e-ehristani Ensar Yaynlar
Giri
1 Yeryz Halknn Taksimine Dair
......................................................................................................
6 slm Frkalarn Saymada Esas Alnacak Ana lkenin Tesbiti
................................................ 6 3-
Mesele....................................................................................................................................................
6 nsanlar Arasnda Ortaya kan lk phe
....................................................................................
7 4-
Mesele....................................................................................................................................................
8 slm'da Ortaya kan lk phe
......................................................................................................
8 5-
Mesele...................................................................................................................................................11
Kitabmzn Belli Bir Hesap Yntemine Gre Dzenlenmesinin Nedeni
..............................11 Tm Dnya Halk Arasnda Din, nan,
Felsefe Ve Belirli Bir Gr Sahibi Olanlarn Yollar
..........................................................................................................................................................12
Mslmanlar, Ehli Kitap Ve Kitap Benzeri retilere Sahip Olanlar
...................................12
BRNC KTAP
..................................................................................................................................................12
DN SAHPLER
.................................................................................................................................................12
Mslmanlar
............................................................................................................................................12
1.
Fasl........................................................................................................................................................13
Mutezile
.....................................................................................................................................................13
1- Vskitte:
..............................................................................................................................................13
2- Hzetlitte:
...........................................................................................................................................14
3- Nazzmitte:
........................................................................................................................................15
4- Habttiyye Vehadstte:
.....................................................................................................................16
5- Biritte:
................................................................................................................................................17
6- Muammeritte:
....................................................................................................................................17
7- Mzdriyye (Veya
Murdbiyye):.................................................................................................18
8- Smmiyye:
.......................................................................................................................................18
9-
Himyte:...........................................................................................................................................18
10- Chziyye:
.........................................................................................................................................19
11- Hayytyye Ve Ka'biyye:
.............................................................................................................19
12- Cbbtte Ve Behemitte:
..........................................................................................................19
2- Fasl
.......................................................................................................................................................21
Cebriyye
....................................................................................................................................................21
1-
Cehmyte:............................................................................................................................................21
2- Neccriyye:
.........................................................................................................................................21
3- Darrarye:
............................................................................................................................................22
3- Fasl
.......................................................................................................................................................22
Sftiye
.......................................................................................................................................................22
1-
E'ariyye:.............................................................................................................................................22
2- Mebbhe:
.........................................................................................................................................25
3. Kerrmyye:
........................................................................................................................................26
4- Fasl
.......................................................................................................................................................27
Havric
(Haricler)..................................................................................................................................27
1- lk
muhakkime:.................................................................................................................................27
2- Ezrika:
................................................................................................................................................28
3- Necedt- Aziriyye:
..........................................................................................................................29
4- Beyhesyye:
........................................................................................................................................29
5-
Acride:................................................................................................................................................30
6. Se'libe:
...............................................................................................................................................30
7- bdiyye:
.............................................................................................................................................31
8- Sufryye-i Ziydiyye:
......................................................................................................................32
5- Fasl
.......................................................................................................................................................32
Mrcie
.........................................................................................................................................................32
1- Tnusitte:
............................................................................................................................................32
2- Ubetdtte:
...........................................................................................................................................32
3- Gassnitte:
.........................................................................................................................................32
4- Sevbntte:
.........................................................................................................................................33
5- Tmenitte:
..........................................................................................................................................33
6. Slihitte:
..............................................................................................................................................33
6- Fasl
.......................................................................................................................................................33
ia
................................................................................................................................................................34
1- Ketsnitte:
..........................................................................................................................................34
A- Mubtriyye:
........................................................................................................................................34
B- Himiyye:
..........................................................................................................................................34
C- Beyniyye:
..........................................................................................................................................35
D-
Bizmiyye:..........................................................................................................................................35
2- Zetditte:
...............................................................................................................................................35
A- Crdiyye:
..........................................................................................................................................36
B- Sleymniyye:
..................................................................................................................................36
C- Smihiyye Ve Betriyye:
...................................................................................................................37
3- mmtte:
............................................................................................................................................37
A- Bkriyye Ve Ca'feriyye:
................................................................................................................38
B- Nvsiyye:
..........................................................................................................................................38
C- Eftabiyye:
............................................................................................................................................38
D- umeytyye:
......................................................................................................................................38
E- Ismiliyye:
..........................................................................................................................................38
F- Mseviyye Ve Mufitzza:
...............................................................................................................39
G- Oniki mmnclk (sn Aeriyye):
...............................................................................................39
4- Gult:
....................................................................................................................................................40
A- Sebe'iyye:
...........................................................................................................................................40
B- Kmiliyye:
...........................................................................................................................................40
C- Albiyye:
.............................................................................................................................................40
D-
Muriyye:...........................................................................................................................................41
E- Mansuriyye:
........................................................................................................................................41
F- Hattbiyye:
.........................................................................................................................................41
G- Keyyliyye:
........................................................................................................................................42
H- Himiyye:
.........................................................................................................................................42
I- Nu'mniyye:
........................................................................................................................................43
J- Tnusiyye:
...........................................................................................................................................43
K- Nusayriyye ve Ishkyye:
.............................................................................................................43
5- smlitte:
............................................................................................................................................44
7- Fasl
.......................................................................................................................................................45
Fkh Ehli
....................................................................................................................................................45
A-ctihad
....................................................................................................................................................46
B-tihadn artlar Betir
...................................................................................................................46
Hatrlatma
.................................................................................................................................................48
Notlar
..........................................................................................................................................................48
2-
BAB..................................................................................................................................................................49
Dier Din Ve Mezhepler
.......................................................................................................................49
Ehl-i Kitab Ve
mmler.........................................................................................................................49
Yahudiler Ve Hristiyanlar
...................................................................................................................49
1- Fasl
.......................................................................................................................................................49
Yahudiler
...................................................................................................................................................49
1- Anniyye
..............................................................................................................................................50
2-
seviyye................................................................................................................................................51
3- Mukrebe Ve Yod'aniyye
...............................................................................................................51
4- Smire
..................................................................................................................................................51
Hristiyanlar
..............................................................................................................................................52
1- Melkniyye
..........................................................................................................................................52
2- Nestriyye
...........................................................................................................................................53
3- Yakbiyye
............................................................................................................................................53
3-BAB
...................................................................................................................................................................54
Ehl-i Kitap Olma htimali Bulunanlar
..............................................................................................54
Mecsler, Seneviler, Maneviyye Ve Dier Frkalar
...................................................................54
1- Fasl
.......................................................................................................................................................55
Mecsler
...................................................................................................................................................55
1- Geymersiyye
....................................................................................................................................55
2- Zervniyye
..........................................................................................................................................55
3- Zerdtiyye
.........................................................................................................................................55
Zerdt'n Temel lkelere Dair Gr
.........................................................................................56
2- Fasl
.......................................................................................................................................................57
Seneviyye
.................................................................................................................................................57
1- Mneviyye
...........................................................................................................................................57
2- Sfatlar
..................................................................................................................................................58
3- Mazdekiyye
.........................................................................................................................................58
4- Deysniyye
.........................................................................................................................................59
5- Merkiyniyye
......................................................................................................................................59
6- Keyneviyye, Symiyye Ve Tensuhiyye
.................................................................................59
Mecsiler'in Ate Tapnaklar
.............................................................................................................59
KNC
KTAP.....................................................................................................................................................60
BEER VE FELSEF MEZHEPLER
...............................................................................................................60
1-
Bab.........................................................................................................................................................60
Akl Ve Hev Ehli
....................................................................................................................................60
1- Fasl
.......................................................................................................................................................60
Sbiiler
.......................................................................................................................................................60
2- Fasl
.......................................................................................................................................................60
Rhniyt Ehli
.........................................................................................................................................61
A- Rhniyt Ehlinin Mezhebi
............................................................................................................61
i- z (Cevher) Olarak
...........................................................................................................................61
ii- Fiil
Olarak.............................................................................................................................................61
iii- Hal
Olarak...........................................................................................................................................61
B- Sbilerle Hanfler Arasndaki Mnazaralar
.............................................................................61
Byk Hermes'in Hikmetleri
..............................................................................................................69
3- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Gk Cisimleri Ve Putlara Tapanlar (Ashb- Heykil Ve Ashb- Ehas)
...........................70
1- Gk Cisimlerine Tapanlar
..............................................................................................................70
2- Putlara Tapanlar
...............................................................................................................................70
3- brahim Peygamber'in (Aleyhisselm) Gezegen Ve Putlara Tapanlarla
Mcdelesi
......................................................................................................................................................................70
4- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Hrnniyye.................................................................................................................................................70
1- Hirnniyye Cemaatinin Grleri
................................................................................................70
2- Tenash Ve Hulul Fikrinin Douu
.............................................................................................70
3- Hrnniyye'nin ddialar
..................................................................................................................70
2-
Bab.........................................................................................................................................................70
Filozoflar
....................................................................................................................................................70
1- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Yedi Bilge
..................................................................................................................................................70
1- Thales'in Grleri
...........................................................................................................................70
2- Anaksagoras'n Grleri
...............................................................................................................70
3- Anaksimenes'in Grleri
..............................................................................................................70
4- Empedokles'in Grleri
................................................................................................................70
5- Pitagoras'n Grleri
......................................................................................................................70
6- Sokratn Grleri
...........................................................................................................................70
7- Efltun- lh'nin Grleri
...........................................................................................................70
2- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Kaynak Konumundaki Bilgeler
..........................................................................................................70
1- Plutarkhos'un Grleri
..................................................................................................................70
2- Ksenofanes'in Grleri
.................................................................................................................70
3- Byk Zenon'un Grleri
............................................................................................................70
4- Demokritos Ve Taraftarlarnn Gr
.....................................................................................70
5- Akademya Filozoflar
.......................................................................................................................70
6- Bilge Herakles'in Grleri
............................................................................................................70
7- Epikr'n Grleri
..........................................................................................................................70
8- ir Solon'un Hikmetleri
................................................................................................................70
9- ir Homeros'un Hikmetleri
.........................................................................................................70
10- Hippokrates'in Hikmetleri
...........................................................................................................70
11- Demokritos'un Hikmetleri
...........................................................................................................70
12- klid'in Hikmetleri
.........................................................................................................................70
13- Batlamyus'un ( Ptolemius) Hikmetleri
...................................................................................70
14- Stoaclarn (Ehli Mazl, Revkyye) Hikmetleri
...................................................................70
3- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Ge Dnem Grek
Bilgeleri...................................................................................................................70
1- Aristo b. Nicomachus'un
Grleri.............................................................................................70
Birinci Mesele
...........................................................................................................................................70
kinci Mesele
............................................................................................................................................70
nc Mesele
........................................................................................................................................70
Drdnc Mesele
....................................................................................................................................70
Beinci Mesele
.........................................................................................................................................70
Altna
Mesele............................................................................................................................................70
Yedinci Mesele
.........................................................................................................................................70
Sekizinci
Mesele......................................................................................................................................70
Dokuzuncu Mesele
.................................................................................................................................70
Onuncu Mesele
........................................................................................................................................70
Onbirinci Mesele
.....................................................................................................................................70
Onikinci Mesele
.......................................................................................................................................70
Onnc Mesele
...................................................................................................................................70
Ondrdnc Mesele
...............................................................................................................................70
Onbeinci Mesele
....................................................................................................................................70
Onltnc Mesele
.....................................................................................................................................70
2- Byk skender'in Hikmetleri
......................................................................................................70
3- Kinik Diyojen'in Hikmetleri
...........................................................................................................70
4- Yunanl eyhin (Plotinus) Hikmetleri
........................................................................................70
5- Theofrastes'in Hikmetleri
..............................................................................................................70
6- Proklus'un Alemin Kdemiyle lgili phelen
..........................................................................70
7- Themistius'un Gr
.....................................................................................................................70
8- Afrodisias'h skender'in Grleri
..............................................................................................70
9- Porphirius'un Grleri
...................................................................................................................70
4- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Ge Dnem slam Filozoflar
..............................................................................................................70
1- bn Sina'nn Mantkla lgili Grleri
.........................................................................................70
Kyas; Esaslar, ekilleri Ve Sonular
............................................................................................70
artl Kyaslar
..........................................................................................................................................70
Kyas nermeleri Ve Burhann artlar
..........................................................................................70
On Kategori
..............................................................................................................................................70
2- bn Sina'nn lahiyatla lgili Grleri
.......................................................................................70
Birinci Mesele:
.........................................................................................................................................70
kinci Mesele:
..........................................................................................................................................70
nc
Mesele:.......................................................................................................................................70
Drdnc Mesele:
..................................................................................................................................70
Beinci Mesele:
.......................................................................................................................................70
Altnc Mesele:
.........................................................................................................................................70
Yedinci Mesele:
.......................................................................................................................................70
Sekizinci Mesele:
....................................................................................................................................70
Hareketler, Sebep Ve Gerekleri:
......................................................................................................70
Dokuzuncu Mesele:
...............................................................................................................................70
Onuncu Mesele:
......................................................................................................................................70
3- Tabiyt (Fizik) le lgili Grleri
...............................................................................................70
nc Makale
........................................................................................................................................70
Drdnc Makale
...................................................................................................................................70
Beinci Makale
.........................................................................................................................................70
Altnc Makale
..........................................................................................................................................70
3-
Bab.........................................................................................................................................................70
Cahilite Araplarnn nanlar
.............................................................................................................70
Kabe'nin (=Beyt-i Atk) Hkm
........................................................................................................70
Mabetler
.....................................................................................................................................................70
1- Fasl
.......................................................................................................................................................70
nkarc Araplar (=Mu'attile)
...............................................................................................................70
Araplarn pheleri
................................................................................................................................70
2- Fasl
.......................................................................................................................................................70
nanl Araplar (=Muhassle)
.............................................................................................................70
4-
Bab.........................................................................................................................................................70
Hintlilerin nanc Ve Grleri
............................................................................................................70
1- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Brahmanlar
...............................................................................................................................................70
A- Budistler
..............................................................................................................................................70
B- Meditasyoncular (Ashb- Fikre Ve Vehm)
.............................................................................70
C- Reenkarnasyoncular (Ashb- Tenash)
.................................................................................70
2- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Rhniyt Ehli
.........................................................................................................................................70
A- Bsneviyye
.........................................................................................................................................70
B- Bhdiyye
...........................................................................................................................................70
C- Kbeliyye
...........................................................................................................................................70
D- Bahdniyye
......................................................................................................................................70
3- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Gkcisimlerine Tapanlar
......................................................................................................................70
A- Gnee Tapanlar
..............................................................................................................................70
B- Aya Tapanlar
......................................................................................................................................70
4- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Putperestler
..............................................................................................................................................70
A- Mahkliyye
.......................................................................................................................................70
B- Barkashakiyye (Aaca Tapanlar)
...............................................................................................70
C- Dahldniyye
........................................................................................................................................70
D- Jalahakiyye (Suya Tapanlar)
.......................................................................................................70
E- Akniwtriyye (Atee Tapanlar)
....................................................................................................70
5- Fasl
.......................................................................................................................................................70
Hint Bilgeleri
............................................................................................................................................70
Brahmanan'n lmnden Sonra Hintlilerin Blnmesi
..........................................................70
skender Hindistan'da
..........................................................................................................................70
EBU'L-FETH MUHAMMED B. ABDULKERM EHRSTN slm dnyasnn tand
limlerin nde gelenlerinden birisidir. Yazd ve tercmesini elinizde
tuttuunuz el-Milel ve'n-Nihal adl eseri, ismini yaatan en nemli
almasdr. 469/1079 tarihinde memleketi ehristan'da dnyaya geldi.
Sonraki dnemde iyi tannmasna ramen ocukluk dnemi ve ailesi ile
alakal bilgimiz yoktur. Memleketinde Arap dili ve edebiyat, hesap,
mantk vs. gibi let ilimlerini rendikten sonra, asl slmi ilimleri
renmek iin ilm seyahatlere kt. lk olarak Nabur'a gitti. Burada dini
ilimler sahasnda kendini yetitirdi. Fkh ve usln, kelm, cedel usul
ve Uahiyyat felsefesi gibi ilimleri rendi. Buradan ayrld zaman artk
tannm biriydi. Harizm'e geti, orada tedris vazifesiyle megul oldu.
Hacca gitmek niyetiyle buradan ayrld. Hacc dn Badd'a urad. slm
dnyasnn tannm ilim merkezlerinden saylan Nizamiye Medresesinde yl
ders verdi. Seluklu Sultan Sencer'in veziri Ebul Kasm Muhammed'e
danmanlk yapmak zere Horasan'a geti. Bu hizmette 12 yl kadar kald.
EI-Mle ve'n-Nihal isimli eserini burada kaleme ald ve ad geen
vezire ithaf etti. Bu vazifeden azledikten sonra Tirmiz kentine
gitti. mrnn son yllarn memleketi ehristan'da geirdii anlalmaktadr.
Talebesi esSem'ni, onun 548/1153 yl aban aynda burada vefat ettiini
kaydetmektedir. Hayatn kaleme alanlar, onun yazd yirmi kadar
eserinden bahsederler. Eserlerinin banda elinizdeki tercmeyi
zikretmek gerekir. Bu eserde, vezirin istei zere Islami frkalar
tantm, bunlarn Snni izgiye muhalif ynlerini belirtmitir. O dnemdeki
felsefi almalar zikretmi, Sokrat, Eflatun, gibi Yunan filozoflarn
fikirlerinin ana hatlaryla zikretmitir. bn Sina gibi slm
filozoflarnn almalarna temas etmi, onlar fikirleriyle ksa ksa
tantmtr. slm dndaki dinlerden Yahudilik ve Hristiyanl anlatm,
sabiilik, haniflik, mecusilikten bahsetmi ve uzak dou Hint
dinlerine de temas ederek eserini bitirmitir. Tantt frka veya dinle
ilgi bilgileri bizzat kendi kaynaklarndan nakletmi, anlatmna kendi
yorumlarn katmamtr. Bu eserinin dnda Nihyetu'l-kdam fi lmi'l-Kelm
isimli bir kelm kitab ve bn Sina'nn eserlerinin slm ilahiyat
bahsindeki hatalarna kar bir reddiye mahiyetinde kaleme ald
el-Musara'a isimli bir almas daha vardr. Bunlarn dndaki almalarndan
imdilik haberdar deiliz. Giri Rahman ve Rahim Allah'n adyla...
Verdii tm nimetlere kreden kullarn hamd edi tarzyla, hand olsun
Allah'a. Lyk olduu vehile, tm gzel ve kutlu vgler O'nadr. Alah,
peygamberlerin sonuncusu,
rahmet peygamberi, seilmi Muham-med'i ve onun ehlini; tpk brahim
ve ehli gibi selam ve bereketiyle kuatsn. O yce ve vgye en layk
olandr. Allah Tel beni dnyadaki tm din mensuplarnn, eitli felsefe
ve kanaat sahiplerinin grlerini inceleyip bunlarn kaynaklarna
nmeye, en nemli fikirlerini ve mehur ynlerini renmeye muvaffak kld
zaman hepsinin bak alarn muhtasar bir eserde toplamay uygun grdm.
Umulur ki bu eserim, saduyu ile bakanlara ibret, ibret almak iin
bakanlara da bir saduyu rehberi olur. Asl konuya dalmadan u be
meseleyi ele almamz arttr: 1- Yeryzndeki insanlarn ksaca taksimi.
2- islm frkalarn saymada esas alnacak ana ilkenin tesbiti. 3-
insanlar arasnda beliren ilk phe, bu phenin kimden kaynakland ve
tervi edildii. 4- slm inancnda ortaya kan ilk phe, bu phenin kimden
kaynakland, nasl dalland ve tervi edildii. 5- Kitabmzn belli bir
hesap yntemine gre dzenlenmesinin nedeni. Yeryz Halknn Taksimine
Dair 1- Bir grup lim insanl, yaadklar yedi blgeye (iklm) gre taksim
etmi ve blge farkllklarnn ortaya kard ten ve dil ayrl ile bunlarn
dayand tabiat ve kiilik ayrmas zerinde durmutur. 2- Bir baka grup,
insanlar Dou, Bat, Gney, Kuzey olmak zere yaadklar blgelerin hangi
cihette olduuna bakarak drt ksma ayrm ve her blgenin payna den miza
ve rf farkll zerinde durmutur. 3- nc bir grup ise, insanlar mensup
olduklar milletlere gre ayrmtr. Onlar, byk millet olarak Araplar,
ranllar, Romallar ve Hintlileri saymlardr. Daha sonra bu milletleri
de ikiye ayrm; Araplarla Hintlilerin anlay bakmndan uyuarak,
varlklarn temel zellikleriyle ilgilendiklerini, mahiyet ve
hakikatlere gre hkm verdiklerini ve ruhan unsurlar ok kullandklarn
sylemilerdir. Romallarn ise ranllarla uyutuklarn ve varlklarn doal
ynlerini ortaya koymaya, keyfiyet ve kemmiyetlerine gre hkm vermeye
eilimli olduklarn, cismn unsurlar daha ok kullandklarn ifade
etmilerdir. 4- Bir baka topluluk ise insanlar gr ve mezheplerine
gre taksim etmitir ki, kitabmzn maksad ve mevzuu da budur. Salkl
bir taksime gre insanlk, din sahibi olanlar ile akl ve nevalarna
uyanlar eklinde ikiye ayrlr. Din sahipleri arasna genel olarak
Mecsler, Yahudiler, Hristiyanlar ve Mslmanlar girmektedir. Akt ve
nevalarna uyanlar arama ise filozoflar, maddeciler (dehrUer),
Sbler, yldzlara ve putlara tapanlarla Brahmanlar girer. Bunlarn
hepsi de kendi ilerinde eitli frkalara ayrlmlardr. Akl ve heva
ehlini grleri itibaryla belli bir say ile belirlemek mmkn deildir-
Din sahipleri, bilinenler nda belli sayda mezhep ve frka ile
snrldr. Buna gre Mecsler yetmi, Yahudiler yetmi bir, Hristiyanlar
yetmi iki, Mslmanlar da yetmi frkaya ayrlmlardr. Btn bu frkalar
arasnda kurtulua erecek olan ise tek bir frkadr. nk iki zt ddia kar
karya geldiinde hak bunlardan birinde yer alr. Tekabl kurallarna
gre kar karya gelen iki kaziyede mutlaka dorunun bir tarafta, yanln
da tekinde bulunmas gerekir. Aklla bilinen hususlarn dayand
metodlara gre herhangi bir konuda birbiriyle elien hasmlardan her
ikisinin de hak zere olmas imknszdr. Akl meselelerde hak, tek
olduuna gre btn meselelerde de tek bir frkann hak zere olmas
gerekir. Bu husus, akl yoluyla bilindii gibi nakille de teyit
edilmitir. Allah Tel buyurdu ki: "Yarattklarmzdan yle bir mmet var
ki hak ile yol bulur ve onunla hkmederler." (A'rf, 7/181) Allah
Resul (saliailhu aleyhi ve selkm) de yle buyurmutur: "mmetim yetmi
frkaya ayrlacaktr. Bunlardan sadece biri kurtulua erecek, dierleri
helak olacaktr." "Bu frka hangisidir?" diye sorulduunda ise yle
buyurdular: "Ehl-i Snnet ve'1-Cemaat'tir." "Ehli Snnet ve'1-Cemaat
kimlerdir?" diye sorulduunda ise yle cevap verdiler: "Halihazrda
benim ve ashabmn bulunduu yol zere olanlardr." (Hakm, Mstedrek, I.
218-219; bn Mace, Rten, 17)
Allah Resul (saliallhu aleyhi ve sellem) baka bir hadis-i
eriflerinde ise yle buyurmutur: "mmetimden bir topluluk Kyamet gnne
kadar hak zere durmaya devam eder."(Buhr, Ftisam, 10) Bir baka
hadis-i erifte ise yle buyurduu rivayet edilmektedir: "mmetim,
dallet zerinde birlemez." (Heyscm, MecmeuVZevaid, V, 218,219) slm
Frkalarn Saymada Esas Alnacak Ana lkenin Tesbiti Biliniz ki slam
frkalarnn belirlenmesi hakknda limlerin birok metodu vardr. Ancak
bunlar belli bir asl veya nassa ya da varlk hakknda bilgi veren
temel kurallardan herhangi birine dayal deildir. Mellifler, bu
frkalar tasnif ederken belli bir yntem zerinde ittifak
etmemilerdir. Bilindii zere herhangi bir meselede bir grle
dierlerinden ayrlan birinin mstakil bir fikir sahibi saylmas sz
konusu deildir. Aksi takdirde itikad grler, tasnif ve sayma tbi
tutulamayacak kadar ok olur; mesel, cevherlerin hkmleriyle ilgili
bir meselede farkl bir gr olan, mstakil itikad gr sahibi saylr.
yleyse, hakknda ihtilaf edildii zaman bu ihtilafn mstakil bir
itikad gr, sahibinin de mstakil fikir sahibi saylaca meselelere
dair bir "ana ilke"nin bulunmas gerekir. Kelamclardan herhangi
biri, byle bir ilke belirleme yoluna gitmemitir. slm frkalarm,
kendi yaklamlarna gre tasnif etmi, ounlukla da daha ncekileri takip
etmilerdir. Bu tasnifi yaparken istikrarl bir yasaya ve kalc bir
metoda dayanmamlardr. Bunlarn geneli, frkalarla ilgili
deerlendirmelerinde kolay yolu seerek drt temel asldan hareket
etmilerdir. Bu drt asl unlardr: a- Sfatlar ve sfatlarda tevhid
meselesi. Bu asln alt balnda yer alan ana konular unlardr: Ezel
sfatlar ki bunlar baz cemaatlar tarafndan kabul edilirken bazlar
tarafndan reddedilmektedir. Zt- lahfnin sfatlarnn aklamas. Fiil
sfatlarn aklamas. Allah Tel hakknda vacip, caiz ve imknsz olanlarn
belirlenmesi. Bu konularda E'ariye, Kerrmi-ye, Mcessime ve Mu'tezle
arasnda farkllklar sz konusudur. b- Kader ve kaderde adalet
meselesi. Bu da birtakm alt meselelere ayrlmaktadr. Kaza, kader,
cebr, kesb, hayr ve erri irde etme, makdur ve malm gibi. Bunlar,
baz ekoller tarafndan isbt edilirken bazlar tarafndan da
nefyedilmektedir. Bu mesele hakknda ihtilafa denler ise Kaderiye,
Neccriye, Cebriye, E'ariye ve Kerrmiye frkalardr. c- Va'd, va'd,
simler ve hkmler meselesi. Bu mesele de u alt balklara sahiptir:
man, tvbe, va'd, irca (erteleme), tekfir, tadll (saptrma). Bunlar,
baz cemaatlar tarafndan isbt edilirken bazlar tarafndan da
nef-yedilirler. Bu konuda ihtilafa den frkalar, Mrcie, Va'diyye,
Mu'tezle, E'ariye ve Kerrmiye'dir. d- Sem', akl, rislet ve imamet
meselesi. Bu mesele ise u konulara mildir: Tahsntakbh (hsn-kubuh
meselesi), salh-aslah (Allah'n kullar iin en uygun olan yaratma
mecburiyeti meselesi), lutf ve peygamberlikte ismet. mametin artlar
baz cemaatlara gre nas ile, bazlarna gre icm ile belirlenmitir.
mametin baka bir ahsa gemesi de bazlarna gre nas yoluyla, bazlarna
gre de icm yoluyla olur. Bu konuda ihtilafa den frkalar a, Hriciye,
Mu'tezle, Kerrmiye ve E'ariyc'dir. Bu meselelerden herhangi birinde
kendine ait bamsz bir gr olan her mamn bu gr mezhep, bu mezhepte
ona tbi olanlar da bir frka saylr. Bu temel meseleler dnda, bunlarn
alt balklarndan herhangi birinde dierlerinden farkl dnen limin gr
ise mezhep saylmaz. Dolaysyla o grte kendisine tbi olanlar da frka
tekil etmez. Byle bir lim, ana meselede uygun dt imamn mezhebi
kapsamnda saylr. Onun dier grleri de bal bana bir mezhep saylmayan
fer'iyta dahil edilir. Bu noktadan bakldnda mezheplerin sonsuz
sayda olmad ortaya kar. Temel ihtilaflara konu olan ana meseleler
belirlendii iin, mslman frkalarn taksimi de buna gre
yaplabilmektedir. Buna gre eitli ortak noktalarna ramen temel
meselelerde farkl dnen drt kelam mezhebi unlardr: A- Kaderiyye B-
Sfatiyye C- Haricler D- a
Bu frkalar, baz konularda ayn, baz konularda farkl grlere sahip
olmular ve her biri de birok dallara blnmtr. Yetmi frka, ite bu drt
ana frkann dallarndan olumaktadr. Kelam mezhepleriyle ilgili olarak
kitap telif eden limler, bunlarn tasnifinde u iki yolu
izlemilerdir: 1- ncelikle ihtilafa konu olan ana meseleler ortaya
konulmu ve bunlardan her biri hakknda farkl gr olan mezhep
sahipleri ve bunlarn frkalar zikredilmitir. 2- Mezhep sahipleri ve
frkalar sralandktan sonra bunlarn temel meseleler hakkndaki grleri
srayla zikredilmitir. Bu eserimizde izlenen usl ise ikincisidir. nk
kanaatimize gre, kelam mezheplerinin tasnifi bu ekilde daha salkl
ve hesap asndan daha uygun olmaktadr. Biz de her mezhebi, mezhep
sahiplerinin kendi kitaplarnda yazdklarna dayanarak nakledeceiz.
Bylelikle hibir kelam mezhebine bal kalmayacak, nyargl
davranmayacak, grlerini sahih ve fasit, hak veya btl olarak
nitelemeyeceiz. nk akl delillerin kvnmlarndaki hak klar ve btl
esintileri duru zihinlere gizli kalmayacaktr. Baar Allah Tel'dandr.
3- Mesele nsanlar Arasnda Ortaya kan lk phe Halk arasnda ortaya kan
lk phe, lanetli Iblis'in ortaya att phedir. Bu phenin kayna; nass
karsnda ahs gr ne srmesi, emir karsnda arzu ve hevay tercih etmesi
ve yaratld zn, Adem Peygamberin (sallallhu aleyhi ve selem) yaratld
zden daha stn olduuna inanmasyd. Iblis'in bu phesinden yedi phe
daha domu ve insanlarn zihinlerine yerlemitir. Bu pheler zaman
iinde bidat ve dallet ehlinin mezhepleri haline gelmitir. Szkonusu
pheler tahrif edilmi Tevrat ve drt ncil'de de yer almtr. Rivayete
gre gnahkr blis, Adem Peygambere secde etme emrine uymaynca
meleklerle arasnda bir mnazara yaanmt. blis, meleklere yle dedi:
"Kesinlikle kabul ediyorum ki Hak Tel benim de dier yaratlmlarn da
kh'dr. Kadir ve Alim'dir. Kudret ve irdesinden sul edilmez. Bir eyi
murd ettii zaman Ol der, o da oluverir: Bir eyi murad ettii zaman
O'nun emri ancak Ol! demesidir. Olur." Ancak O'nun hikmetinin
tecelli ekline ynelik birok soru mevcuttur." Bunun zerine melekler
yle dediler: "Bu sorular nelerdir ve ka tanedir?" blis yle karlk
verdi: "Bunlar yedi sorudan ibarettir. lk soru udur: Hak Tel beni
yaratmadan nce benden sdr olacak eyi bildii halde beni niin yaratt?
Yaratl hikmetim neydi? ikinci soru udur: rde ve dilemesi gerei beni
yaratt. taatimden kendisine bir yarar, masiyetimden de bir zarar
gelmedii halde niin kendisini bilmek ve itaat etmekle mkellef kld?
Bu mkellefiyetin hikmeti neydi? nc soru udur: Beni yaratp marifet
ve itaatiyle mkellef kld. Ben de bu mkellefiyetin gereini yaptm.
Peki daha sonra neden Adem'e (aieyhisselm) itaat ve secde ile emir
buyurdu? Bu mkellefiyet, marifet ve taatimi artrmayacakken bundaki
husus hikmeti neydi? Drdnc soru udur: Hak Tel beni yaratp genel ve
zel anlamda mkellef kldktan sonra ben Adem'e (afeyhisselm) secde
etmeyince niin lanetledi ve cennetten kard beni? Halbuki benim,
'Senden bakasna secde etmem!' demekten baka bir kabahatim olmamt.
Bunun hikmeti neydi? Beinci soru udur: Beni yaratp genel ve zel
anlamda mkellef kldktan ve itaatsizliimden dolay bana lanet ederek
cennetten kovmasndan sonra neden Adem'le irtibat kurmama imkn
verdi? Bu ekilde ikinci kez cennete girdim ve vesvese vererek onu
kandrdm. Yasak olan aatan yemesini saladm. Halbuki beni cennete
sokmasayd Adem oullar benden uzak durur ve cennette ebediyen
yaarlard. Byle yapmasnn hikmeti neydi? Altnc soru udur: Beni yaratp
genel ve zel anlamda mkellef kldktan ve lanetine muhatap ettikten
sonra cennete girmeme engel olmad. Dmanlk benimle Adem
arasnda iken neden beni onun ocuklarna da musallat kld? Ben
onlar grrken, onlar beni gremezler. Benim vesvese ve tuzaklarm
onlara tesir ederken onlarn g ve kuvvetleri beni etkileyemez. Peki
bundaki hikmet nedir? Yedinci soru ise udur: Hak Tel beni yaratp
mutlak ve mukayyed surette mkellef kld. Enirine itaat etmediimde
ise bana lanet ederek kovdu. Cennete girmek istediimde ise bana
izin verdi ve beni ona musallat etti. imi grdkten sonra beni
cennetten tekrar kard ve Adem oluna musallat etti. Peki O'ndan
mhlet istediimde neden bana mhlet verdi? O'na yle demitim:
'Diriltilecekleri gne kadar bana mhlet ver.' Buyurdu ki: 'Muhakkak
sen, belli vakte kadar mhlet verilmilerdensin.' (A'rf, 7/13) Eer
beni o an helak etmi olsayd, insanlar benden kurtulmu olur ve
yeryznde ktlk olmazd. Dnyann dirlik ve dzen zere kalmas ktlkle
dolup karmakark hale gelmesinden daha iyi deil midir? Bana mhlet
verilmesinin hikmeti nedir?" ncil srini yle demitir: "Bunun zerine
Hak Tel meleklere yle buyurdu: Ona deyin k: Senin ve btn
yaratlmlarn ilah olduuma dair tasdik ve teslimiyetinde samimi ve
drst deilsin. Eer yle olsaydn benim hakkmda 'Niin' diyerek hkm
yrtmezdin. Ben, O Allahm ki Ben'den baka ilah yoktur. Yaptmdan sul
edilmez. Yaratlmlarn yaptklar ise sorguya tbidir." Yukarda
zikrettiimiz hususlar Tevrat'ta mevcut olduu gibi ncil'de de aynen
yer almaktadr. Bu konuda bir sre dndkten sonra u gre vardk: yi
bilinmelidir ki Adem olu arasnda ortaya kan her trl phe ve kuku,
eytann saptrma ve vesveselerinden kaynaklanmaktadr. eytann pheleri
yedi tane olduu gibi, bidat ve dallet mezheplerinin belli bal
olanlar da yedi ana kolda toplanmtr. Dallet ve kfr ehlinin frkalar,
ne kadar ok da olsalar bu yedi pheden uzak kalamazlar. fadelerde ve
izlenen yollarda farkllk varsa, bu, tohum gib [birbirine benzer]
sapknlk trlerine nis-betle byledir. Hepsinin dayand nokta se, hakk
teslim ettikten sonra O'nun emrini inkr etmek ve nas karsnda nevaya
meyletmektir. Nuh (afeyhsselm), Hd (aleyhisselm), Salih
(aleyhisselm), brahim (aleyhisse-m), Lt (aleyhisselm), uayb
(aleyhisselm), Musa (aleyhisselm), sa (aleyhisselm) ve Allah Resul
(salkllfau aleyhi ve sellem) ile mcdele edenlerin hepsi de lanetli
ey-tann yolundan giderek trl phe ve tereddtler izhr etmilerdir.
Bunlarn ortak hedefi, yklenmek istenen mkellefiyetten syrlmak ve
eriat mbelli-lerinin getirdikleri emir ve yasaklar toptan inkr
etmekti. Nitekim onlarn syledikleri "Yoksa beer mi bize yol
gsterecek?" (Tegbn, 64/6) lafyla lanetli blis'in syledii "amurdan
yarattn bir varln nnde mi eileceim?" (sr, 17/60) laf arasnda hibir
fark yoktur. te ihtilaf ve kavgann koptuu nokta budur. Sz konusu
yol ayrm hakknda Kuran- Kerm'dc yle buy-rulmaktadr: "Hidayet
rehberi geldiinde insanlar iman etmekten alkoyan, 'Yoksa Allah bir
beeri mi peygamber gnderdi?' iddiasndan bakas deildir." (sr, 17/94)
Grld gibi insanlarn iman etmesini engelleyen temel etken bu
dncedir. Bu anlamda blis hakknda da ayn durum sz konusu olmutur:
"Sana emrettiimde secde etmene engel olan nedir? Dedi ki: Ben ondan
daha stnm. nk beni ateten, onu ise amurdan yarattn." (A'rf, 7/11)
blis'in soyundan gelen zrriyeti ise yle demilerdir: "Ben, zavall ve
nerdeyse konuamayan bu kimseden daha stn deil miyim?" (Zuhruf,
43/52) Ayn ekilde daha sonra yaayan inkarclarn sylediklerine
baktmzda ncekilere aynen uyduunu grrz: "Daha ncekiler de aynen
onlarn syledikleri gibi sylediler. Kalpleri benzemi tir." (Bakara,
2/118) "Daha nce yalanlam olduklarna elbette inanacak deillerdi."
(Ynus, 10/74) lk lanetli, akl yrtlmeyecek bir konuda akim
hakemliine bavurunca, Yaratann hkmn yaratlan, yaratlann hkmn de
Yaratan zerinde icra etmek kanlmaz oldu. Yaratann hkmn yaratlan
zerinde icra etmek, arlktr. Yaratlann hkmn yaratana icra etmek ise
byk bir yanltr. Birinci pheden doan mezhepler Hulliyye, Tenshiyye,
Mebbi-he ve birtakm ar Rafz frkalardr. kinci pheden Kaderiye,
Cebriye ve Mcessime mezhepleri ortaya kmtr. Bunlar Allah Tel'mn
sfatlan noktasnda hata etmi ve O'nu mahluktn sfatlaryla tavsif
etmilerdir.
Mu'tezile fiillerde tebih taraftar iken Mebbhe frkas sfatlarda
hullcdr. Bunlar gzlerinden herhangi biri kr olan frkalardr. "Bzim
iin hasen (y-gzel) olan Hak iin de hasen, bizim iin kabh (kt-irkin)
olan hak iin de kabhtir" diyen kimse, Allah Tel'y insanlara tebih
etmi olur. Allah Tel'mn halkn sfatlaryla tavsif edilmesi veya halkn
O'nun sfatlarndan biriyle tavsif edilmesi fikrine meyleden kimsenin
haktan itizl ettiine (ayrldna) hkmedilir. Kaderiye frkasnn asl, her
eyde illetin ardna dmektir. Bu, lanetlenmi blis'in de hareket
noktasdr. nk o, nce yaratln, sonra mkellefiyetin illetini, ardndan
Adem Peygamber'e (aleyhisselm) secde etmedeki yararn sorgulamtr.
Hriciye ite bu sorgulamadan domu ve bu frkann mensuplar Allah
Teal'dan baka hakem olmadn, insanlarn hakem olamayacaklarn iddia
etmilerdir. Onlarn bu iddialar ile lanetli blis'in "Balktan,
ilenebilen kara topraktan yarattn insana secde edemem" (Hicr/33) sz
arasnda hibir fark yoktur. Ksaca sylemek gerekirse emirlerin
maksatlarnn ardna den iki taraf da knanmtr. Mu'tezile mensuplar
tevhid konusunda arya kam, sfatlar nefye-derek ta'tl yan sfatlar
geersiz klma fikrine ulamlardr. Rfizlcr, nbvvet ve imamet
konularnda arya giderek hulul fikrine sapmlardr. Haricler, insan
irdesini iyice daraltarak, insanlarn hakemliini reddetme noktasna
varmlardr. Dikkatle dnld zaman sapkn frkalar arasnda grlen phelerin
hemen tamam, lanetli blis'in phelerinden kaynaklanm olup onun hile
ve tuzaklarndan domutur. Ahir zamanda vuku bulan phelerin tamam,
ilk devirde ortaya km phelerdir. Allah Tel da ite bu yzden yle
buyurmutur: "eytann admlarn izlemeyin. Muhakkak o, sizler iin ak
bir dmandr." (Bakara, 2/168) Allah Resul (sallaiMhu aleyhi ve
sellem) de mmetimizin sapkn frkalarndan her birini gemi mmetlerden
birine benzeterek yle buyurmutur: "Kaderiye bu mmetin Mecsileri,
Mebbihe Yahudileri, Rfiziler ise HirS tiyanlandir." (Hakm,
Mtistedrek, 1/159; Msned, 5/406; Tabern, Mucemu'sSair, 7/36) Her
mmetin pheleri, kendi zamanlarnda yaayan inkarc ve mnafklarn
phelerinden kaynaklann tr. Allah Resul (sallaflhu aleyhi ve sellem)
slm mmetinde ortaya kacak frkalar hakknda yle buyurmutur: "Szden
nceki mmetlerin yollarna girecek, onlar aynen ok tyleri gibi
birebir, ayn yere basan ayak izleri gibi takip edeceksiniz. yle k
keler deliine girseler, siz de gireceksiniz," (Buhr, stisam, 14;
Mslim, lim, 6; bn Mce, Fiten, 17; Msned, 2/327; Taber, Tefsir,
6/412) 4- Mesele slm'da Ortaya kan lk phe Bu balk altnda slm
mmeti'nde ortaya kan ilk phe, bu phenin kayna, kimler tarafndan
ortaya atld ve nasl dalland aklanacaktr. Daha nce de ifade ettiimiz
gibi son mmette ortaya kan pheler, insanolunun tarihinde ortaya kan
ilk phelerin aynsyd. Bundan hareketle unu rahatlkla syleyebiliriz
ki her peygamberin zamannda bu phelerin bir ksm veya tamam gndeme
getirilmitir. slm mmeti'nin ilk devrinde ortaya atlan pheler de
ncelikle Allah Resl'nn (saUallhy ve sellem) dneminde O'nun karsna
kan kfr ve ilhd ehli, zellikle de mnafklar tarafndan ortaya atlmtr.
Ayn gruplarn dier peygamberlere kar karken de benzer pheleri ne
srdklerini bilmemize ramen, g -en uzun zamandan dolay bunlar
unutulup gitmitir. Gayet aktr ki bu mmetin btn pheleri, Allah
Resl'nn (saal-fhu aleyhi ve sellem) devrinde yaayan mnafklardan
kaynaklanmtr. nk onlar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem)
emir ve yasaklarna rza gstermez, sorulmas sakncal konulan sorar,
tartlmayacak meseleleri haksz ekilde tartrlard. Bu balamda en gzel
rnek, ZH-Huvaysira et-Temm hadisidir. "Zi'1-Huvaysira etTemm ile
Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) arasnda yle bir konuma
gemiti: - Adil ol ey Muhammedi - Ben dil deilsem, kim dil
olabilir?
- Yaptn taksim, Allah rzas gzetilmemi bir taksimdir." (Buhr,
Menfcb, 25; Edeb, 95; Mslim, Zekt, 148; Msned, 219) Grld zere bu
sz, Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) aka kar k ifade
ediyordu. Hak mama kar kan biri slm toplumu dnda saylyorsa, Allah
Resl'ne {saliallhu aleyhi ve sellem) kar kan kimsenin durumu, as
karsnda hevya sarlma ve akl kyasa bavurarak emre isyan etme
konusunda en ak rnek deil midir? Nitekim Allah Resul (sallallhu
aleyhi ve sellem) bu adam hakknda yle buyurmutur; "Bu adamn
soyundan yle bir topluluk treyecektir ki okun yaydan frlayp kmas
gibi dinden kacaklardr." (Buhr, Tevhid, 23; Enbiy, 6; Mslim, Zekt,
142; Eb Davud, Snnet, 28) Uhud savanda mnafklardan bir grubun
yaptklar da u ayet-i kerimede anlatlmaktadr: Dediler ki: Bu ite
bizim bir fikrimiz var m? Bu ite bizim fikri-Jz alnsayd, burada
ldrlmezdikP (Ai-i mrn, 3/154) "Onlar yanmzda yalard, lmez ve
idrlmezlerdi." (Al-i mrn, 3/156) Btn bu ifadeler, e (insanolunun
kendi kaderini tayin edecei) fikrini ileri srmek- nedir? Mriklerden
bir topluluk ise yle demitir: "Eer Allah dilemi olsayd O'ndan
bakasna tapmazdk." (Nahl/34) Baka bir topluluk ise yle demitir:
"Dilese Allah'n yemek verecei kimseleri biz mi besleyelim?" (Yasta,
36/47) Baka bir topluluk ise Allah Tel'nn celli zerindeki dnceleri
ve fiilleriyle ilgili tasarruflarndan hareketle O'nun zt hakknda
mcdeleye girdikleri iin bundan men edilerek tehdit edilmilerdir:
"Onlar pek kuvvetli olan Allah hakknda ekiirken O, yldrmlar gnderir
de onlarla dilediini arpar." (Ra'd, 13/13) Btn bunlar, Allah
Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sdlem) btn gc, kudreti ve evketiyle
yaad devirde ortaya atlm phelerdir. Mnafklar O'nun devrinde hile ve
tuzaklarn kurmaya devam etmi, mslnan olduklarn syleyip kfrlerini
gizlemeye almlardr. Ancak Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve selkm)
att her admda O'na kar karak ve kararlar hakknda kukular dourarak
tirazlarn srdrmlerdir. Yaptklar bu tirazlar, o gnlerde tohum hkmnde
iken zaman iinde yeererek meyvelerini vermeye balamtr. Allah
Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastal ve vefat srasnda yaanan
ihtilaflar se tihad ihtilaflar olarak nitelenmitir. Bunlar, daha ok
er5! grevlerin yerine getirilmesi ve dinin yaatlmasyla ilgili
endielere dayanmaktadr. Reslullah'n (sallallhu aleyhi ve selkm)
hastal esnasnda yaanan birinci ihtilaf, mam Buhar Abdullah b.
Abbas'm rivayetiyle ylece aktarr: "Reslullah'n (salialihu aleyhi ve
seilem) vefatyla sonulanan hastal iddetlendiinde; 'Bana kalem ve kt
getirin, benden sonra sapmamanz iin size bir yaz yazaym.' buyurdu.
mer (radyallahu anh): 'Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve seilem)
hastaln zdrab galebe almtr, bize Allah'n kitab yeter." dedi. Bunun
zerine laf oald, Hz. Peygamber: 'ekilin yanmdan, benim yanmda ekime
olmaz!' buyurdu. Bizimle Reslullah'n (sallallhu aleyhi ve seilem)
yazs arasna giren felaket ne kadar bykt." (Abdurrezzak, Musannaf,
5/439; bn Sa'd, Tebakat, 2/244; msned, 1/325) Allah Resl'nn
(sallallhu aleyhi ve seilem) hastal esnasnda yaanan ikinci ihtilaf
udur: Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) hasta deinde iken
yle buyurmutu: "sme'nin ordusunu donatn. Geri kalana Allah lanet
etsin!" (Vakid, Megz, 3/1119; bn Sa'd, Tabakat, 2/190) Bunun zerine
bir topluluk yle dedi: "O'nun emrini yerine getirmemiz gerekir. sme
(radyallahu anh) da Medine'den kt." (bn Him, EsSiret'n-Nebeviyye,
4/218, 224) Br baka topluluk ise yle dedi: "Allah Resl'nn
(sallallhu aleyhi ve seilem) hastal iyice arlat. O'ndan ayrlmak
bize zor geliyor. Durum byle olduu iin i bir sonuca ulancaya kadar
sabredelim." Bu iki ihtilaf zikretmemizin nedeni, muhaliflerin, bu
gr farkllnn din esaslardaki ihtilaflar zerinde etkin olduklarn dnme
ihtimalleridir. Oysa iin asl byle deildir. Her iki ihtilafta da
endie edilen husus, kalplerin hzne boulmas halinde bile din
emirlerin yerine getirilmesi ve tutuabilecek fitne ateinin batan
sndrlmesidir. nc htilafa gelince, Allah Resul (sallallhu aleyhi ve
seilem) vefat ettiinde mer (radiyaUahu anh) yle demiti: "Hz.
Muhammed (sallallhu aleyhi ve
seilem) lmedi. Hz. sa (aleyhisselm) gb ge ekildi. Onun ldn
syleyeni bu klcmla katlederim!" Buna karlk Ebu Bekir (radyallahu
anh) yle ded:" Her kim Hz. Muhammed'e ibadet ediyorsa, iyi bilsin d
O vefat etti. Her kim de Hz. Muhammed'n Rabbne badet ediyorsa
bilsin k, O lmez ve asla fena bulmaz!" Sonra: "Muhammed ancak bir
peygamberdir. O'ndan nce de peygamberler gelip gemitir. Eer lr veya
ldr-lrse topuklarnzn stnde gerisin geri m dneceksiniz? Topuklarnn
stnde geri dnenler Allah'a asla zarar veremeyecektir. Allah
kredenle-ri dllendirecektir." (Ai-i mrn, 3/143) ayet-i kerimesini
okudu. (bn Hiam, es-Siret'n-Nebeviyye, 4/227228) Halk bu ayet-i
kerimeyi iittii zaman Ebu Bekir'in (radyallahu anh) szne uyup
mer'in (radyaliahu anh) szn terkett. mer (radyallahu anh) yle dedi:
"O'nun vefat beni yle hayret ve dehete drmt ki, Ebu Bekir
(radyallahu anh) okumazdan nce bu ayeti sanki hi itmemi gibi
oldum." (bn Sa'd, Tabakat, 2/268) Drdnc ihtilaf, Allah Resl'nn
(sallallhu aleyhi ve seilem) defin yeri konusunda yaand.
Muhacirler, Fahr-i Alem'in (sallallhu aleyhi ve sellem) doum yeri
ve aile yurdu diyerek naam Mekke'ye gtrmek istediler. i-nsar ise,
hicret ve zafer yurdudur diyerek Medine'ye defnetmek istedi.
Sahabeden bir baka topluluk ise, Kuds peygamberlerin mezarl ve onun
da miraca kt yerdir diyerek oraya defnetmek istediler. En sonunda
"Peygamberler, ldkleri yere defnedilirler" (bn Mace, Ceniz, 65,
Msned, 1/7) hadisine ulaarak Medine'de defnedilmesi zerinde fikir
birliine vardlar. Beinci ihtilaf, imamet (hilfet) konusunda
yaanmtr. mmet arasnda yaanan en byk ihtilaf, imamet konusunda
olmutur. slm tarihinde, imamet meselesinde olduu kadar baka hibir
din meselede kllar ekilmemitir. Ancak Asr- Sadet'te yaanan ihtilaf,
Hak Tel'nn ltfuyla kan dklmeden zlmtr. mamet konusunda muhacirlerle
ensr arasnda fikir ayrl domutu. Ensr muhacirlere, "Sizden bir emr,
bizden bir emir olsun" dediler ve kendi emirleri olarak da Sa'd b.
Ubde el-Ensrfyi (radyaliahu anh) setiler. Ebu Bekir ve mer
(radyaliahu anl) duruma hemen mdhale ederek Ben Side'nin avlusunda
onlarla konutular. mer (radyallahu anh) bu olay yle anlatmtr:
"Yolda gzel bir konuma yapmak iin kendi kendime cmleler kuruyordum.
Konumak istediim zaman Ebu Bekir (radyallahu anh) araya girerek
'Sen dur ey mer!' dedi. Ardndan Allah Tel'ya hamd senada bulundu.
Sylemeyi tasarladklarm sanki gayb biliyormu gibi o sylemeye balad.
Ensr konumaya balamadan ben elimi uzatarak Ebu Bekir'e (radyallahu
anh) biat ettim. Bunun zerine onlar da biat etmeye baladlar, fitne
atei de bu ekilde tutumadan snm oldu. Ebu Bekir'e (radyallahu anh)
biat, Allah Tel'nn mslmanlar errinden muhafaza buyurduu bir
emrivaki olmutu. Bundan sonra her kim bu ekilde biat ederse
ldrlmesi gerekir. Mslmanlardan her kim, meverette bulunmakszn bir
adama biat ederse, her ikisinin de katledilmesi gerekir." Ensar
(radyallahu anh), Allah RcsKfnn (sallallhu aleyhi ve sellem)
"mamlar Kurey'tendir" (Msned, 4/421,3/183; Hkim, Mstedrek, 4/85)
hadisini iittiklerinde nceki ddialarndan vazgemilerdir. Ben
Sakfe'nin avlusundaki bu biatin ardndan mescidde yaplan biat,
nsanlarn arzu ve istekleriyle gereklemi ve Him oullarndan bir
topluluk ile Emevler'den Eb Sfyn dnda herkes akn akn mescide koarak
Ebu Bekir'e (radyallahu anh) biat etmilerdir. Al b. Eb Tlib
(radyallahu anh) ise, Allah Rcsl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem)
emri gerei O'nun defin ilemleriyle ve mezar banda beklemekle
emrolunduu in mesciddeki batta bulunamamtr. Altnc ihtilaf: Bu
ihtilaf Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) miras ve Fedek
arazisi konusunda yaanmtr. Vefatndan sonra Etma (radyallahu anh)
babasnn mirasm talep etmi, birtakm arazilerin mlkiyetini ddia
etmiti. Ebu Bekir (radyallahu anh) Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi
ve sellem) "Biz peygamberler topluluu miras brakmayz" (Msned,
2/463; Hkim, Mstedrek, 4/342; Bezzar, 5/81) buyruunu okuyarak bu
talepleri geri evirmitir. Yedinci htilaf: Zekat vermeyi
reddedenlerle savama konusunda yasand. Sahabeden bir topluluk
onlarla sava edilebileceini, bunun caiz hatta farz olduunu
savunurken bir ksm ise buna kar kt. mer (radyallahu anh) onlarla
savalmamas gerektiini dnyordu. Ebu Bekir (radyallahu anh) ise ilk
gr tercih ederek yle yemin etti: "Allah'a yemin ederim ki Allah
Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) veriyor olduklar bir yular
bile vermek istemeseler onlarla yine savarm." (Ali el-Mttak,
Kenzu'l-Ummal,
3/301) Zekat vermeyenlerle yaplan savaa bizzat katld. Btn sahabe
de kendisine tbi oldular ve o kabilelerden zorla zekat aldlar. mer
(radyallahu anh), kendi itihad gerei savaa kar kt iin hilfeti
dneminde onlarn esirlerini ve el konulan mallarn iade etmitir.
Sekizinci ihtilaf: Ebu Bekir'in (radyallahu anh) vefat srasnda
imameti mer'e (radyallahu anh) brakmasnda yaand. Sahabeden bazlar,
Ebu Bekir'e (radyallahu anh) "Kat ve sert birini bamza hkmrn kldn!"
diye serzenite bulundular. Bunun zerine Ebu Bekir (radyailahu anh)
yle dedi: "Kyamet gn Rabbimin huzuruna ktm zaman muhakkak yle
diyeceim: 'En hayrllarn balarna geirdim.'" Bu sz zerine ihtilaf son
buldu. Ebu Bekir (radyallahu anh) ile mer'in (radyallahu anh)
hilfetleri dneminde birok ihtilaf yaanmtr. Dedenin miras pay,
kardelerin miraslar, kelale (Babasz, ocuksuz lenlerin miras),
parmaklarn diyeti, dilerin diyeti ve hakknda nas bulunmayan birtakm
sulara uygulanacak had cezalar bu ihtilaflardan bazlardr. Bu dnemde
yaanan en mhim olaylar ise, Romallarla ve ranllarla yaplan savalar,
yeni fetihler ve bunlar sonucu toplanan ganimetlerdeki attr. Alnan
kararlarn hepsi Halife mer'den (radyallahu anh) kyor ve slm daveti
giderek geniliyor, mslmanlarm iktidar gleniyordu. Mslman Araplar sz
sahibi olurken ran hkimiyeti eriyordu. Dokuzuncu htilaf: ura ile
ilgili hususlarda yaand. ura konusunda nce ihtilaf edildi. Daha
sonra Osman'a (radyallahu anh) biat edilmesi noktasnda fikir birlii
ettiler. Bu ittifakla iler yoluna girdi ve davet onun dneminde de
srd. Fetihler giderek artarken hazine tkabasa doldu. Osman
(radyallahu anh) halka stn bir ahlak ile muamelede bulundu. Eli ak
davrand. Ancak akrabalar olan Emevler birok tehlikeli ve hatal
ilere giritiler. Yaptklar hakszlklar ona mledilir oldu. ounluu Emev
kaynakl birok ihtilaf ve kargaa yaand. Osman (radyatlahu anh)
dneminde ilenen hatalarn ilki, Allah Resul (sallallhu aleyhi ve
sellem) tarafndan kovulmu olan Hakem b. Umeyye'nin Medine'ye dnne
izin verilmesidir. Bu ahs, hilfetleri dneminde Ebu Bekir
(radyaliahu anh) ve mer'den (radyallahu anh) de yardm talep etmi,
ancak istei her defasnda geri evrilmiti. Hatta mer (radyallahu anh)
onu, Yemen'de kald yerden 40 fersah (yaklak 200 km) teye srdrmt.
Osman (radyallahu anl) tarafndan alnan ve halk katnda beenilmeyen
ikinci karar, Ebu Zerr'in (radyallahu anh) Rebeze'ye srlmesiydi.
Bir dier karar, kzn Mervan b. Hakem'le evlendirmesi ve Afrika'dan
gelen ganimetlerin bete birini (yaklak 200.000 altn) ona
vermesiydi. Osman (radyallahu anh) tarafndan alnan ve halkn fkesini
eken bir dier karar ise, Allah Resul (saMLhu aleyhi ve sellem)
tarafndan kan helal edilmi olan Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'i
barndrmas ve Msr valisi olarak grevlendirmesiydi. Abdullah b. mir'i
Basra valiliine getirmesi de Osman'n (radyallahu anh) hatal
kararlarndan biri olmu ve bu ahs birok kargaa kmasna neden olmutur.
Bu ve benzeri birok karar, halkn Osman'dan (radyallahu anh)
soumasna yol amt. Onun ordu komutanlar u ztlard: am valisi Muviye
b. Eb Sfyn (radyallahu anh), Kfe valisi Sa'd b. Eb Vakks
(radyallahu anh), onun haletleri Veld b. Ukbe ve Sad b. el-s, Basra
valisi Abdullah b. Amir, Msr valisi Abdullah b. Sa'd b. Eb erh. Bu
valilerin hepsi de sonunda onu tek bana brakm ve kaderin ac
tecellisi yaanmtr. Osman (radyallahu anh) evinde haksz yere
katledilmi ve bundan sonra bir daha asla snmeyecek olan fitne atei
yanmaya balamtr. Onuncu htilaf: Youn bir fikir ayrl sreci yaandktan
sonra ittifakla imamet makamna getirilen Ali (radyallahu anh)
zamannda meydana geldi. lk olarak Talha (radyallahu anl) ve Zbeyr
(radyaflahu anh) onun imametini tanmayarak Mekke'ye gittiler.
Ardndan Aie (radyallahu anh) Basra'ya gitti. ok gemeden onunla
savatlar. Cemel Sava olarak bilinen bu savatan sonra rc ederek tvbe
ettiler. Ali (radyallahu anh) onlara bir hususu hatrlattnda bundan
ders kartarak geri adm attlar. Ancak Zbeyr (radyallahu anh) sava
meydanndan ayrld srada bni Crmz adnda biri tarafndan okla vurularak
ehit edildi. Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Ibni
Safiyye'nin olunu ldrene cehennemi mjdeleyin" (Hkim, Mscedrck,
3/414; Kurtub,
Tefsir, 16/267) buyruu gerei bu adam cehennemliktir. Talha
(radyallahu anh) da, savatan ekildii srada Mervn b. Hakem tarafndan
atlan bir okla vurulmu ve orackta lmtr. ie (radyallahu anh) ise,
yaptndan dolay sorumlu tutulmu ve o da geri adm atarak tvbe
etmitir. Sonunda sadece Ali (radyallahu anh) ile Muaviye
(radyallahu anh) arasndaki ihtilaf baki kalmtr. Ali (radyallahu
anh) Sffn'de onunla savam ve bu sava srasnda Haricler ortaya kmtr.
Hakem olay da bu savan ardndan yaanm ve Amr b. s'n Ebu Musa
el-E'ar'nin yanndan ayrlmasyla birlikte bu byk ihtilaf devam edip
gitmitir. Ali (radyallahu anh) ile urt (ncfslerini Allah'n kulluuna
satanlar) olarak adlandrlan Haricler arasndaki fikir ayrl
Nehravan'da savaa dnmtr. Orada Ali (radyallahu anh) ile Haricler
arasnda ak bir sava olmutur. Onun dneminde ayaklanan Hariclere rnek
olarak E'as b. Kays, Mesd b. el-Fedek ve Zeyd b. Husayn et-T'
gibileri gsterilebilir. Yine onun devrinde Abdullah b. Sebe ve
taraftarlar gibi Ali hakknda arya kaan gult gruplar ortaya kmtr.
Bidat ve dallet, bu iki frkadan zuhur etmitir. Bylelikle Allah
Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) Ali (radyallahu anh) hakkndaki
u buyruunun doruluu da tecelli etmitir: "Seninle ilgili olarak iki
topluluk helak olacaktr: Seni sevip arya kaan; senden nefret edip
Uzaklaan." (Beyhak, Snen-i Kbr, 5/137 (8488) Ali'den (radyaJlahu
anh) sonra ihtilaf iki ksma ayrld. Bunlarn ilki imamet konusunda,
ikincisi de itikd esaslar (usl) konusunda grld. mamet konusundaki
htilaf farkl ki gre dayanr: a- mamet ittifak ve seimle belirlenir.
b- mamet nas ve tayin ile belirlenir. mametin fikir birlii ve
seimle belirlendiini syleyenler -ki bunlar Ehl-i Snnet ve Cemaat'i
olutururlar- yle demilerdir; mmetin tamam veya slihlerinden bir
topluluk her kimin zerinde fikir birlii ederlerse o kimse imam
(halife) olur. Bunun imameti, ya mutlak, ya da Kureyli olmas artna
bal olur. Bir baka toplulua gre ise Himlerden olmas arttr. Bunun
dnda ileride aklayacamz baka artlar da sz konusudur. lk grte
olanlar Muviye ve ocuklarnn, onlarn ardndan da Mervn ve oullarnn
imametini geerli saymlardr. Haricler her dnemde, ilerinden birinin
imameti zerinde ittifak etmilerdir. Tek artlar, inanlarna bal
kalmas ve muamelelerinde cri olan adalet esaslarna bal kalmasyd.
Aksi halde biatlarm geri eker ve o kiiyi imametten uzaklatrrlard.
mametin nas ile sabit olduunu syleyenler ise Ali (radyallahu anh)
sonras hakknda ihtilaf etmilerdir. Bazlarna gre Ali (radyallahu
anh) olu Muhammed b. Hanefiyye'yi nas ile belirlemitir. Bu gr
Keysniye frkasna aittir. Bunlar da Muhammed b. Hanefyye sonrasnda
ihtilafa dmlerdir. Kimilerine gre o lmemitr ve yeryzne dnerek her
taraf adaletle dolduracaktr. Kimilerine gre ise o lmtr ve onun
arkasndan imamet olu Ebu Him'e gemitir. Keysniyye deiik frkalara
blnmtr. Bu frkalardan bazlarna gre imamet Ebu Him'in soyunda devam
etmekte ve imametin intikli vasiyet yoluyla olmaktadr. Bazlarna gre
ise imamet bakalarna gemitir. Bu bakalarnn kimler olduu noktasnda
da ihtilaf edilmitir. Kimilerine gre o, Beyn b. Sem'n en-Nchd iken,
kimilerine gre de Ali b. Abdullah b. Abbs'tr. Bunlar dnda Abdullah
b. Harb el-Kind, Abdullah b, Muviye b. Abdullah b. Ca'fer b. Eb
Tlib olduunu syleyenler de olmutur. Bu frkalarn hepsi de dnin, bir
adama itaat etmekten ibaret olduunu syleyip er' hkmleri belli
ahslara gre tevil ederler. Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imameti
hakknda nas bulunmadn sovleyenler se, nassn Hasan (radyallahu anh)
ve Hseyin (radyallahu anh) hakknda sz konusu olduunu iddia
etmilerdir. Bu mezhepte olanlar yle demilerdir; Hasan (radyallahu
anh) ve Hseyin (radyalfahu anh) dnda imametin sabit olduu baka
kardeler yoktur. Bilhare bu mezhebin mensuplar da ihtilaf etmi ve
bazlar imametin Hasan'n (radyallahu anh) ocuklarnda devam ettiini,
ondan olu Hasan'a, ondan da olu Abdullah'a getiini sylemilerdir. Bu
grte olanlar, ayn zamanda mam Muhammedln dneceine inananlardr.
Bazlar ise imametin Hseyin'in (radyallahu anh) ardndan olu Ali b.
Hseyin Zeynelbidn'e getiini ifade etmilerdir. Ondan sonraki imamlar
hakknda
ise ihtilaf etmilerdir. Zeydiye, onun peinden olu Zeyd'in imam
olduunu sylemitir. Bu grte olanlara gre hurc eden her Fatm lim,
zhid, cesur, cmert ve tbi olunmas vacip olan bir imamdr. Bunlar
imametin Hasan'n ocuklarna gemesini caiz grmlerdir. Bilahare
bunlardan bazlar bundan vazgeerek mam Muhammed'in dneceini iddia
etmilerdir. Bazlar ise daha ileri giderek yukardaki sfatlara sahip
olan her kimsenin, her devirde imam olabileceini sylemilerdir.
Bunlarn mezhepleri ileride daha ayrntl olarak aklanacaktr. mmiye
mezhebine gelince, bunlar Muhammed b. Ali el-Bkr'n nas ile
imametini iddia etmilerdir. mamet onun ardndan vasiyet yoluyla olu
Ca'fer b. Muhammed es-Sdk'a gemitir. Daha sonra kimin imam olduu
noktasnda ise ihtilaf etmilerdir. Bu noktada nas ile belirlendii
sylenen be isimden sz edilmektedir: Muhammed, smail, Abdullah, Masa
ve Ali. Bunlardan Muhammed'in imametini savunanlar Ammriyye,
smail'in imametini savunup onun lmediini ileri srenler Mbrekiyye,
bunlarn arasnda smail'in tekrar dneceini syleyip nas yoluyla
babadan oula geerek gnmze kadar geldiini iddia edenler Ismaliyye
adn tar. Abdullah el-Eftah'n imam olduunu syleyip ocuksuz ld in
dneceine inananlar da vardr. Bir baka topluluk ise Musa'nn nas ile
imam klndn sylemitir. Rivayete gre babas yle demitir: 'Yedinciniz
kim olacaktr. O da Tevrat sahibinin adadr.' Bilhare onun imametini
savunanlar da fikir ayrlna dmlerdir. Kimileri imameti onunla
snrlayp bir gn dneceine inanrken kimileri lm konusunda tereddt
etmitir. Bu son gr, Memtriyye frkasna aittir. Kimilerine gre ise
mam Musa lm, onun ardndan olu Ali b. Musa er-Rza imam olmutur.
Bunlara Kat'iyye denilmitir. Ancak bunlar da daha sonraki ocuklar
hakknda ihtilafa dmlerdir. sn Aeriyye yani Onki imamclar ise mameti
Ali Rza'da, ardndan olu Muhammed'de, ardndan olu Ali'de, ardndan
olu Hasan'da daha sonra da on ikinci imam ve kim-i muntazar olan
Muhammed'de vki grmlerdir. Bu mezheptekilere gre mam Muhammed lmemi
olup geri dnecek ve zulmle dolmu olan dnyay adaletle dolduracaktr.
Bakalar ise imameti Hasan el-Askcrfde grmlerdir. Ardndan kardei
Cafer'in imameti zerinde durmulardr. Onun lm konusunda tereddt
etmilerdir. Ksaca sylemek gerekirse bunlarn da imamet konusunda
saysz gr ve htilaflar sz konusudur. mametin birilerinde durduu,
birilerinin ldkten sonra dnecei, bazlarn gaip olular ve bir sre
sonra dnecekleri gibi grler bunlardan bazlardr. mamet konusundaki
ihtilaflar ana hatlaryla bunlardr. Mezhepler blmnde bunlarn
tafsilatna inilecektir. Usl konusundaki ihtilaflara gelince, Sahabe
dneminin sonlarnda Ma'bed el-Chen, Gayln ed-Dmck ve Yunus
el-Esvrfnin bdat-laryla ortaya kmtr. Bu bdatlar, kader fikri, hayr
ve errin kadere dayandrlmasnn reddi gibi hususlar zerinde
younlayordu. Hasan el-Basr'nn rencisi olan Vsl b. At el-Gazzl bu
bidatleri daha da gelitirmitir. Vsl'n rencisi Amr b. Ubeyd, kader
konusunda hocasnn fikirlerini biraz daha ileri gtrmtr. Amr b.
Ubeyd, Emevler dneminde Yezd en-Nks'n taraftarlar arasnda
yeralyordu. Daha sonra Mansr ile dost olmu ve onun imametini
savunmutu. Mansr bir gn Amr' verek yle demitir: "Tohumu btn
insanlara satm, Amr b. Ubeyd dnda onu toplayan olmad." Hricler'den
Valdiyye ve Ccbriyye'den Mrcie ilk ortaya kan frkalardandr.
Kaderiyye frkasnn bidati, ilk olarak Hasan el-Basr (radyallahu anh)
dneminde ortaya kmtr. Vsl, byk gnah ileyenin (mrtekib-ika i iki
makam arasnda bir makamda (el-menziletu beyne'l-menzile-hujunduunu
syleyerek hocasna kar km ve Hasan'n ders likasndan ayrlmtr
(i'tizl). Bu ayrlma eyleminden dolay Vsl ve kadalar Mu'tezile
(Ayrlanlar) olarak adlandrlmtr. Ehl-i Beyt'ten 7 \ b Ali de Vsl'n
rencilerindendir. Usl konusunda ona tbi olan Zeyd in taraftarlarnn
oluturduu Zeydiyye frkas itikd bakmndan Mutezildir. Usl, teberr ve
velayet konularnda atalarnn mezhebini ter-kectii iin Kfeli bir
topluluk kendisini reddetmi (rafz) ve bu nedenle de Rfzler (ranza)
olarak anlmlardr. Mu'tezile'nin ileri gelenleri geen zaman iinde
Yunan felsefesinin byk beyinlerinin Memn dnemine kadar tercme
edilmi kitaplarn mtla etmilerdir. Bu almalar sonucunda filozoflarn
yntemlerini Kelam yntemlerine kartrm ve mstakil bir ilmin domasna
nclk etmilerdir. Bu ilme Kelam ad verilmitir. Bu ismin kullanl
nedeni,
ilgilendikleri meseleler hakknda srekli kelam retmeleri ve
srarla konumalar olabilecei gibi, bu ilmi filozoflarn mantk olarak
adlandrdklar lim dalna karlk olarak vazettikleri iin mantkla
eanlaml olmas itibaryla byle demeleri de olabilir. Mu'tezile'nin en
byk limi (eyh-i ekber) Ebu'l-Hzeyl el-Allf tr. Allah Tel'nn ilmi
ile Alim olduu ve ilmin bizatihi kendisi olduu, ayn ekilde kudreti
ile Kadir ve kudretin bizatihi kendisi olduu gibi fikirleriyle
filozoflarla ayn gr paylamtr. Kelam, irde, kullarn fiilleri, kader,
ecel ve rzk gibi konularda birok bidatin de sahibidir. Bunlarn
tafsilat ileride anlatlacaktr. Tebih hkmleriyle ilgili olarak Him
b. el-Hakem'le ok ateli mnazaralar cereyan etmitir. ki rencisi Ebu
Yakb e-ehhm ve el-dem onu desteklemilerdir. Bilhare Halife
el-Mutasm devrinde brahim b. Seyyar en-Nazzm taya kmtr. enNazzm,
filozoflarn mezheplerini onaylamada arya gitmi, kader ve red (rafz)
konularnda yeni bidatler ortaya karmtr. ok meselede kendi
mezhebindekilerden de ayr dmtr. Taraftaran arasnda u isimleri
zikredebiliriz: Muhammed b. ebb, Ebu emr, tusa b- Irnrn, el-Fadl
el-Hades ve Ahmed b. Hit. el-Esvr btn erinde ona katlmtr. Ayn
ekilde skfiye frkasnn kumcusu olan Ebu Ca'fer el-skf de onunla ayn
grleri paylamtr. Ca'fer b. Ca'fer b. Mbeir ve Ca'fer b. Harb'n
taraftarlarndan oluan Ca'feriyye frkas iin de ayn durum geerlidir.
Bunlarn ardndan Bir b. el-Mutemir'n bidatleri zuhur etmitir. Bu
ahs, kendi ortaya att tevelld fikrinde arya gitmi ve tabiat
filozoflara meyletmitir. Allah Tel'mn sab ocuklara azap etme gcnn
olduunu ve byle yapmas hlinde -h- zlim olacan syleyen de odur. Buna
benzer birok grte kendi yandalarndan ayrlmtr. Mu'tezile'nin Rahibi
olarak tannan Ebu Musa el-Murdr, Bir'in rencilerinden biridir.
Kur'n'n fesahat ve belagat bakmndan mucize oluu grne katlmayarak
ondan ayrlmtr. Kur'n'n kadm oluu meselesinden dolay Selef-i Slh
zerindeki basklar onun dneminde artmtr. ki Ca'fer (Ca'fer b. Ca'fer
b. Mbeir ve Ca'fer b. Harb) ile ki dostu Ebu Zfer ve Muhammed b.
Suveyd onun rencileri arasnda yeralmtr. Ca'fer b. Harb el-Eecc'in
dostlar Ebu Ca'fer el-skf ve sa b. el-Heysem de onun rencisi
olmulardr. Kader konusunda arya gidenlere rnek olarak u iki ismi
zikredebiliriz: Him b. Amr el-Fuvt ve el-Esamm. Bunlar Ali b. Eb
Tlib'n (radyalkhu anh) imametini de icm-i mmet ile akdolmad iin
tenkit etmilerdir. el-Fuvt ve el-Esamm'a gre Allah Tel, hibir eyi
gereklemeden nce bilemez. Bylelikle mevcut olmayann bir varlk
olarak grlmesinin nne gemek istemilerdir. Ebu'l-Hseyn el-Hayyt ve
Ahmed b. Ali e-atcv nce sa es-S-f'nin halkasna devam etmi, daha
sonra ondan ayrlarak Ebu Mclid'in halkasna katlmlardr. el-Ka'b,
Ebu'l-Hseyn ei-Hayyt'tan ders almtr. Mezhebi aynen hocasnn
mezhebidir. Ma'mer b. Abbd es-Slem, Smme b. Eras en-Numeyr, Ebu
Osman Amr b. Bahr elChiz ise yaklak ayn dnemde yaam Mu'tezile
bilginleridir. Fikir bakmndan da birbirlerine yakn olmalarna karn
ileride zikredeceimiz baz meselelerde dierlerinden ayrlmlardr. Bu
frkann daha sonraki temsilcileri Ebu Ali Cbb, bunun olu Ebu Haim,
Kad Abdlcabbar ve Ebu'l-Hseyin el-Basri'dir. Bunlar yandalarnn
fikirlerini zetlemi ve birtakm meselelerde onlardan farkl
dnmlerdir. Kelam'n parlak dneminin balangc Abbas halifeleri Harun,
Memun, Mu'tasm, Vsk ve Mtevekkil dnemlerinde olmu, es-Shib b. Abbd
ve Deylemliler'den bir topluluk dneminde son bulmutur. Orta dnemde
de Mu'tezile mensubu baz kimseler ortaya kmtr. Bunlara rnek olarak
Darrr b. Amr, Hafs el-Ferd ve Hseyn en-Neccr gsterilebilir. Son
dnemde ne kan Mu'tezile bilginleri ise birtakm meselelerde nceki
bilginlere kar kmlardr. Bunlardan Cehm b. Safvn, Nasr b. Seyyar
dneminde tebarz etmitir. Tirmiz kentinde cebr konusundaki bidatini
ortaya atmtr. Cehm, Emevler'in son dneminde Merv kentinde Slm b.
Ahvez el-Mzin tarafndan ldrlmtr. Selef-i Slh le Mu'tezile arasnda
sfatlar konusunda her zaman derin ihtilaflar yaanmtr. Selefin
onlarla giritii mnazaralar belli bir kelm ynteme dayanmyordu.
Bunlar, muhatab ikna etme abasndan te gitmeyen diyaloglard. Selef,
Sftiye olarak
adlandrlyordu. Allah Tel'mn sfatlar kimileri tarafndan Zt ile
kim olan zellikler olarak grlrken, kimilerince de halkn sfatlarna
benzetiliyordu. Selef btn mnazaralarda Kitab ve Snnet'e bal kalmaya
alyordu. Alemin kdemi konusunda da naslann zahirine dayanarak
Mu'tezile ile mnazara ediyorlard. Abdullah b. Sad elKllb,
Ebu'l-Abbs el-Kalnis ve el-Hris b. smail el-Muhsib bu mnazaralarda
ne kan ve kelam bakmndan kuvvetli bilginlerdi. Bir defasnda
Ebu'l-Hasan A1 b. smail el-E'ar ile hocas Ebu Ali el-Cbb arasnda
hsn ve kubhla ilgili ateli bir mnazara cereyan etmiti. E'ar, hocasn
birok meselede susturmay baarmt. Bu mnazarann ardndan da onun
halkasn terkederek Selef topluluuna yaknlamt. E'ar, Selefin
grlerini kelam kurallar erevesinde dzenlemeye balam ve mstakil bir
kelam mezhebinin olumasn salamt. Muhakkiklerden Kad Ebu Bekir
el-Bklln, Ebu shk el-Isfern ve Ebu Bekir b. Frek gibi ahsiyetler de
E'ar'nin mezhebini benimsemilerdir. Bu son isimler arasnda pek gr
ayrl yoktur. Sonraki dnemde Sicistn'da Ebu Abdullah Muhammed b.
Kerrm adnda zhd ile tannan bir adam zuhur etti. lim bakmndan zayf
olan bn Kerrn eitli kitaplardan derleyerek oluturduu kitabn avam
arasnda tervc etmi ve Horasan halknn ekseriyetinin tevecchn
kazanmtr. Tuttuu yntem zaman iinde olgunlaarak bir kelam mezhebi
halini alm ve Sultan Mahmud b. Sebktekin tarafndan da siyasal
olarak desteklenmitir. Onun etkisindeki sultan, Ehl-i Hadis ve a
zerine bel yadrmtr. Kerrmler, kelam frkalar arasnda daha ok
Hariclere yakn olup mcessimedirler. Muhammed b. Heysam' bundan
mstesna tutmak gerekir, zira kendisi o [kelamclara] yakndr. 5-
Mesele Kitabmzn Belli Bir Hesap Yntemine Gre Dzenlenmesinin Nedeni
Hesap yntemi snrlama ve ihtisar lkesine dayanr. Mezhepleri tasnif
etme amacyla ortaya koyduumuz bu eserde de maksat, sz konusu
mezheplerin htisar edilerek zikredilmesidir. Bu nedenledir ki
sralamada tmn gstermesi yolunu tercih ettik. Taksim ve bblara
ayrmay da hesap yntemlerine bal kalarak yaptk. Bylece bu ilmin
yntemlerini ve ksmlarn da aklamak istedik. Bu ekilde hakkmda fakh
ve kelamc olup hesap ilminin nceliklerine vkf olmadm ve bu ilmin
det ve kurallarna yabanc olduum tarznda bir yanlgnn domamasn
istedim. Hesap yntemlerinden en salam ve iyi olann seip en ak ve gl
kantlar bu ynteme dayandrarak say ilmine uygun bir deerlendirme
yaptm; nitekim say ilminin ilk vaz'ediliine [ilk ortaya konuuna]
yol aan sebep de eitli konularda yardm isteidir. mdi derim ki:
Hesabn basamaklar birden yediye kadar olup daha teye geemez.
Birinci Basamak: Hesabn ba, ilk taksimin vuku bulduu ilk mevzudur.
Bu, bir bakma ifti olmayan tek, bir bakma ise taksim ve tafsile
elverili btndr. Tek olduu in ekil ve izgide msavi olacak bir
benzerini gerektirmez. Btn olduu iin iki blme ayrlacak ekilde
tafsile elverilidir. izginin ekli bir utan dier uca doru olmal, alt
taraf ise tamamen tafsil edilenlerin zetleri, takdir edilen ve
kararlatrlan murseller, aktarma, tahvil, toplamn eitli alardan
kllileri, ilhak ve mevzu nakilleri ile doldurulmaldr. Yine izginin
altna sol taraftan balanarak stte kalacak ekilde, toplam meblan
kemmyecri yazlr. kinci Basamak: Kk olup ekli muhakkaktr. Bu, ilk
yekun zerine varit olan ilk taksimdir. ift sayl olup tek deildir.
Bunun bir ncs olmayacak biimde iki ksmda snrlandrlmas gerekir.
izginin eklinin ilkinden biraz ksa olmas gerekir. nk cz, kllden
daha azdr. Bunun altna ise, kendisiyle ilgili vch, nevi ve fasllar
yazlabilir. Miktar bakmndan olmasa da, izgi bakmndan bir dengi
vardr. nc Basamak: Kk olup ekli yine muhakkaktr. Birinci ve ikinci
mevzu zerine varit olan ikinci taksimdir. Bu nedenledir ki iki
ksmdan eksik olmas, drt ksmdan ise fazla olmas da caiz deildir. Bu
ilmin uzmanlarndan her kim, bunu aarsa hata etmitir hesap ilminin
vaz'n ve suretini bilmemektedir. Bu hataya dlme sebebini
ileride
aklayacaz. Onun izgisi asln izgisinden biraz daha ksadr. Bunun
altna da ne kacak ve ortada kalacaklar uygun miktarda yazlabilir.
Drdnc Basamak: Silik olup Ti1 harfine benzer. Drtten fazla ksma
ayrlabilir. izgi bakmndan bir nceki mertebeden daha ksadr. En gzeli
se, en az olanla snrl olmasdr. Beinci Basamak: Kk olup 'Sad' harfi
biimindedir. izgisi ncekinden daha ksa olmakla beraber istenilen
sayda ksm ve baba ayrlabilir. Altnc Basamak: Eik olup ters virgl
biimindedir. Bunun da istenilen sayda fasla ayrlmas caizdir.
Yedinci Basamak: Dm gibi olup ift lam biimindedir. Bir taraftan
dier tarafa uzar. Ancak bu, hesabn balangc olmas sebebiyle deil,
balangcn neticesi olmas itibryladr. Hesabn, bir btn olarak baplarnn
nicelii ve nak olarak ekillerinin nitelii bundan ibarettir.
Bblardan her ksmn bir dengi ve izgi bakmndan ona denk bir ei vardr.
Bunu asla gzard etmemek gerekir. Hesap, bir bakma tarihleme ve
ynlendirmedir. imdi bu eklin kemmiyetini zikredeceiz. Ksmlar,
yediyle snrldr. Peki ekildeki ilk say neden ift deil de tektir? Kk,
neden iki ksmla snrl olup ncs yoktur? Bu asldan n