Bu arada top, papaz ile beraber halkn arasna girip oturan Amr'n
kucana dm, insanlar Arap olan birinin kendilerine melik olamayacan syleyerek bu
64 Lombard, lk Zafer Yllarnda slm, 60-70; 154-155, 159, 160, 180-181; Harekt, Marib, I, 53-54;
Sa'd Zall, Tarihul-Marib, I, 100-105. frikyye ve Marib corafyas, buralarda yaayan halk ve islm'nyayl hakknda bkz. Hasan brahim Hasan. ntiru'I-slm fil-Kratil-frikyye Kahire 1963 (II.Bask), 8vdm.
13
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
14/223
konudaki aknlklarn dile getirmilerdir. Amr' getiren papaz, bu srada ayaa kalkarak,
onun, kendisinin hayatn iki defa kurtardn anlatm ve halktan 2000 dinar diyet paras
toplayarak Amr b. el-s'a vermitir. Rivayet, Amr'n bundan sonra Kuds'e dndne ve
onun bu vesile ile Msr'a giri yolunu rendiine iaret ederek son bulmaktadr65.
Bu konudaki ikinci haber ise, Mure b. 'be'nin ticaret maksadyla Ben Mlik
kabilesiyle birlikte Msr'a gittii hakkndadr. bn Sa'd'n verdii bilgiye gre bu kafile
Mukavks ile grm, onun yakn ilgisini grm ve daha sonra Medine'ye dnmtr. Bu
rivayette dikkati eken en nemli husus, Ben Mlik kabilesinden olan kiilerin Melekan
hrstiyan olmalardr. Yani, Bizans Kadky Konsilince Ortdodoks ve Monofzit mezheplerini
birletirmeyi amalayan Monothelet mezhebinin66 mensubu olmalardr. Biz bunu Muire b.
'be'nin dnte Hz.Peygamber'in yanna gelip mslman olduunu aklamas ve bu srada
orada bulunan Hz. Eb Bekir'in "seninle beraber olan Melekiyyun'a ne oldu?" eklinde bir
soru sormasndan anlamaktayz67.
b) Hz.Peygamber'in Msr ile Mnasebetleri
Hz. Peygamberin Msr ile mnasebeti hakknda kaynaklarda, onun Mukavks'slm'a
davet eden mektubu dnda bir bilgi bulunmamaktadr.
Bilindii gibi Hz.Peygamber Hudeybiye dn 627'de Arapyarmadas'na komu lke
krallarna mektuplar gndermi ve onlar slm'a davet etmitir. Bu arada Bizans'n Msr
valisi olan Mukavks' da bir mektupla slma davet etmitir. Hz.Peygamberin Htb b. Eb
Belte'a ile gnderdii bu mektup yledir:
"Bismillahirrahmanirrahim. Allahn Rasl Muhammed'den Kbt valisi Mukavks'a;
Selm hidayete tabi olanlara olsun... seni slm'a davet ediyorum. slm'a gir, emniyet ve
selamete er, (aksi takdirde) btn Kbtlerin gnah senin olacaktr. Ey Ehl-i Kitab; Ancak
Allah'a kulluk etmek, O'na bir eyi ortak komamak, Allah' brak p birbirimizi rab ittihaz
65Bu rivayet iin bkz. bn Abdilhakem,Fth. 53-55; Kind, Vult, 7: Makriz,Htat, I, 158-159; Suyut, Husn,I, 94-96; bn ys, Bediu'z-Zuhr, 158-159. Amr b. el-s'n, henz slm' kabul etmedii bir devirdeHabeistan'a hicret eden mslmanlar, kendilerine teslim etmeleri iin Kurey tarafndan Umre b. el-Velid b.el-Muire ile birlikte Habeistan'a gnderildiini de grmekteyiz. Bkz. Zbeyr, Ebu Abdillah el-Mus'ab b.Abdillah b. el-Mus'ab: Kitbu Nesebi Kurey (thk. .Levi Provenal). Kahire 1953, 322; bn'1-Esr, zzddinEbu'1-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezeri: sd'1-Gbe .f Ma'rifeti's-Sahbe (thk. Muhammed brahim el-Benna ve dr.), BasmYeri Yok 1970.111, 224.66 Bkz. Dipnot: 34.67
bn Sa'd, Muhammed; et- Tabakt'1-Kbr (thk. hsan Abbas), Beyrut 1968, IV, 285-286. Ayrca bkz. bnys, Bediu'z-Zuhr, I, 118-119; Muhammed Hamidullah, slm'da Devletdaresi (mt. Kemal Kucu),Ankara 1979 (V. Bask), 197.
14
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
15/223
etmemek zere, bizimle sizin aranzda mterek olan bir sze gelin. Eer yz evirirlerse:
Bizim mslman olduumuza ahid olun, deyiniz68.
Mhr. Muhammed Raslllah"69
Mukavks, Hz.Peygamber'in bu mektubunu getiren Ht b b. Eb Belte'a'y be gn
misafir etmi ve ona ok iyi davranmtr. O, Htb' misafir ettii be gn iinde, Hz.
Peygamber'in sfatlar ve getirdii din hakknda eitli sorular sormutur. Daha sonra
Medine'ye dnen Ht b b. Eb Belte'a'nn yanna, kendi elisi bn Cebr'i70 de vererek, Hz.
Peygamber'e bir mektup ve eitli hediyeler gndermitir. Mukavks'n mektubu yledir:
"Muhammed b. Abdillah'a, K bt valisi Mukavks'tan Selm. Mektubunu okudum ve beni
davet ettiin eyi anladm. Ben gelecek bir Neb'nin daha olduunu biliyordum, fakat onun
am'dan kacan zannediyordum. Senin eline iyi davrandm. Sana, onunla Kbtler
nezdinde byk bir itibar olan iki cariye ile bir elbise gnderiyorum, ayrca binesin diye de
bir katr hediye ediyorum. Selam"71.
Karlkl yaplan bu mektuplamalar dnda, Hz.Peygamber'in Msr ile
mnasebetlerine dair kaynaklarmzda herhangi bir bilgi tespit edemedik.
c) Halife Hz. Eb Bekir Zamannda Msr ile Mnasebetler
Halife Hz. Eb Bekir zamannda Msr ile ilikiler konusunda ilgin bir rivayet ile
karlamaktayz. bn Abdilhakem ve Yakb tarafndan nakledilen bu rivayete gre halife
Eb Bekir, Ht b b. Eb Belte'a'y Mukavks'a gndermi ve onlar Msr'n dousundaki
kylerden birinde72 buluup bir anlama imzalamlardr. Bu anlamadan sonra ky halk
Htb b. Eb Belte'a'ya hediyyeler vermilerdir. Rivayeti nekleden Abdlmelik b. Mesleme, bu
ky halknn, Amr b. el-s, Msr fethine balay p da buraya gelinceye kadar, mezkur
anlamaya sadk kaldklarn, ancak Amr fetih iin Msr'a girdiinde onunla savaarak bu
68 Al-i mran Suresi (3): 64.69bn Abdilhakem.Fth, 45-46; bn Sa'd, Tabakt, I, 260-261; Taber, Tarih, II, 644, 645 (Leiden, I, 1559--1561); bn Kesir, Ebu'1-Fid; el-Bidye ve'n-Nihye (thk. Ahmed Eb Mulhim ve dr.), Beyrut 1409/1989 (V.Bsk.); IV, 271-272; Muhammed Hamidullah, Mecmatl-Vesiki's-Sivsiyye 1i'1-Ahdi'n-Nebiyyi vel-Hilfeti'r-Ride, Kahire 1941, 49-53; Hamidullah,slam Pevgamberi, 343.70bn Abdilhakem,Fth, 53,109. Ebu Zerr el-Gfr, fetihten sonra Msr'da kendisine bir yer ayrldnda, buyerin daha nce, Mukavks'n Hz.Peygamber'e gnderdii eli bn Cebr'e ait olduunu sylemitir.71bn Abdilhakem,Fth, 46-47; bn Sa'd. Tabakt, VIII. 260-261; Diyarbekr. Hseyn b. Muhammed b. Hasan;Trihu'1-Hams fi Ahvli Enfesi Nefis, Beyrut 1283.11. 38; bn Iys,Bediu'z-Zuhr, I, 90-91. Konu ile ilgiliteferruatl bilgi iin ayrca bkz. Eb Ubeyd, Emvl, 240 (T.289); bn Sa'd, Tabakt, VIII, 212, 216: Nveyr,Nihye, XIX, 338; bn Iys,Bediuz-Zuhr. I,91-92; Hamidullah,slam Peygamberi, I, 344.72 Bu rivayette Htb b. Eb Belte'a ile Mukavks'n bulutuu ve anlamann yapld yer hakknda bir aklk
bulunmamaktadr. Rivayette "Kura'-arkyye" eklinde ok genel bir ifade kullanlmaktadr. "Kura'-arkyye"ise Nil nehrinin Dimyat kolunun dousunda kalan yerler iin kullanlan bir terimdir. Bkz. Becker, "Msr". .A.,VIII, 227.
15
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
16/223
anlamalarn bozduklarn ifade etmektedir. Yine, Abdmelik b. Mesleme'nin ifadesine gre,
bu anlama Msr'da yaplan ilk anlamadr73.
bn Abdilhakem ve Yakub, bu anlamann yaplma sebebi hakknda herhangi bir bilgi
vermemektedirler. Msr'n fethi ile bu anlama arasnda bir balant kurmak da mmkn
deildir. Buna gre, mezkr anlamay, sahih kabul edersek, bunun neticesi cizye olarak
ortaya kan bir fetih anlamas olarak deil, ancak ticar gayelerle seyahat eden mslman
tacirlerin gvenlii iin yaplm olduunu dnmek mmkndr.
73bn Abidlhakem,Fth, 53; Yakub, Ahmed b. Eb Yakub; Tarih, Beyrut Trz., II, 137. bn Abdilhakem'den
aynen yaplan nakil iin ayrca bkz. Suyut.Husn. I, 105. bn Abdilhakem bu rivayeti Abdlmelik b. Mesleme-bn Lehi'a Haris b. Yezid ve Ali b. Rebah el-Lahm yoluyla nakletmektedir. Yakub ise; Abdullah b. Salih-bnLehi'a ve Hris b. Yezid el-Hadram yoluyla rivayet etmektedir.
16
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
17/223
B R N C B L M
MISIR'IN FETH
I. AMR b. el-S'IN MISIR'A HAREKET VE LK FETHLER
1. Amr b. el-s'n Msr'n Fethine kmas
Mslmanlar 638 ylnda74 liy'y75 fethedince ehrin Bizansl komutan Areteon76
Msr'a kamt77. liy ehrini teslim alan halife mer b. el-Hattb, burada bulunan slm
ordusu komutanlarndan Amr b. el-s' bir sahil ehri olan Kayseriyye'nin78 fethine
gndermitir.79 liy'nn fethinden nce de Kayseriyye'yi birka defa kuatan Amr b. el-s
ehri fethetmeye muvaffak olamamt.80 Amr b. el-s yaklak bir yl sren81 bu defaki
muhasarasnda da baarl olamamt. Ancak muhasarann iddetinden, ehrin valisi ve
imparator Herakleios'un olu Kostantin ile ei Ermnuse, ki Msr valisi Mukavks'n kz idi,
Msr'a kamak zorunda kalmlard.82
liy'nn Bizansl komutan Areteon ve ardndan Kayseriyye valisi Kostantin'in de
Msr'a kamasndan sonra Amr b. el-s, bu iki Bizansl komutann, Msr'da bulunan
Rumlardan bir ordu kurabilecekleri ve kuvvetlerini tazeledikten sonra tekrar liy'ya
saldrabilecekleri hususunda endielenmeye balamtr. Byle bir saldr mslmanlarn
sadece liy'daki deil, Suriye blgesindeki hkimiyetlerini de tehlikeye drebilirdi veya en
azndan mslman ordularn burada oyalay p, dier blgelerde fetihler yapmalarna mni
olabilirdi. Ayrca Rumlar, Dou Akdeniz'deki donanmalarn, skenderiyye'de takviye edip bir
sahil ehri olan Kayseriyye'ye kartma yapabilir ve muhasaray yarabilirlerdi. Bylece onlar
mslmanlarn Suriye blgesinde tesis ettikleri hakimiyetleri iin, tehlike tekil edebilirlerdi.
74 Belzur,Fth, 144 (T. 198).75 ly; Kuds ehridir. Beyt'l-Makdis de denilir. Bkz: Bekr, Mu'cem, I, 217. Yakut el-Hamev, Mu'cem, I,423-425; IV, 38-39.76 Bizansl komutan Areteon'un ismi, slm kaynaklarnda Artabon olarak gemektetir. Bkz. ilgili yerler.77 Abdlaziz Salim. Tarihu'd-Devleti'1 Arabiyye, 483-484; Adev,Devletl-slmiyye, 54-55.78 Kayseriyye: am blgesinde bir sahil ehridir. Bkz. Bekr, Mu'cem, III. 1106.79 Belzur,Fth, 146 (T. 200).80 Belzur,Fth, 146 (T. 200). Kayseriyye'nin yedi yl boyunca kuatld hakknda bkz. Belzur,Fth, 148(T. 203).81 Halife mer b. el-Hattb, liy'nn 639'daki fethinden hemen sonra Cbiye'ye gitmitir. Bkz. Belzur,Fth,144-145 (T. 197-198). O, bir yl sonra 640'da bir defa daha Cbiye'ye gitmi ve burada "Cbiye hutbesi" diye
mehur olan hutbesini ird etmiti. Bkz. bn Abdilhakem,Fth, 53; bn Manzur, Muhtasar Tarihi Dmek(Thk. Rhiyye en-Nahhs ve dr.), Dmek 1404/1984, I, 224.82 Taber, Tarih, IV, 102 (Leiden, I, 2579); Makriz,Htat, I, 183-184.
17
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
18/223
yle anllyor ki, Amr b. el-s bu dncelerle Msr'n fethedilmesinin zaruri olduu
fikrine ulamt. Ayrca onun cahiliyye anda Msr'a gitmi olmas, Msr'n giri ve k
yollarn renmsini, burann zenginliklerini grmesini ve halknn savamaktan aciz
olduklarn da mhede etmesini salamt.83 Bu sebeble henz Kayseriyye muhsarasna
devam ederken, 639 ylnda84 halife mer b. el-Hattab'n Cbiye'ye85 geldiini duyunca,
hemen onun yanna gitmi ve babaa kaldklar bir srada ona, Msr fethinin mslmanlar
iin arzettii nemi anlatmtr. Blgenin fethi iin, 3.5004.000 kiilik bir ordunun yeterli
olacan syleyerek halifeyi Msr'n fethi iin ikna etmeye almtr.86
Amr b. el-s'n btn srarna ramen halife Hz.mer, Msr'n fethi iin ona, izin
vermemi ve Kayseriyye muhasarasna geri gndermitir. Ancak bu arada Hz. mer, ordunun
dier komutanlaryla Msr'n fethi konusunda bir grme yapm ve burann fethinin gerekli
olduuna karar vermitir.87 Bu konuda, erk b. Abde ile Amr'a bir mektup gndererek,
yanna 4.00088 kii alarak Msr'n fethi iin yola kmasn89, fakat Suriye'deki ordudan fazla
uzaklamamasn, kendisinin istihrede bulunacan, Msr'n fethi konusundaki kesin emrini
ikinci bir mektupla bildireceini belirtmitir. Halife Hz. mer'in Amr'a yazd ilk mektup
udur: "...Sen fethe k, ben bu konuda Allah'dan istiharede bulunacam ve inaallah
mektubumu da hemen arkandan gndereceim. ayet Msr'a girmeden nce, geri dnmeni
emreden mektubum sana ularsa dn, Msr'a girdikten sonra mektubumu alrsan yoluna
devam et.".90
Amr b. el-s, halife mer b. el-Hattab'n bu mektubunu alr almaz, hi vakit
kaybetmeden hemen hazrln yapm ve Suriye'deki dier komutanlara hi haber vermeden,
bir gece gizlice Msr'n fethi iin yola kmtr.91 Bu srada Kayseriyye muhasarasna devam
etmesi iin de yerine olu Abdullah' brakmtr.92
83bn Abdilhakem,Fth, 53-55, Kind, Vult, 7; Makriz,Htat, I, 158-159;Syut,Husn, I, 94-96; bn
Iys,Bediu'z-Zuhr, I, 92-93.84bn Abdilhakem,Fth, 53; Suyut,Husn, I, 106;bn Manzur, Muhtasar Tarihu Dmek, I, 224.85 Cbiye: Suriye'de birehirdir. Bkz. Bekr, Mu'cem, II, 355:Yakut el-Hamev, Mu'cem, II, 3, 4;Ayrca bkz.dipnot 8.86 bn Abdilhakem,Fth, 55-56; Makriz, Htat, 288; bn Tariberd Ncm, I, 5-6. Ayrca bkz. Yakub,Tarih, II. 147-148,bn ys,Bediu'z-Zuhr, I, 94.87 Butler, Msr,172174.88 Bkz. dipnot 13. bn Abdilhakem, Amr'n 4.000 kii ile Msr fethine ktn rivayet ettikten sonra,"...ordunun 3.500kii olduu da ylenmitir" demektedir. Ayrca Bkz. Belzur,Fth, 214 (T. 303-304); bnAbdilhakem,Futh, 57-58.89 Belzur,Fth, 214 (T.303-304.); bnAbdilhakem,Fth, 57-58.90 bn Abdilhakem,Fth, 56-57; Kind. Vlt, 7; Makriz, Htat, I, 288; bn Tariberd. Ncm, I. 6;Hamdullah, Vesik, 272.91
bn Abdilhakem,Fth, 56,57;Kind, Vult, 7;Makriz,Htat, I, 288, 289; bn Tariberd,Ncm, I, 6;bn ys,Bediu'z-Zuhr, I, 94.92 Belzur,Fth, 214 (T. 303-304).
18
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
19/223
Suriye ordusunun dier komutanlar, Amr b. el-s'n kendilerine haber vermeden,
geceleyin ve gizlice Msr'n fethi iin yola kmasn ho karlamamlar ve Cbiye'den
Medine'ye dnen93 halifeye bir mektup yazarak, Amr tarafndan aldatldklarn ve
atlatldklarn bildirmilerdir.94 Komutanlarn bu mektubunu alan halife mer b. el-Hattb,
Amr b. el-s'a ok kzm ve Ukbe b. mir el-Chen95 ile gnderdii ikinci mektubunda onu
azarlamtr. Suriye ordusunun dier komutanlarna haber vermeden Msr'n fethine kmak
gibi tedbirsizce hareket etmesinden dolay da onu sulayarakyle demitir: "... s b. el-s'a,
sen yanndakileri aldattn (ve yola ktn). ayet mektubum, Msr'a girmeden sana ularsa
hemen geri dn, ayet Msr'a girmisen yoluna devam et. Bil ki, sana yardmc
gndereceim".96
Halife Hz. mer'in bu ikinci mektubu Amr b. el-s'a, Filistin'in Refah 97 blgesinde
ulamtr. Ancak Amr, halife Hz.mer'in kendisini geri aran emri ile karlaabilecei
ihtimalini dnerek mektubu Ukbe b. mir el-Chen'den almam ve Ar98 denilen yere
gelince de nce burann Msr topraklarndan olup olmadn ordusuna sorup, onlara Ar'in
Msr topraklarndan olduunu tasdik ettirmi, sonra da mektubu aarak okumutur. Daha
sonra Amr ordusuna yle demitir: "...Emru'l-M'minn benimle anlat ve bana, ayet
mektubu Msr'a girdikten sonra bana ularsa yoluma devam etmemi emretmiti. imdi
Allah'n bereketiyle yrynz".99
93 Halife mer'in bu srada Medine'de olduuna dair Bkz. Taber, Tarih, IV. 107 (Leiden, I. 2584).
94bn Abdilhakem,Fth, 57; Makriz,Htat, I, 289.95bn Abdilhakem,Fth, 94; Makriz,Htat, I, 296. Ukbe'nin knyesi Ebu Hammd'dr96bn Abdilhakem,Fth, 57; Makriz,Htat, I, 289.97Refah: Filistin'in Msr cihetindeki son ehridir. Bu yer ile Msr'n ilk yerleim alan Ar aras, kum yoldan
gidildiinde 24 mildir. Bkz. Kudme b. Ca'fer.Harac, 118; Bekr, Mu'cem, II, 663.98 Yakub, Msr topraklarn Refah ile Ar arasndaki aalk blgeden balatr ve Msr'n ilk beldesinin Arolduunu ifade eder. Yakub devamla, Ar'te, Beni Czm kabilesinin ve baka insanlarn meskun olduunu,burann deniz sahilinde bir ky olduunu sylemektedir. Ar'ten knca srasyla Bekkre'ye, sonra da kumtepelerinin olduu Verrde'ye gidildiini, buradan da Ferm'ya girildiini kaydetmektedir. Bkz. Buldn, 330;Ar'i Msr'n dousundaki snr blgesi olarak gsteren Istahr, bu kyn adnn Araf Suresi (7): 137. ayetedayandn ifade etmektedir. (Anlam: Firavun ve milletinin yaptn ve ykselttiklerini yktk.) Bkz. Meslik,48, 55; Makdis, Ahsen't-Teksim'de Ar'i Msr'n snr blgesi olarak gstermektedir. Bkz. Ahsen't-Teksim, 193; Makriz de, Ar'i Filistin ile Msr arasnda eski bir ehir olarak tanmlar ve tufandan sonrakurulduunu nakleder. Bkz. Htat. I, 290. Ar'in Bizansllar dnemindeki ismi Rhinocorura veyaRhinokolara'dr. Daha nceki ismi ise Lris'tir. Bkz. Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr mine'l-Fethi'l-Arab ila enDehalehe'l-Ftimiyyn, (Tarihul-Hadarat'il-Msriyye), Bsm. Yer ve Yl yok, II, 331.99bn Abdilhakem,Fth, 56-57: Yakub, Tarih, II. 147-148; Makriz,Htat, I. 288; bn Tariberd,Ncm,
I, 6; bn Iys,Bediu'z-Zuhr. I, 94. Ayrca bkz. Mevlt Ferligl, Hulef-i Ridn Dneminde MeurKomutanlar, zmir 1990 (Baslmam Doktora Tezi), 161-163.
19
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
20/223
2. Ferm'nn Fethi
Amr b. el-s 639 ylnn Kurban bayramn, yani hicr takvimin son ay olan
Zilhicce'nin 10'uncu gnn, (2 Aralk) Ar'te geirdikten100 sonra, Ferm'ya101 hareket
etmitir. Kzldeniz'e bir fersah102 uzaklktaki Ferm'da Rumlarla K btler beraberce
yayorlard. Buras, kuzey tarafndan girildiinde Msr'n ilk ehri idi.103 Butler bu ehrin
K bt dilindeki eski isminin Permn veya Prmn olduunu sylemektedir.104 ehrin
Bizansllar zamanndaki ismi ise Pelusium'dur.105
Amr b. el-s, 639 yl Aralk aynn sonlarnda, Ferm'ya ulam olmaldr. Burada,
Amr'n Ferm'y fethini anlatmazdan nce bn Abdilhakem'in eserine ald bir rivayete
dikkati ekmek istiyoruz. Bu rivayete gre, Amr b. el-s, Ar'e varmadan nce, Cebel-i
Hall106 denilen blgeye geldiinde, burada yaayan Ride107 ve Lahm108 gibi baz arap
kabilelerinden ordusuna katlmalar olmutur.109 H.Mu'nis, bu kabilelere bir de Kud'a
kabilesini ilve etmekte ve slm ordusuna katlanlarn saysnn da en az bin kii civarnda
100bn Abdilhakem,Fth, 58;Nveyr,Nihye, XIX, 287-288;bn Tariberd,Ncm, I, 7.101 Ferm: Yakub Ferm'nn deniz sahilinde bir ehir olduunu ve Msr'a buradan girildiini rivayetetmektedir. Bkz. Buldn, 337;Ayrca bkz. Istahr, Meslik, 53; Mellifi mehul olan "Kitabul-stibsr"isimli eserde ise, Ferm'y "Ferem" isimli bir Melik'in kurduu belirtilir. Bkz. Kitbul- stibsar fi
Acibil-Emsr(nr: Sa'd Zall Abdlhamid) Dar'l-Beyd, 1985, 89102 Makdis, Ahsen't-Teksim, 195; Yakub ile Makriz Ferm ile Kzldeniz'in arasn mil olarakvermektedirler. Bkz. Yakub, Buldn, 330;Makriz, Htat, I, 211.Butler, Fenn ile Kzldeniz arasndakimesafeyi bir buuk mil olarak kabul etmektedir. Bkz. Msr, 185.103 Yakub, Buldn,, 330.Yakub, burada teferruatl olaraku bilgileri de vermektedir. "Ar deniz sahilindebir kydr. Ar'ten, Bekkre kyne buradan da birok kum tepelerinin bulunduu Verrde kyne gelinir.Verrde'den de Ferm'ya gelinir ki, Ferm Msr'n ilk ehridir. Kudme b. Ca'fer ise. Refah ile Ararasnn; kumluk yoldan gidildiinde 24 mil olduunu. Ar'ten Ferm'ya ise iki yoldan gidildiini ve buyollarn Cifr yolu ile Sahil yolu olduunu, Cifr yolu gidildiinde Ar'ten Verrde'ye varldn ve buyolun 18 mil olduunu. Verrde'den de 20 millik bir mesafede Bekkre'nin bulunduunu, buradan da 24millik bir yol sonunda Ferm'ya varlacan kaydetmektedir, ki bu da toplam 62 mil'dir. Sahil yolu ise,Ar'ten Muhlisa'ya 21mil, Muhlisa-Kasr (bir hristiyan kalesi) aras 24mil ve Kasr ile Ferm aras da 24mil olmak zere toplam 69mil'dir. Bkz. Harac. 118-119;Makdis; Ar ile Ferm arasn "bir merhalelik
yol" olarak vermektedir. Bkz. Ahsen't-Teksim. 213;Cemil, Ferm'y, Msr'n dou kaps olarak kabuletmektedir. Bkz. Rid Abdullah Cemil, Tarihu'd-Devletil-Arabiyyetil-slmiyye.Riyad 1983 (II. Bsk.),187.104 Butler, Msr,185.105 Butler, Msr,185;Fhilipp K.Hitti, Siyasi ve Kltrel slm Tarihi (ev. Salih Tu), stanbul 1980, I,224.106 Suriye'den Msr'a giden yolda, yerleim alan bir da'dr. Bkz. . Rza Kehhle, Mu'cemu Kabaili'l-Arab, Beyrut 1402/1982,(III. Bsk.), II, 413.107Ride Kabilesi: Ride b. Mlik'e izafe edilir. Kahtnilerden Ben Lahm'n bir koludur. O da, Halife b.dd b. Nmre b. Lahm b. Adiyy b. el-Hris b. Mrre b. dd b. Mlik b. Nmre'dir. Bunlar, Bekkre,Verrde ve Ar'e yerletiler. Yine onlarn yerletikleri yerler arasnda, am, Msr yolu zerinde Cebel-iHall da bulunmaktadr. Bkz. Kehhle,Kabil, II, 413.108Lahm Kabilesi: Said-i Msr'n dousunda yaayan ve Msr'n fethinde bulunan bir Arap kabilesidir.
Bunlar, Czm kabilesinin kardeleri ve Kinde kabilesinin amcalardr. Bkz. Sveyd, Eb'l-FevzMuhammed Emin; Sebiku'z-Zeheb fi Ma'rifeti Kabilil-Arab.Beyrut 1406/1986, 162.109bn Abdilhakem,Fth, 58;Ayrca bkz. Nveyr,Nihye, XIX, 287-288;bn TariberdNcm, I, 7.
20
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
21/223
olduunu ifade etmektedir.110 Buna gre, Msr fethine kan slm ordusunun says 4.000
deil, 5.000 kii civarnda olmaktadr.
Msr'daki fetihlerine balamadan nce ordusunu takviye ettiini grdmz Amr b.
el-s, Ferm'ya geldiinde burada kendisiyle savamaya hazr bir Rum ordusuyla
karlamtr.111 "Htat" mellifi Makriz bir rivayetinde Amr'n, Cbiye'de halife mer b. el-
Hattab ile Msr'n fethini grt srada Kayseriyye valisi Kostantin'in Ferm'ya gre
Msr'n daha i tarafnda bulunan Blbeys'e varm olduunu ve bu valinin, Kayseriyye'den
kamadan nce ba hcibinin komutasnda 2.000 kiilik bir svari birliini, kendisinin yol
emniyetini salamak zere Ferm'ya gnderdiini haber vermektedir. Yine bu rivayette, Msr
valisi Mukavks'n da, kz Ermnuse ve damad Kostantin'in yol emniyetini salamak zere
Msr'dan Suriye'ye giden yol gzerghna silhl birlikler gnderdii de yer almaktadr.112
Essen Ssnler'den alndktan sonra Bizansllar tarafndan silahlandrl p muhkem hale
getirilen113 Ferm'ya, Mukavks tarafndan, Babilon'da tekil edilen silahl bir asker birliin
gnderildii haberi bn Abdilhakem ve dier slm tarihileri tarafndan da teyid
edilmektedir.114te, Amr b el-s'n Ferm'da savat Rumlar da, buray korumakla grevli
olan Rumlar ile Mukavks'n Babilon'dan gnderdii birliklerdi.115
Amr b. el-s, Ferm'ya gelince, buradaki kaleyi sk bir muhasara altna almtr. Bir
ay kadar sren muhasara ve savalar neticesinde Ferm fethedilmi116 ve buras
mslmanlarn, Rumlarla, Msr topraklar iinde savatklar ve fethettikleri ilk yer
olmutur.117 Muhasarann bir ay kadar srd dikkate alndnda, fethin 641 yl Ocak ay
sonlarnda gerekletirildiini dnebiliriz.118
Ferm'nn savala fethedilmesinden sonra mslmanlar, Rum ordughnda ele
geirdikleri eyleri ganimet olarak almlardr.119 Ancak hemen belirtelim ki, Ferm'nn
durumu, daha dorusu Babilon kalesinin fethinden nce ele geirilen yerlerin durumu ile ilgili
artlar farkl bir zellik arzetmektedir. yle ki, buralarn savala fethedilmesi sebebiyle nce
110 Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr, (Tarihul-Hadarati'l-Msriyye), II, 330-332;Butler, bu Arap kabilelerininsadece sava ve ganimet almay sevdiklerinden dolay slm ordusuna iltihak ettiklerini savunmaktadr. Bkz.Msr, 189.111 Belzur,Fth, 214 (T. 304).112 Makriz,Htat, I, 183-184.Ayrca bkz. Nveyr,Nihye.XIX, 287113 Butler, Msr,162.114bn Abdilhakem,Fth, 58;Nveyr,Nihye XIX,287-288;bn Tariberd,Ncm, I. 7.115bn ys,Bediuz-Zuhr, I, 94.116 bn Abdilhakem,Fth, 58; Makriz, Htat, I, 289; bn Tariberd, Ncm, I, 7; Yakub ise,mslmanlar ile Rumlarn Ferm'daki savalarnn ay srdn rivayet etmektedir. Bkz. Tarih, II, 148.117bn ys,Bediuz-Zuhr, I, 94.118
Yakut el-Hamev, Ferm maddesinde burann fetih tarihini 640olarak ve ay belirtmeksizin vermektedir.Bkz. Mu'cem, III, 884.119 Belzur,Fth, 214 (T. 304).
21
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
22/223
ganimet stats uygulanmt. Babilon kalesinin fethedilmesinden ve Msr valisi Mukavks
ile Msr'da yaayan Kbtlerin tamamna mil olan Babilon anlamas imzalandktan sonra
ise, gerek Ferma halkna ve gerekse Babilon'dan nce fethedilen dier yerlerdeki Kbtlere,
sulhen fethedilen lkelerin stats uygulanmtr. Bu anlamaya Rumlarn da dahil olmas
hususu ise, onlarn ihtiyarna braklmtr.120
Amr b. el-s, Mukavks ile imzalad Babilon anlamas ile Ferm halkn da ehl-i
zimme statsne dahil ettikten ve Aynu ems'e dndkten sonra, Ebrehe b. es-Sabh'
Ferm'ya gndermitir. Ebrehe, Ferm halkyla yllk 500 Bizans dinar (Dinr- Herakl), 400
ba deve ve 1000 ba koyun vermeleri artlarn ihtiv eden bir anlama yapmtr.121
Ferm'nn fethi ile ilgili olarak temas etmek istediimiz bir husus da, Kbtlerin
mslmanlara yardmlar meselesidir. bn Abdilhakem'de yer alan ve dier slm tarihi
kaynaklarnda aynen tekrarlanan bu konudaki rivayet yledir : "bn Ufeyr dndaki Msrl
meyih demitir ki: skenderiyye'de kendisine Eb Bnymin122 denilen K btlerin bir
Uskuf'u vard. Amr b. el-s'n Msr'a geldii haberi kendisine ulanca, o K btlere bir
mektup yazarak, bundan sonra Rumlarn artk bir devlet gc kalmadn, onlarn
hakimiyetlerinin sona erdiini bildirdi ve Kptlere Amr'a katlmalarn emretti".123
Eb Bnymin'in bu mektubunda zikredilen ve K btlerin mslmanlara yardm
etmeleri konusundaki ifadeler, Butler tarafndan itirazla karlanmtr. Butler, bu konuda
Nikiou papaz Jean'n kroniine dayanarak K btlerin mslmanlara yardm etme iinin ilk
olarak Feyyum,124 Etrib125 ve Menf126ehirlerinin fetihleri srasnda ortaya ktn127, daha
nce byle bir yardmn sz konusu edilemeyeceini iddia etmektedir. Ayrca o, "...ayet
Kbtler Araplara Ferm'da yardm etmi olsalard, phesiz ki, (Nil nehri zerinden buraya
120 Babilon'un fethi ve yaplan anlama ileride ele alnacaktr121 Taber, Tarih, IV, 108 (Leiden, I, 2586-2587); Makriz, Htat, I, 211; bn Haldun,Kitabu'1-ber veDivnu'1-Mbtedei ve'1-Haber fi Eyymi'1 Arab vel-Acem vel-Berber ve men Asruhum min Zevis-Sultnil-Ekber, Beyrut 1391/1971, II/2, 114-115.122
Nveyr bu ismi "Eb Miymin" olarak vermektedir. Bkz.Nihye, XIX,288. Nikiou Papas Jean da bu ismi"Abb Benjamin" olarak vermekte ve onun hakknda u bilgileri nakletmektedir. "Rum imparatorlar tarafndanon yl boyunca ve mslmanlar zamannda ise drt yl srgn edilmi olan Msr Patrii Abb Benjamin'in onbe sene srgnde kald Rf eyaletindeki srgnden dn hakknda..." Bkz. Chronique, 3, "Abb" kelimesibrnicedir ve "Eb=baba" anlamndadr. Bkz.ABiblical Cyclopaedia, London 1870, 3.123bn Abdilhakem,Fth, 58-59; Nveyr,Nihye, XIX.288; Suyut,Husn, I, 107.124 Feyym: Yukar Msr'da Nil nehrinin bat kysnda, Fustat'a drt gnlk eski bir ehirdir. Bkz. bnHurdazbih, Meslik, 81; Yakub,Buldn, 331;bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbi'1-Buldn, 73; bnHavkal, Sretl Arz, I, 159-160.125Etrb: Yakut el-Hamev, bu ehrin Dou Msr'da ve Aynu ems'in bir kasabas olduunu nakletmektedir.Bkz. Mu'cem, I , 112; Ayrca bkz. dris, Sfatul Marib, 152, 156.126 Menf: Kazvn, bu ehrin, Fustat yaknlarnda ve Musa peygamber devrinde yaayan Firavun'un ehriolduunu nakletmektedir. Bkz.Asrul-Bild. 274.127
Kbtilerin, Mslmanlara, yardmnn bu ehirlerin fetihleri srasnda olduuna dair bkz. Jean, Chronique,13.
22
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
23/223
gelecek) Rum gemilerini yakarlar ve kaleleri de ykarlard..."128 Bu rivayetleri deerlendiren
H. Mu'nis ise, Ferm'dan Babilon kalesinin fethine kadar, Kbtler'in, mslmanlara gizlice,
Babilon kalesinin fethinden sonra ise aktan yardm ettikleri yorumunu yapmaktadr129 ki bu
fikre biz de itirak etmekteyiz. nk, K btler'in, Rum birliklerinin koruma altna ald
Ferm'da, daha ilk defa karlatklar mslmanlara aktan yardm etmeleri sz konusu
olamazd. Ayrca, onlarn henz Rum idresi altnda olduklar da dikkate alnmaldr. Halbuki
Babilon anlamasndan sonra Msr'n hkimiyeti Rumlardan mslmanlarn eline gemitir.
Bu durum dikkate alndnda H. Mu'nis'in yorumu bize daha makul gelmektedir.
Ferm'nn mslmanlar tarafndan fethedilmesi ve neticeleri hakknda bir yorum
yapan Butler, Rumlar'n Ferm'da mslmanlara fazla mukavemet gstermediklerini ve
Ferm'y korumak iin ciddi bir gayret sarfetmediklerini iddia etmektedir. Bu hususta, savan
devam ettii bir ay sresince Rumlar'n blgeye hi bir yardmc birlik gndermediklerine
dikkat ekerek, mslmanlarn daha Msr'n giriinde durdurulmalar gerektiini
sylemektedir. Rumlar'n bu konuda pasif kaldklarna, mslmanlarn zerine gitmediklerine
de iaret eden Butler, bu pasifliin suunu ve dolaysyla btn Msr'n Bizans'n elinden
kmasnn sorumluluunu Mukavks'a ykleyerek, onu vatan hini iln etmektedir.130
3. Blbeys'in Fethi
Amr b. el-s, Ferm'y fethettikten sonra burada kk bir birlik brakp131
Kayseriyye'den kaan Kostantin ve kars Ermnuse'nin bulunduu Blbeys'e132 doru
hareket etmitir.
128 Butler, Msr, 187129 Hseyin Munis, Tarihu Msr (Tarihul-Hadaratil-Msriyye), II, 332130 Bkz. Butler, Msr, 188-189.131
Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr(Tarihul-Hadaratil-Msriyye), II, 332.132 Kudme b. Ca'fer Blbeys hakknda u bilgileri vermektedir. Blbeys ile Ferm aras 93 mildir. Ferm'danBlbeys'e yazlk ve klk olmak zere iki yol vardr. Yaz yolu; Ferm'dan Curcr'a 34 mil, Curcr-Fksu'lGdra aras 24 mil; Fksul-Gdra ile Mescid-i Kud'a aras 18 mil, Mescid-i Kud'a-Blbeys aras 21 mildir.Blbeys-Msr aras ise 24 mildir. K yolu; Ferm-Mersad ve Mersad'tan Gdra olmak zere 34 mildir.Gdra'dan sonra yaz-k yolu birlemektedir. Bkz. Harac, 119. Blbeys: Msrehrine (yani Babilon kalesininolduu ehir) yakn birehirdir. Bkz. Bekr, Mu'cem, I, 272-273; Msr' yedi blgeye ayran Makdis, Blbeys'iam'dan Msr'a giden yolun zerinde ve ikinci blge olan Havfn bir kasabas olarak vermektedir. Blbeys'ebal yerleim alanlar ise unlardr. Metl, Curcr, Fks, Gavf, Debk, Tne, Berrm ve Kulzum. Bkz.Ahsen't-Teksim, 193-194; dris, Blbeys'i Msrehrine bir merhale uzaklktaki bir yerleim alan olarak tarifeder. Bkz. Sfat'l-Marib, 164; Yakut el-Hamev, Suriye yolu ile Msr'a gidildiinde, Blbeys ile Msr Fustat'arasnda on fersahlk bir mesafe olduunu ve burada Abs b. Bd kabilesinin meskun olduunu naklederek,burann hicri 18 veya 19 ylnda Amr b. el-s tarafndan fethedildiini sylemektedir. Bkz. Mu'cemu'l-Buldn, I,
712; Makriz ise bu ehir hakknda bilgi verirken yle demektedir: "Bu ehir Tevrat'ta "Arz- Han" diyeisimlendirilir. Yakub peygamber kendisini karlamaya gelen olu Yusufu burada beklemiti. te bu ehirBlbeys'tir..." Bkz.Htat, I, 183-184.
23
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
24/223
Amr Blbeys'e giderken yolda ufak tefek baz arpmalar yapm ve buralar hemen hi
zorlanmadan ele geirmitir.133 yle anlalmaktadr ki, Rumlar Ferm'dan itibaren Msr'n
ilerine kadar Amr'n geebilecei yol gzerghna baz silahl savunma birlikleri
yerletirmilerdi.134 Nihayet Amr b. el-s, bu kk arpmalar yapa yapa Blbeys'e
ulamtr.135 Amr'n yolda 1015 gn oyalandn dnecek olursak, 640 ylubat aynn
son gnlerinde Blbeys'e ulat kabul edilebilir.
Amr b. el-s Blbeys'i bir ay kadar muhasara etmi ve neticede ehri savala
fethetmitir.136 Buna gre Blbeys'in fethi 19 yl Rebul Evvel aynn ilk yarsnda (641 yl
Mart aynn sonlarnda) gereklemi olmaldr. Blbeys'i savaarak fetheden Amr, burada
bulunan Rum ve Kbtler'in btn mallarn ganimet olarak almtr.137
Daha nce, gerek Amr'n Msr' fethetmek iin halife Hz.mer'den izin istemesi
konusunda ve gerekse Ferm'nn fethi bahsinde temas ettiimiz gibi, Kayseriyye valisi ve
Bizans imparatoru Herakleios'un olu Kostantin ve karsnn Blbeys'e katklarn
belirtmitik.138 Bu konu ile ilgili olarak Makriz'nin, Vkid'den ald rivayete gre Rumlar,
mslmanlara kar ilk ciddi mukavemeti gstermek iin Blbeys'e kuvvetli bir birlik
gndermilerdi. Burada bir ay kadar devam eden iddetli muhasara ve savalarn sonunda
mslmanlar Rumlardan bin kadar svariyi ldrmler, bin kiiyi de esir almlardr. Bu
esirler arasnda Kostantin'in kars Ermnuse de bulunmaktayd. Ancak Amr ona esir
mumelesi yapmam ve kendisini eyalar ile birlikte Kays b. Ebi'l-s'n refkatinde babas
Mukavks'a gndermitir.139
Butler, Makriz'nin Vkdi'den yapt bu rivayeti kabul etmemektedir. O,
mslmanlarn bu savata kmsenmeyecek kadar ok kay p verdiklerini iddia ederken,
Rumlardan bin kadar kiinin ldrld ve bin kadarnn da mslmanlar tarafndan esir
alndna iaret eden ifadelere de phe ile bakmaktadr. Ayrca o, Amr'n, Mukavks'n kz
Ermnuse'yi burada yakalad ve babasna gnderdii eklindeki ifadelere de inanmamakta
ve bu haberi binbir gece masallarna benzeterek hayal mahsul olduunu savunmaktadr.
133bn Abdilhakem,Fth, 59; Makriz,Htat, I, 289; bn Tariberd,Ncm, I, 7.134 Makriz,Htat, I, 183-184; A. I. Akram, The Muslim Conquest Egypt and North Africa, Lahore tarihsiz. 19.135 Butler, Amr'n Blbeys'e giderken u gzergah takip ettiini ifade etmektedir. Ferm'dan Sebh'ya, ki buradaSadifu'1-Ebyad kabilesi yaamaktadr. Sebh'dan Mecdle'ye, ki buras Ferm'nn gney-batsndadr,Mecdl'den Kant's-Sveys'e varlr, ki burasimdi Kantara'dr, Kantrara'dan Medinetu's-Sliha'ya gidilir, kiburann dier ad Kasssn'dir. Amr bu yolu takip ederek gneye, Vdiu't-Tumeylat'a gemitir, ki bugn buras"Tell'l-Kebr" vakasnn meydana geldii yer olarak mehurdur. Amr buradan da Blbeys'e gelmitir. Bkz.Msr, 189-190.136 Abdilhakem,Fth, 59; Nveyri, Nihye, XIX,288; Makriz, Htat, I, 289; bn Tariberd,Ncm, I, 7-8;Suyut,Husn, I, 107;bn ys,Bediu'-Zuhr, I. 95.137
Makriz,Htat, I, 183-184.138 Bkz. Taber, Tarih, IV, 102 (Leiden, I, 2579); dipnotlar: 9, 39.139 Makriz,Htat, I, 183-184.
24
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
25/223
Butler'in bu rivayeti itirazla karlamasndaki dayana ise, hristiyan papazlarn hi
evlenmedikleri ve buna gre bir papaz olan Mukavks'n da hi evlenmedii ve ocuu
olmaddr.140 Butler ite bu noktadan Makriz'nin rivayetini reddetmektedir. Ancak bu
konuya dikkatimizi eken Hseyin Mu'nis, Butler'in bu grnn doru olmadn ve henz
o tarihlerde hristiyan papazlara evlenme yasann konulmadn, bu yasan daha sonraki
tarihlerde ortaya ktn ifade etmekte,141 Makriz'nin naklettii bu rivayeti doru kabul
etmektedir.
Blbeys'in fethi konusunda Butler tarafndan iddia edilen bir dier husus da, Msr'a
kaan ly'nn (=Kuds'n) Bizansl komutan Areteon'un burada ld meselesidir. Ancak
Butler bu iddiasn serdederken, bilgiyi ald kayna zikretmemektedir. Bize yle geliyor ki,
Taber'de Seyf rivayeti olarak yer alan142 ve bnu'l-Esir tarafndan da aynen nakledilen,143
Msrehrinin, yani Babilon'un fethi ile ilgili bir rivayeti, Butler alm ve burada kullanmtr.
in ilgin yan ise, bu rivayetin Blbeys fethi ile ilgili olmayp, Babilon kalesinin muhasaras
srasnda, Aynu ems'te karargh kuran mslman ordusu ile Rumlar arasnda meydana gelen
birka muharebeden birini anlatyor olmasdr. Butler'in bu rivayete dayanm olabilecei
fikrine ise biz, rivayette yer alan "Cslk- Msr= Msr Rahipleri" Eb Meryem ile Eb
Miryem kssasnn, Butler tarafndan Blbeys fethine dhil edilmesi sebebiyle sahip
olmaktayz. Bu rivayete gre Mukavks, Babilon kalesinin muhasaras srasnda Msr
ehrinin iki rahibini, Eb Meryem ile Eb Miryem'i Amr'a gndermi ve onunla sulh artlarn
konumalarn istemitir. Bu rahipler Amr ile grtkten sonra, dnmek iin drt gn
mhlet almlar ve Mukavks'n yanna dnmlerdir. Onlar, Amr'n artlarn Mukavks'a
syleyince, mecliste bulunan Areteon bu artlar kabul etmemi ve mslmanlarla savamay
tercih etmitir. Neticede; Areteon Aynu ems'te karargh kurmu olan mslman ordusuna
bir gece baskn dzenlemi, ancak Rumlarn zaman zaman yaptklar baskn eklindeki
saldrlara hazrlkl olan mslman ordusu karsnda yenilmi ve kendisi de bu savata
lmtr.Butler, bu rivayetin Areteon'un ldrlmesi ile ilgili ksmn al p Blbeys fethine
adapte ederken, rivayetin Eb Meryem ve Eb Miryem ile ilgili ksmn, sadece bu rahiplerin
isimleri noktasndan kabule ayan grmemekte, bu isimleri tayan hristiyan rahibi
140 Butler, Msr, l9l.141 Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr (Tarihul-Hadratil-Msriyye), II, 332-333. Bu tarihlerde Msr'da papazlarahenz evlenme yasann olmadna dair Bkz. Gnay Tmer-Abdurrahman Kk,Dinler Tarihi, Ankara 1988,160-162142
Taber, Tarih, IV, 107-108 (Leiden, I, 2584-2586).143 bn'l-Esr, zzddn Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed; el-Kmil f't-Tarih, Beyrut 1965, II, 564-565 (Terc.stanbul 1985-1987, II, 515-516).
25
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
26/223
olamayacan ve bu haberin Arap mverrihleri tarafndan byk bir hata ile, baka
hadiselerden bu hadiseye dikkatsizce adapte edildiini iddia etmektedir. Fakat o, isimleri Eb
Meryem ve Eb Miryem olmayan baka rahiplerin Amr'a gitmi olabilecei ihtimali zerinde
de durmak suretiyle bu konudaki tutarszln ortaya koymaktadr.144
Butler'in kulland bu rivayette dikkatimizi eken bir dier husus da, rahipler iin
"Cslk- Msr= Msr Rahipleri" ifadesinin kullanlm olmasdr. Yani bu ifadeye gre, bu
iki rahip Msr ehrinin145 rahipleridir, Blbeys ehrinin deil. Kald ki, Blbeys'in
mslmanlarn eline gemesini 639 olarak tarihleyen Butler'in hem Taber'de hem de bnu'l-
Esir'de 641 yl olaylar arasnda nakledilen bu rivayeti, getirip Blbeys'in fethi srasnda
kullanmas byk bir hatadr. Esasen Butler, Seyf'ten gelmesi sebebiyle, bu rivayeti tamamen
reddedip hi kullanmasayd, bu takdirde kendisine diyecek bir szmz de olmazd. Ancak o,
bu rivayeti iine geldii bir biimde kullanmtr ki bu, kabul edilemez.
II. AMR B. el-S'IN BABLON'U FETH
1. mm Dneyn'in Fethi
Amr b. el-s Blbeys'in fethinden sonra mm Dneyn'e146 hareket etmitir. Amr'n
dorudan Babilon kalesine deil de, nce mm Dneyn zerine gitmesi, burann stratejik
neme sahip olmas sebebiyledir. nk mm Dneyn, Nil nehrinin kysnda bir liman
ehriydi147 ve Rumlarn Msr'daki asker merkezi, Babilon, Nakys (=Nikiou) ve
skenderiyye'nin arasnda bulunmaktayd.148 Babilon, mm Dneyn'in gneyinde, Nakys
ile skenderiyye ise kuzeyindeydi. Buna gre kuzeyde bulunan Nakys ve skenderiyye'den,
gneyde bulunan Babilon'a Nil zerinden yaplacak yardmlar mm Dneyn'den gemek
durumundayd. te bize gre Amr b. el-s, dorudan Babilon'un fethine balamas
144 Butler, Msr, 190-191.145 Babilon kalesinin evreledii ve surlarn arkasnda kalan ehrin ismi "Msr"dr. Kale ile bitiiktir. Bkz.Makriz,Htat, I, 230.146 mm Dneyn: mm Dneyn'in yeri hakknda sadece Yakut el-Hamev'nin Mu'cemul-Buldn'ndabilgibulunmaktadr. Yakut bu belde hakknda yle demektedir. "Denilir ki, o Kahire ile Nil nehri arasnda birkaryedir ve yerleim alan Kahire'ye birlemitir. Bkz. I, 359; Yakut, bir baka yerde, Maks maddesinde de,burann eski isminin mm Dneyn olduunu. Maks isminin de Meks (yani ur) vergisini toplayan amilin burada bulunmas sebebiyle verildiini ve asl Meks olan bu kelimenin zamanla Maks'a dntnnakletmektedir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mu'cem. IV, 606-607; mm Dneyn'in Bizans dnemindeki ismi iseTendonyas'tr. Bkz. Jean, Chronique. 12-13.Hseyin Mu'nis de bugn mm Dneyn'in olduu yerde Makscamiinin bulunduunu ve bu camiye Mescid-i Evld- nn da denildiini belirtmektedir. Bkz. Hseyin Mu'nis,Tarihu Msr(Tarihul-Hadratil-Msryye), II. 334.147
Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV,606-607.148 Rumlarn Msr'daki nemli asker merkezinin Babilon, Nakys ve skenderiyye olduuna dair bkz. Butler,Msr, 192-194; Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr(Tarihul-Hadratil-Msryye). II. 334
26
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
27/223
durumunda, Nakys ve skenderiyye'de bulunan Rumlar'n Babilon'a yardma gelebilecekleri
dncesiyle onlarn birbirleriyle irtibatn kesmek zere, mm Dneyn'in fethini Babilon'un
fethinden nceye alm olmaldr. Ayrca, Rumlar'n da mslmanlar Babilon'da
beklediklerini ve bu yzden mm Dneyn'i savunmasz braktklarn grmekteyiz.149
Amr b. el-s, stratejik bir neme sahip olan mm Dneyn'e, Blbeys'ten itibaren, bu
iki yerleim alan arasna yerletirilen baz kk Rum birlikleriyle savaarak gelmitir.150
Amr b. el-s mm Dneyn'e geldikten sonra, hi vakit kaybetmeden ehri sk bir
kuatma altna almtr. Kuatmann balad srada Msr valisi Mukavks ile burann kale
komutan Theodor151 da kalede bulunmaktaydlar. Ancak onlar, muhasara devam ederken
mm Dneyn'den ayrlmlar ve Nil nehrinden gemilerle Babilon'a giderek burada,
mslmanlarla savamak zere bir ordu hazrlamlardr.152
mm Dneyn'i sk bir kuatma altna almasna ramen Amr b. el-s, fethe
muvaffak olamamtr. Bunun sebebi, gerek ordusunun sayca az ve yorgun olmas, gerekse
Rumlarn Nil nehri zerinden buraya takviye yapmalar olabilir. Neticede Amr, halife mer b.
el-Hattb'a bir mektup yazarak, ondan acele yardmc birlik gndermesini istemitir. Halife
Hz. mer de Amr'a 4.000 kiilik bir ordu gndermi ve bylece Msr'daki islm ordusunun
says sekiz-dokuz bine ulamtr. Yardm alan Amr ehrin kuatmasn daha da
iddetlendirmi ve nihayet kaleyi fethetmitir.153
mm Dneyn'in fethi gerek bn Abdilhakem'de, gerekse Nikiou papaz Jean'n
kroniinde birbirine yakn ifadelerle anlatlmaktadr. bn Abdilhakem'in rivayetine gre;
Hrice b. Huzfe el-Lahm,154 Amr b. el-s'a gelerek, kendisine atl bir birlik verildii
takdirde, Cebel'l-Ahmar'155 dolaarak gn domadan kalenin arkasna gidebileceini ve
149 Biz bunu, Amr'n muhasaras srasnda mm Dneyn'de bulunan Mukavks ile ehrin komutan Theodor'unburadan ayrlarak Babilon'a gitmeleri ve orada mslmanlarla savamak zere bir Rum ordusu kurmalarndananlamaktayz. Bkz. Butler, Msr, 192.150
bn Abdilhakem,Fth, 59.151 Butler, Msr, 192. slm kaynaklarnda mm Dneyn'i korumakla grevlendirilen komutann ismi el-Mendekr olarak zikredilmekte ve kendisinin el-Uayric veya el-A'rec unvn n tad belirtilmektedir. Bkz.Kind, Vult, 8; Makriz, Htat, I, 289, II, 121; bn Tariberd, Ncm, 1, 8. Butler, el-U'ayric veya el-A'recunvannn, aslnda "George" isminin Arapalamekli olabilecei ihtimli zerinde durmaktadr. Bkz. Butler,Msr, 219. Hseyin Mu'nis ise, "el-Mendekr" ismi hakknda bir yorum yaparak bu ismin de bir nvan veBizans ordusunda asker bir rtbe olan "Mandatur" kelimesinin Arapalamekli olabileceini, bu unvann da byk bir ihtimalle kale komutanlar iin kullanldn ifade etmektedir. Bkz. Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr(Tarihu'1-Hadrati'1-Msryye), II, 337152 Butler, Msr, 192.153bn Abdilhakem,Fth, 59; Suyut,Husn, I, 107.
154bn Abdilhakem,Fth, 59;Nveyr,Nihye, XIX, 228;Makriz,Htat, I, 289;bn Tariberd,Ncm, I, 8.155
bn Abdilhakem'in bu rivayetinde dan ismi zikredilmez. Ancak iki ada Msr tarihisi bu dan ismini"Cebelu'l-Ahmar" olarak tesbit etmektedirler. Bkz. Hasan brahim Hasan, Siysi-Dn-Kltrel-SosyalslmTarihi (Mt. . Yiit-S. Gm) stanbul 1985, I/1. 303;Butler, Msr, 203,dipnot 2.
27
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
28/223
buradaki Ben Vil maarasna156 girerek gizlenebileceini, sabah olunca da, mslmanlarla
savamak zere kaleden kan Rumlar arkadan vurabileceini sylemitir. Amr bu fikri
beenmi ve Hrice'yi 500 kiilik bir svari birlii ile kalenin arkasna gndermitir. Sabah
olup da Rumlar savamak iin dar ktklarnda, Hrice b. Huzfe ve beraberindekiler,
Rumlara arkalarndan bir baskn yapmlar ve onlar malup ederek kaleyi fethetmilerdir.157
Nikiou papaz Jean ise; mm Dneyn'in mslmanlar tarafndan fethini Aynu ems,
Babilon ve Msr ehri ile irtibatlandrarak anlatmaktadr. O, gelien olaylar yle
nakletmektedir : "Theodos ve Anastase, atl olarak el-s'n olu Amr'a sava amak zere,
ok sayda piyade ile Aoun'a (=Aynu ems) birlikte gittiler. Mslmanlar mstahkem
ehirleri bir kenara brakarak, Tendonyas (=mm Dneyn) denilen bir blgeye yneldiler ve
nehirden gemilerle ilerlediler. Amr, Msr'n alnmasnda olaanst bir zeka rnei ortaya
koyuyordu. Amr ykseke bir yerde kurulmu, Ain-Shems veya Aoun denilen bir ehre
doru, nehrin dou kys zerinde ilerleyen ve iki kola ayrlm olan mslman ordusunun
(bir ksmndan) uzaklamaktan endie ediyordu. Amr b. el-s, Filistin'de158 bulunan mer b.
el-Hattb'a bir mektup yazd. Mektupta ona yle diyordu : "Eer mslman destek kuvvetleri
gndermezsen, Msr'n sahibi olamayacam." mer ona, barbar soyundan Walwarya adnda
bir general tarafndan idare edilen drtbin mslman cengaver gnderdi. O zaman (Amr) bu
birlikleri kola ayrd. Bunlarn bir kolunu Tendonyas, dierini Msr Babili'nin kuzeyine
yerletirdi. Kendisi de nc kolu ile birlikte Aoun ehri yaknnda vaziyet ald. Dier iki
mfrezeye de u emri verdi : "Dikkatli olun, Rum ordusunu evreleyeceiz ve onu yok
edeceiz." Bu sava hilesini bilmeyen Rum ordusu, mslmanlara saldrmak iin kaleden
kt zaman, daha nce tasarlandekilde mslmanlar onlarn zerine arkadan saldrd ve
korkun bir sava balad. Mslmanlar tarafndan ezilen Rum birlikleri gemilere binip
katlar. Mslman ordusu Tendonyas ehrini igal etti. Garnizonu mahvolmu bu ehirden
geriye sadece, kaleye ekilip kaplarn kapatm olan yz insan kalmt. Daha sonra, az
nce vuku bulmu olan byk katliamdan korkup panie kaplarak katlar. znt vebezginlik iinde Nikious'a teslim oldular.".159
Grld gibi, Nikiou papaz Jean'n bu ifadeleri ile bn Abdilhakem'in mm
Dneyn'in fethi hakkndaki rivayeti byk bir benzerlik arzetmektedir. Her iki anlatm da
dikkate aldmzda, mm Dneyn'i Rumlarn mdafaa etmek, mslmanlarn ise fethetmek
156 Bu maarann "Ben Vil" ismiyle anlmas, fetihlerden sonraki yllarda buralara yerleen veya yerletirilenBen Vil kabilesine nisbeti sebebiyle olmaldr.157bn Abdilhakem,Fth, 59-60.158
Nikiou papaz Jean'n bu tesbiti ilgintir. Bu tarihte mer b. el-Hattb Medine'de olmaldr. Zira o, bu sradaAmr'n Msr'dan gnderdii hububt datm iiyle meguld. Bu konu iin Bkz. dipnot 95.159 Jean, Chronique 12, 13
28
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
29/223
iin l bir asker strateji uyguladklarn grmekteyiz. Rumlarn kademeli savunma
sisteminin ilk kademesi, mslmanlarn kuatmas altndaki mm Dneyn'de idi. Rumlar
buraya, gemilerle takviye yapma imknna da sahiptiler. kincisi Babilon kalesi ve bu kalenin
evreledii Msr ehrinde oluturulan savunma kademesiydi. Esasen bu birlik Babilon
kalesinin kuzeyinde160 bulunan mm Dneyn'e kuvvet takviyesi yapabilecekti. nc
kademe ise Rum komutanlar Theodor ve Anastase'nin Msrehrinde oluturulan ordunun bir
ksmyla, mm Dneyn'i tam cepheden gren Aynu ems'e gidip yerlemeleriyle teekkl
etmiti.
Rumlarn bu sava planlarna mukbil, Amr b. el-s da hazrlad kar bir planla,
emrindeki orduyu e ayrmtr. O, ordusundan 500 kiilik bir svari birliini Hrice b.
Huzfe komutasnda mm Dneyn kalesinin arkasna gndermitir. Geceleyin ve gizlice Nil
nehri tarafndaki Ben Vil maarasna gizlenen bu birlik iki grev stlenmi olmaldr. Biri,
Nil nehrinden gemilerle ehre gelebilecek yardm, mhimmat ve erzak takviyesini gzetlemek
ve imkn dhilinde olursa bu yardmn ehre girmesine mni olmak, ikinci ve asl grevi ise
Rumlar kaleden ktklarnda onlar arkalarndan vurmaktr. Amr, ordusunun geri kalann da
ikiye ayrp bir grubu Babilon kalesinin kuzeyine, yani iki kalenin, Babilon ile mm Dneyn
kalelerinin arasna yerletirmitir. yle anlalyor ki, bu birliin de iki grevi vard. Biri,
Babilon kalesini gzetleyip, buradan mm Dneyn'e karadan yaplacak kuvvet takviyesine
mni olmak, dieri de, mm Dneyn kalesindeki Rumlar dar ktklarnda, Hrice b.
Huzfe onlara arkalarndan baskn yaparken sa taraflarndan Rumlara hcm etmekti.
nc gruba gelince, Amr b. el-s bu grubu al p Aynu ems ile mm Dneyn arasna
yerlemitir. Onun stlendii grev ise daha ar olmaldr. nk Amr, Aynu ems tarafna
gelmekle l bir tehlikenin iine girmi oluyordu. yle ki; birincisi, Babilon kalesinde ve
Msr ehrinde toplanm olan dman ordusunu gzetlemek, ikincisi Aynu ems'e gelmi
olan Rum birliini gzetlemek ve onlarn mm Dneyn'e yryp mslmanlar kale ile
Aynu ems arasnda, yani iki ate arasnda brakmalarn nlemek, ncs de mmDneyn kalesindeki Rumlar dar k p sava baladnda, mm Dneyn'e kar tam
cepheden savaa girip onlar l bir ate arasna alarak kaleyi fethetmek. Essen bu plna
gre, Babilon kalesine sahip olmalar, Aynu ems'e Amr'dan daha nce gidip yerlemeleri ve
Nil nehrini kullanp mm Dneyn'e asker ve mhimmat takviyesi imkanna sahip olmalar,
Rumlara slm ordusu karsnda briz bir stnlk de salamaktayd. Ancak, Rumlarn deil,
160 Bkz. Butler, Msr. 191.
29
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
30/223
Amr'n hazrlad sava pln tutmu ve zaferi mslmanlar kazanarak mm Dneyn'i
fethetmilerdir.
Bu arada kale dnda yaplan sava mslmanlar kazandktan sonra, kaleye
snabilen az sayda kii ieriden kaplar kapatmlardr. Bu durumda Amr, kaleyi tekrar
muhsara etmitir. bn Abdilhakem'in bu konudaki rivayeti yledir; "... Amr kaleyi muhsara
ettikten sonra kalede bulunanlar, ondan, kendilerine on kadar adam gndermesini ve onlara
kalenin kapsn aacaklarn sylediler. Amr da bunu yapt. Grmelerden sonra Amr,
onlardan herbir adam bana bir dinar cizye koydu." Cbbe, bornuz, imme (=sark) ve birer
ift mest de kii bana konan vergiler arasndayd. Bu anlama yapldktan sonra onlar, kale
kaplarn aarakehri Amr'a teslim etmilerdir.161
Yukarda Nikiou papaz Jean'n kroniinden yaptmz alntda da "...Garnizonu
mahvolmu bu ehirden, geriye sadece, kaleye ekilip kaplarn kapatm olan yz insan
kalmt"162 denilmektedir.
Bu iki rivayetin yorumunu yapmadan nce, yine bn Abdilhakem tarafndan
nakledelip, Papaz Jean tarafndan da teyid edilen bir habere daha temas etmek istiyoruz. bn
Abdilhakem'in rivayetine gre, kalede bulunan Kbtlerden bir grup Amr'a gelmiler ve ondan
kylerine, ailelerinin yanna gitmek iin izin istemilerdir. Amr onlara izin verirken,
mslmanlarn kendilerine yaptklar mumeleden memnn kal p kalmadklarn sormu,
onlar da mslmanlardan sadece iyilik grdklerini, iyilikten baka bir mumele ile
karlamadklarn ifade etmilerdir.163
Nikiou papaz Jean da bu konuda yle demektedir: "... Daha sonra, az nce vku
bulmu olan byk katliamdan korkup panie kaplarak katlar. znt ve bezginlik iinde
Nikious'a teslim oldular."164
Bu haberlerin altnda, Rumlarn, mslmanlarla savamak zere veya savaan
rumlarn geri hizmetlerini grmek iin Nikious'tan mm Dneyn'e baz Kbtler'i
getirdiklerini dnebiliriz. Buna gre, kalede kalan yz kadar K bt, kale kapsnkapatm, ancak canlarn kurtarmak iin Amr ile pazarla girimi olabilirler. Papaz Jean,
her ne kadar, kalede kalanlarn ve Nikious'a dnenlerin Kbt olduklarn sylemiyorsa da, bn
Abdilhakem'in eserinde yer alan ve yukarda naklettiimiz haberin, kronikte bulunan
ifadelerle birbirlerine olan benzerlikleri bizi bu kanaate sevketmektedir.
161bn Abdilhakem,Fth, 59-60;Makriz,Htat. I. 293-294;bn Tariberd,Ncm, I, 8.162
Jean, Chronique, 12.163bn Abdilhakem,Fth, 60.164 Jean, Chronique, 12.
30
8/14/2019 Msr ve Kuzey Afrika'nn Mslmanlar Tarafndan Fethi
31/223
bn Abdilhakem'in naklettii anlamaya gelince, biz bu anlamann Rumlarla deil,
kalede bulunan Kbtlerle yapld kanaatindeyiz. Yine, bu anlamann, devamllk arzeden
bir anlama olmayp, sadece o an iin geerlilii olan bir anlama olduunu dnmekteyiz.
Esasen sava yoluyla fethedilen bir yerde bulunan herey ganimet statsne dhil olmakla,
burada ele geen btn mallar mslmanlarn olmutur. Ancak Amr'n, buradaki Kbtler'i,
Rumlar'dan ayr tutarak, kendilerine kale kapsn mslmanlara amalarna mukabil, zel bir
uygulama yaptn dnmekteyiz. Kald ki, K ptler'in ayrlmasndan sonra mm
Dneyn'de ok sayda insan kald da sylenemez.
Amr'n mm Dneyn'e geli tarihi, muhasara mddeti ve fetih tarihine dair
kaynaklarmzda bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak, daha nce fethedilen yerler ile Babilon
kalesinin muhasara mddeti ve fetih tarihi hakkndaki rivayet