T.C. FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÂMİDÎ’NİN ET-TARÎKATU’S-SAĞÎRA ADLI ESERİNİN TAHKİKİ (TAHARET’TEN NİKAH’A KADAR) ABDERRAHMAN ETHMAN 120111016 TEZ DANIŞMANI Yard. Doç. Dr. Ahmet EFE İSTANBUL, 2014
304
Embed
ÂMİDÎ’NİN ET TARÎKATU’S-SAĞÎRA ADLI ESERİNİN TAHKİKİ ...
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
T.C.
FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ
ANABİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
ÂMİDÎ’NİN ET-TARÎKATU’S-SAĞÎRA
ADLI ESERİNİN TAHKİKİ
(TAHARET’TEN NİKAH’A KADAR)
ABDERRAHMAN ETHMAN
120111016
TEZ DANIŞMANI
Yard. Doç. Dr. Ahmet EFE
İSTANBUL, 2014
T.C.
FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ
ANABİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
ÂMİDÎ’NİN ET-TARÎKATU’S-SAĞÎRA
ADLI ESERİNİN TAHKİKİ
(TAHARET’TEN NİKAH’A KADAR)
ABDERRAHMAN ETHMAN
120111016
Enstitü Anabilim Dalı : Temel Islam Bilimleri
Bu tez 18 / 12 / 2014 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Oybirliği ile kabul
edebilmiştir.
Yard. Doç. Dr. Ahmet EFE Yard. Doç. Dr. Hlil ibrahim KUTLAY Yard. Doç. Dr. Abdullah TIRABZON
Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi
BEYAN
Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, baĢkalarının
eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu,
kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu
üniversite veya baĢka bir üniversitedeki baĢka bir tez çalıĢması olarak sunulmadığını beyan
Fıkıh ilmi kıymet ve üstünlük açısından önde gelen ilimlerden biridir. Buna paralel
olarak da fıkıh ilmi; en çok ilgilenilen, önemsenen alanlar arasındadır. Zira fıkıh, dinin direği
ve kopmayan ipi mesabesindedir. Öyle ki fıkıh bilen kiĢilerin sayısının az olmasının bu
ümmetin sıkıntılarla karĢılaĢmasının sebeplerinden biri olduğu söylenebilir. Muhaddis ve
büyük hukukçu Abdullah b. Vehb Ģöyle demiĢtir: “ġayet Malik ve Leys olmasaydı ben helak
olurdum; çünkü ben Hz. Peygamber (s.a.v.)‟den gelen her Ģeyle amel edileceğini
zannederdim.”1 Bu söz, Ġbn Vehb‟in bu ilme olan vukufiyetini göstermektedir.
Ġmam Züfer‟in Ģu sözü de değindiğimiz konunun ne kadar önemli olduğunu vurgular
niteliktedir:
Ebu Nuâym, Müctehid Ġmam Züfer b. Huzeyl için Ģöyle der : “Ben bazen Züfer‟in
yanına uğrardım ve bana „Gel, senin hadis olarak duyduğun Ģeyleri senin için ayıklayayım‟
derdi.”2
Ġmam Zehebî‟den gelen baĢka bir rivayette ise Ebu Nuaym Ģöyle der : “Ben hadisleri
Züfer‟e arz ederdim. O da: „Bu nâsih Ģu mensuh; bu alınır, Ģu alınmaz.‟ derdi.”3
Ġmam Ebu Nuaym gibi bir hadisçinin bile hadis hususunda fukahaya muhtaç olması
oldukça anlamlıdır. Yani onun gibi birinin bile kendisine yol gösterip, ne ile amel edilip
edilmeyeceğini açıklayan bir fakiheihtiyacı olduğunu görüyoruz.
Ehl-i hadisin imamı Ahmed b. Hanbel bu konuyla ilgili Ģöyle der : “Ġmam ġafi gelip
iki görüĢü mezc edene kadar bizler rey ehlini, rey ehli de bizi lanetlerdi.”4
Kadı Ġyâz, Ahmed b. Hanbel‟in sözünü Ģöyle yorumlamaktadır: “Kendisi Ġmam
ġafi‟nin sahih rivayetleri alıp kullandığını, reyin bir kısmına ihtiyaç duyulacağını, bir
kısmının üzerine de hükümlerin bina edildiğini, bunun usul kaidelerinden alınmıĢ kıyas
olduğunu, bunun illetlerini ve ifade ettiği anlamları göstermiĢtir. Dolayısıyla hadis ehli doğru
1 Muhammed b. Ahmed b. Kâymâz ez-Zahebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, Dâru‟l-Hadîs c. 7, s. 211. 2ez-Zehebî, a.g.e, c. 7, s. 144. 3ez-Zehebî, a.g.e, c. 7, s. 145. 4 Ebu‟l-Fazl Ġyâz b. Musa b. Ġyaz el-Yahsubî Kadı Ġyâz, Tertîbu’l-Medârik ve Takrîbu’l-Mesâlik, Thk. Ġbn
Tâvît et-Tancî-Abdulkadir es-Sahrâvî Muhammed b. eĢ-ġerîfe Sa‟îd Ahmed b. A‟râb, Matbaatu‟l-Fedâle, 1.
baskı, c. 1, s. 91
VII
reyin, aslın bir parçası olduğunu biliyor; rey ehli de asıl olmadan fer‟in olmayacağını, sünen
ve sahih rivayetlerin öne alınmasının bir gereklilik olduğunu anlıyordu.”5
Ġlim tarihinde iz bırakmıĢ büyük Ģahsiyetlerden biri de zamanın fakihi, usulcü ve
mütekellim Allame Seyfüddin Ali b. Ebu Ali el-Âmidî eĢ-ġafiî‟dir.
Âmidî, bu iki menheci mezc etmesine rağmen hak ettiği takdiri görmemiĢtir. Biz
burada, onun “et-Tarîkatu‟s-Sağîra fî Mesâili‟l- Hilâf” eserinin bir kısmını ele alacağız.
Âmidî‟nin bu kıymetli eserine hizmet etmeyi nasip eden Allah‟a Ģükrederiz.
Eski alimlerin fikir ve anlayıĢının ihya edilmesi gerektiği kanaatindeyiz. Bu, cüz‟î
konulara dalmak için değil, onların istinbât ve istidlâl yöntemlerinden istifade etmek için
yapılmalıdır.
Amidî‟nin “et-Tarîkatu‟s-Sağîra” adlı eseri bu alandaki en iyi eser olmasa da iyileri
arasındadır. Bu eser, fürûa ait meselelerin usule nasıl bina edildiği ve nasıl tahric edildiğine
dair örneklerle dolu olması yönüylehem fıkıh hem de usul kitabı niteliğindedir.
Ġlim ehlinin hizmetine bu çalıĢmayı sunarak katkıda bulunabilmeyi nasip eden Allah‟a
hamd olsun.
Abderrahman Ethman
Ġstanbul, 2014
5 Kadı Ġyâz, a.g.e, c. 1, s. 91.
VIII
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZ .......................................................................................................................................IV
ABSTRACT ......................................................................................................................... V
Ġslam‟ın ilk dönemlerinde insanlar fıkhı, ihtiyaç duydukları Ģeyleri soru-cevap Ģeklinde Hz.
Peygamber (s.a.v.)'den öğreniyorlardı. Sahabe ve tâbiîn dönemlerinde de bu böyle olmuĢtur.
Ancak fetihlerin artması ve Ġslam devletinin geniĢlemesiyle yeni fıkhî meseleler ortaya
çıkmıĢtır. Ġnsanlar da bu hususlarda telifde bulunmaya ihtiyaç duymuĢlardır. Böylece her bir
imam kendi mezhebinin meselelerini kaleme almıĢ, onların ardından da o mezhebin alimleri
bunu sürdürmüĢtür. Sonraki asırlardaalimler ihtilaflı meseleler hakkında –bazıları uzun
bazıları ise muhtasar bir Ģekilde- yazmak suretiyle kendi mezheplerini temellendirmeye,
hasımlarına cevap vermeye ve onların mezheplerini çürütmeye çalıĢmıĢlardır.
Bunların baĢında bir EĢ‟arî alimi olan Seyfüddin Amidî (v. 631) gelmektedir. Bu meyanda o,
ġafiî mezhebini aklî ve naklî delillerle delillendirmek ve Hanefî mezhebine de cevaplar
vermek için bu iki mezhep arasındaki ihtilaflı meseleleri ele aldığı et-Tarîkatu’s-sağîra adlı
eserini kaleme almıĢtır. Adından da anlaĢılacağı üzere bu eser mezkur iki mezhep arasındaki
ihtilaflı meselelerin tümünü kapsamayıp, bunlardanen meĢhurları ve en çok öne çıkanlarıyla
yetinmektedir.
2. Tezin Önemi:
Hiç Ģüphesiz fıkıh ilmi, insanların bu hayatta karĢılaĢtığı sorunlara karĢı hüküm düzenleme
iĢlevini yerine getirmiĢ olmasından dolayı Ġslâmi ilimlerin en önemli ve en Ģereflileri arasında
yer alır. Hal böyle olunca, Ġslâm Ģeriatında en çok öne çıkan ve iki farklı kutbu teĢkil eden,
eser, ġâfiî mezhebi ile rey taraftarı Hanefî mezhebi arasındaki ihtilaflı meseleleri bir araya
getiren bu kitap da aynı Ģekilde büyük bir önemi haizdir.
Âmidî‟nin yaĢadığı dönem dinamik bir ilmî hareketliliğe tanıklık etmiĢtir. O, ümmetin,
kendisinden sonra gelenlere olumlu etkilerde bulunmuĢ olan büyük alimlerinin yaĢadığı h. 6.
ve 7. asrın bereketli ilmî ortamında yaĢamıĢtır.
Bu çerçevede, Âmidî gibi birine ait olan et-Tarîkatu’s-sağîra gibi bir kitap, fıkıh ve usul
alanlarında Ġslâm fıkıh geleneği için önem arz edeceği açıktır. Zira Âmidî baĢta usul ve fıkıh
olmak üzere diğer ilimlerde de derinliği olan biridir.
3. Et-Tarîkatu’s-Sağîra ve Tahkikte Ġzlenen Yöntem:
Yazma eserler kütüphanelerinde yaptığım uzun araĢtırmalar neticesinde, bu nüsha üzerinde
karar kıldım. Kanaatimizce bu nüsha tek olup bir ikincisi bulunmamaktadır; nitekim pek çok
alim ve araĢtırmacı bu nüshanın kayıp olduğu yönünde görüĢ bildirmektedir. Hatta, bunun da
ötesinde, yazma eserler kataloglarında, Süleymaniye kütüphanesi Carullah Efendi
bölümünden aldığımız bu nüshanın bulunduğu yere dair herhangi bir atfa rastlayamadım.
Diğer nüsha üzerinde yaptığımız araĢtırmalar neticesinde bu nüshanın tek olduğu sonucuna
3
ulaĢtık. Eğer bu çalıĢma, tek nüshadan hareketle gerçekleĢtirilmesinden ötürü, bazı
muhakkikler tarafından tahkik olarak isimlendirilemeyecekse de, bu durum her Ģeye rağmen
eserin önemli bir fıkhî eser (Âmidî‟nin ilk fıkhî eseri) olma vasfından bir Ģey
kaybettirmeyecektir.
Eseri tahkikimiz esnasında izlediğimiz yöntemi Ģöylece ifade edebiliriz: Hadislerin
tahrici hususunda altı hadis kitabını temel aldım. Sahihayn‟da veya ikisinden birinde olan bir
hadisi baĢka bir hadis kitabından tahric etmedim. Hem Sahihayn‟da hem de kütüb-i sitte
içerisindeki diğer kitaplarda bulamadığım hadislerin kaynağını verdim. Alimlerin hadisler
hakkındaki hükümlerini naklettim. Ayetin numarasını suresiyle beraber verdik. Hulefâ-i
RâĢidîn, meĢhur sahabiler ve dört imam gibi tanınmıĢ alimler dıĢında kitapta ismi geçen
kiĢilerin kısa biyografilerini verdim. Emanete bağlı kaldım ve kitapta geçen sözleri
sahiplerine dayandırdım. Metni harekeledim. Fıkhî meseleleri numaralandırdım. Nüshanın
sayfa numaralarını gösterdim. Kaynak olarak kullanmak ve mukayese etmek için tüm
meselelerde bazı Hanefî-ġafiî kaynaklarına iĢaret ettim. Bu çalıĢmada, yazma eserin tamamını
değil, sadece taharetten nikaha kadar olan kısımlarını tahkik ettim. ÇalıĢmamın sonuna ayet,
hadis ve konu fihristlerini ekledim.
4
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
SEYFÜDDĠN ÂMĠDÎ’NĠN HAYATI, ESERLERĠ
VE ĠLMÎ ġAHSĠYETĠ
5
A. HAYATI
1. Ġsmi: Tam adı Ali b. Ebi Ali b. Muhammed b. Salim‟dir.6
2. Lakabı: Seyfüddin (Bazen Seyf olarak da kısaltılmıĢtır.)
3. Nisbeti: Bugünkü Türkiye Cumhuriyeti‟nin Diyarbakır iline bağlı bulunan ve
doğduğu Ģehir olan Âmid‟e nisbetle el-Âmidî denir. Bir diğer nisbeti ise birçok tabakat yazarı
tarafından zikredilen es-Sa‟lebî‟dir.7 Ġbn Ebî Usaybia, Ġbn Hallikân ve Safedî‟nin de içinde
olduğu bir kısım müellifler ise et-Tağlebî nisbetini kullanmıĢtır.8Hasan eĢ-ġafiî‟ye göre ilk
nisbet daha tercihe Ģayandır; çünkü tabakat yazarlarının çoğu bu nisbeti tercih etmiĢ ve aynı
zamanda baĢta Sübkî olmak üzere, ġafiî tabakat kitaplarının yazarları bu nisbette ittifak
etmiĢlerdir.9 ġu kadar var ki biz, nisbetinin et-Tağlibî olduğu kanaatindeyiz. Ġbn Ebî Usaybia
ve Kadı Ġbn Hallikân‟ın bu nisbeti zikretmelerini buna delil olarak zikredebiliriz. Zira Ġbn Ebî
Usaybia onun en değerli muasırlarından biri, Kadı b. Hallikân ise onun öğrencisidir. Bu
Ģahısların onun nisbetinde hata etmeleri ise uzak bir ihtimaldir.
Hasan eĢ-ġafiî Ģöyle demektedir:
“Bu hususta iki ihtimal de birbirine yakındır. Çünkü Saʿleb oğulları Tağlib oğullarının
bir koludur ve her ikisi de Irak‟ın kuzeyinde el-Cezîre denilen bölgede yaĢamıĢtır.”10
4. Künyesi: Künyesi Sıbt Ġbnü‟l-Cevzi‟ye göre Ebu‟l-Kâsım‟dır. Onun dıĢındaki
tabakat yazarlarına göre ise Ebu‟l Hasan‟dır.
Kanaatime göre müstensihin, konumuz olan Âmîdî‟yi baĢka bir Âmîdi ile karıĢtırmıĢ olması
muhtemeldir. Nitekim Ebu‟l-Kâsım, baĢka bir Âmîdî olan edib ve dilci Hasan b. BiĢr b.
Yahya el-Âmîdî (v. 370)‟nin künyesidir.
6 Ahmed b. Kâsım b. Ebî Usaybi‟a, Uyûnu'l-enbâ fi tabakâti’l-etibbâ, Thk. Nizâr Rızâ, Dürrü Mektebetü‟l-
Hayat, s. 650; Ahmed b. Muhammed b. Hallikân, Vefeyâtu’l-aʿyân, Thk. Ġhsân Abbâs, Dâru Sadr, c. 3, s. 293;
Ali b. Yusuf el-Kıftî, Ġhbâru'l-ulemâ bi Ahbâri'l-Hukemâ, Thk. Ġbrahim ġemsü‟d-Dîn, Dâru‟l-Kütübi‟l-
Ġlmiyye, Beyrut, 2005, s. 184; Ahmed b. Yusuf el-Liblî el-Fihrî, Fehresetu'l-Liblî, Yasin Yusuf AyyâĢ - Avvâd
Abdu Rabbih, Dâru‟l-Garbi‟l-Ġslâmî, 1988, s. 133. 7 Abdü‟l-Vehhab b. Ali Sübkî, Tabakâtu'Ģ-ġafiiyyeti'l-kübrâ, Thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî - Abdü‟l-
Fettâh Muhammed el-Hulv, Dâru Hicr, birinci baskı, h. 1413, c. 8, s.306; Ġsmail b. Ömer ibn Kesîr ed-DımaĢkî ,
el-Bidâye ve’n-nihâye, Thk. Alî ġîrî, Dâru Ġhyâ-i Türâsi‟l-Arabî, 1. baskı, 1988, c. 13, s. 64; Ebû Bekr b.
baskı, h. 1407, c. 2, s. 79. 8Ġbn Ebî Usaybi‟a, a.g.e, s. 650; Ġbn Hallikân, a.g.e, c. 3, s. 293; Halil b. Aybek es-Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât,
Thk. Ahmed Arnavut - Türkî Mustafa, Dâru Ġhyâi‟t-Türâs, c. 21, s. 225. 9Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l-kelâmiyye, Dâru‟s-Selâm, Birinci Baskı, 1998, s. 27 10Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., s. 28
6
5. Doğumu: Kıftî, Yezîd b. Kâdî ġühbe ve Sübkî gibi tarihçilerin çoğuna göre
Amidî, h. 550‟den sonra doğmuĢtur.11
Bu tarihçiler onun h. 550‟den biraz sonra doğduğunu
belirtirler.12
Zehebî, bu kısa süre için, elli küsur tabirini kullanır.13
Diğer taraftan baĢta Kadı
Ġbn Hallikân olmak üzere bir grup ise, h. 551‟de doğduğu hususunda kesin kanaat
sahibidirler.14
Hasan eĢ-ġafiʿî bu son görüĢü tercih etmiĢtir.15
6. Vatanı: Âmidî, Ġslam tarihinde, ulemasının ve ediplerinin çokluğu ile ünlenmiĢ
Âmîd Ģehrine nisbet edilir. Yakut el- Hamevî, “Âmid, Diyarbakır‟ın en büyük ve en kıymetli
Ģehridir” ve “her ilimde muhakkak bir grup ilim adamı Âmid‟e nisbet edilir”16
diyerek
Âmid‟in ehemmiyetini vurgular. Diyarbakır, hâlihazırda Türkiye Cumhuriyeti‟nin
güneydoğusuna düĢmektedir.
7. YetiĢme Dönemi
Âmidî, memleketi olan Âmid‟de her ilim talebesinin yetiĢtiği gibi yetiĢmiĢtir; ilim
tahsiline Kur‟an-ı Kerim ve Arapça okuyarak baĢlamıĢ ve daha sonra Hanbelî mezhebine ait
bazı metinleri ezberlemiĢtir. Bu dönemdeki hocaları olarak Ammar el-Âmidî ve Muhammed
es-Saffar‟dan baĢkasını bilmemekteyiz.17
Âmidî, Âmid‟de çok fazla kalmamıĢ h. 565
dolaylarında 14 yaĢındayken Bağdat‟a gitmiĢtir.
8. Ġlmi Yolculukları
8.1 Bağdat
Bağdat, o vakit çöküĢ ve zayıflamanın verdiği sıkıntılardan bîzar olmasına rağmen,
Ġslam baĢkentleri arasındaki itibarını hala muhafaza etmekteydi. Bu yüzden genç Âmidî, ilim
tahsil etmek ve bölgenin alimlerinden istifade etmek gayesiyle Bağdat‟a yöneldi. Zehebî, “O,
Bağdat‟a gittiğinde genç idi”18
der. Bağdat sadece Ġslami ilimlere baĢkentlik yapmıyordu;
aynı zamanda felsefi ilimler, matematik ve astronomide de ileri bir düzeydeydi.
11 Ali b. Yusuf el-Kıftî, Ġhbâru'l-ulemâ, s. 184. 12Sübkî, Tabakâtu'Ģ-ġafiiyyeti'l-kübrâ, c. 8, s. 306; Ġbn Kâdî ġehbe, Tabakâtu'Ģ-ġâfiiyye, c. 2, s. 79. 13ez-Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, c. 22, s. 364. 14 Ġbn Hallikân, Vefeyâtu’l-Aʿyân, c. 3, s. 294. 15Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l-kelâmiyye, s. 28. 16 Yâkût b. Abdullah el-Hamevî, Muʿcemu’l-Buldân, Dâru Sâdır, 2. baskı, 1995, c. 1, s. 56-57. 17 ez-Zehebî, a.g.e., c. 22, s. 364. 18ez-Zehebî, Târîhu’l Ġslâm ve Vefeyâtü’l-meĢâhîri ve’l-e’lâm, thk. BeĢĢâr Avvâd Maruf, Daru‟l-ğarbi‟l-
Ġslâmî, 1. Baskı, 2003, c. 46, s. 74.
7
8.1.1 Bağdat’taki Tahsili
Bu konuda Sübkî Ģöyle demektedir:
“Bağdat‟ta Ġbn Ubeyde‟den ilim tahsil etmiĢ, el-Hidâye‟yi ezberlemiĢ, Ebu‟l-Feth b.
el-Minnî‟den fıkıh tahsil etmiĢ ve Ġbn ġatîl ile onun dıĢındaki bazı alimlerden hadis
dinlemiĢtir.19
Âmidî, çalıĢmalarını geniĢletmiĢ ve Hanbelî fıkhına dair çalıĢmalarına Bağdat‟ın hadis
alanında öne çıkan alimlerindende hadis okumuĢtur.
8.1.2 Hanbeli Mezhebinden DönüĢü
Âmidî‟nin Hanbeli mezhebinden ġafii mezhebine geçiĢi, hayatındaki en önemli
aĢamalardan biridir. Bununla birlikte tabakat yazarları bu geçiĢin sebebinden
bahsetmemiĢlerdir. Ancak Ġbn Fadlân ile geçirdiği dönemin, ondan ders almasının ve
Bağdat‟a geliĢinin bu değiĢimde etkili olması muhtemeldir.
8.1.3 Âmidî’nin Ebu’l- Kâsım Ġbnü’l- Fadlân’dan Ders Alması
Ġbn Hallikân Ģöyle demektedir:
“Hanbelî mezhebine bağlı iken, sonra ġafiî mezhebine geçti ve bir müddet böyle
devam etti. ġeyh Ebu‟l- Kasım Ġbnü‟l- Fadlân‟dan ilm-i hilaf dersleri alıp bu alanda öne çıkan
isimlerden oldu; eĢ-ġerif‟in Tarîkat‟ını ve Esʿad el-Meyhenî‟ninTarîkat‟ının eklerini
ezberledi.20
Ġbnü‟l-Fadlân; mantık, kelam ve daha birçok ilimde bilgi sahibiydi.
Âmidî bununla yetinmeyip fıkıh usulü okumuĢ; bu ilimde olduğu gibi daha birçok
ilimde derinleĢmiĢtir. Zehebî, bu hususu Ģöyle ifade etmektedir:
“Âmidî, Ebu‟l- Meâlî‟nin eĢ-ġifâ ile eĢ-ġâmil adlı eserleriyle meĢgul olup birçok kitabı
ezberlemiĢ ve el-Mustesfâ‟yı defalarca mütalaa ederek birçok ilimde derinlemesine bilgi
sahibi olmuĢtur.”21
19Sübkî, Tabakâtu'Ģ-ġafiiyyeti'l-kübrâ, c. 8, s. 306; Ġbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A’yân, c. 3, s. 293; ez-Zehebî,
Siyer A’lâmi’n-Nübelâ, c. 22, s. 364. 20 Ġbn Hallikân, a.g.e., c. 3, s. 293; Sübkî, a.g.e., c. 8, s. 306. 21ez-Zehebî,a.g.e., c. 22, s. 364.
8
8.1.4 Bağdat’tan ayrılıĢı
Bu konuda Kıftî Ģöyle demektedir:
“Âmidî felsefe ilmiyle uğraĢıp meĢhur olduğunda fakihler onun akidesi hakkında ileri
geri konuĢmuĢlardır.”22
Fakihlerin bu tavrı Seyfüddin el- Âmidî‟yi rahatsız etmiĢ ve Bağdat‟ı terk etmeye
zorlamıĢtır. Her ne kadar ona sıkıntı veren fakihlerin isimlerini bilmesek de, onların Hanbeli
mezhebinin mutaassıp fakihlerinin olması muhtemeldir.
8.2 ġam
Âmidî Bağdat‟tan ayrıldıktan sonra tahsiline devam etmek üzere ġam‟a gitmiĢtir.
Kaynaklar onun ġam‟daki tahsili hakkında ayrıntılı bilgi vermemekte, sadece onun ġam‟da
hicrî 592 senesine kadar felsefe ve aklî ilimlerle meĢgul olduğuna iĢaretle yetinmektedirler.23
Muâsırı olan Kadı Ġbn Hallikân bu hususa, “Sonra ġam‟a geçti, aklî ilimlerle meĢgul
oldu ve bu ilimlere dair birçok mevzuyu hıfzederek bu alanlarda uzmanlaĢtı.” diyerek
değinir.24
Âmidî daha sonra, Mısır‟a gitmek üzere ġam‟dan ayrıldı.
8.3 Mısır
Âmidî, h. 592 yılında, hayatında yeni bir sayfa açmak niyetiyle Mısır‟a gitti. Ancak
ileride değineceğimiz üzere burada da bazı tenkitlere maruz kaldı.
Âmidî Mısır‟da, Hama hükümdarı Takiyüddin Ömer‟in inĢa ettiği ve Fustat‟taki Amr
Ġbnü‟l-Âs camisinin yakınlarında bulunan Menâzilu‟l-„Ġz medresesinde kalmıĢtır. Biyografisi
hakkında yazan müellifler onun burada ikamet etmekle yetindiğini, Selahaddin Eyyûbî‟nin,
Ġmam ġafiî‟nin kabrinin yakınında inĢa ettiği ve Kahire‟nin en büyük medresesi olan Nâsıriye
medresesine müderris olarak davet edildikten sonra çalıĢmaya baĢladığını ifade
etmektedirler.25
22el-Kıftî, Ġhbâru'l-ulemâ, s. 184. 23Sübkî, Tabakâtü’Ģ-ġâfiiyyeti’l-kübrâ, c. 5, s. 129; Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l kelâmiyye, s. 36. 24 Ġbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, c. 3, s. 293. 25Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e.,s. 37.
9
Ancak Âmidî, Nâsıriye medresesinden, Efhar ya da günümüzde Fâkihânî Câmii olarak
bilinen Zâfir Câmii‟ne geçinceye kadar Mısır‟da tanınmamıĢtır. Kaynaklar onun burada Ģöhret
bulup tanındığı hususunda ittifak halindedir. Ġsimleri belli olmasa da birçok alim buradan
mezun olmuĢtur.26
Âmidî sadece öğretim faaliyetleri ile yetinmeyip eser telifiyle de meĢgul
olmuĢtur.Hasan eĢ-ġafiî de bu kanaattedir. Dolayısıyla eserlerinin çoğunu Mısır‟da kaleme
aldığı anlaĢılmaktadır.27
Âmidî‟nin yıldızı Mısır‟da parlamıĢ ve burada kendisinden söz ettirmeye baĢlamıĢtır.
Ġlmî yetkinlik açısından Mısır‟ın alimlerini geçmiĢtir. Mısır‟da münazaralarda bulunup,
dersler vermiĢtir. Ġskenderiye‟ye gittiğinde fakih el-Ebyârî ile Ġskenderiye‟nin Ulu Camii‟nde
buluĢmuĢ ve el-Ebyârî, onun ilmî üstünlüğü karĢısında hiçbir Ģey yapamamıĢtır.28
Bu denli bir ilmî baĢarı, kendisi kadar ilmî derecelere, Ģöhrete ulaĢmamıĢ bazı fakihleri
kıskandırmıĢa benzemektedir. Öyle ki ona tuzaklar kurmuĢlar ve çeĢitli uydurmalarla onu
töhmet altında bırakmıĢlardır.
Ġbn Hallikan onun bu zor dönemi hakkında Ģöyle demektedir:
“Sonra ilmiye sınıfından bazıları ona haset edip, onun fasık ve muattıladan biri
olduğunu, bu nedenle de katline kefil olduklarını ifade eden bir belgeye imza atmıĢlar; Ģu
kadar var ki, amaçlarına ulaĢamamıĢlardır.”29
Ġbn Kesîr Ģöyle demiĢtir:
“Güzel ahlaklı, samîmî ve çok ağlayan duygulu bir insandı. Hakkında çok Ģey
konuĢulmuĢtur. Bunların doğru olup olmadığını Allah daha iyi bilir; ancak çoğunun asılsız
olduğu hususu daha ağır basmaktadır.30
Fakat Âmidî, eninde sonunda kendisine zarar verecek ve hatta neredeyse hayatına mal
olacak bu tuzakların ciddiyetinin farkına varmıĢ ve Mısır‟da geçirdiği verimli yıllardan sonra
h. 612 dolaylarında gizlice ġam‟a geçmiĢtir.
26Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l kelâmiyye, s. 38. 27Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., aynı yer. 28el-Liblî, Fehresetü'l-Liblî, s. 134. 29 Ġbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, c. 3, s. 193. 30 Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, c. 13, 164.
10
8.4 Tekrar ġam
8.4.1 Hama
Âmidî, Mısır‟dan ayrıldıktan sonra Hama‟ya gitti. Kendisi ve babasının ilme olan
muhabbetleri ve bizzat ilimle meĢgul olmaları hasebiyle Hama‟nın emiri olan Melik Mansur
b. Takiyyuddin Ömer‟e geldi. Melik Mansur‟un ilmi ve âlimleri sevdiğine en büyük delil,
Mısır‟da Âmidî‟nin de kaldığı Menâzilü‟l-Ġz medresesidir. Böylece Âmidî, Bağdat ve
Mısır‟da yaĢadığı çilelerden sonra Hama‟da izzetli ve onurlu bir Ģekilde yaĢamıĢtır. Hama
emiri kendisine hediyeler vermiĢ, ikramlarda bulunmuĢ ve emirin nezdinde seçkin kiĢilerden
olmuĢtur. Fakat sadece beĢ sene beraber kalmıĢlardır; zira Melik Mansur, h. 716 yılında vefat
etmiĢtir.
Kadı Ġbn Hallikân, Âmidî‟nin Hama‟da telif ile meĢgul olduğuna iĢaret etmiĢtir.31
Ġbn
ġehbe bu hususa “Hama‟da ikamet etmeye baĢladı; iki usule (asleyn), felsefe, mantık ve ilm-i
hilafa dair eserler yazdı”32
diyerek iĢaret etmiĢtir. Ayrıca Mansuriye baĢta olmak üzere
Hama‟nın büyük medreselerinde ders vermiĢtir.33
8.4.2 DımeĢk (ġam)
Âmidî, Hama‟da ilmî anlamda verimli geçirdiği günlerden sonra, en meĢhur kitaplarını
telif edeceği ve Ġslam baĢkentlerinde öğrenci veya hoca olarak dopdolu geçirdiği yıllarını
noktalayacağı DımeĢk‟e gitti.
Âmidî, DımeĢk‟e, “cesaret, zeka, ilim ve halkını sevme gibi vasıfları kendinde
toplayan” ve Hasan eĢ-ġafiî‟nin de belirttiği gibi “bazı araĢtırmacıların onu Eyyubilerin
Me‟mun‟u olarak nitelendirdiği”34
el-Melik el-Muʿazzam Ġsa b. el- Melik el- Âdil‟in iktidarı
döneminde geldi.
El-Muʿazzam, Eyyubîlerin alıĢıldık, akidede EĢʿari ve fıkıhta ġafii mezhebine bağlı
olmalarınakarĢılık, akidede Selefi ve fıkıhta Hanefi mezhebine bağlıydı. Ancak akıllı, bilgili
ve ufku geniĢ olmasından dolayı, gönlü kendisine meyletmese de Âmidî‟nin kıymetini
biliyordu. Onun Âmidî‟den hoĢlanmamasının nedeni, Âmidî‟nin felsefî ilimlerle
uğraĢmasıydı.
31 Ġbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A’yân, c. 3, s. 294. 32 Ġbn ġehbe, Tabakâtu'Ģ-ġâfiiyye, c. 2, s. 79. 33Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve Ârâuhu’l-Kelâmiyye, 41. 34Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., aynı yer.
11
Bu konuda Ġbn Kesîr Ģöyle demektedir:
“Muʿazzam ve Kamil gibi Eyyûbî hükümdarları kendisini çok sevmeseler de ona karĢı
ellerinden gelen yardımı da esirgemezlerdi. Nitekim Muʿazzam Azîziye medresesinde
öğretim faaliyetini ona tevdi etmiĢtir.”35
Muʿazzam‟ın Âmidî‟ye iyi davranması, ona çok fazla izzet-i ikramda bulunması,
bunun da ötesinde ona akide ve mezhepte farklı olmalarına rağmen DımaĢk‟taki Azîziye
Medresesi‟ndeki öğretim faaliyetlerini tevdi etmesi, onu önemsediğini gösteren
hususlardandır. Âmidî, müderris ve müellif olarak yaklaĢık on sene Azîziye Medresesi‟nde
ikamet etmiĢtir. el-Ġhkâm fi Usûli’l-Ahkam adlı eserini burada yazan Âmidî, onu Melik
Muʿzam‟a takdim etmiĢtir. Öğrencisi Ġbn Ebû Usaybia onun Azîziye Medresesi‟ndeki öğretim
yöntemini anlatırken Ģöyle demektedir:
“Dinleyenler, onun fakihlerle yaptığı münazaralardaki konuĢma üslûbunun güzelliğine
ĢaĢarlardı ve diğer alimlerden hiçbiri onun gibi değildi.”36
Öğretim ve yazma faaliyetlerinin yanında haftada iki defa DımaĢk‟taki Emeviye
camisinde münazaralar düzenlerdi. Bu münazaralar, ÇarĢamba ve Cuma günleri önemli
âlimlerden istifade etmek için öğrenci ve cemaatin katılmalarıyla gerçekleĢirdi.37
B. ĠLMÎ YETKĠNLĠĞĠ, FĠZĠKÎ VE AHLAKÎ HUSUSĠYETLERĠ
Âmidî‟nin biyografisini yazan tarihçiler, onun hakkında örnek bir alim portresi
çizmiĢlerdir. Bu özelliklerinden en çok öne çıkanlar Ģunlardır:
1. Kuvvetli Bir Zekaya Sahip OluĢu
Sübkî, onu “dünyanın en zekilerinden biri”,38
Ġbn Ebî Usaybia, “yaĢadığı dönemin en
zekisi”39
olarak nitelemiĢ ve Zehebî ise onun hakkında, “çok parlak bir zekaya sahip idi”40
diyerek zekasının keskinliğini dile getirmiĢtir. Bu husus, Âmidî‟yi müderris veya müellif
olarak tanıyan herkesin ittifak ettiği bir durum olmuĢtur. Eserleri buna en güzel delidir.
Öğrencisi el-Ġʿzz b. Abdusselam bunun da ötesine geçerek “Eğer bir filozof veya Ģüpheci
35 Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, c. 13, s. 194. 36Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnu'l-enbâ, s. 650. 37 Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l kelâmiyye, s. 43 (Ġbnü‟l-Mulakkin Tabakâtu'Ģġafiiyye‟den naklen). 38Sübkî, Tabakâtü’Ģ-ġâfiiyyeti’l-kübrâ, c. 8, s. 306. 39Ġbn Ebî Usaybi‟a, a.g.e., s. 650. 40ez-Zehebî, Siyerü a’lâmi’n-nübelâ, c. 22, s. 364.
12
Ġslam‟a dair bir Ģey ortaya atarsa Seyfüddin el-Âmidî onu mutlaka çürütürdü. Çünkü o buna
fazlasıyla ehil bir alimdi.”41
demektedir.
2. Mükemmel Ezber Kabiliyeti
Öğrencisinin öğrencisi Faslı Liblî Ģöyle demektedir:
“Nazarî ilimlerde özellikle cedel ilminde imam idi. Çünkü bu ilimlerde bilginin
zirvesine ulaĢmıĢtı. Öyle ki kendisinin cedel ilmine dair yirmi kitap ezberlediği söylenir”42
Hanbelî alimlerindenEbu‟l-Hattâb el-Ezcî (ö. h. 510)‟nin el-Hidâye43adlıeserigibi
Hanbelî mezhebi metinlerini ezberlemiĢ olduğunu daha öncebelirtmiĢtik. Sübkî, onun “el-
Vasîti ezberlediği söylenir” demiĢtir.44
Ayrıca onun ezber gücü hakkında Ģöyle demektedir:
“Anlatılır ki Âmidî rüyasında Ġmam Gazali‟yi bir tabutta görmüĢ ve üzerindeki örtüyü
kaldırarak alnını öpmüĢtür. Uykudan uyanınca Ġmam Gazali‟nin bazı sözlerini ezberlemek
istemiĢ ve birkaç gün zarfında el-Mustasfâ‟yı ezberlemiĢtir.”45
3. Sözünün Açıklığı ve Dakikliği
Öğrencisi Ġbn Ebî Usaybia onun için “sözleri fasih ve yazdıkları iyiydi” der.46
Sübkî, Âmidî‟nin sözlerinin dakikliğiyle ilgili olarak onun öğrencisi Ġbn
Abdusselam‟dan Ģöyle bir nakilde bulunur:
“Ondan daha güzel ders anlatan birini bilmiyorum. Ders verirken hutbe okur gibiydi.
el-Vasît‟ten herhangi bir kelimeyi değiĢtirmiĢ olsa değiĢtirdiği kelime manayı, yazarın yazdığı
aslî kelimeden daha fazla somutlaĢtıran bir kelime olurdu.”47
Sübkî ise: “YapmıĢ olduğu
tariflerinin hepsi güzeldir ve gözden geçirilmiĢtir” der.48
Hasan eĢ-ġafiî Ģöyle demektedir:
41es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, c. 21, s. 28. 42el-Leblî, Fehresetü’l-Liblî, s. 133. 43
Zehebî, Tarihu’l-Ġslâm, c. 11, s. 140. 44Sübkî, Tabakâtü’Ģ-ġâfiiyyeti’l-Kübrâ, c. 8, s. 307. 45Sübkî, a.g.e., c. 8, s. 307. 46Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnu'l-Enbâ, s. 650. 47Sübkî, a.g.e., c. 8, s. 307. 48Sübkî, a.g.e., c. 8, s. 307.
13
“Kelam ve felseyle alakalı eserlerine dakik bir üslup ve diyalektik bir ayrım hakimdir.
En son eserlerinden biri olan el-Ġhkâm, Âmidî‟nin anlatım gücüne dair güzel bir örnek olsa
gerektir.”49
4. Ġlimlerdeki Önderliği
Âmidî birçok ilimde; özellikle de kelam, felsefe ve cedel gibi akli ilimlerde âlim ve
imam idi. Bununla alakalı olarak Zehebï, “usulu‟l-fıkh ve usulü‟d-din (asleyn), kelam ve
mantık ilimlerinde eĢi yoktu” demektedir.50
Ġbn Ebî Usaybia, Âmidî‟nin “felsefî ilimlerde,
fıkhî mezheplerde ve tıbbın esasları hususunda döneminin en bilgini” olduğunu ifade eder.51
Böylece Ġbn Ebû Usaybia, diğer tabakat yazarlarından farklı olarak Âmidî‟nin tıp ilmindeki
bilgisinden de bahsetmiĢtir. Safedî ise Kadı Ġbn Hallikân‟dan naklen Ģöyle demektedir:
“Zamanının dâhisi hakkında daha ne söylenmesi beklenir ki; kulaklar onun teliflerini
iĢitmekle dolmuĢ ve onun ilmî derecesinin yüksekliği hususunda icma vaki olmuĢtur…”52
5. Fiziksel Özellikleri ve Heybetli OluĢu
Ġbn Ebî Usaybia: “Parlak bir yüzü ve açık bir sözü vardı” der.53
Güzel bir yüzü, vakarlı
bir görünüĢü vardı. Melik Muzaffer‟in ondan farklı düĢünmesi ve ondan hoĢlanmamasına
rağmen ona karĢı sergilediği davranıĢlar onun vakarına en güzel delildir.
6. Tevazu ve insaf sahibi oluĢu
Bütün bu ilmî üstünlüğüne rağmen, diğer alimler gibi, o da insaf ehli idi. Öyle ki
Ebkâru’l Efkâr adlı eserinde “Bu benim görüĢümdür. BaĢkasının baĢka bir görüĢü olabilir”
dediğine sıkça rastlanır.54
7. Ahlak güzelliği, incelik ve hilim sahibi oluĢu
Muâsırı olan Ebû ġâme onu “güzel ahlaklı ve çok değerli biri”55
olarak nitelendirirken Ġbn
Kesîr ise onun, “güzel ahlaklı, kalb-i selim sahibi, değerli ve çok ağlayan biri”56
olduğunu
zikreder.
49Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve Ârâuhu’l Kelâmiyye, s. 51. 50 Muhammed b. Ahmed b. Kâymâz ez-Zehebî, el-Ġber fi Haberi Men Ğaber, Thk. Muhammed es-Sa‟îd b.
Besyûnî Zağlûl, Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye, c. 3, s. 210. 51Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnu'l-Enbâ, s. 650. 52es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, c. 21, s. 226. 53Ġbn Ebî Usaybi‟a, a.g.e., s. 650. 54Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., s. 51.
14
C. HOCALARI
1. Âmid’teki hocaları
1. Ammâr el-Âmidî57
2. Muhammed es-Saffâr58
2. Bağdat’taki hocaları
1- “Ġbn Minnî el-Hanbeli” olarak bilinen Ebu‟l-Feth b. Fityân b. Matar:
“Hanbeliler arasında onun gibisi yoktu.”59
derken Kadı Ġbn Hallikân ise bu meyanda Ģunları
dile getirir:
“Fıkhı, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed ed-Dinevri‟den okudu; mezhebinde ve
mezhepler arası ihtilaflar hususunda uzman olana kadar ondan ayrılmadı. Ġlim ve zühd
ehli arasında parmakla gösterilen önder Ģahsiyetlerden oldu. Her taraftan öğrenciler
kendisine ilim tahsili için gelmeye baĢladı ve bir grup alim kendisinden ilim tahsil etti.
O ibadet eden, selef-i salihinin yolunu takip eden, vakur ve müttaki bir zat idi.
Ömrünün sonuna doğru gözlerini kaybetti ve ağır iĢitmeye baĢladı. Görmez ve iĢitmez
olduğu halde ömrünün sonuna kadar fıkıh öğretmeye devam etti. H. 583 yılında vefat
etti”60
2- Uzun ömürlü, hadiste isnad sahibi alim, ġeyh Ebû‟l-Feth Ubeydullah b. Abdullah b.
ġâtîl el-Bağdadî ed-Debbâs: Ġnsanlar hadis isnadı için kendisine gelirlerdi.61
Irak‟ın
müsnidi olan Debbâs h. 581 yılında 92 yaĢında vefat etmiĢtir.62
3- Ebû‟l Kasım b. Fadlân: Vâsik b. Ali b. el-Fadl b. Hibetullah el-Bağdadî isminde
Yahya‟nın zikredildiği de olur. Ancak son tahlilde Yahya, onun ismi değildir. Ġbn
Kesîr onunla alakalı olarak Ģöyle demiĢtir:
“Güzel ahlaklı, yumuĢak biriydi. Bir grup ondan istifade etmiĢ ve ünlenmiĢtir. Ġyi
bir zihne sahip zeki, saygın ve ilmî olarak ileri bir kimseydi. Bağdat‟ta Daru‟z-Zeheb
55 Abdurrahman b. Ġsmail el-Makdîsî, ez-Zeylu mine’r-Ravdateyn, notlandıran Ġbrahim ġemsü‟d-Dîn, Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye, 1. baskı, s. 245. 56 Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, c. 13, 164. 57ez-Zehebî, el-Ġber fi Haberi Men Ğaber, c. 22, s. 364. 58ez-Zehebî, a.g.e, c. 22, s. 364. 59 Ali b. Ebi‟l-Keram el-Cezerî Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, Thk. Ömer Abdü‟s-Selâm Tedmürî, Dâru‟l-
Kütübi‟l-Arabî, c. 10, s. 46. 60 Ġbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, c. 27, s. 51-52. 61 ez-Zehebî, a.g.e., c. 21, s. 117. 62 ez-Zehebî, Tezkiretu’l-Huffâz, 4 c., Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye, 1998, c. 4, s. 88.
15
medresesinde ders vermiĢtir. H. 595 yılında ġaban ayının on yedisinde vefat
etmiĢtir.”63
Sübkî onun “mücdehid fakihlerden, önemli alim Ģahsiyetlerden ve cedel
ustalarından biri” olduğunu belirtmiĢtir.64
4- Kıraat ve nahiv alimi el-Hasan b. Ali b. Ubeyde Ebû‟l-Hasen el-Kerhî: Bir müddet
kıraat ilmini okutmuĢtur. Kıraat ilimlerinde üstad idi. H. 582‟de vefat etmiĢtir.65
5- Ebû‟l Kasım Mahmûd b. el-Mubarek el-Mucîr el-Bağdadî: En büyük imamlardandı.
Ġbnü Neccâr onun hakkında Ģöyle demiĢtir:
“Usul ve füru‟ ilimlerde, ilm-i hilafta, cedel, kelam ve mantık ilimlerinde üstat idi;
öyle ki asrının en alim kiĢisi olmuĢ, kendisine uzak diyarlardan öğrenciler gelmeye
baĢlamıĢtı. Usul ve cedel ilmine dair birçok eser telif etmiĢtir. H. 592 yılında
Hemedan‟da vefat etmiĢtir.66
D. ÖĞRENCĠLERĠ
1. Ġbn Hacîb, Osman b. Ömer b. Ebî Bekir el-Mısrî el-Mâlikî Cemaluddin: Ebû ġâme
onun hakkında Ģöyle der:
“Ġlim ve amelde dinin direklerinden bir direk; usûl ve Arap diline dair ilimlerde
üstat idi. Mâlik b. Enes‟in mezhebini çok iyi bilirdi. Mütevazı, iffetli, insaflı biriydi.
Ġlmi ve ilim ehlini sever, ilmi yaymaya çalıĢırdı. Belalara, eziyetlere sabır ve
tahammül eden biriydi.”67
2. Ġzzeddin b. Abdusselam es-Sülemî eĢ-ġafiî el-Mısrî: Sübkî onunla alakalı olarak
Ģöyle demiĢtir:
“Alimlerin sultanı ve hiç Ģüphesiz asrının imamıydı. Ġnsanlara iyiliği emreder
kötülükten sakındırırdı. ġeriatın hakikatlerine ve maksatlarına muttali idi ve muğlak
kalan kısımlarını da bilmekteydi. O, alim, müttaki, cesur, hakkı ayakta tutan ve
doğruyu çekinmeden söyleyen biriydi.68
63 Ġsmail b. Osman b. Kesîr ed-DımaĢkî, Tabakâtu'Ģ-ġâfiiyyîn, Thk. Ahmed Ömer HâĢim, Mektebetü‟s-
Sekâfeti‟d-Dîniyye, 1993, s. 765. 64Sübkî, Tabakâtu’Ģ-ġâfiîyyeti’l-kübrâ, c. 7, s. 327. 65 Muhammed b. Ahmed b. Kaymaz ez-Zehebî, Marifetü’l-kurrâi’l-kibâr, Darü‟l-kütübi‟l-ilmiyye, 1997, s.
301 66Sübkî, a.g.e., c. 7, s. 287. 67 Ġbn Ferhun el-Ya‟merî, Ġbrahim b. Ali, ed-Dibacu’l-Muzehheb fî ma’rifeti a’yâni ulemâi’l-mezheb, thk.
Muhammed el-Ahmedî Ebu‟n-Nûr, Dârü‟t-türâs, ty. c.2, s. 68 68Sübkî, a.g.e., c. 8, s. 209.
16
Ġbn Hallikân Ģöyle demiĢtir:
“Hocam Ġzzuddin Abdusselam‟a Ġmam Seyfuddin‟in dersinin nasıl olduğunu
sordum, Ģöyle dedi: Ondan daha güzel ders anlatan birini bilmiyorum. Hutbe okur
gibiydi. el-Vasît‟ten herhangi bir kelimeyi değiĢtirmiĢ olsa değiĢtirdiği kelime manayı,
yazarın yazdığı orjinal kelimeden daha açık bir kelime olurdu. Ġmam Ġzzeddin
Abdusselam‟ın onun öğrencilerinden olması, senin onun Ģerefini, değerini anlaman
için yeter. O, onun yöntemini beğenir, gizli ve açık hallerini bilerek onun derslerine
devam ederdi. Onun bir gün “Biz araĢtırma yöntemini ġeyh Seyfüddin‟den öğrendik.”
dediğini iĢittim.69
3. Ebû ġâme el-Makdisî olarak bilinen Abdurrahman b. Ġsmâil ġihâbuddîn: Safedî,
onu “Birçok ilimde bilgi sahibi, fakih ve mukri” olarak vasfetmektedir. Birçok
ilimde eser telif etmiĢ, fıkhı iyi derecede öğrenerek öğretmiĢ ve fetva vermiĢtir.
Arapça hususunda çok iyi bir dereceye gelmiĢtir. eĢ-ġâtıbiyye‟ye çok güzel bir Ģerh
yazmıĢtır. er-Ravdateyn fi Ahbâri’d-Devleteyn, en-Nûriyye ve es-Salâhiyye adlı
eserleri vardır. er-Ravdateyn‟in ek kısmında Âmidî‟den, “Ģeyhimiz Seyfedddin el-
Âmidî” diyerek bahsetmiĢtir70
4. Ġbn Ebû Usaybia diye bilinen Ahmed b. el-Kasım b. Halife el-Hazrecî: el-Yûnûnî
ondan, “hükemadan ve telifatı olan faziletli bir zat”, “edebiyat, tıp ve tarih bilgini”
olarak bahseder.71
“Tarîhu’l-Etibbâ adlı eseri yazmıĢtır.”72
Hocası Âmidî ile görüĢmelerini Ģöyle anlatır:
“Felsefi ilimlerde nadiren birilerine bir Ģeyler okuturdu. Onunla buluĢup Rumûzu’l-
Kunûz adlı eserini okudum. Babama olan sevgisinden dolayı bana felsefe okutmuĢtu.
Onunla ilk buluĢmam Ģöyle oldu: Babamla beraber onun evine gittik. DımeĢk‟te
Âdiliye Medresesi‟nin yakınlarında oturuyordu. Kendisi bizi muhabbetle karĢıladı;
sonra oturduk. Ardından bize baktı ve „Bir çocuğun babasına bu kadar benzediğini hiç
görmedim‟ dedi. H. 646 yılında vefat etti.”73
69 Ġbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, c. 21, s. 228. 70es-Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, c. 18, s. 67. 71 Abdü‟l-Hay b. Ahmed Ġbnü‟l-Ġmâd el-Hanbelî, ġezeratu'z-zeheb fî ahbari men zeheb, Thk. Mahmud
Arnavut-Abdülkadir Arnavut, Dâru Ġbn Kesîr, 1. baskı, 1986, c. 7, s. 569. 72es-Safedî, a.g.e., c. 7, s. 193. 73Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnu'l-enbâ fi tabakâti’l-etibbâ, s. 650.
17
E- BĠR MUSĠBET VE VEFATI
Kıftî Ġmam Âmidî‟nin baĢına gelen felaketi Ģöyle özetler:
“H. 631 yılında Melik Kâmil Âmid Ģehrini ele geçirdi. Melik Kâmil‟e Âmid‟in ondan
önceki hükümdarının Âmidî ile gizlice mektuplaĢtığı ve onun, gelip yargının baĢına geçmesi
teklifinde bulunduğu söylendi. Bunun üzerine Melik Kâmil bu hususu kendisine haber
vermediği için Âmidî‟ye karĢı tavır aldı, ardından onun medreseyle iliĢiğini kesti. Bunun
üzerine Âmidî evine çekildi ve birkaç ay sonra vefat etti.”74
Böylece dünyaya meyletmeyen zahit imam Âmidî, siyasî bir çekiĢmenin ve arzu
etmediği bir makamın kurbanı olmuĢtur. Tarihçilerin çoğu DımaĢk‟a hakim olan Eyyûbî
hükümdarlarının onu sevmediğini belirtmiĢlerdir. Her ne kadar ilmî konumu, onu
azletmelerine bir engel teĢkil etmiĢse de bir sebep bulunca onu hemen öğretim
faaliyetlerinden azletmiĢlerdir. Bunun üzerine Âmidî, ölünceye kadar evinde insanlardan uzak
bir Ģekilde yaĢamıĢtır.75
DüĢmanları ona karĢı kötü muameleye devam etmiĢ; ilmî
üstünlüğünden ve zekasından ötürü öç alma çabası içinde olmuĢlardır.
Hasan eĢ-ġafiî Ģöyle demektedir:
“Hayatındaki bütün krizlere ve sıkıntılara rağmen bıkmadan usanmadan seksen yılını
ilmî cihatta geçiren Âmidî, son günlerini DımeĢk‟ta bu baskıcı ortamda geçirdi. Ruhunu
teslim ederek Kasiyun Dağı‟nın yamacını kendisine mekan edindi. Ebu Muzaffer:“Âmidî,
Safer ayında vefat edip Kasiyun‟daki türbesine defnedilinceye kadar evinde köĢesine çekildi,
saadetinin nuru sönmüĢ bir halde yaĢamına devam etti.” demiĢtir.”76
Âmidî h. 631 yılında
vefat etmiĢtir.77
Ebu Muzaffer‟in Âmidî‟nin köĢesine çekilmesi yalnız kalması, saadetinin nurunun
sönmesi ifadelerinden kastı, bütün bütün ilmî makamlardan el çekmesidir. Yoksa düĢünce ve
kitapları ufukları kaplamıĢ ve kendisi Ġslam‟ın sözcüsü olmuĢtu; öyle ki: “Bir zındık Ġslam
karĢıtı bir söz söylese onunla münazara etmesi için ondan baĢkası düĢünülmezdi, denilmiĢtir.”
74el-Kıftî, Ġhbâru'l-ulemâ bi ahbâri'l-hukemâ, s. 108. 75
Tarihçiler bahsetmese de bütün bu olanların onu azletmek için uydurulmuĢ olma ihtimali yüksektir. 76 Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l-kelâmiyye, s. 47. 77Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnu'l-enbâ fi tabakâti’l-etibbâ, s. 651; Ġbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, c. 3, s. 294.
18
YaĢadığı sıkıntılar onu yıldırmamıĢtı. En zor günlerinde bile ilmî araĢtırmalarından
vazgeçmemiĢti.78
Geçici bir makam ve görevden alınmıĢ olsa bile hayatın daha büyük bir
görev olduğunun bilincindeydi. O seksenine varmıĢ; kemikleri zayıflamıĢ ve saçları
beyazlamıĢ olmasına rağmen çalıĢmaya devam ediyordu. Zehebî bu hususta, “Evine kapandı
ve çalıĢmaya devam etti.” demektedir.79
Âmidî, azledildiği zaman seksen yaĢındaydı. Ġbn Kesîr onun hakkında, “seksen
yaĢındaydı. Ölünceye kadar evinde kaldı” der.80
Vazifesini yerine getirmiĢti. Ümmet, onu
Ġslâm akidesini savunan, evlatlarına ilim öğreten biri olarak bilmiĢtir.
F- ESERLERĠ
1. Fıkıh Usulüne Dair Eserleri
1.1. el-Ġhkam fi Usûli’l-Ahkâm: Âmidî‟nin bu eseri hakkında Ġbn Hacib, “Usulu‟l
Fıkha dair Seyfüddin Âmidî‟nin bu kitabı gibisi yazılmamıĢtır.” der.81
Ġbn Haldun ise bu
eserin “mezhepler arasındaki temel ihtilaflar ve bunların uzantısı olarak bulunan meseleleri
ayrı bir özenle ele almasının yanı sıra kendisinden önce fukaha metoduyla yazılmıĢ usul
bahsetmiĢtir. Dr. Hasan ġafii ise eserle alakalı olarak Ģöyle demektedir:
“Âmidî‟nin eserlerindeki iĢaretler eserin usul-ü fıkha dair olduğunu ve el-Ġhkâm ve el-
Muntehâ adlı eserlerinden önce yazıldığını göstermektedir. Eserlerin nerede olduğuyla
alakalı olarak bir Ģey bilinmemektedir.”85
1.3. et-Tercîhât: Ġmam Âmidî Müntehâ’s-Sûl” adlı eserinin sonunda bu kitabına atıfta
bulunmuĢtur. Hasan ġafii “Âmidî‟nin bu kitabının bir açıdan usule ve baĢka bir açıdan ilm-i
hilafa dair bir eser olduğu açıktır. Kitabın bulunduğu yer bilinmemektedir.”86
der.
78 Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., s. 47. 79ez-Zehebî, el-Ġber fi Haberi Men Ğaber, c. 3, s. 210. 80 Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, c. 13, 165. 81es-Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, c. 21, s. 228. 82 Abdu‟r-Rahmân b. Muhammed b. Haldûn el-Hadramî, Mukaddimetu Ġbn Haldûn, Thk. Halil ġehâde,
Dâru‟l-Fikr, 1988, s. 576. 83Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnu'l-enbâ fi tabakâti’l-etibbâ, s. 651. 84 Ġbn Hallikân, a.g.e., c. 3, s. 294. 85 Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l-kelâmiyye, s. 69. 86 Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., aynı yer.
kitabından bahsetmiĢlerdir. Müellif, kitabın mukaddimesinde el-Ġhkâm adlı eserinden
bahsettikten sonra Ģöyle der:
“Bu geniĢ ve önemli açıklamalardan sonra üslûbunu basitleĢtirerek, zamanın
öğrencilerinin algılarına ve anlama gücüne uygun bir Ģekilde ve bu ilme dair düsturlardan
da bir Ģey eksiltmeden, kitabımı ihtisar etmeyi düĢündüm.”88
Dolayısıyla onun bu kitabı,
Ġhkâmu’l-Ahkâm‟ın bir ihtisarı olmaktadır. Bu durum kitabı okuyanlar tarafından da fark
edilmektedir. Kitap bugün matbu olarak elimizde mevcuttur.
2. Cedel ve Ġlm-i Hilafa Dair Eserleri
2.1. Ğayetu’l-Emel fi Ġlmi’l-Cedel: eĢ-ġerîf el Merâğî olarak bilinen Esterâbâdî
Seyyid ġihâbüddin‟inin kitabına bir Ģerhtir. Âmidî, Bağdat‟ta bu ilimle meĢgul iken bu kitapla
ve daha önce bahsettiğimiz üzere el-Meyhenî‟nin Tarîkat‟ıyla ilgilenmiĢtir. Bu iki kitap ise
cedel ilmiyle alakalı en önemli eserler arasındadır. Bu kitabına, el-Ebkâr adlı eserinde çokça
atıfta bulunmuĢ ve “bu mevzuyu enine boyuna anlatmıĢ bulunuyoruz. Bu konuyla alakalı
karĢı tezlere ġerhu’l-Cedel ve diğer eserlerimizde cevaplar verilmiĢtir” cümlesini çokça
tekrarlamıĢtır.89
Ġbn Ebî Usaybia bu kitaptan Ğayetu’l-Emel fi Ġlmi’l-Cedel ismiyle bahsetmiĢtir.90
Hasan eĢ-ġafiî “bilinen tek nüshası Brockelman‟ın da belirttiği üzere 5318 rakamıyla Fransa
Milli Kütüphanesindedir” der.91
2.2. el-Meâhiz el-Celiyye fi’l-Muâhazât el-Cedeliyye: Ġbn Ebî Usaybia bu kitaptan
bahsetmiĢ ve el-Muâhazât fi‟l-Hilaf diye isimlendirmiĢtir.92
Ancak bu kitap hakkında
isminden baĢka bir Ģey bilinmemektedir.93
2.3. Delilu Muttahidi’l-Ġ’tilaf Carin fi Cemî’i Mesaili’l-Ġhtilaf: Ġbn Ebî Usaybia ve
baĢkaları bu kitaptan bahsetmiĢtir.94
Ancak bu eserle alakalı, onun ilm-i hilaf hakkında
olduğunu gösteren isminden baĢka bir Ģey bilinmemektedir.95
87 Ġbn Hallikân, Vefeyâtu’l-a’yân, c. 3, s. 294. 88 Ali b. Muhammed el-Âmidî, Muntehâ's-sûl fî ilmi'l-usûl, Thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Dâru‟l-Kütübi‟l-
Ġlmiyye, 1. baskı, 1424, s. 6. 89Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l-kelâmiyye, s. 71. 90Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnu'l-enbâ, s. 651. 91Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., s. 71. 92Ġbn Ebî Usaybi‟a, a.g.e., s. 651. 93 Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., s. 72. 94Ġbn Ebî Usaybi‟a, a.g.e., s. 651.
yazarları bu kitaptan bahsetmiĢtir. Bununla birlikte kitap hakkında baĢka bir bilgi
bulunmamaktadır. et-Taʽlikatu’s-Sağîra‟nın muhtasarı ya da geniĢletilmiĢ bir hali olması
muhtemeldir.97
2.5. et-Taʽlikatu’s-Sağîra (et-Tarîkatu’s-Sağira): Tahkikini yaptığımız eserdir. Bu
kitaptan daha sonra bahsedeceğiz.
3. Felsefeye Dair Eserleri
3.1. en-Nûr ez-Zâhir fi Hukmi’z-Zevâhir: el-Kıftî kitabın beĢ ciltten oluĢtuğunu
söylemiĢtir.98
Ġstanbul‟da Millet Kütüphanesi‟ndebulunmaktadır. Hasan eĢ-ġafiî bu kitabının
felsefeye dair eserlerinin en geniĢi olabileceğini belirtir.99
3.2. Dekâiku’l-Hakâik: En önemli eserleri arasında olup bildiğimiz kadarıyla
felsefeye dair yazdığı ilk eseridir. Çünkü el-Ebkâr aslı eserinde “Dekâiku’l-Hakâik ve bu
disipline mahsus diğer eserlerimiz” diyerek bu eserine atıfta bulunur. el-Kıftî Âmidî‟nin bu
eserinden Kitabu’l-Hakâik fi Ulûmi’l-Evâil olarak bahseder ve üç ciltten müteĢekkil olduğunu
belirtir.100
Aynı Ģekilde Ġbn Hallikân101
ve Ġbn Ebû Usaybia102
ve baĢkaları da bu eserden
bahsetmiĢlerdir. Kitabın ilk cildinin bir nüshası Princeton Üniversitesinde bulunmaktadır.103
3.3. Rumûzu’l-Kunûz: Ġbn Ebû Usaybia Tabakâtu’l-Etibbâ adlı eserinde bu kitaptan
Menâihu’l-Karâih adlı eserinden farklı bir eser olarak bahsetmiĢtir.104
Ancak Ġbn Hallikân
“kelam ilmine dair yazdığı eserlerden biri de Ebkâru’l-Efkâr‟dır. Amidî, bu eserini
Menâihu’l-Karâih ve Rumûzu’l-Kunûz adlı eserinde özetlemiĢtir.105
Hasan eĢ-ġafiî el-Menâih
ve er-Rumûz‟un farklı iki eser olduğu ve bunlardan ikincisinin el-Ebkâr‟ın muhtasarı olmadığı
kanaatindedir. Aksine el-Ebkâr, usûluddîn ile alakalı bir eser iken bu ise felsefe ile alakalı bir
eserdir. Aynı zamanda bu kitap el-Ebkâr‟dan daha önce yazılmıĢtır. Dolayısıyla el-Ebkâr‟ın
muhtasarı olması mümkün değildir.106
Kanaatimizce Ġbn Hallikân‟ın ikinci kitaba atıfta
95 Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., s. 72. 96Ġbn Ebî Usaybi‟a, a.g.e., s. 651. 97 Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l kelâmiyye, s. 72. 98el-Kıftî, Ġhbâru'l-ulemâ, s. 185. 99 Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., s. 75. 100 el-Kıftî, a.g.e., s. 185. 101 Ġbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, c. 3, s. 294. 102Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnu'l-enbâ, s. 651. 103 Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l-kelâmiyye, s. 77. 104Ġbn Ebî Usaybi‟a, a.g.e., s. 651. 105 Ġbn Hallikân, a.g.e., c. 3, s. 294. 106Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., s. 79.
21
bulunması, iki kitabı aynı kitap olarak kabul ettiği anlamına gelmemelidir. Aksine atıf edatını,
Amidî‟nin el-Ebkâr‟ı iki defa ihtisar etmiĢ olduğunu ifade etmek veya kitaplarını saymaya
devam etmek sadedinde kullanmıĢtır.
3.4. KeĢfu’t-Temvîhât: Felsefi kitaplarının en önemlilerindendir. Ġbn Ebû Usaybia
kitabı KeĢfu’t-Temvîhât fi ġerhi’t-Tenbîhât olarak isimlendirmiĢtir. Kitabı Hama‟da h.
617‟den önce telif etmiĢ veya telifini tamamlamıĢ, ardından Hama Emiri Mânsûr b.
Takiyyuddîn‟e takdim etmiĢtir.107
Kitabın 33 sayfalık bir kısmı British Museum
kütüphanesinde 253 doğu rakamı ile kayıtlıdır. 108
3.5. el-Mubîn fî ġerhi Elfâzi’l-Hukemâ ve’l-Mutekellimîn: Ġsminden de anlaĢıldığı
üzere felsefi ve kelami ıstılahları ele alan bir eserdir. Bu ilk bölümün konusudur. Daha sonra
bu ıstılahların farklı manalarını ikinci bölümde inceler. Kitap, muhtemelen Hama Emirine,
takdim edildiğine iĢaret eden bir mukaddimeden sonra bu iki bölümle devam eder. Kitabı
Hasan eĢ-ġafiî üç el yazmasından yararlanarak tahkik etmiĢtir. Eser, Mısır‟daki Vehbe
yayınevi tarafından basılmıĢtır.
3.6. Ferâidu’l-Fevâid: Eseri el-Bağdadî Hediyyetu’l-Ârifîn adlı eserinde zikretmiĢ ve
kitabın hikmetle alakalı bir eser olduğunu belirtmiĢtir. Hasan eĢ-ġâfiî bu hususta kanaatini
Ģöyle belirtir: “Görünen odur ki, Bağdâdî‟den baĢka kitaptan bahseden olmamıĢtır. Onun
kitabı görmüĢ olması muhtemeldir.”109
4-Kelama Dair Eserleri
4.1. Ebkâru’l Efkâr: Hasan eĢ-ġafiî‟ye göre Âmidî‟nin Mısır‟da ikamet ettiği sırada
telif ettiği kapsamlı bir kelam ansiklopedisidir. O Ģöyle der:
“Öyle gözüküyor ki Âmidî, h. 612‟de Mısır‟dan ġam‟a gitmeden hemen önce
eserini tamamlayıncaya kadar, yazdıklarını düzeltmeye ve onlara yeni Ģeyler eklemeye
devam etmiĢ.110
Eser, orjinal müellif nüshasından aktarılarak yazılmıĢ bir nüsha esas
alınarak kitaplaĢtırılmıĢtır.”111
Kitap matbu olarak elimizde mevcuttur.
107Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnu'l-enbâ, s. 651. 108 Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l kelâmiyye, s. 80. 109 Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., s. 85. 110 Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., s. 86. 111 Hasan eĢ-ġâfiî, a.g.e., aynı yer.
bu kitaptan bahsetmiĢtir. BaĢkaları da bu eseri zikretmiĢlerdir. Hasan eĢ-ġafiî
Amidî‟nin, Muntehâ es-Sûladlı eserinde el-Ġhkâm‟ı ihtisar ettiği gibi, bu eserinde de Ebkâru’l-
Efkâr adlı eserini ihtisar etmiĢ olma ihtimalini uzak görmemektedir. Bu eseri hakkında bir Ģey
bilinmemektedir.114
4.3. Gayetu’l-Merâm fi Ġlmi’l Kelâm: Ġbn Ebû Usaybia115
ve baĢkaları bu eserden
bahsetmiĢtir. Eseri Hasan eĢ-ġafiî, Ġstanbul‟da ġehit Ali PaĢa kütüphanesindebulunan 1694 no
ile kayıtlı tek nüshayı esas alarak tahkik etmiĢtir. Mısır Din ĠĢleri Yüksek Kurulu tarafından
1971 yılında basılmıĢtır.
112Ġbn Ebî Usaybi‟a, a.g.e., s. 651. 113 Ġbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, c. 3, s. 293. 114 Hasan eĢ-ġâfiî, el-Âmidî ve ârâuhu’l kelâmiyye, s. 91. 115Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnü’l-enbâ, s. 651.
23
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
HĠLAF FIKHI VE ET-TARĠKATU’S-SAĞÎRA
24
A. HĠLAF FIKHI
Âlimlerin Hilaf Fıkhı ile olan uğraĢları, nazarî ve tatbîkî olarak oldukça eskidir. Fakat
diğer ilimlerin birçoğunda olduğu gibi hilaf fıkhı ilminin de mefhûmu ve tarifi,makul
sebeplerden dolayı ilerleyen zamanlarda yapılmıĢtır.
Hilaf ilminin baĢlaması ve bu alanda eserlerin yazılması birtakım ihtiyaçların
sonucunda olmuĢtur. Bu ihtiyaçlar ise; ilmî ve kültürel etkenlerin yanında araĢtırmacı,
tartıĢmacı, müftü ve fetva isteyen kiĢilerin beklentilerine cevap verme zaruretidir.
Ġlimlerin kısımlara ayrılması, tasnifi ve tarifi; bu, ilimlerin ortaya çıkmasından sonra
gerçekleĢmiĢtir.
Ġlimlerin tasnifi-tarihiyle ilgili pek çok kaynak olmasına rağmen, Ġbn Haldun
(ö.808)‟dan önce Hilaf Fıkhını açık ve anlaĢılır bir Ģekilde ele alan olmadığı kanaatindeyiz.
Ġbn Haldun, Mukaddime‟de bu ilmi “Usulü‟l-fıkh ve bununla ilgili cedel ve ihtilaflar”
baĢlığı altında ele almıĢ, önce Usulü‟l-fıkh‟tan sonra ihtilaftanbahsetmiĢ ve bu konuda Ģöyle
demiĢtir: “Ġhtilaflara gelince; bil ki, bu fıkıh Ģer‟î delillerden istinbât edilmiĢtir. Müctehitlerin
anlayıĢ ve bakıĢ açılarındaki farklılıkları sebebiyle bu alanda ihtilaf çoğalmıĢtır. Daha önce
zikrettiğimiz sebeplerden dolayı bu kaçınılmaz idi. Zamanla insanlar arasında bu durumun
yaygınlaĢması neticesinde isteyen istediğini taklit eder oldu; sonrasında insanlar sadece dört
imamı taklit eder oldu. Dört mezhep usulü ikame edildi. Bu mezheplere bağlı olanlar arasında
ihtilaflar vuku buldu. Her biri doğru usul ve güçlü metodlar çerçevesinde imamının
mezhebinin doğruluğu için münazaralarda bulunuyor,bağlı olduğu, taklit ettiği mezhebi için
deliller getiriyordu. Bu durum neredeyse Ġslam fıkhının tüm meselelerinde gerçekleĢti.
Bazen bu ihtilaf ġafiî ile Malik arasında olurken, Ebu Hanife ikisinden birine muvâfık
olabiliyordu. Ya da Mâlik ve Ebu Hanife arasında gerçekleĢir; ġafiî ikisinden biriyle muvâfık
olurdu. Bazen de ġafiî ve Ebu Hanife arasında olur; Mâlik ikisinden birine muvâfık olurdu.
Bu münazaralarda gaye imamların delillerinin çıkıĢ noktasını tespit ve ihtilaflardaki
farklılıklar ile içtihatlarına konu olan yerleri beyan etmektir. Bu ilim “hilaf fıkhı” olarak
isimlendirilirdi.”116
Ġbn Haldun‟dan bir asır sonra yaĢamıĢ olan TaĢköprüzâde ismiyle bilinen tarihçi
Ahmed b. Mustafa (ö.986) bu ilmi Ģöyle tarif eder: “icmâlî ve tafsîlî delillerden yola çıkarak
116 Ġbn Haldûn, Mukaddime, s. 456
25
değiĢik istinbâtları konu edinen bir ilimdir. Bu ilmin bu yönü üzerine eğilmiĢ en değerli ve en
iyi örneklerinden biri Ebu Hanife Numan b. Sabit el- Kûfî ile ashabı Ebu Yusuf, Muhammed,
Züfer ve Ġmam ġafiî, Ġmam Malik ve Ġmam Ahmed bin Hanbel‟dir.
Tarihçi Katib Çelebi (ö. 1017) ise hilaf ilmini Ģöyle tarif eder : “Bu kendisiyle Ģer‟î
delillerin sunma biçiminin öğrenildiği, Ģüphelerin def edildiği ve ihtilaf delillerindeki
kusurlarının kat‟î burhanlarla ele alındığı bir ilimdir. Esasen ilm-i hilaf bu yönüyle mantık
ilminin bir kısmı olan cedelden farksızdır; Ģu kadar var ki cedel daha geniĢ bir baĢlık iken
hilaf ilmi dinî meselelerle ilgilidir.”117
1. HilafĠlminin Faydası
Hilaf ilmi, günümüzde okutulan mukayeseli ilimlerden uzak bir ilim değildir. Bu alan;
mukayeseli edebiyat, mukayeseli hukuk, mukayeseli fıkıh gibi değiĢik Ģekillerde diğer
ilimlere yayılmıĢ durumdadır. Bunun faydası aĢikardır. Ġbn Haldun bu konuda: “Ömrüme
yemin olsun ki; Ulemânın delillerinin çıkıĢ noktası, mezhebî delillerinin bilinmesi ve
istidlalde bulunanların ihtisasının tespiti noktasında faydası büyük bir ilimdir,” demiĢtir.
TaĢköprüzâde ise: “Bu ilmin amacı sağlam delillerle kendini savunma ve muhalifinin
delillerini çürütme melekesinin kazanılmasıdır. Faydası ise Ģüpheleri mezhepten uzaklaĢtırıp
muhalifin delilleri hakkında Ģüpheye düĢürmektir,” demiĢtir.
TaĢköprüzade kendi zamanındaki bu ilmin zayıflaması, kesintiye uğraması ve bundan
dolayı ortaya çıkan duruma üzüldükten sonra Ģöyle der : “Bu ilmin kitapları kayboldu,
parıltıları söndürüldü; bizim zamanımızda kesintiye uğradı. Öyle ki çağımızın ilim talebeleri
ihtilaf, cedel ve münâzara ilimleri arasındaki farkı göremez oldular. Bu alanın kitapları ile
bazı meselelerini mutâlaa etme hakkındaki bilgilerine değinmeye bile değmez oldu.
ġikayetimiz Allah‟adır. Çağımızda artık sözler tesirsiz; ihtilaf meyvesiz; usul fazlalık; makul
Ģeyler ise gaflet olarak görülür hale geldi”118
ġüphesiz; mezhep taassubunuaĢmanın yolu; alimlerin delillerine vâkıf olmaktan geçer.
Buna vâkıf olan bilir ki; bu alimler tek bir pınardan fıĢkırır; hepsi peygamberin varisleridir,
her biri bu Ģeriatın hassasiyetine yönelmiĢlerdir. Bu durum, kiĢiyi kör taassuptan, ümmeti
117 Mustafa b. Abdullah Kâtib Çelebi, KeĢfu’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l Fünûn, Mektebetü‟l-Mesnâ,
1941, c 1, s. 721. 118TaĢköprüzade, Miftâhu’s-Se’âde, c. 1, s. 307
26
bid‟atlara sokmaktan, alimlerifasık saymaktan, hakkı tek bir yerde toplayıp ve bir mezhepte
görmekten uzaklaĢtıracaktır.
Bu ilmin kıymeti ve fazileti açıktır. Bu alan için; “ilimlerin en Ģereflisi, en yücesidir”
sözünü çok da abartılı bulmamak gerektir. Zira her ilmin anlaĢılmasında bunun katkısı vardır.
Kur‟an‟ı ancak fıkhını ve hükümlerini bilen biri anlar ve kavrar. Sünnet zaten bu ilmin delili
ve burhanı, kelam ve lügat ise vasıtalarıdır.
Bu yönüyle hilaf ilmi, diğer ilimlerden daha yüce bir ilim olma vasfını taĢıması
hasebiyle bu ilimle uğraĢanlar diğer ilimlerle ilgilenenlerin önünde yer alır. Zira o ilme vâkıf
olmayan birinin diğer ilimleri kavraması çok zordur.
2. Hilaf Ġlminin Temelleri Ve Vasıtaları
Ġbn Haldun der ki : “Nasıl ki müçtehit istinbât için bu ilme ihtiyaç duyuyorsa; aynı
Ģekilde bu ilimle ilgilenen kimsenin de hükümlerin istinbâtlarına ulaĢtıracak kaideleri bilmesi
gerekir. Hilaf ilmiyle ilgilenen kimse, kendisinin delillerini muhalifin çürütememesi için,
istinbât edilmiĢ meseleleri ezberlemeye ihtiyacı vardır.”119
Ġstinbât kaideleri fıkıh usulü kitaplarında vardır. Biz burada bunun detayına
girmeyeceğiz.
3. Hilaf Ġlminde Ġlk Eser Yazanlar
Sahabîler, bu ilmi kendi aralarında kullanıyorlar; ilmî meselelerde birbirlerine karĢı
istidlâlde bulunuyorlardı. Bugün elimizdeki pek çok kaynak bu gerçeği yansıtmaktadır.
Öyle ki bazı alimlerbunları kitap haline getirmiĢtir. Ġmam ZerkeĢî‟nin yazdığı El-Ġcâbe
fîmâ istedrekethu AiĢetu Âla’s-Sahabeisimli eser buna örnektir. Ġmam Suyûti, Hz. AiĢe‟nin
(r.a) diğer sahabîlerle olan ihtilaflarını derlerken ZerkeĢî‟nin metodunu esas alarak Âyn el-
ĠsâBE fîmâ Ġstedrekethu ÂîĢetu Ala‟s-Sahabeadlı eseri hazırlamıĢtır.
Sahabîlerin ihtilaflarını konu eden diğer bir kitap da Ġmam Ebu Hanife‟ye nisbet edilse
de bu alanda gercek anlamıyla ilk te‟lif, Ġmam Ebu Hanife‟nin ekolünden Kadı Ebu Yusuf‟a
aittir. Ebu Yusuf‟un kaleme aldığı Ġhtilâfu Ebî Hanife ve Ġbn Ebû Leylâ bu alanda bize ulaĢan
ilk eserdir. Ancak bu eser, Hilaf Ġlmi anlamında fıkıh konularını ele almıĢ bir eser özelliği
taĢımamaktadır.
119 ĠbnHaldûn, Mukaddime, s. 457
27
Kısa bir zaman sonra Hanefî ekolünden büyük bir müctehid olan Muhammed b. Hasan
eĢ-ġeybânî çıktı ve daha önce benzeri görülmemiĢ “el-Huccetu ala Ehli‟l Medîne” kitabını
yazdı. Fıkıh bablarını iĢledi. Ġlmî meseleleri, muhaliflerin görüĢlerini tartıĢmacı bir üslupla ele
aldı. Bu yönüyle onun bu ilmin kurucusu ve ilk eser veren olduğunu söylemek mümkündür.
Bunun böyle olması garipsenmemelidir. Zira kendisi Hicaz ve Irak fıkhını okumuĢ,
ehl-i re‟y ve ehl-i hadis fıkhını cem etmiĢtir. Bu kendisine sağlam bir altyapı oluĢturmuĢ ve
sahabîlerin delilleriyle ihtilafları hakkında bilgi sahibi olmasını sağlamıĢtır.
Her ne kadar Ebu Yusuf, bu alanda ilk eser veren olsa da Muhammed b. Hasan bu ilmi
geliĢtirmiĢ ve geniĢletmiĢtir. Dolayısıyla onun bu ilme hizmeti kendi hocası Ebu Yusuf‟un
hizmeti karĢısında azımsanamayacak boyuttadır. Hatta mukayese edildiğinde görülecektir ki
onun kitapları daha üstün ve konulara vukûfiyeti daha fazladır.
Hatta Muhammed b. Hasan‟ın bu ilme yeni bir yöntem getirdiği söylenebilir. Zira
onun bu kitabı Ġmam Ebu Hanîfe‟nin mezhebini, kendi mezhebini, Ġmam Malik‟în mezhebini
ve kendisinden önceki bazı alimlerin görüĢlerini cem etmiĢ olmasıdır.
Dolayısıyla Ġmam Muhammed‟i bu ilmin kurucusu ve bu alanda ilk eser veren olarak
kabul etmek mümkündür.
4. Önemli Hilaf Fıkhı Kitapları
4.1 Hanefî Mezhebi
1- el-Huccetu alâ Ehli’l-Medîne, Muhammed bin Hasan eĢ-ġeybânî (ö.189); thk. Muhammed
Muhsin et-Turkî-Abdulfettâh Muhammed el-Huluv, 32 cilt halinde olup Ġbn Kudame‟nin
“Mukni‟siyle Merdâvi‟nin “Ġnsâf” kitabıyla beraber Riyad‟ta basılmıĢtır.
4- el-Mumti’ ġerhu Mukni’, Zeynü‟d-Din el-Munci b. Osman et-Tenûhî (ö. 695) thk. Abdu‟l-
Melik b. DehîĢ, Yayınevi: Mektebetu‟l-Esedî, Mekke, Tarih: 2003, 4 cilt
5- KeĢĢafu’l-kena’ alâ Metni Ġkna’, Mansur b. Yunus el-Behutî (ö. 1051) Yayınevi:
Vezerâtü‟l-Adl es-Suûdiyye, Riyad, 15 cilt
B. ET-TARÎKATU’S-SAĞĠRA
1. Âmidî’ye Nisbeti Ve Ġsminin Tespiti
Ġlk olarak Hakîm el-Hazik Ġbn Ebû Useybia‟ et-Tarikatu’s-Sağira kitabını et-
Ta’likatü’s-Sağira olarak isimlendirmiĢtir.120
Kanaatimizce bu eser, Ġbn Hallikan‟ın “Onun iki
eseri vardır; ihtilaf üzerine yazılmıĢ et-Tarikaileel-Ġhtilâfü’l-muhtasar”121
diyerek değindiği
ve Ġbn Kadı ġehbe‟nin “ve ihtilaf üzerine yazılmıĢ”122
dediği eserdir.
Bağdadi, KeĢfu’z-zünûn zeylinde “et-Tâ’likatu’s-Sağira ve et-Ta’likatü’l-Kebîre‟nin
ikisi de Seyfüddin Ali el-Amidî'ye aittir” der.123
Bu bilgilere baktığımızda Âmidî‟nin bu kitabı için farklı isimlendirilmelerin olduğunu
görüyoruz. Ancak biz kitabın tek yazma nüshasının üzerinde gördüğümüz ismin baz alınması
gerektiğine inanıyoruz. Çünkü kitap ismi ile içindeki hat aynı elden çıkmıĢtır. Yukarıda
geçtiği gibi bazı kaynaklarda bu ismin kullanılması da tercihimizi güçlendiriyor.
2. Amidî’nin et-Tarikatu’s-Sağıra’daki Metodu
et-Tarikatu’s-Sağira adlı eserde, isminden de anlaĢıldığı üzere Hanefi-ġafiî
mezhepleri arasındaki ihtilafların tamamı ele alınmamıĢtır. Belki de Sağira adını bunun için
koymuĢ ya da bu isimle bazı ihtilafları kastetmiĢtir. Müellif bu eserinde sadece Hanefi-ġafiî
mezheplerindeki ihtilafları ele almıĢ, diğer mezheplere değinmemiĢtir.
120Ġbn Ebî Usaybi‟a, Uyûnü’l-enbâ fi tabakâti’l-etıbbâ, s. 651. 121 Ġbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a’yân, c. 8, s. 307. 122Sübkî, Tabakatu’Ģ-ġafiîyyetu’l-kübrâ, c. 2, s. 80 123Ġsmail b. Muhammed Emîn el-Bağdâdî Emîn el-Bağdâdî, Îzâhu’l-Meknûn fi’z-Zeyl alâ KeĢfi’z-Zünûn, c. 1,
s. 298.
31
Ġki mezhep arasındaki tüm ihtilafları ele almadığı hususunda, Muzaffer es-Sem‟âni‟nin
eseri Burhân için torunu tarihçi en-Nisâbe‟nin, “bu eser (et-Tarîkatu‟s-sağîra) yaklaĢık olarak
bin ihtilaflı meseleyi ele alıyor”124
sözü delil olarak zikredilebilir. Muhtemelen kendisi,
meĢhur ihtilafları ele almıĢtır.
Âmidî‟nin ihtilafı bu iki mezheple sınırlı tutmasının iki sebebi olabilir:
1-Hanefî-ġafiî mezheplerinin ehl-i re‟y-ehl-i eser taksiminin temsilcileri olmasından
dolayı.
Bununla birlikte, iki tarafın delillerine de usûlüne vâkıf olanlarca bu taksimin dakik
olmadığı anlaĢılacaktır. Ziratüm teliflerinde hem ehl-i re‟y eserden, hem de ehl-i eser re‟yden
faydalanmıĢtır.
2-Coğrafi beraberlik böyle bir çalıĢma, münazara ve cedele sevketmiĢ olabilir.
Malikîler, o dönemde Mağrib ve Endülüs bölgeleri ile sınırlı kalmıĢlardı. Hanbelîler‟in ise
sözü edilecek bir fıkhî ortamı ve ağırlıkları yoktu.
Âmidî konulara “mes‟eletun” baĢlığıyla girdikten sonra, “onların hilafına” diyerek
ġafiî mezhebinin görüĢünü zikreder. Bazen de; “Ebu Hanîfe‟nin hilafına”, “muhalifin
mezhebi” gibi lafızlar kullanır.
ġafiî mezhebinin delillerini değerlendirdikten sonra Âmidî Hanefîlerin delillerini
sıralar. Mülahazalarımız neticesinde müellifin; istidlallerde bulunulan yerleri güvenirlilik ve
hassasiyet içerisinde ele aldığına tanık olduk. Kendisi bir meseleyi bitirmeden hemen onu
çürüterek diğerine geçer hemen ardından da ġafilerin delillerin sıralar. Sürekli olarak “bu
دار الكتب , لزمد حسن إسماعيل: تح, 1/9 للشتازمالنكت في الدسائل الدختلف فيها بت الشافعي كأبي حنيفة(1), دار الدنار, نايف بن نافع العمرم: تح, 1/42 للسمعانيكتاب الاصطلاـ. 2011: الطبعة الثانية, العلمية
أيمن نصر : تح, 1/39في مسائل خلافية ذائعة كنبذ مذىبية نافعة لابن الدىاف تقويم النظر .1992الطبعة الأكلى .2001: الطبعة الأكلى, دار الكتب العلمية, الدين الأزىرم
طريقة .2010: الطبعة الثالثة, دار البشائر الإسلامية, عبدا نذير أحمد: تح, 93 ص للزلسشرمرؤكس الدسائل(2), دار الكتب العلمية, عادؿ أحمد عبدالدوجود-علي لزمد معوض: تح 44 ص للإسمندمالخلاؼ بت الأسلاؼ
دار : سيد لزمد ميهتى نشر: تح, 31 ص لسبط ابن الجوزمكسائل الخلاؼ بت الأسلاؼ .1992: الطبعة الأكلى .(لا يجوز إلا بالداء كىو قوؿ زفر : كقاؿ لزمد): سبط ابن الجوزمقاؿثم . 1998. الطبعة الأكلى. الكتب العلمية
2
ة خمذغ ة, م ة خدء كي ظمصي كزي كي خسدة خخسػ ظشسش خلالاعشخىة , عؼييدة صة وس د كي خ ة .زي
د ؤ ؤلذة غي خعؽيشة : كة هي كي خلإؼلام خمويوص, ع خلأص , ؤة ؿيشة شعشى ة ؤ
البياف في . ( كطهارة الحدث لا تصح من ٱت نية: بن سريج قاؿاكحكى صاحب الإبانة أف أبا العباس : )قاؿ العمراني(1) .2000. دار الدنهاج, قاس لزمد النورم: تح, 1/99مذىب الإماـ الشافعي
أف الدسافر إذا لم يجد الداء ككجد نبيذ التمر توضأ بو، كلم يتيم ، كذكر في : كذكر في الجامع الصغت: )نيقاؿ الكاسا(2)كركل الحسن عن أبي حنيفة أنو يجمع بينهما لا لزالة، كىو قوؿ , كتاب الصلاة يتوضأ بو، كإف تيم معو أحب إلي
لا يتوضأ بو، كلكنو يتيم ، كىو الذم : كركل نوح الجامع الدركزم عن أبي حنيفة أنو رجع عن ذل كقاؿ, لزمد في ترتيب الشرائعبدائع الصنائع .( كبو أخذ أبو يوسف، كمال ، كالشافعي,استقر عليو قولو، كذا قاؿ نوح
أدرؾ النبي صلى ا صلى , بن نػيفىيع الجىرمي عمرك بن سلمىة:كونو كذا في النسخة كلعلو كى من الناسخ كالصحيح(1)كىفىدى عىلىى , ككاف يؤـ قومو على عهد رسوؿ ا صلى ا عليو كسل لأنو كاف أكثرى حفظا للقرآف, ا عليو كسل
لىةه، أسد . رضي ا عنو (ىػ85: ت). فما شهدتي لرمعا من جىروـ إلا كنت إمامه كأصلي على جنائزى : قاؿشى .1998, دار الفكر, 4/222الغابة في معرفة الصحابة لابن الأ ت
دار طوؽ , لزمد زىت بن ناصر الناصر: تح, 4302كتاب الدغازم , حديث عمرك بن سلمة في صحيح البخارم(2) .ىػ1422: الطبعة الأكلى, النجاة
لزمد كامل قره -شعيب الأرنؤكط: تح ,4399باب في المجنوف يسرؽ أك يصيب حدا , كتاب الحدكد, سنن أبي داكد(3). 1423باب ما جاء فيمن لا يجب عليو حد , أبواب الحدكد, سنن التمذم. 2009, دار الرسالة العالدية, بللي
دار إحياء , لزمد فؤاد عبدالباقي: تح, 2042 باب طلاؽ الدعتوه كالصغت كالنائ , كتاب الطلاؽ,سنن ابن ماجو .فيصل عيسى البابي الحلبي-الكتب العربية
فيو , فهل تلزمو الإعادة, فلما فرغ تيقن أنو صلى إلى ٱت جهة القبلة, إذا صلىى إلى جهة بالاجتهاد): قاؿ العمراني(1) . 145-2/143 البياف. (تلزمو الإعادة كىو الأصح: كالقوؿ الثاني: [ثم قاؿ العمراني], قولاف
بدائع الصنائع , الكاساني. (إف كاف بعد الفراغ من الصلاة يعيد، كإف كاف في الصلاة يستقبل: )قاؿ الكاساني(2): تح, 1/56 شرح بداية الدبتدم الذداية. (فإف عل أنو أخطأ بعدما صلى لا يعيدىا): كقاؿ الدرٱيناني. 1/119
ىذا حديث ): كقاؿ التمذم. 354باب ما جاء في الرجل يصلي لغت القبلة في الغي , أبواب الصلاة, سنن التمذم(1) كأشعث بن سعد أبو الربيع السماف يضعف في, لا نعرفو إلا من حديث أشعث بن السماف, ليس إسناده بذاؾ
.1020باب من يصلي لغت القبلة كىو لا يعل , كتاب إقامة الصلاة كالسنة فيها, سنن ابن ماجو. (الحديث
معالم التنزيل للبغوم : انظر, نسبو الإماماف البغوم كالقرطبي إلى عبد ا بن عمر بدؿ ابن عباس رضي ا عنه (1)الجامع لأحكاـ : كانظر .ىػ1420: الطبعة الأكلى, دار إحياء التاث العربي, عبدالرزاؽ الدهدم: تح, 1/158
.1964: دار الكتب الدصرية, إبراىي اطفيش-أحمد البردكني: تح, 2/80 القرآف للقرطبي-شعيب الأرناؤكط: تح. 1064باب الاجتهاد في القبلة كجواز التحرم في ذل , كتاب الصلاة, سنن الدارقطت (2)
لم يذكر الدارقطتإلا أف. 2004: مؤسسة الرسالة, أحمد برىوـ-عبداللطيف حرز ا-حسن عبدالدنع شلبيباب استبانة , جاع أبواب استقباؿ القبلة, السنن الكبرل, البيهقي: كانظر .كحك على الحديث بالضعف, الآية
كقاؿ. 2003: الطبعة الثالثة, دار الكتب العلمية, لزمد عبدالقادر عطا: تح. 2243الخطإ بعد الاجتهاد . (كضعفو الدارقطت كالبيهقي كآخركف): كقاؿ الإماـ النوكم. (كلم نعل لذذا الحديث إسنادا قويا صحيحا): البيهقي
.دار الفكر, لزمد لصيب الدطيعي: تح, 3/244 المجموع شرح الدهذب .كلا يوجد في سنده من ذكرهما الإماـ الآمدم, لزمد بن يزيد كلزمد بن عبيد ا العرزمي: إنما ضعفو الدارقطت ب(3)
لشة شظسدا ػ٠ خغ ة د دلاص خض ة ػ٠ ـخصة خلإكؽدسة ة , ب ع ة س لا ةغ غدكشة ة ة خلأسضة خ ة ػ٠ ـ ة كي خدجة ة ػ قة خمة لشة غ ظخ ص خلإيدءة ب٠ خغ م صة
يشخ .علشخا هصة
توفي . سكن الكوفة, ٱزا مع رسوؿ ا صلى ا عليو كسل ا نتي عشرة ٱزكة, لو صحبة, صفواف بن عساؿ الدرادم( 1) .2/409أسد الغابة لابن الأ ت . في حدكد الأربعت للهجرة
. (ىذا حديث حسن صحيح): كقاؿ, 96باب الدسح على الخفت للمسافر كالدقي , أبواب الطهارة, سنن التمذم(2)مكتب , عبدالفتاح أبوٱدة: تح, 126باب التوقيت في الدسح على الخفت للمسافر , كتاب الطهارة, سنن النسائي
. 478باب الوضوء من النوـ , كتاب الطهارة كسننها, سنن ابن ماجو. 1986, الدطبوعات الإسلامية
ةي ة خؽد اخ ة خغ ة : ػ س دغة خمة د يةمعدؾة بي كي ظخشيؿة سدسة ب ػعة ذ زدلاة ة خشد ؤ ي يؽسسةطة خػعسدسة وصد خصلاشة ؽذ , خزة ة كي كدلإـدعة ؼوذ ػ٠ ؤ يد م كة
كتاب , صحيح مسل . 6878, الآية... أف النفس بالنفس: باب قوؿ ا تعالى, كتاب الديات, صحيح البخارم(1) .1676باب ما يباح بو دـ الدسل , القسامة كااربت كالقصاص كالديات
19
ػد, شدسعة ؼعسش كي ظشة ي بي لاشسعة لس ة ة خ س د خظشة كي ظـييشة خمة شة , ب ؼس ة خ
باب قتل من أبى قبوؿ الفرائض كما نيسبوا إلى الردة , كتاب استتابة الدرتدين كالدعاندين كقتالذ , صحيح البخارم(1) .32باب الأمر بقتاؿ الناس حتى يقولوا لا إلو إلا ا لزمد رسوؿ ا , كتاب الإيماف, صحيح مسل . 6924
. 431باب الزكاة , عن إبراىي النخعي, كعند أبي يوسف في كتاب الآ ار مقطوع.. . 1483كبالداء الجارم , باب العشر فيما يسقى من ماء السماء, كتاب الزكاة, صحيح البخارم(1) . 1790باب زكاة الورؽ كالذىب , أبواب الزكاة, سنن ابن ماجو(2)باب ما تب فيو الزكاة من , كتاب الزكاة, سنن ابن ماجو. 1599باب صدقة الزرع , كتاب الزكاة, سنن أبي داكد(3)
. (خذ الذىب من الذىب): كلم أقف على عبارة, (خذ الحب من الحب): كعندهما. 1814الأمواؿ
, مكتبة ابن تيمية, حمدم بن عبدالمجيد السلفي: تح, 10196مسند عبدا بن مسعود , الدعج الكبت للطبراني(1)كعامة ما : حديث لا يصح تفرد بو موسى بن عمت قاؿ ابن عدم): قاؿ ابن الجوزم: قاؿ الدناكم.الطبعة الثانية
, 3728فيض القدير شرح الجامع الصغت . (فيو موسى بن عمت الكوفي متكؾ: كقاؿ الذيثمي. يركيو لا يتابع عليو .ىػ1356, الدكتبة التجارية الكبرل, ماجد الحموم: علىقى عليو
: كمىن ركاهي . قالو الأصمعي. (أم لا تؤخذ في السنة مرتت: مقصورةه مكسورة الثاء)" لا تى في الصدقة": قاؿ الخطابي(1)فقد أبعدى , يذىبي إلى أف من تىصىدىؽى على فقتو طلبى الددح كالثناء، فقد بطل أجريه, لشدكدنا" لا ىناءى في الصدقة "
: دار الفكر, عبدالقيوـ عبدي ربه النبي-عبدالكريم إبراىي الغرباكم: تح, 3/244ٱريب الحديث , الخطابي. الوى قة: كقاؿ ابني سيدىه.1982 . (لاى ناءى في الصىدقة): أىف تػيؤخىذ في عاوـ مرىتػىت كىمنوي الحىديث: كالثهناءي لشىديكد في الصىدى, دار إحياء التاث العربي, خليل إبراىي جفاؿ: تح , 4/445الدخصىص . أىف تػيؤخىذ ناقتاف مىوضع نىاقىة: كىقيل ىيى
.1996: الطبعة الأكلى: الطبعة الخامسة, مؤسسة الرسالة, صفوت السىقىا-بكرم حيىاني: تح. 15902 (لا تى في الصدقة): في كنز العماؿ(2)
ة , (2)خخعدس لا ة خغ ة ػي ة ؼدسض زو ة ة ة صا ف »: ب د لة ه لع٠ يمة لا صدش كي دة س ة خم .(3)«ػي
ة كي لغة ة ػ٠ خد س ة خم لا شخا كةي ل ة ظد س د بة ة ة ػ٠ , س رة ل ة يفة بلا ؤةية ية خد ة ة كي ة ػي س ة خم لا , ل غة ة ػي كي لس س ة خم لا ة كةي ل ة زة سش خؼ , ظشة
ة كي لغة ة ػي س ة خم لا ل ةية دة سية خد ة ة كي ة ػي س ة خم لا ععةمدصة ل زخلافة , لاة .خؼظ
ةية كي ة ػ٠ خد س ة خم لا ة خلظة كي ـذة خضدشة زؼذ ل ة ةل ن خكة ة لأ ة خ ةصدذة غعلددة ؿيشة خفظة , ؤصس ة ة , خ غة ة كي لس ة ػي س ة خم لا ة ػ٠ ل س لافة ل , زخة
ةدا س س ة ة برخ ي رة خضدشة كي زؼذ ٠ , ليػة لا ظفة غ ة خ ة د ية خضدشة ب لس ة شخدة ة خي شػة ة , خش ة خشدسعة ػ٠ صمصه لا ػ٠ ؿيشة ة لا س ل ة د ب خلأص .لأة
ة لا ة خغ ة »: ػي س ة خم ػي ة لع٠ يمة دلاا كلا صدش كي ة خععلدد »(4).
كلا دلالة فيو على أفى , كمذىبينا في ذل أف الدخصوص بالذكر حكمو مقصور عليو: )قاؿ الجصاص الرازم الحنفي(1)أك كاف ذا أكصاؼو كثتة فخيصى بعضيها بالذكر , سواءه كاف ذا كصفت فخيصى أحديهما بالذكر, حيك ى ما عداهي بخلافو
: الطبعة الثانية, دار الكتب العلمية, لزمد لزمد تامر: تح, 1/154الفصوؿ في الأصوؿ . (ثم عيلهقى بو حك 2010.
عبدالرزاؽ : علق عليو, 3/72الإحكاـ في أصوؿ الأحكاـ , الآمدم .على الدختار عند ابن سريج كأبي بكر الشاشي(2)القواطع في أصوؿ , السمعاني. أباحامد الدركذم: كزاد السمعاني. 2003: الطبعة الأكلى, دار الصميعي, عفيفي .2011: دار الفاركؽ, صالح سهيل علي حمودة: تح, 1/366الفقو
. 632, 631باب ما جاء لا زكاة في الداؿ الدستفاد حتى يوؿ عليو الحوؿ , أبواب الزكاة, ( عناه)سنن التمذم (3) .أخرجو التمذم في سننو بعد الحديث السابق(4)
. 1/200 تقويم النظر لابن الدىاف. 2/67 الاصطلاـ للسمعاني. 1/335 النكت للشتازم(1)ينى ىل يمنع تعلق : )الجويت كقاؿ .1990: دار الدعرفة, 2/53 للشافعيكتاب الأ ـ(2) اختلف قوؿي الشافعي في أفى الدى
نهاية الدطلب في , الجويت (...، كىو مذىب أبي حنيفة"إنو يمنع كجوب الزكاة: "الزكاة بالعتا فقاؿ في أحد القولت .2007: الطبعة الأكلى, دار الدنهاج, عبدالعظي الديب: تح, 3/325دراية الدذىب
باب , من كتاب الزكاة, سنن الدارمي (إنما الصدقةي عن هر ٱتن ): الدارميفي سنن ما لفظوكقريبه من. 1995 :الطبعة الأكلى, دار الدغت: نشرحست سلي أسد الداراني: تح, 1700النهي عن الصدقة بجميع ما عند الرجل
كتاب (ختي الصدقة ما كاف عن هر ٱتن ): لكنى لفظىوي , صدقة إلا عن هر ٱت لا: كبوىب البخارم.2000من بػىعد ): باب تأكيل قوؿ ا تعالى: كتاب الوصايا في: ب كعلق البخارم حديثىنا ىذا فيما بعدي . 1426الزكاة
[. 11:النساء](كىصيىة ييوصي بىا أىك دىينو
33
ة لا ة خغ شه »: هذ هد ػي شة ي ةزة ي ه لا
ة ـ ة خصذهصة ي ه (1)لا ظمة ة .(2)« ع
ة ي سـ س ة ٠ ك ؼس د خ :ؤ
ة ةغ : خلأ د يس خذ ة : زيدة, ؤ ة يص ب٠ هعدءة ديس ة دخػة عة ـ دا كمد ية ذس برخ د ؼدا , ؤ دكسيد سصة خمسسظة كي خذ ؽد ة ش, ةعشسة خ ة كي خلأةخس عة ة رة سـ , لا غة زة ذكس ة د كي يذة هذ ظؼي
ةي : الدرىةي (1) . 4/316 لابن الأ تالنهاية في ٱريب الحديث كالأ ر. كالسىوم الصىحيحي الأعضاء , القيوىةي كالشهدىكحديثي عبدا بن : كقاؿ, عن عبدا بن عمرك. 652باب من لا تحل لو الصدقة , أبواب الزكاة, سنن التمذم(2)
سنن ابن . 1634باب من ييعطىى من الصدقة كحد الغت , كتاب الزكاة, سنن أبي داكد. عىمرك حديثه حسن . 1839باب من سأؿ عن هر ٱت , كتاب الزكاة, ماجو
. 997باب الابتداء في النفقة بالنفس ثم أىلو ثم القرابة , كتاب الزكاة, لضوه في صحيح مسل (3)جاع , كتاب النفقات, السنن الكبرل للبيهقي. 4568كتاب في الأقضية كالأحكاـ كٱت ذل ,سنن الدارقطت(4)
.4 ىامش 20 في صفحة تقدـ تخريجو(1) المجموع شرح (.الدراى ي خاصة: كقيل, الوىرؽي كىو كل الفضة : ىي- بتخفيف القاؼ ككسر الراء -كالرهقىةي : )قاؿ النوكم (2)
. 6/3 الدهذب . أحد الركاةكلعلى ما بتى العارضتت تفستي . 1454باب زكاة الغن , كتاب الزكاة, صحيح البخارم(3)كلا يصح في ىذا الباب عن النبي ): كقاؿ التمذم. 637باب ما جاء في زكاة الحلي , أبواب الزكاة, سنن التمذم(4)
. (صلى ا عليو كسل شيءي الحديث: قاؿ أبو حاب كٱته, الدثت بن الصباح اليماني ثم الدكي(5) الكاشف في معرفة من لو . ىػ149توفي سنة , لته
-دار القبلة للثقافة الإسلامية, أحمد لزمد نمر الخطيب-لزمد عوىامة: تح, 2/239راكية في الكتب الستة للذىبي .1992: الطبعة الأكلى, مؤسسة علوـ القرآف بجدة
مىن كاف مثل ابن لذيعة صر في : قاؿ أحمد بن حنبل, الفقيو قاضي مصر, عبدا بن لذيعة أبو عبد الرحمن الحضرمي(6) .1/590الكاشف . ىػ174توفي سنة , العمل على تضعيف حديثو: قاؿ الذىبي. كثرة حديثو كإتقانو كضبطو
.4 ىامش 37 في صفحة (كلا يصح في ىذا الباب عن النبي صلى ا عليو كسل شيء: )تقدىـ قوؿي التمذم(1), لزمد عبدالقادر عطا: تح, 7551من قاؿ زكاة الحلي عاريتو , جاع أبواب صدقة الورؽ, للبيهقيالسنن الكبرل(2)
: كقاؿ السخاكم. إعارتيو: بدؿى ,عاريتيو: عند البيهقي أف ركايتوبيدى . 2003: الطبعة الثالثة, دار الكتب العلمية. يىذكريه الفقهاء، كىو عند البيهقي من حديث كامل بن العلاء عن حبيب بن أبي ابت عن ابن عيمرى من قولو
حديث أبي ىريرة لا نعرفو إلا ): قاؿ التمذمك. 723باب ما جاء في الإفطار متعمدا , أبواب الصوـ, سنن التمذم(1)اسمو يزيد بن الدطوهس كلا أعرؼ لو ٱت ىذا : أبو الدطوهس: يقوؿ[يعت البخارم] من ىذا الوجو، كسمعتي لزمدا
كلفظو عند. 1672باب ما جاء في كفارة من أفطر يوما من رمضاف , كتاب الصياـ, سنن ابن ماجو. (الحديث ".من ٱت ريخصىةو : "كعند ابن ماجو, "من ٱىت ريخصىةو كلاى مىرىضو : "التمذم
كإنما , كىذا اللفظ لا يعرؼ) : كقاؿ,بلفظ قريب منوكقد أكرد سبط ابن الجوزم حديثا , لم أقف عليو بذا اللفظ(1)كذكر .. أفى أعرابيا شهد عند النبي صلى ا عليو كسل ليلة رمضاف برؤية الذلاؿ:الدشهور الذم ركاه الدارقطت
. 79إيثار الإنصاؼ في آ ار الخلاؼ ص. (الحديثباب صوـ يوـ , كتاب الصياـ, صحيح مسل . 2004باب صياـ يوـ عاشوراء , كتاب الصوـ, صحيح البخارم(2)
.1130عاشوراء باب من أكل في , كتاب الصياـ, صحيح مسل . 2007باب صياـ يوـ عاشوراء , كتاب الصوـ, صحيح البخارم(3)
. 1154باب جواز صوـ النافلة بنية من النهار قبل الزكاؿ , كتاب الصياـ, صحيح مسل (1)باب ما جاء لا صياـ لدن , أبواب الصوـ, سنن التمذم. 2454باب النية في الصياـ , كتاب الصوـ, سنن أبي داكد(2)
...سألت لزمدا): كقاؿ التمذم في العلل الكبت. (كالدوقوؼ أصح): قاؿ التمذم بعده. 730لم يعزـ من الليل
42
ة يوصة [ ب/14]خلأص ة خلظة ػ٠ خموة س ة ب د كي خـصة ػسدسشا ػ , ل خصغدىه س نة بة ؽس س بغدىه خدص ه غ خيصة , ة شعة ػسدسش ػ كة خش صؽ ة ة كي ة , ؿيش ؤ ةزخ لا يةلس
إفى التوبةى ): بلفظعنده كىو .ق1409: دار الكتب العلمية, 1/270 لأبي نعي حلية الأكلياء كطبقات الأصفياء(1)لزمود -طاىر أحمد الزاكم: تح, 1/455 لابن الأ تالنهاية في ٱريب الحديث كالأ ر .الإثم: كالحىوبة. (تغسلي الحىوبىة
.1979: الدكتبة العلمية, لزمد الطناحيابن حجر -كرجالو قات، بل حسنو شيخنا): قاؿ السخاكم. 4250باب ذكر التوبة , كتاب الزىد, سنن ابن ماجو(2)
. 313 الدقاصد الحسنة ص. (يعت لشواىده- العسقلاني .جدهي لم أى (3)باب إذا جامع في رمضاف , كفي كتاب الصوـ. 5368باب نفقة الدعسر على أىلو , كتاب النفقة, صحيح البخارم(4)
. 1936فتيصيدهؽى عليو فليكفر , كلم يكن لو شيء
48
ة ]غإص - [16] ييس ة ععد ة ة ث كي يي ؼة [:برخ
دسش ةي ل ة خؽد كؽدسة كةي خي ة زدلإة رة ػي يفة لاشة سعد ة ة ي هدعة كي ي ة د برخ ؤكؽش زةشس , ػذد
.كنسبو لعثماف البىػػتهػػيه كالحسن البصرم. 91كسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزم ص(1), لو أحاديث: قاؿ ابن سعد. عثماف بن مسل البىتهػػي الكوفي البصرم: كالصواب كونو, الذم في النسخة عثماف الليثي(2)
.6/291ست أعلاـ النبلاء للذىبي . كاف صاحب رأم كفقوىذا ): كقاؿ التمذم. 697كالأضحى يوـ تضحوف , باب ما جاء في أفى يوـ تفطركف, أبواب الصوـ, سنن التمذم(3)
سنن (. حسن ٱريب:)كقاؿ التمذم, كالحديث في سنن التمذم كليس فيو الواقدم, الواقدم في ركاية الدارقطت, نع (1) .697أبواب الصوـ , التمذم
, الذىبي. ىػ207مات في ذم الحجة , متكؾ: قاؿ البخارم كٱته, لزمد بن عمر بن كاقد الواقدم قاضي العراؽ( 2)الضعفاء كالدتككوف لابن الجوزم . فيو ضعف بت في حديثو, لستلف فيو: كقاؿ الدارقطت. 2/206الكاشف
.ىػ1406: الطبعة الأكلى, دار الكتب العلمية, عبدا القاضي: تح, 3/130الطبعة , دار إحياء التاث العربي-مطبعة لرلس دائرة الدعارؼ العثمانية بالذند, 21ص لابن أبي حاب الجرح كالتعديل(3)
كلم أرى لو , كفي بعض كتب الفقهاء لاث بغت ىاء, الذم كقع في جيع الركايات لا ة بالذاء): السبكي التىقي قاؿ (1) .1988: الطبعة الثالثة, مكتبة الإماـ الشافعي .2/35 للمناكمالتيست بشرح الجامع الصغت. (أصلا
حسن ٱريب من ): كقاؿ التمذم بعده. 1423باب ما جاء فيمن لا يجب عليو الحد , أبواب الحدكد, سنن التمذم(2) كتاب, سنن ابن ماجو. 4398باب في المجنوف يسرؽ أك يصيب حدا , كتاب الحدكد, سنن أبي داكد. (ىذا الوجو . 2041باب طلاؽ الدعتوه كالصغت كالنائ , الطلاؽ
باب من , كتاب الصوـ, سنن أبي داكد. 735باب ما جاء في إيجاب القضاء عليو , أبواب الصوـ, سنن التمذم(1)ؿي : )العسقلانيقاؿ ابن حجر . 2457رأل عليو القضاء , اتفق الثهقاتي على إرسالو كشذى من كصىلىوي : قاؿ الخلاى
ذكىرىهي الدارقطت . كقد ركاه مىن لا ييو ىقي بو عن مال و مىوصيولان , كتوارىدى الحيفىاظي على الحك بضعف حديث عائشةى ىذا .ىػ1379: دار الدعرفة, لزب الدين الخطيب: تح, 4/212 شرح صحيح البخارمبفتح البارم . (في ٱرائب مال
كلضوه عند . (إفى ل منى الأجر قدرى نىصىب كىنػىفىقىت ): بلفظ. 2729باب الدواقيت , كتاب الحج, سنن الدارقطت(1)باب بياف , كتاب الحج, مسل . 1787باب أجر العمرة على قدر النصب , أبواب العمرة, البخارم: الصحيحت
. عن عائشة رضي ا عنها.1211.. كجوه الإحراـ. (في إسناده مقاؿ): قاؿ التمذم بعده. 732باب ما جاء في إفطار الصائ الدتطوع , أبواب الصوـ, سنن التمذم(2)
سماؾ ليس : "كقاؿ النىسائي , كقد اختلف عليو فيو, فإفى في سنده سماؾ" في إسناده مقاؿ: "قولو): قاؿ الدباركفورمكقاؿ الحافظ في ". لا يعرؼ: "قاؿ ابن القطاف, كفي إسناده أيضا ىاركف بن أـ ىانئ". يعتمد عليو إذا انفرد
.دار الكتب العلمية, 3/356تحفة الأحوذم بشرح جامع التمذم . ("لرهوؿ: "التقريب
, مؤسسة الرسالة, حسن عبد الدنع شلبي: تح, 3291ذكري حديث سماؾ , كتاب الصياـ, السنن الكبرل للنسائي(1)النسائي من حديث حماد بن سلمة، عن سماؾ، عن ركاه ) : العسقلاني قاؿ ابن حجر.2001: الطبعة الأكلى
, كأبو داكد, كركاه أحمد". فإف شئت فاقضيو: "كليس فيها قولو, كركاهي من طرؽو أيخرل. ىاركف ابن أـ ىانئ بذاسماؾ : "كقاؿ النسائي. كالبيهقي، من طرؽ عن سماؾ، كاختلف فيو على سماؾ, كالطبراني, كالدارقطت, كالتمذم
التلخيص .("ىاركف لا يعرؼ: "كقاؿ ابن القطاف". في إسناده مقاؿ: "كقاؿ البيهقي". ليس يعتمد عليو إذا تفرد .1995: مؤسسة قرطبة, حسن عباس قطب: تح, 2/402الحبت
60
:مسائل البيع
اعالذا]غأة - [20] [:بيع ا يش
ا أحذ أ اعالذا يش لا يصح عذا, بيع ا ـي (1) ي اصس ع ام
, امضاء بافغخ ضذ اـاء باعمذ . [1:المائدة]﴾أىيػح ىا ٱلحمهينى ءىامىنيوا أىكفيوا ب لعيقيوا يىا ﴿: ل تعا
مسض ااية ع لاؾ .ـىا
لا اغن عي»: ل عي ناط أج ذ ا ذ ا ا أحك ب ـ أحذ . (1)«و سضا اه باعمذ د ش ع اسضاا ا ث سعالذي يظ أحذ ا , ـي افغخ تغ
. لاؾ دلاة اخ ش
ي ن ساي ال اغ ؽ ب يع اؽا ه : الاا ع ظ , أ ل ة ا ذن ـي ن ا يع لاص إ ـ لا س ية .عذ
اثاي ا اعث : ع ع نة ب ع ين لا بذن أ يى ن ا ؿ اعذ لان وا , أ
ذ ة اسنع ثابسا بل , امى مىة , لاؾ ال غسضا ا اعث لا بذن أ يى امى مصدة يص ,
ا ؿ اعذ اؽ ة ع ], ته امىة لا جا ض أ تى ن لا [لجد ص ضشسة ش ا ـي ال سثصشا جد ص , يى ش أ اؽ ة ع لا , ـلا بذن أ تى
اعمذ جد ع , نة لا اعذ اع .ـىا
عن حباف بن أبي : "قولو): قاؿ العظيك آباام. 4568كتاب في الأقضية كالأحكاـ كغن ذلك , سنن الدارقطني(1)كعبد الرتزن بن مضي , فااديث مرسل, حباف بن أبي جبلة تابعي ثقة". قاؿ رسوؿ ا صلى ا عليو كسلك, جبلة
: الطبعة الأكلذ, اار ابن حزـ, 1040التعليق المغني على الدارقطني ص. (الصدفي أخو معاكية بن مضي ليحمنوي أتزد .(بهامش سنن الدارقطني). 2011
ابع اشن : ع ه اخص ز ب ع ا سصاؿ ااضا , بي ع عي ل ب ة , افشيمي ذن لا بالاص ـي نا إ ظ [ ب/22]ـ ل مي , ا نا ؽشط اخياس : لان أ ن يا, ثلاثة أينا ـ ظ ل ة ا ذن ل اعمذ , د ة ذن حاة , يمسغه ابسذاء ا لا
ق ع سأ ا .اسنفش
شط ع سأ ا ظ باؾن ل ة ا ذن ـي اعمذ ع ض ه ب ام .ع
اعمذ ـي ض ع عاد ا ق ب ااؽىاي با بعذ اسنفش , ع ش ع ا تأ ن , لان ـي الع اا ال غ ن اتاع ا واي ا مث , ع ذ ا حص غس نا
ع اتصغاعا ظ ل ة ا ذن عالذ ـي ـمسا ا ـة عش .ا ش ـي ما ذ اعمذ
ث ي : اميذ اثنا , ام ل غسفاد أيضا ا . لان يذا بيذ : ا ؼا سلاص ذسة , ظ ل ع اسنمابق ـي ا .اسنأجي
إلا ما قاـ , الأصلي عند ا كعند المالكية في بيع الربويات ننس ا أك ما يشارك ا في علة الربا التحريمي : )قاؿ النوكم(1) .10/20المجموع شرح الم هب . (الدليل على إباحتو
.1587باب الصرؼ كبيع الهىب بالورؽ قدا , كتاب المساقاة, صحيح مسلك(2)من كأصل ااديث عند تراعة . 6111بيع الشعن بالشعن , كتاب البيوع, مروه عند النسائي في السنن الكبرل(3)
.ادثن من ركاية عبااة بن الصامت رضي ا عنو
74
ميذي ـ ا عذ ا سلاؾ الظ ن ا: أ ي : ـي . اسنمابق ام غااة اعس اس ا دعياس , ا ل غسفاد ه يذا بيذ : ر يعا ويؿ ؽ س ـ غا .ـإرا ا سؿ ال
اع س نا ع ا روشا , ن اسشجيح , ى لا اغن عي بم ي ى لا »: ث ثلا ب لان باغنعا , بخلاؾ ا روش . (2)«ت يعا اغنعا عي ل اـمة ع ن ـي أ
لا »: اغن ث ثلا ب لان . «لا ت يعا اغعا باغعا سي ة بامف بخلاؾ ا , ـي بيع امف .روش
إ و صح، كتبعو : لد يصح فيو شيء كأما إماـ اارمن فقاؿ:عمري بن بدرو في المغنيقاؿ : ) العسقلانيقاؿ ابن حجر(1)الغزالر، كقد ركاه ااارث بن أبي أسامة في مسنده من حديث علي باللفظ الأكؿ، كفي إسنااه سوار بن مصعب كىو متركؾ، كركاه البي قي في السنن الكبرل عن ابن مسعوا، كأبي بن كعب، كعبد ا بن سلاـ، كابن عباس،
.3/80التلخيص اابن . (موقوفا علي كيقي إلذ أمراء الأجناا : كفي كنز العماؿ, لد أقق عليو بهها اللفظ(2) لا تبتاعوا الهىب [: )كجاء في كتابو]كتب الصد
ركاه ابن راىويو كالطحاكم بسند ): ا ندمقاؿ المتحمقي . (كلا الطعاـ بالطعاـ إلا مكيالا بمكياؿ... بالهىبيـ بالطحمعاـ مثلان بمثلو ): كعند مسلك مروه بلفظ. 10079كنز العماؿ . (صحيح كتاب , صحيح مسلك (الطحمعىا . 1592باب بيع الطعاـ مثلا بمثل , المساقاة
79
[:اعة ـي اسمذيش جشية اث]غأة - [25]
ي ينة عذا ـي أحذ ام شينة اثن ـي اسنمذيش ج نة اع
(1) , : لاـا لبي حيفة ـي ل الظ ص نا ا (2).
ي : امي اثنا ع عمي ا يا ؼيش ـ ن امى .أ
نة ا روشا ن اع نا لا نة , ع ـىا امى ب اعه السش ن اع س, ل : بيا اماجة ا عذاا ينة وذ
شينة اثن ن اماجة ج ة , أ عذن نا حيث
ا الؼشا اما ذ ب ع سن اي , يع ال ل ىا ىا يعذ ا ن ا , أ ي عي ا
ركاهي جابر الجعفي عن الشعبي عن ابن مسعوا، كفيو ضعقه كا قطاعه، كقاؿ الزيني : قاؿ البي قي: )قاؿ السحمخاكمح (1). (إ و لا أصلى لو، ككها أارجىو ابني مفلح في أكؿ كتابو في الأصوؿ فيما لا أصل لو: العراقيح في تخريج من اج الأصوؿ
با أحذ عي اي اشص ن اغع ه ل نا لا ر , سي ـي حذ حا اثة اعس شا ا
نا اا ش .وا
باب ما جاء , أبواب الأحكاـ, سنن الترمهم. 3592باب اجت اا الرأم في القضاء , كتاب الأقضية, سنن أبي ااكا(1)عن ااارث بن عمرك، عن رجاؿ من أصحاب معاذ، أفحم ): ك صحو عند الترمهم. 1327في القاضي كيق يقضي
أقضي بما في كتاب ا، : ، فقاؿ"كيق تقضي؟: "رسوؿى ا صلحمى اي عليو كسلحمكى بػىعىثى ميعاذا إلذ اليمن، فقاؿفإف لد يكن في سينحمة رسوؿ : "فبسنة رسوؿ ا صلى ا عليو كسلك، قاؿ: ، قاؿ"فإف لد يكن في كتاب ا؟: "قاؿ
قاؿ الترمهم بعد ". اامدي الهم كفق رسوؿى رسوؿ ا: "أجت دي رأيي، قاؿ: ، قاؿ"ا صلحمى اي عليو كسلحمك؟. (ىها حديث لا عرفو إلا من ىها الوجو كليس إسنااه عندم بمتصل): ركايتو الثا ية
اعلك أ ني فحصتي عن ىها ااديث : كقاؿ ابني طاىرو في تصنيقو لو ميفرىاو في الكلاـ على ىها ااديث): كقاؿ ابني حجرو طريق : كسألتي عنو من لقيتو من أىل العلك بالنقل، فلك أجد لو غن طريقن، أحدمشا, في المسا يد الكبار كالصغار
عن محمد بن جابر، عن أشعث بن أبي الشعثاء، عن رجل من ثقيق، عن معاذ، ككلامشا لا : شعبة، كالأخرل .4/363التلخيصي اابن . (يصح
.1/291 تقويم النظر لابن الدىاف. 1/496 النكت للشنازم(2) . 432 صكسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزم. 332 صطريقة الخلاؼ للإسمندم(3)
.432ص .تزو اموقوفا على عطاء بن يسار ر. 550ما يكره من بيع التمر , كتاب البيوع, موطأ مالك(3)
88
ث شاد با عياس اؾشعي: ا ـي ا , اسنغا يا ـي لع تفغيش , لذ اعس ه ز ـي ش ش اثة باىي , ا لا اغن ل عي :« ىي ـي ا صا , لان ويلا بىي لان
ص ـي ا ص .(1)«ب
ي اثنا وا : لا اغن عي م يصحن جه أ يعا »: ـ غا ؿ ال ـإرا ا س .(2)«ويؿ ؽ س
ااية ـي بيع اؽا ه : الاا ع .ا ع ك
ن أ لا اغن عي ع ا س عاسضة ب نا ن عه باسنش »: ث ع بيع اش : ـماي , ع عه را ي ظ؟" ـ اش م : ـماا" أي .(3)«"لا را : "ـماي , ع
. ـلا را : ل س ؽشعين ي دين ع عذ ن , را وا ـيله ح نفي وا
امميميص شعيص د في ا يع اؾن , ع نا ن ع ن الله عي ا يص ه ن اؽا ل
امميمينة شعية د الس اؾن .بيا
لي ع جاص ا يع : ـإ عسا أ يى , يمس ة ى ل حلن يى , ـ يمس اسمشي ع عسا , أ يى ة ى حلن , ـلا يى سنمشي يا ـ ا ى .
.3 ىامش 73 في صفحة تقدـ تخرمصو(1) .2 ىامش 73 في صفحة تقدـ تخرمصو(2)كتاب , موطأ مالك. 1544مسند أبي إسحاؽ سعد بن أبي كقاص , مسند باقي العشرة المبشرين بالجنة, مسند أتزد(3)
, سنن الترمهم. 3359باب في التمر بالتمر , كتاب البيوع, سنن أبي ااكا. 522ما يكره من بيع التمر , البيوع. (ىها حديث حسن صحيح): كقاؿ الترمهم. 1225باب ما جاء في الن ي عن ااقلة كالمزابنة , أبواب البيوعباب بيع الرطب , كتاب التجارات, سنن ابن ماجو. 4545اشتراء التمر بالرطب , كتاب البيوع, سنن النسائي
.2264بالتمر
89
في اسمشي[ أ/30]: لا ع ل ح عذ , لا يى ع اسنفاض ستن ن ل , الفاؾ في اسمشي في الاص لا نا ياعه ه , ر ع لاؾ ل ن لا ت يعا »: ل
ث ثلا ب .(1)«اسنش باسنش لان
ش عه ت , اش ن أ لا اغن عي ع ا س :« لاح ع بيع اسش حسن ي ذ , ؟ لاي : لي لاح ا بذ شن : الفاؾ . (2)«حسن يصفشن أ يم لان ل ه لا يى ك , ر أع
اسنش اع ـي ااعلاق امميمة , عي .ال
لا ن أ ا ا روشا ن ا روشا , ع اسعاس يغ ن اسشجيح ي , ويؿ أ سا ن ل خص ضاا اص ص م بيعا , و ع ي سا , ا روش مشص ن يح , ل ا روش ,
ا ع ك تمشيش باع أ مشص .ا
عاسضة ال ا : ع حى يسشتنه عي ا ن ا اع في , أ ـي , ال نفي ا ماء ع ا عي , ا عذ ع خافس ال ي . لان ا دين اذن
ـي الظ -اغن ص م ش ا ـي ث يصا ش ثبا ا را أع - و لا يمش .(2) لاـا لبي حيفة(1)عذا
يلا يغسذعي د ن امي باسنمشي ه ل ا ر نا ل , عذ , ال لي : ـإ دي ـ اع ا :اسمشي
لاي ن أ لا اغن عي ع ـ ـا س ا ا ن نغي ة »: أ ـي ا ـي . (3)«لا سبا لان با أث اشص
غي ة ص غسؽشلة , و ا ؿ الان نغي ة زوسة بال ا تعا, ى م مشن با كىحىرحمىـ ﴿: اشصـي ؼيش الظ . [275:البقرة]﴾ٱلربىا نغي ة ـي ا فا نا ا يا عذا , ؼيش أ ـ باع .ـجه اع
[ ب/30] ن أ لا اغن عي ع »: أيضا ا س ا بامي ا ع بيع امي .(4)«غي ة ي يمسضي اسمشي ن . ا
ي ج ـ ع ا ا ن :أ
. 1/287 تقويم النظر لابن الدىاف. 1/497 النكت للشنازم(1): تح, 286 ص لسبط ابن الجوزم في آثار الخلاؼإيثار الإ صاؼ. 430 ص كسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزم(2)
1987: الطبعة الأكلذ, اار السلاـ, اصر العلي الناصر الخليفيباب بيع , كتاب المساقاة, صحيح مسلك. 2178باب بيع الدينار بالدينار ساء , كتاب البيوع, صحيح البخارم(3)
.1596الطعاـ بالطعاـ مثلا بمثل باب ما جاء في , أبواب البيوع, سنن الترمهم. 3356باب في اايواف باايواف سيئة , كتاب البيوع, سنن أبي ااكا(4)
كفي الباب عن ابن عباس كجابر كابن ): كقاؿ الترمهم بعده. عن سمىيرىةى , 1237كراىية بيع اايواف باايواف سيئة . 4620بيع اايواف باايواف سيئة , كتاب البيوع, سنن النسائي. (حديث سمرة حديث حسن صحيح, عمر
.2270باب اايواف باايواف سيئة , كتاب التجارات, سنن ابن ماجو
91
ي ن ـي : ال سنغا شعي اج ي عياس اؾن غينة ا ـي ال ضا اتنمذ اع ن أ
ـي اا ش حش أحذا ة أع ن , الؼشا اما ذ ا ضي لا سصاؿ أحذ اعنمذينة ينة بغ ه ا سصا با ـي اا .بضيادة
ي اا بشص ـ ا شص
اعا , وا را أع جذا أحذ ا في -لذ اسنغاشعيص عياس اؾن
, ـي ا ج غااة جه نغي ة - ا ا بسمشي غسملاص , ا ـي
ينة ـي اا بضيادة ج ة لا سصا نمذينة ا با ضي .ا سصاؿ أحذ اع
عيش اؾن ـي اا ا شص اعا ه عذا را أع ؿ , ر جه اعسملاي ا ـ
, اا ش ـي الغينة باسنمشي ماد , الاتص ج غااة يذي ع ا ن ع ا سصاؿ , ل
فللحديث ركاية عن سمرة كأخرل عن ابن عمر كليس في ما , لكنحم مداره ليس عليو, ىو في بعض أسا يده, عك(1)كفي الباب عن ابن عباس ): كقد تقدـ تصحيحي الإماـ الترمهم كتحسينو لركاية سمرة حيث قاؿ, ااجاج بن أرطأةمسند المكثرين , اية ااجاج عند الإماـ أتزد في المسندككر. (حديثي سمرة حديث حسن صحيح, كجابر كابن عمر
.14331مسند جابر بن عبدا , من الصحابةما بىقيى أحده أعلكي بما يقوؿي : ليػحمنىوي الثورمح , كعنوي شعبةي , سمعى عطاءن , أحدي أكعية العلك ااجاج بن أرطأة ): الهىبيقاؿ(2)
نى القطاف, كافى منى اايفحماظ : كقاؿ أتزدي , كاف أف كى عند ا نديثو من سبعن: كقاؿ تزااي بن زيدو , منوي ىو : كقاؿى مضىلسي : كقاؿ أبو حاتم, كابني إسحاؽى عندم سواءه ثنا: فإذا قاؿى , صدكؽه ييدى ليسى : كقاؿى النحمسائيح , ف و صالحه , حدحم
فإ و ما بقي أحد أعرؼ , عليكك بو: قاؿ الثورم, حجاج بن أرطأة بن ىبنة النخعي القاضي): كقاؿ ابن حجر العسقلانيإمسا عاب الناس عليو : قاؿ ابن عدم. كاف فقي ا ككاف أحد مفتي الكوفة: قاؿ العجلي. بما مطرج من رأسو منو
توفي . كىو مدن يكتب حديثو, فأما أف يتعمد الكهب فلا, ربما أخطأ في بعض الركايات, تدليسو عن الزىرم كغنه .2/196تههيب الت هيب . ػ(ق145
: قاؿ البي قي. 3357 (باب الرخصة في ذلك)باب في اايواف باايواف سيئة , كتاب البيوع, سنن أبي ااكا(3), البي قي ( كلو شاىد صحيح,كتزاا بن سلمة أحسن ك سياقةن لو, اختلفوا على محمد بن إسحاؽ في إسنااه )
.10528باب بيع اايواف كغنه مدا لا ربا فيو بعضو ببعض سيئة , تراع أبواب الربا, السنن الكبرل
ضاا اص ص م ـي ا ا ص ى خ ش , ويؿ اسشجيح و بع ة سا ااية ـ .بيعا
ع ا : ع غ باغص سمق ب يع اذ ن .أ
لي يشا : ـإ ن اؾن ل غ باغص نا اسع بيع اذ ي (2) , سب غ ـي اغص اذ
ي .أيضا سب
يصا سب و با: بيا اشص نة تمشي ي الغينة عـ الاتصماد ن اص ـي , أ ا ع ا بين
ه ـي جذ ر با ـمذ نة اشص .ع
ش ـي الغينة ـ ا ماد ا الاتص ن ـي , أ مذاس ا يعشؾ ص ن ا لأ ـ صا ا و ن أ
ـي اماي , اماي يجذ ص ي اماي ب ـي ثا ه , أ وز غ ـي اغص ـىا [ ب/31]اذيصا جغ, سب ص ة ع سب ؾس ة ن بل ب , لذ باا اشص غااة ـىا با ع العا س ص , ؼيش سب ن ـإ ـي اميا نم .بخلاؾ ا
امميمة امى :دي
أىفحم النحمبيحم : عن سعيد بن المسيب مرسلا بلفظ. 14162باب بيع ااي بالميت , كتاب البيوع, مصنق عبد الرزاؽ(1) بن عن سعيد. 3057كتاب البيوع , كمروه في سنن الدارقطني. (صىلحمى اي عىلىيو كىسىلحمكى ػى ىى عىن بػىيع اللحمحك بالشحماة ااىيحمة
سامي بن جاا : تح, 4/36تنقيح التحقيق . (لكن من طريق لا تيرتىضى, كقد ريفع): اامقاؿ ابن عبد الو .المسيب ييرسليو .اار أضواء السلق, عبدالعزيز اصر الخباني-ايػرىه كىىيوى ايىني السمسك )(2) يػرىجي ميعىرحمبه من شى .اار الكتب العلمية, 1/308المصباح المنن للفيومي . (كىالشحم
95
ا امميمة ن : أ ك ـي سممص ؼيش ص ن ا أ لا , ـ اميا ص ب مذاس حيث لا يعشؾ ي اماي , ـي اماي ـي ثا تاسة , لا يضا ـي ا م باثص تاسة , لا سلاؾ حاي اميا س , بخفن
يصا سب صا ـلا يى يى . را
ا امى ن يصح : أ ن إ ـ باا ؽاة بؾاتي ن ا حن , ـإ يصا ا سب ي ـ نم ا واة , عذو ذص عل سة يى ن ل
(1).
ي : لا سب غ ـي اغص ن اذ نا أ ع اة ؼيش , ـي اؾن نم ن ا أ ص لا غ ى ص .سب
الظ : ل با اص نة اشص ن ع ه , ر ص نة , لا غ ع ا ع ك ـي ع اغع ببا .اشص
نا جذلا ا روش ع , ص ؼيش ـي اميا ن ام أ ص لا غ .ى
ص ـي تعشيؿ ا ـي ضشا اؾاة , ا روش ن ؽ با ي بااجاا , سب ن , ـإ ا ـي ضشع اؾاة بؾاة بيع زا يمش صا بالاعس اس از روش , يى .
ص ـي اؾاة يظ بشب ن ام لا يذي ع أ امى ا ا روش ن , أ ن زا ـإ سي ة بامف اص بيع امف ة , لاا بل ااجاا ع اساا بيع امف ي ينة بذ نا سب ع أ
اا , باصن ا حش ينة نا سب . لا أ
ة : ل ذص عل س ى ا حن عذو يصا سب , وا يشجع ـما ضاا اص ص م ـي بسخغ س اخص ضا , ااضا ص م ـي ي , ضشسة تص أ يظ
.اعىظ
كىي بيعي ماؿو ربوم بربوم آخر من جنسو مع ربوم من, الشافعيقاعدة معركفة في باب الربا في الفقو): ميدح عجوة(1) .1988: الطبعة الثا ية, اار النفائس, 306معجك لغة الفق اء لقلعجي كقنيجي ص. (غن جنس الربوم المبيع
96
أاا اشبا]غأة - [31] [:اؽساي اصفمة ع ا
ي الا با أاي اشص فمة ع ا احذ اصن ا أ ع , را اؽس ع
لاؾ عا , أحذا ي ذن دسا ب ذن حغة ا باا ي, و ذص , أ بذس أ ب لاؾ جغا, دس , أ ا بثا دس , وا باا ثبا دس ي لا , أ بذس
يصح عذا(1) لاـا
(2).
ال عذ ي لنؿ ع اذن ة يس من ن امي باصص ه ل نا لا ر , لي : ـإ دي ع ـ ا ة ا من :اصص
. (حتحم تديىيػزى بينىوي كبينىو): كعند أبي ااكا. 1591باب بيع القلااة كفي ا خرز كذىب , كتاب المساقاة, صحيح مسلك(1) .3351باب في حلية السيق تباع بالدراىك , كتاب البيوع, سنن أبي ااكا
98
ة لي سفاضلا , تى ه ه بازن بيع ازن ر بعيذ , ـيى باسنغا ع , أ ع ال لية ازه ع لية اخشص وا أوثش ة , و ـضا لي ي نا لصذا املاسة : بذ .
ام ق اساا اابذاي عذا ا ل ف اعمذ بس ـي بغلا ش لا , ـا ذة اخلاؾ ت ه عذ .وز
ع ـيس عي س أحذ ض ي اسنعيي ن امي بعذ ه ل نا لا ر ه , ر ن : بيا أمسضي ره أ ـضة ا ع يىة اث يا را وا ـ سنعيي , ص م جدا ـي واضاا , اص عذ عاس ال عا لان ب س يى مسضي جد ع في اسنعيي , ـ
نة لا شة ضاا وا اع اص ص م ـي جدا وا , يى افشيمي اما شة باعة بااجاا .ع ك تعشيف
لي لا شة : ـإ تى ؼيش جدة ـي افشا أ نة ال ع و ض لاص , لا ي
ـي ـشا ش جدا عا عيا, ل ا ص ة أ ا يله اعسماد و سمذيش لصس عا , ـ ـ دمزس اابغاي ه وا ميمة بااجاا , ن اما شة را وا وز .ل
ـي افشا نة ال جد ع نا ع , في عاس ع ا اسنعيي ض لا ي , ى ع صـ ا ن ة ا ج :بيا
.1/300 تقويم النظر لابن الدىاف. 1/504 النكت للشنازم(1) .515 صكسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزم. 384 صطريقة الخلاؼ للإسمندم(2)
100
لا اغن عي ع ا س ـ ـ ن ا ا ن بيع اؽشس »: أ ع ن اي يذي ع . (1)«أني , افغاد امىة السض ا لا بذن أ تى ن , ل ع ؼيش عمي ا لا , حسن لا يى
ا ع ني ا باعثة ع ا و ة لان شج ع من ة اصص ساجمة ع حى بذن أ تىا ع ك ي ة , ـ ـلا من ة اصمة ه ا سلاي حى ر .يض
ـي جد اؽشس ـيا م ام ق ؼشس : بيا ل ن تؽييش اث أ , ض ا ي
ام ق ل ف ؽيش , افغاا اعمذ بسمذيش ت ا غسممص اعمذ بسمذيش شج .أ بغلا
لا اغن عي ع يم ق »: أيضا ا س ع بيع ا ن , أ ا سبح سأط اي امشا اعسشباح [ ب/33]. (2)«يض نمذ عذ و تؽييش ا ض ي
ؾسش , عي ؼيش ض صـ , ع و ن لاؾ ا .
ع ا ا ن اذايش ـي : أ نا ث ا اذسا ه اثن ـي جا ا يع ن حى أ ـ عين نمذ ا ة لا ا ن .ازص
ي ج :بيا
ي ن ب ؼيش: ال نا اسع اثن ن اؽش اغا , أ را وا اذايش , اذسا دس د ؿ بذس ه اؽش لا يخس دياس ع ا , ر لا دياس د اعشؾ ذ ب .يؾ
.1513باب بطلاف بيع ااصاة كالبيع الهم فيو غرر , كتاب البيوع, صحيح مسلك(1) أبواب ,سنن الترمهم. 3504باب في الرجل يبيع ما ليس عنده , أبواب الإجارة, كتاب البيوع, سنن أبي ااكا(2)
سنن .(كىها حديث حسن صحيح): كقاؿ الترمهم بعده. 1234باب ما جاء في كراىية ما ليس عندؾ , البيوعباب الن ي عن بيع ما ليس , كتاب التجارات, سنن ابن ماجو. 4631شرطاف في بيع , كتاب البيوع, النسائي
لا اغن عي ع ا س عاسضة ب نا ن يم ق »: ث بيع ا ع ن . (1)«أ ن أ حضا ب مىي »: لاي حسن تم ض ـلا ت ع . (2)« را ابسع ؽي ا أعيذ حي عسناا ب ن لاي أىنة لاضيا يم ض »: بعث بيع ا ع ا روشا . (3)«ا ش , اسشجيح ب ا ن ل
ضاا اص ص م ة ب ا ن ص نة ع اسفاء ام دة دا سعذص .بخلاؾ ا روش ,
.1 ىامش 100 في صفحة تقدـ تخرمصو(1)أبواب , سنن الترمهم. 3503باب في الرجل يبيع ما ليس عنده , أبواب الإجارة, كتاب البيوع, سنن أبي ااكا(2)
بن حزاـ حديث كحديث حكيك ): قاؿ الترمهم. 1233باب ما جاء في كراىية بيع ما ليس عندؾ , البيوعباب , كتاب التجارات, سنن ابن ماجو. 4601بيع الطعاـ قبل أف يستوفى , كتاب البيوع, سنن النسائي. (حسن
.2187كعن ربح ما لد يضمن , الن ي عن بيع ما ليس عندؾ: كقاؿ البي قي.10682باب الن ي عن بيع ما لد يقبض , تراع أبواب الربا, كتاب البيوع, السنن الكبرل للبي قي(3)
(. كىو منكر بهها الإسناا,تفرا بو مضن بن صالح الأيلي)
105
[:اضا ذ افصة]غأة - [34]
يع عي ا ذ اثنشة , را جذ با ة وا فص ا ذ ص د , لذ حذث اشن جاص ام ق أ بعذ , عذا ا ذ ل عاء حذث اضن
لاي, لاـا لبي حيفة, (1) ن حذث : ـإ سدص ال عة ـي السػ ,[أ/35]بعذ ام ق وا ا ؾسش حك ا حذث , يسعين شددة ع ال ام ق وا ا, (2)ل ج .ـي
, الدارقطني.20884الرجل يشترم الأمة فيطأىا ثم مصد بها عيبا , كتاب البيوع كالأقضية, مصنق ابن أبي شيبة(3)كقاؿ . (عامر لد يدرؾ عمر رضي ا عنو, كىها مرسل): كقاؿ الدارقطني. 3834باب الم ر , كتاب النكاح
السنن الكبرل للبي قي . (لا علمو يثبت عن عمر كلا علي كلا كاحد من ما: قاؿ الشافعي رضي ا عنو): البي قي .ىػ1409: الطبعة الأكلذ, مكتبة الرشد, كماؿ يوسق ااوت: تح, 10747
حبيب الرتزن : تح, 14685باب الهم يشترم الأمة فيقع علي ا , كتاب البيوع, مصنق عبد الرزاؽ(4)كعلي بن ااسن لد يدرؾ , مرسل كىو) :كقاؿ البي قي. ىػ1403: الطبعة الثا ية, المجلس العلمي با ند,الأعظمي .10745 للبي قيالسنن الكبرل. (جده عليا
110
ي ج ـ ع ا ا ن :أ
ي ن امصد با يع : ال ـ ؼيش م ا يشدن دص أ ن ؽشط اشن , أ ا ـي اعه ن ـإ ا ا ع دـع اضشس ع ـا, بالاعس اس ا عمظ بعق أعشا .اؾاذ
ي ج ا مصد ـاا جضء :بيا
ي ن ا با يع : ال ن اءا جضء مصد , أ ع ـ ا ن ا ي ذ ـ جضء ن ا أ ن ا : أ ن أ
ـ ن تعا: ا " .[189:الأعراؼ]﴾حدىةو اىيوى ٱلحمهم خىلىقىكيك من حمفسو كى ﴿: ـم سن عيق " , ل
لا اغن صي»: عي ي. (1)«ـاعة بضعة ص ـي ااعلاق امميمة , أ بعق نا , ال اذ جضءا ك ااء از يخ وا ك ا عضينة أ .تسممن
ع ا ا ن ا : أ يضص ة اس اؾن اعسماي ب ين د ن ا أ يص ر , ـ
ااد جضء اذن د ة , لا بماء ن واي ام ة ن أؼشا ك ب ن يسع ن لأ ـ مصد ن ا أ ن فعة , أ واي
, باب مناقب قرابة رسوؿ ا صلى ا عليو كسلك, كتاب أصحاب النبي صلى ا عليو كسلك, صحيح البخارم(1)كتاب فضائل الصحابة رضي , صحيح مسلك. 3714كمنقبة فاطمة علي ا السلاـ بنت النبي صلى ا عليو كسلك
.2449باب فضائل فاطمة بنت النبي علي ا الصلاة كالسلاـ , ا عن ك
111
امصس .ا ع ك : الاا ع
ااجاا فة : ع خا لا جاا ع ا ن ا, أ ز ثاب ث ع صيذ ب ن , لذ م ث لا اغن عي ع ا س عاس ب ن دص باعيه »: لض باشن ن ا .(1)«أ ن ع اسنعاس يغ
.ا روشا
ي ن ال ع عاسضة با ا ا: ع ا ا جضءا ع و ة , ـلا حلن صؿ ايا ن , ـ "ـإ , لذ تشد ـي سة لا ت عيق ـيا" يش : وم ال سد , زا اىساا
حضا ب مىي لا اغن عي عاس بم ـ ه يظ عذن »: ع ر ا . (3)«لا ت ع ى ـي يظ ا بيع ؽيش , أساد ب فغ ى ـي ا يظ ـي بيع ي , عا أد ااباحة ني عذ , دسجاا ا يما ب .
كقاؿ الترمهم . 1257أبواب البيوع , سنن الترمهم. 3386باب في المضارب مطالق , كتاب البيوع, سنن أبي ااكا(1)حديث حكيك بن حزاـ لا عرفو إلا من ىها الوجو، كحبيب بن أبي ثابت لد يسمع عندم من حكيك بن ): بعده (.حزاـ
.1258أبواب البيوع , سنن الترمهم. 3385 - 3384باب في المضارب مطالق , كتاب البيوع, سنن أبي ااكا(2)كقاؿ ): قاؿ ابن حجر العسقلاني. 2402باب الأمن يتجر فيو فنبح , كتاب الصدقات, سنن ابن ماجو
.3/11التلخيص اابن (.إسنااه حسن صحيح لمجيئو من كج ن: المنهرم، كالنوكم
ـي افشا مسضي جد ا ا ن ع اسنماؿ , ا يذي ع عذ عاس ب ن , لان أ ع صـ ا ن ة ا ج :بيا
لا اغن عي م ـ ـ ن ا ا ن ة »: أ عة لا اغص س ايعا ؿ ا ا, را ا س فا تشادن . (3)«تماعة اغص ة ليا نـ اسنماؿ بما ا, اسنماؿ عذ عذ عذ ع ف .ـذين ب
.1/321 تقويم النظر لابن الدىاف. 1/526 النكت للشنازم(1) .494 صكسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزم. 379 صطريقة الخلاؼ للإسمندم(2)باب ما , أبواب البيوع, سنن الترمهم. 3511باب إذا اختلق البيعاف كالمبيع قائك , أبواب الإجارة, سنن أبي ااكا(3)
..ىها حديثه مرسله، عوفي بن عبد ا لد يدرؾ ابنى مسعواو كقد): كقاؿ الترمهم. 1270جاء إذا اختلق البيعاف
126
ع ا ا ن بافغخ : أ نا تمص ن ـا ذة اسنماؿ أ افغخ يغسذعي تمذيش بماء , ـه , ا يع ضشسة بماء ا نا وا يع , تمذيش لان ا شسة ب سف اضن .لذ ا
ال ع حى اخ ش : الاا ع ا روش .ب
ـ امصس ا يخ الاعسشا ب يص : ع ة صواة اصن غأ ي ـ ا ع ك .
عاسضة باخ ش ا فة : ع خا ا ف ه ب غ ت ن لا عذا , أ ة عذ يظ حلن .ع ال حص
ة حلن وا ابس ص ـي خشج ع ااا , أب ايذ اغن ا س عاس ب ن لان أا»: أحذ أ لاي عي اغلا اغعة لا ة أ اىة تمافا تشادن (1)« را ا سؿ اس ايعا
ا ا روشا ع اسنعاس ن . يغ
غق ن ل ا روشا ن اسنشجيح , ويؿ أ ف ذ , ا روش غ ن , أ ا روش ح ع ذ اشن أب اماع
ي يش [ ب/42] (2)ـ م ي غعد اب شعلا , ع ـىا(3).
ع عاسضة با ا لؿ افا ذة ع افغخ : ع ع ت ا باذـاا , ب حص ب ىا أ , اعمذ ـي ما احذ ق و يصذن ا ا ع لا لا , بأ ؿ : يلع ؾسش . بع بأ ا
ريكمى عن القاسك بن عبد الرتزن، عن ابن مسعواو، عن النبي صلحمى ا عليو كسلحمكى ىها ااديثي أيضان، كىو ميرسىله ..باب , كتاب التجارات, سنن ابن ماجو. 4649اختلاؼ المتبايعن في الثمن , كتاب البيوع, سنن النسائي(.أيضا
كالهم يظ ر أفحم حديث ابن مسعوا في ىها الباب بمجموع طرقو لو ): قاؿ ابن عبد ا اام. 2186البيعاف مطتلفاف .4/75تنقيح التحقيق . ( بل ىو حديثه حسنه مضتجح بو، لكن في لفظو اختلاؼه كما ترل، كا أعلك,أصله
. كتقدـ كلاـ العلماء عليو في ااديث الهم قبلو.4445مسند عبدا بن مسعوا , مسند أتزد(1), بن عبدا بن مسعوا ا هلر قاضي الكوفة ىو القاسك بن عبدالرتزنكالهم في سنده, ىكها في النسخة كلعلو كىك(2)
لد : قاؿ ابن المديني, كاف ثقة كثن ااديث: قاؿ ابن سعد, ركل عن جده مرسلا, كاف لا يأخه على القضاء أجرا .8/321تههيب الت هيب . ىػ120توفي . يلق من الصحابة غن جابر بن سمرة
ـي ال افاسق ا عذ ن , ع ع صـ ا ن ـي افشا با نا عاس ى :
ـ ن ا ا ن : أ لا اغن عي ا»: ـم لاح حسن ي ذ نخي ـي ا فا شاد . (2)«لا تغ اشة اثن عذ امغاا , ب ي ع ا ص لاح بذ شة ل ـي اثن اغن ي ع ن ن ا لا يخف أا غ .ج
باب ما جاء في , أبواب البيوع, سنن الترمهم. 3354الورؽ باب اقتضاء الهىب من , كتاب البيوع, سنن أبي ااكا(1)سنن ابن . 4582باب بيع الفضة بالهىب كبيع الهىب بالفضة , كتاب البيوع, سنن النسائي. 1242الصرؼ
كصححو ): قاؿ الزيلعي .2262باب اقتضاء الهىب من الورؽ كالورؽ من الهىب , كتاب التجارات, ماجو .4/33 صب الراية. (اااكك كالدارقطني
..باب إذا, كتاب التجارات, سنن ابن ماجو. 3467باب في السلك في تذرة بعين ا , أبواب الإجارة, سنن أبي ااكا(2)
131
ن أ لا اغن عي ع ا س »أيضا يظ عذ ااغا ا بيع ع »(1) . شاد ب ا ى ـي يظ ا ضاا , اص م ذسا ـي ي .ـ
ع ا ا ن : أ ـي ال ـي افشا أت ن اؽشس أ زا اؽسشط ل ق سأط , ـ ال ـي افشا د , اؽشس ضشس , اي اغن ن أ لا اغن عي ع ا س ب يي ع
بيع اؽشس » ع »(2) . فيي بم :« ـي ااعلا .(3)«لا ضشس لا ضشاس
ي ج ـي ال ي ن افشق ال :الاا ع
باعىظ أ ا روش ن ي أ ن مة , ال غ نمذ ينة ا ا ن زا يعذ , ـإ [أ/44] ى ايع الاي ل ىا ا ي. ـي افشا عشضا : اثنا اي سأط ا ا را وا ي ـ فش اىلا نا .أ
ي اثنا : ع ل ض ل اثن ة الاعسيا ع ع من , ب ب مىي لا اغن عي م
»: حضا حسن تم ض ـلا ت ع . (4)« را ابسع ؽي ا ن أ ع ا س « ا بيع ع .(5)«يم ق
ث اثنا ا: ع ك اعش ب ـي تع ث ا اثن ع الاـسشاق بي بيع اابك , ب ي علصا ع تغ عي ا ى نا يصحن ؽصا لا يصح , ا ن ا ـإ ث زا جع
عين ؼيش ى .بخلاؾ اثن
، فىإفحم أىبىا اىاكيا ): قاؿ الشوكاني.2284أسلك في مزل بعينو لد يطلع .. ا في إسنىااه رىجيله مى يوؿه حىديثي ابني عيمىرى ىىهىا لاى تػىقيويـ بو حيجحمةه ، كىمثلي ىىهى (. رىكىاهي عىن محيىمحمد بن كىثنو عىن سيفيىافى عىن أىبي إسحىاؽى عىن رىجيلو مذىرىانيي عىن ابن عيمىرى
: الطبعة الأكلذ, اار ااديث, عصاـ الدين الصباطبي: تح. 5/271 يل الأكطار من أسرار منتقى الأخبار .كالرجل المج وؿ في سند ابن ماجو كهلك: قلت. 1993
ؼيش ميح ـي تمشيش , روش لان أ ل بعذ ا يى ا أ ن ل ة ه اشن ن اعسيفاء .ـإ
سنن : كتدامو في. (لا يغلق الرىن): بلفظ. 2441باب لا يغلق الرىن , كتاب الرحىوف, سنن ابن ماجو: أكلو في(1)صحح ): قاؿ ابن حجر العسقلاني .(كىها إسناا حسن متصل): قاؿ الدارقطني. 2920كتاب البيوع , الدارقطني
أبو ااكا، كالبزار، كالدارقطني، كابن القطاف إرسالو، كلو طرؽ في الدارقطني كالبي قي كل ا ضعيفة، كصحح ابن عبد قاؿ ابن . إنها مدرجة من قوؿ ابن المسيب، فتحرر طرقو: ، قيل"لو غنمو، كعليو غرمو": كقولو البر كعبد ااق كصلو
ىهه اللفظة اختلق الركاة في رفع ا ككقف ا، فرفع ا ابن أبي ذئب كمعمر كغنمشا، مع كونهك أرسلوا ": عبد البر .3/84 التلخيص اابن ."(ااديث على اختلاؼ على ابن أبي ذئب، ككقف ا غنىك
142
ي ن ه : ال ا ه ا ع لاعسماة س .
ي ا: اثنا ن ه ن ا ع ل س ؽش الاسفاا أيضا , يث ل ي ؼيش حا لان , ا تىفي يض تل جه عي لان ا ل ي ى ن ع ذا, ل اش , ر وا
ى ع ت لاؾ ااجاا, .
ة ج ينة لا ة اا ج ا وا ن ل ة ه اشن ن اعسيفاء يماي بأ أ ى لا ي
سة يض , اص تل يله عي ه ز ا , ـ اا سة ازن ينة د ه اا ى أ ن لاا ه ازن ينة , احسيي ا ه ا ضشسة نا يمساا ي اا ه ازن ن ا لا , ل ن إ ـ زا وا لا يى ة ين ا .
ية عاسضة اثنا ا : ع نا ـي غس ـي يذ ا ؿ الاعسيفاء بسمذيش اسن ن حى أ ى فة ع اسنا اا اعي , ـ عي ؽيش يله ا ن اضن أ ع اا حكص , لا ب ـ ع لا ب
حسن يماي ع ؼيش م ق بث ا ه ر ث .
ا ضن اع ة ام ق ا ن ع , غسمكص ويذ اغن ؼيش را وا ام ق , ىغسمكي ـي م ا ي ام ق , ـ ع ـي [ أ/48]ـلا يى .اغن
143
]غأة - [49] باشن [:اسفاا اشا
ا شن ]يلص ة [أ لا امي ـ اعي م ة اسفاعا لا ي ش ا عي سفع با لا , يه ز ا ض طء الاسية , يعشص ا ظ اثن ع بماء يذ , و الاسفاا ع بي ال ى أ ى
ااية اغيص اا : ع وا تم ااية أ نا يذ ن ن اخ , أ نا يى اا ع غص شا فص لغا يى ضاا , اغيص اا أ اص م .
ي ن اخ ش ال أبي صياد : ع اب ي يش ن أ ضعيؿ (2) .
ي اثنا ضعيؿ : ع عاسة ب امغ ي يش ـاط ؼيش , (3) ع ن لؾ ع اب
ن ع ن الله عي ن يص ـا ا ش .
.(تفرا بو فرج بن فضالة كىو ضعيق): كقاؿ الدارقطني. 125باب الدباغ , كتاب الط ارة, سنن الدارقطني: مروه في(1) .كقد تقدـ ذلك في تخريج ااديث, كلا يوجد فيو من ذكره المؤلق, الهم أكىى سند ااديث ىو المغنة بن زياا(2)
كلد أقق على ركاية لابن عباس يوجد , كىو عنده عن أـ سلمة. كضعفو, تفرا بو فرج بن فضالة: تقدـ قوؿ الدارقطني(3) .في ا ااسن بن عمارة
149
ع عاسضة با ا ا: ع ع سأ ال ذا ب ا اعسؾ ع ا , ب روش يم ـي تع .اماضي حغي
:[مسائل التف يس]
يع ]غأة - [52] بعذ ل ق ا [: ـلاط اؾسش باث
يع بعذ ل ق ا ؾسش باثن ظ ا ـ , را أ ا جذ ا ا ع عي ياس , يث ا (1)افغخ عذ ـي ل اء : لاـا لبي حيفة ة اؽش أع
(2).
بإـادة غسملاص با ع ي س ا ا تعزن ي س ا تعزن ن ه ل ا ر نا ل , افغخ بإـادة افغخ أ , ـىا اثن ي ا عاجض ع ن ه أ ر .بيا
[ أ/50] اخ شة بؾادة أ ش عذ اماو ا را ي ـ فش ن اىلا ل , اعذي ي اذ ا عي ؾسش لا يفي ب ه ا ـي ا ن ي , أ لا ؽفع ي حلش ع
.قجدلد أ(1)أىمظحىا ): كىو عنده بلفظ. 3520باب في الرجل يفلس فيجد الرجل متاعو بعينو عنده , أبواب الإجارة, سنن أبي ااكا(2)
إف مىاتى يئنا، فػىوىجىدى مىتىاعىوي بعىينو فػى يوى أىحىقح بو، كى ، الحمهم ابػتىاعىوي كىلدى يػىقبض الحمهم بىاعىوي من تذىىنو شى رىجيلو بىاعى مىتىاعنا فىأىفػلىسىباب من كجد متاعو بعينو عند رجل قد , كتاب الأحكاـ, سنن ابن ماجو. (الميشترىم فىصىاحبي المىتىاع أيسوىةي الغيرىمىاء
كتاب البيوع , سنن الدارقطني. (كإمسا ىو مرسل, كلا يثبت ىها عن الزىرم مسندا): قاؿ الدارقطني. 2359أفلس (. كقد تكوف ركاية من أسنده عن ابن ش اب عن أبي بكر عن أبي ىريرة صحيحة): قاؿ ابن عبدالبر. 2903 .8/409التم يد
.4 ىامش 33 في صفحة تقدـ تخرمصو(3)
152
شس صيادة اضن ع : ع با اا اشن ثيمة لاعسيفاء , بف ا ن ن اشن ه ل ر
فظ اثن لا , اثن تابعا لاعسيفاء اثن ضشس , ـىا اا اسنابع د ـ ن ضشس لا يخف أمصد ـي ا ا ت سفا س ا اا ا .ـ
صؿ ا : ع ا ل ن اء : أ ة اؽش ؽاا . ا ا ع أع لؾ ع اب ؼيش , ـ ن ع ن الله عي ن يص ا ـا ش ة , (1) حلن .ـلا يى
عن عمرك بن شعيب عن . 3926باب في المكاتب يؤام بعض كتابتو فيعجز أك مظوت , كتاب العتق, سنن أبي ااكا(3)كلد أعلك أحدا ركل ىها عن النبي صلى ا : قاؿ الشافعي رتزو ا في القديم ):قاؿ البي قي رتزو ا. أبيو عن جده
باب المكاتب , كتاب المكاتب, السنن الكبرل للبي قي.(كعلى ىها فتيا المفتن, عليو كسلك إلا عمرك بن شعيب .21639عبد ما بقي عليو ارىك
ا بي اؽسشاط اسنغا ي ي اذن ضة بي عا لا , يذي ع ا لذسا , أجلا ح , فة دي ع مساي اع ن يغ إرا ـي عا ش , ـ ا لا و ن أ دي جا اعه اش
ضاا عا .ا
155
ي ي اذن ضة بي عا اا ا ا اس ن , ع مي ة ا ن ر ي ذن ة عماط ا ن ل ي ام , أاا لن لا , ى ماي عي ا ي اذن ض ع يمص أ ع , ب يمص إرا ـ
مي ة ا ن ر د دي , اعه ع لا اغن عي في بم ا شس ع ضن عا ـ لا ضشس لا »: د
ـي ااعلا .(1)« ضشاس
فغخ : لى ه , ااعماط ؼيش لاب , يظ وز ـغخ : بيا ـما ع ا ت ا ن أفغخ ا ت ن إ ـ ة ا , ام ل ض مساي ا ي باذن مي جاء ا ن , أ ذة ع ع عا ـ د
مي ه , ا ا بز س شص ن ام ي , لا أ ض ا لان ـي اماي , ذة لا ع ذة , ع ع ـ ذ ـىا ي ـي ا لنعة س بافغخ , نا يى ه د بااعماط , ر ا را شن ا روشا شا ع
اا لن .
ما غ فغخ ة اا ل ي اما ا اس ن , ع ات ـ ا جا اعه اش ا ى ي , بغشيك اسنض شس ع ضن عا ـ س , د تعزن عين اي ع أعسك ع ذ أ جس ك ص ن ع ا و اع , عي ث ش ا يشجع ن إ جة , ـ جا ؼيش اضن س اش ة اع ذ حيث تعزن لي
.اع ذ
ع ا ا ع ك : الاا ع .
ي ن ال بامى ااضا بااعماط : ع ا يى ن ن افغخ ما ام أ غ ااي , ع ي ـ م ا ي ـ ه .لا وز
ي[ أ/52] اثنا امى ما : ع غ ع س نا ي ن ااعماط ـي , أ ه ر ا را وا ن أـلا ف غص ـ أ ا ة ماب فع , اع ذ أ يى لاص أ اي يصحن ع نا ااعساق
ما بخلاؾ ا يع , غ ي د س ع يسعزن ج .لذ ـاا ع
.1 ىامش 9صفحة تخرمصو في تقدـ(1)
156
ا جا ي ن ال تخشيي امى لاؾ ااجاا : ع ن ش , أ ـ ا ا جا ا ن ا , أ ن أ ؼيش ـي م ا ي ـ اؽاية الج ع لا بذن أ يى ي باذن ماق الج ن لأ ـ عذ
اؽاية ع .
ي اثنا امى : ع أت ض ىاته ا ن عشضينة عمط امكص از ع ا , أة ا بخلاؾ ام اىفي لأ ي ب ة اؽشي غا ى س ىاته , لا يعسك ا ن إ ـ ه ع ر
ا عي ا .بض
ي ساي اثنا اغ ة : ع بااحا ب ي ة باسنم ا ع ؽعاس ام يماي , ب اعسماي : يء را تؽينش ش , اؾن را ؼين ا روش , أحا ا ااؽعاس ب ن ع , ي س تم ع تص نا ؼيش أ
مي ة ا ن ر ي , اذن ذي فة ي ن اذن , ل ذي ا اع ي اذن زا اؽسكن ,ا ص م ع نم ة فة ؼيش لاب , اصص ة ع صا ة لاب . وا
اي ع ما ب غ يظ عماعا ن ل ا وا ن اة غا اغلاق اعسك , اؽسشاط ا ى ي حميمة ع اي حيث غااة ـي جع عشـة اما ض ـي , اعس اس ا ي ي اذن ا بي و .ولا ش اعالذي
ة ا ـغخ ام اص ع ج ي امى ا روش ن ا: ع أ ا ع ع .ب
بن اكقاؿ أتزد . تفرا بو موسى بن عبيدة: كقاؿ: ) العسقلانيقاؿ ابن حجر. 3060كتاب البيوع , سنن الدارقطني(1)كقاؿ . ليس في ىها حديث يصح: لا تحل عندم الركاية عنو، كلا أعرؼ ىها ااديث عن غنه، كقاؿ أيضا: حنبل
عي ذن حك ا ي , اي ا ع ع ف ل س ا , ذن لا اغن عي م :« ي . (2)«ه ييصا [أ/53] را وا مصدا أ ـيظ , حمن ع ـي اذن ا اسنعش عذ لان لا ,
لا لاععة ي, عية حمص اسنؾفص ا بغ ا يمص بذلا تى ي ك لان أ
كسألت عنو ااافظ أبا ااجاج , كلد أقق لو على سند, ىها ااديث كثنا ما يل ج بو أىل الأصوؿ: )قاؿ ابن كثن(1) تحفة الطالب بمعرفة أحاايث مختصر ابن اااجب لابن كثن .( لكن لو معنى في الصحيح,المزم، فلك يعرفو
.4/352التلخيص اابن لابن حجر : كا ظر أيضا. 1996: اار ابن حزـ, 146ص, صحيح مسلك. 2669باب اليمن على المدعى عليو في الأمواؿ كاادكا , كتاب الش ااات, صحيح البخارم(2)
ينيو): كىو عندمشا بلفظ. 221باب كعيد من اقتطع حق مسلك بيمن فاجرة , كتاب الإمظاف اؾى أىك مظى .(شىاىدى
159
ؿ م عي, الاسفاا با ذن ا ـي صع ا اعماا بغ ض سعش ىش ع بزي , ا بإلذا ا ذي ي س ا اي تعزن ذي , ا ا جا ه اش السض ر , ـ عص ا شس ع ضن عا ـ د
ضاا عا .وغا ش ا
ي الا ضة عا س اا من س ا ا ن عي, ع ذن ه ا جا ضة عا لا تصح , ـىش ه ا جا فاداة ا , ـي دع احذ ص ى , تصذيما ينس ذ بمشص اؽسش ع ذا ؽ ا .و
ما غ ضة عا ة ا بل اا تصميم ا اس ن , ع س اا من اس ص لا غ ى ة , لا بلضة عا , ا ا روشت يصحن ضة عا ع االشاس ح ن اص أ ص .لا غ
ة من اا اصص ع اس ا روشت ة ا دلا ن , ع تعا عاس بم ن ى كىٱلصحلحي ﴿: ره يػ ضاا .[128:النساء]﴾خى اص م ذسا ـي ي ـ يشا , ا وا ميما يى .
ع با ىش : ا بزي ا ب ع ح عمط اذن ة اص من ع ن أ , وا ا ن لمط اغ ش ـ ا ا, واربة ـمذ اعسا ع ادلة وا .
ا روشا ع ا .الاا ع
ي ن الاحسلاا ال ضة : ع عا ع لصذ ا ة لذا ع دلا ه , ب ر ا وا ن ب فغ ادلة ع اصن ي اصعة اي ع ا ـ ذ , ع سص س ا ا يفع ه , و ر ع يله ام ,
كاف حباف بن منقه رجلا ضعيفا، ككاف قد سقع في رأسو مأمومة، فجعل النبي صلى اللحمو عليو كسلك : عن ابن عمر)(3): قاؿ. "بع كقل لا خلابة": لو الخيار فيما اشترل ثلاثا، ككاف قد ثقل لسا و، فقاؿ لو النبي صلى اللحمو عليو كسلك
.2/10 الإصابة في تدييز الصحابة لابن حجر .(فكنت أسمعو يقوؿ لا حيابة لا خيابة
164
ه ر , لاي بأ ع اؽ ـ ذ ة حي ن ع »: ب م ـ ي اخياس ثلاثة , لا لابة : را ابسع . (1)"«أينا وا [ ب/54] ي غاط اماجة ـي ملش عي ؾشعا .املش
صـ ااجاا ن با عاسضس ب :جاب
تعا م ـ ـ ن ا ا ن لحم لاى يىستىطيعي فىإف كىافى ٱلحمهم عىلىيو ٱاىقح سىفي نا أىك ضىعيفنا أىك ﴿ :أ أىف مظي .[281:البقرة]﴾ ب لعىدؿ ۥىيوى فػىلييملل كىليحوي عي ص
في اغن و د , ـذين ع ع ش ن ا ا ل
زوسي ة ا يش ج ـي , اضن ملسا عي و ع عي ص ى ع لا
ؾ .اسنصش
ا س ـ ا ااجاا ن جعفش »: أ املش ع ع ذ الله ب يصا عأي عثا ن ع لذ , أ ؿ دس أ شاء , اؽسش داسا بأسبعي ـي اؾص ا ن اع بيش ب جعفش اض ـماي , ـؾاسن ع ذ الله ب
: عثا ا ن اع بيش ب اض ؽشيى ـي . (2)«ويؿ أحلش ع ذاية عشـا با بيش وا ن اض ل .اسصلاسة
الاحسلاا ب ج ىش : يىش عي ه املش يصا ع ن ع ؾشعا , أ املش ـىاه املش , بااجاا يىش ع بيش , عثا ؾاسوة اض في املش ب ن ع , ب يى
كإف لد يكن حجر عليو الإماـ ,باب من راحم أمر السفيو كالضعيق العقل, كتاب الخصومات, صحيح البخارم(1) .3011 كتاب البيوع ,سنن الدارقطني. 1533باب من مطدع في البيع , كتاب البيوع, صحيح مسلك. 2414
قاؿ ): قاؿ ابن حجر العسقلاني. 11336باب ااجر على البالغن بالسحمفىو , كتاب ااجر, السنن الكبرل للبي قي(2)(. إف أبا يوسق تفرا بو كليس كهلك، ثم أخرجو من طريق الزبنم المدني القاضي، عن ىشاـ مروه: يقاؿ: البي قي
.3/96التلخيص اابن
165
:مسائل الوكالة
ك ]غأة - [57] غ [:اوي با يع ا
افاحؼ ؽ ك را باا با غ با يع ا وي باعش , ا نغي ة , أ با , أ ث ا بث أ ث ا ث بأوثش ي ـ يشؼه س , بمضشة اص ز يع ـي ج لا يصح ا يع عذا
(1) يفة .(2) لاـا لبي ح
أبي افاحؼ ؽ باا با ن ا ع أ ع , أج اب ذق , أ اصن ذيم , أ أ لا يصح ن أ ف اغص ذ ث ا .بث
غأة ـي ا ا ي : د ف اغص ذ ا را باا ضاا اص ص م ـاسق بي عذ ن ال , أـي افشا تيم ـي ال اؽ , ع ـي ال ع ا ا وا اؽ
ة من في اصص ع ا روشت ة ا دلا ن , ع تعا عاس بم ن كىأىحىلحم ٱللحموي ﴿: ى بيع .[275:البقرة]﴾ٱلبػىيعى ص ة و يذي ع من ن إ ـ ـي بيع اؽا ه , ا ع ك بيع , ع ي ـ م , ا
ذسجا تمس .ـىا
بيع ن أ بيعا : بيا ن يغ ن ـي ااعلاق امميمة , أ لا , ال ؿ أ ح ن أ , ي يع ي ـي ي ث افاحؼ ح ؽ اا با فعة , ـ حك اؾ يث ـي ن يع ؽمصا , أ ا را وا
ؾفعا .
ي ن افاسق ال ذ : الاا ع ا ا ذ جضءا ا ع و ـي ته , ب ا ع ك بة سمذص ا غا , ا ث ا ا ا ع بث ذ باا ا ب باع ـ ي , تمذيش اسنغ ن إ ـاا .يصح بااج
ما تعا, ـي ل ا ه .[82:يوسق]﴾ ٱلقىريىةى سئىل كى ﴿: و ص بز ة اسنل ع من , ب ـمذ السشلاص ة ا ا يذي ع سادة ج مصد , فضي ا ا ة اسنوي من ا يفضي ي
ة امميمة , لغعا ع ج ـي ااىاس , بخلاؾ ح ا ممص لا يى اي أ .لاحس
فغ ما وص ا از ألا وي ؾ ا ـمة تصش ا ا ـي يصح اعسثاء , ن ل ـي ل االشاس : االشاس ة د ـي اخص ون لا ع , م ة فف اخص وا
ظ ؼيش ال اء الاعسث ىا , حميمس باع .
بؽيش الاا ش ن اماضي لا يأ ؼيش , ل د ب ش ـي ااىاس ل ونلا وا , الاجساد اا بضشا ك ال غ ة ـي اخص شؾ اسنوي ا وا ن لا ,
بامصاؿ حذص امزؾ يصحن لشاس ة ا ؽ ـي ؼيش , يعش ع يصحن لشاس نا ـع ـي جاا ا ون نا ن ل ظ امى ل ـع , ؼيش ا ظ امى ل ع , اخاسا ع
ه أبي يعؿ ز عا ع ن ـي أ(1).
ع ا ا ع ك : الاا ع .
ا ااىاس ؼا ع عي ذن حاي ا ي ا يسي ي صا باعس اس ص ا ع ن مش , اشا ية اعصيش ـي تغ ا اا , و ك ال غ ا يسي ي .باعس اس
ي ساي اثنا اغ اا : ع ك ال غ ة ع فف اخص ص ب ة اسنل ع من اء ع , ب با روش يذ , ىة ع اصن فف اؾن لا يصح علاق ن إ ـ زا شة , لشة ع اثن , اؾن
شة يذ اثن ـي اصن لشة ع ا ىة اؾن يماي , وا اؾن اا صيذ : لا يصح أ . يشاد ب , ؼلا ما ي ضاؾ ة ا لا ضاؾ .بغشيك حزؾ ا
يصح إقراره في ملس القاضي لا في : قاؿ أبو حنيفة كمحمد,ثم اختلق أصحابينا الثلاثةي فيما بين ك : )قاؿ الكاساني(1) .6/24بدائع الصنائع . (يصح فيو كفي غنه: كقاؿ أبو يوسق,غنه
169
سي ال اتي ـي ص ة اسنل ا من ن ع , ي ج ي ـ م ا ي ـ س سعزص ن : لان أ
ي ن : ال فغ ـة ضا ة ا ـي اخص لع ا ن ن اسنوي ـي , أ سه ون حيث لاي سي . ص فغ اا ل يغ ع ا س , ص اا ص ل ص , ب ـلا يصح اسنل
اب ع ج س .بخص
ي ـي ااىاس : اثنا ة حميمة فف اخص ن را ث أ ن ك , أ غ ع ص ب اسنل ـ لاؾ ااجاا [أ/56]الاا ع ااىاس وا , يذ ـي ح في ـ ـي د
يما ب عا لاص حميمس نفف ع ص , ا ة اسنل ا من ن جد , ع ص لا غ ى لاص ة ا سادة ج ي .د
ي ن ال ج ـي ا ا : ا روش , ـ االشاس أ ن الاا لا يعش ع لا , ااىاس ممص ي ـ لا يى أ ى أ ا وا أي مصد , فضيا ا ـي وي اسن ـلا يى .لغعا
ي اثنا ج ا ا ن عيا : أ ع ب ذن ا وا ينة عاس با شاءة ال , ـ وا ن أ فغ ي االشاس للشن ب
ـ وي سن لا ذا وص , ا ـي ضشس , ر لا حشا عي فغ عا ع ـ دا م ا ي اي ا اا ا بأجشة , ـ وي ا وا بؽيش أجشة , وا نة ا .ض
ث اثنا ج ا ا ن : أ ن ل أ ص االشاس : لا غ ة د ـي اخص ون اء . ا , اعسث و لاي ش: ع ضيذ د س زا اذص لاي . أعظ ن ـي : حسن ة لا ـي اخص سه ون .لا يصح . االشاس
ابع اشن ج ا ا ن : أ ـي امصاؿ ة ـي اخص وي ا ف يص اغص ب باع ـ
ع عي ذن ه ا , جا عي سعيص ن ااىاس إ بااىاس , ـ ش ن اماضي لا يأ إ ـ ه ع ر , باا ك ال غ .ب
يمق ؼق م ق ولم أ ق مولا ق [ ب/57], ق ي ق كق أدإم أ سدضق ق وأ يمق ػأ لأؼق سد م يأةق يمق أ ػق يق دـ سأهق وأ , قسأق ي أقق ؼأ دمق وأ لأوبق ق ق ا ق ضر م م ق كاا د و فق , أ م كقف لإق أ أ د أإق أ ا أ سا ق ػلق م قالق أ بم ق . لا
ق ر ق اأ إ ق س ق رق عق : ج وم ػ ر أ أ يمق ةم كقف ؿأ أ م أ لأتق م ئإ ثأسأ ر قيأ , إق رق عق ر أ أ ق كقف قلر م ف ولأضق م أ أ م م د ق لأ .دأسد
م ا د ا هأ أ لق ق قيق ئ ا أ دغق دأبق أ ق م ق , ا إم د يأبق سر اـ٠ ق د م أ م د , كأ م أ : هأ لأا سد م ر ئةق أ ي وق د ق ة لأ ق د أا. م د م : هم أ س قييق ل هأ . أؼبأ لر
ر رق ؼا ضةق قا م ق ا ق : ػ سر م ػسبق جأ د مم ػأق د ق م دأمد ر
ا, (1) سر م أ ام د يبأ سأ ػما , (2) أ م
ق يلا ؼق .ضأ
م ق سر ق ػي ق رة قوأ أ ؼا أ م ق ل ةق كأ ي ق أةة »: لوبدمق وأس م ض أ دةم . (3)« ؼا قق مر رق , صمدحة كقف ذ ساوق م ػ٠ ضا م د م أ ق د مق , ل دم ق ةق ظا ألأ خا م أ لإضا ق ق ق ا كي أ ق
ق يد ضاكأةق ئ٠ ؼأ . لإق
أ٠ ؼد أ ق ق : ػ لأا سد م سدضق اـ٠ قوأ د م م ر هق , د دأجق أ ا أ ر ق ئ ق ا أ م كقف ئو فق أ أ ئإ أإقة مر م أ رق صأ يحن أـمأ
ق ق لأ ر ئو فأ ا أ م اق ا ق ػ٠ , ضر م لإهب ي ق ق وأؼ فق ضا ألد كقف ق مر م أ .
ولو , قال ابن عدي روى عن عمو عبػيدة بن حسان مناكن,عمرو بن عبد الجبار السنجاري يكنى أبا معاوية)(1), دار الكتب العلمية, عبدالله القاضي: تح, 2/228الضعفاء والدتروكون لابن الجوزي . (حاديث غن مفوظةأ
.1406: الطبعة الأولى(. روى الدوضوعات عن الثػقات وقال أبو حات منكر الحديث: قال ابن حبان,عبػيدة بن حسان العنبي السنجاري)(2)
.1391: الطبعة الأولى, دار الدعارؼ بدمشق, نور الدين عتر: تح, 2/421الدغني في الضعفاء للذىبي .(وأعل ابن حزم وابن القطان طرؽ ىذا الحديث: ) العسقلانيقال ابن حجر. 2959كتاب البيوع , سنن الدارقطني(3)
لا ضرر ولا ضرار، مالك : حديث): قال السخاوي, وليس في سنن أبي داود, 1 ىامش 9 في صفحة تقدم تخريجو(1)والشافعي عنو عن عمرو بن يحن الدازني عن أبيو بو مرسلا، وىو عند أحمد وعبد الرزاؽ وابن ماجو والطباني عن ابن عباس، وفيو جابر الجعفي، وأخرجو ابن أبي شيبة من وجو آخر أقوى منو، والدارقطني من وجو ثالث، وفي الباب
التلخيص : وانظر727الدقاصد الحسنة ص. (عن أبي سعيد وأبي ىريرة وأبي لبابة وثعلبة بن أبي مالك وجابر وعائشة .4/362 لابن حجرالحبن
رود ق ق أ د م هم ػي م دأجق ر هق أبم كقف دأبق ـاصق أ أ بق د ػم أ م ر أا ػ٠ ؼد أ . أأد
أبق ق فة أ ا ا ق أ مق سد د كقف أأ م أ كأ أبق , اوأتق ام أ ا ق ق مأ أم صيبق ا لأ مأ مود سق يأ أم
ق قذأ .
ق أ ق م نة غأ ورق لأ أ م ق بق بأ رو ق غأ ػأ ٠ أوأ ق ا هلضأ أ ر أ م أا م ي ق أ , كاساا أ , ا م أق م قيأ م إ ر : يا هة ولض٠ يةق كا ضم ة اايق اسق م وق أ مولا م را ئ
م أ ؼاا كد ق [ب/62], أوأ ا ق أ وق كد أ م ثا قتة ػ٠ أبق , أ أ ق م نة غأ ورق لأ أ م .إي
أ ي د هق م : كا أ م لأ أا قمأ ر مأ ق يثم ق ضر قظم أبق أ ق بأ هأ م و ق غأ ػأ أأ أ ئا وق اأ د ق أم م أ ة , سق أم د أ مأ ق ضر
ق ا قمم بر كقغم دجأ ا كأأبق أ أ ق م كأ أ اأةأ ئ٠ , غأ
, اأ د ق مأ ا م د أ أ ا أ أسأتأ ثدـم ق أ ؿيمق د كأاوأتد سق ر , صا أ ذ ا دأةم ثم أتق جا ق أ م أتد ق .سأ
ثأيأفق ؼسبق : ج وم د ق م ر د سأ ق ق ق اص ولا ا اـ٠ ق د م م ا إم أ ر ا , أ مم ق سق دجأ م ل دأ كاقيةق ؼسبق ا أ اق دا أ د ق ق م م هة , دأ أ قيأ أق رود ق غأ إ د أ د م . أ
.1/457تقويم النظر. 2/55 النكت للشنازي(1) وسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزي. 292 صطريقة الخلاؼ للإسمندي. 354 صرؤوس الدسائل للزمخشري(2)
.381ص
192
أ د هي ن : كا مر م أ سأهن ق قسأ لأتد ػي سق ق مثد يد ثأيأ د ق ام ر سأهق سأ يرةق قسأ ق ا أ ام دا أ ساون , ق ؿأ ػ٠ أةن أ مر م أ
ان بأ م ػ٠ رقسااق , كاسق ا أ الق فأ لقق مق , سأ اا كقف خأ مأ ؼلأسأ م د د و أ يأ
ق ذأ ق .كأ
أا د ة : هم مر م أ دضاا ةق ـلم أ م جا دةق ق ػ٠ , ئ سا د أ ق د ق ؿساوم مر
تق روأ را وأؼأ ئر , سااق ق ق ػي ا الق ق ق ن , ل مر م أ يأ ؿيمم
ق .إ
فر ]سأة - [72]رق ق مأ ذرق
ق لد م :]
م ػبا ا ق ضر هم ػي فرق ل دأجقرق مق ذرق د قخأ ققم لد م
د (1) م د ها , ق كاا م ر م : كا ر دمضأةق أ ي م قاوق ق سد م ق , ث ق ا ف ق
رق ذرق(2).
دمق ق ود فق خق قيأ خق فم كقف ئق .ذ
ف ي ػق لأبد ق دأسد ر أوأ ضا را هما إي اق , ئ م م ػب . اص
أ ن : كا هي ؼلم أ قين ا أ ق اا ؼلم أ اا ر لأوأ م م وقأ الا ر ق ي ق ق لض م ي هأ , يا أأ أ كأم ق ضام ق , ػي أ ا ق مق د مق خأ أـيد .أ
مة ق ا لإو فم كأظأا ر مأ , أ م ػم ه
ق ػي يأبم ة كأ ر خمأ ا ا ر ا: " أ ؼأ د أيد م , أ ذم ما أ ق ا أ د أثد ق مأ لم ق . (3)" ؼم أ اثر أةأ ق وا أ م قسيغق ا أ أ ر ا أ أ قيأ , أؼأ أ ذ ا ا أ أ الا أ د م د و أ د أ , مة ق م ق مد ػي
ق د أ ئقأاػاا , دم .كا
.1/454 تقويم النظر لابن الدىان. 2/61 النكت للشنازي(1) وسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزي. 298 صطريقة الخلاؼ للإسمندي. 348 صرؤوس الدسائل للزمخشري(2)
.384صبػلغ عمر بن الخطاب أن : ولفظو عنده. 9886أخذ الجزية من الخمر , كتاب أىل الكتاب, مصنف عبد الرزاؽ(3)
فلا تػفعلوا، ولكن ولنيوىم ): إنػهم ليػفعلون ذلك قال : عمالو، يأخذون الجزية من الخمر، فػناشدىم ثلاثا، فػقال بلال . وىو على خلاؼ ما عند عبد الرزاؽ.(بػيػعها، فإن اليػهود حرمت عليهم الشنيحوم فػباعوىا، وأكلوا أثانػها
أ٠ ؼد أ ا ر لأمق : لد م ا مر م ق نأ هأبد دألأضأ م صق ا أ ر جأ أ أ م ق , كأ ق د ق أ٠ برق ئق الرؼأ رظأمم , ق ق وق مأ لد
اق ػق ق سم ق مأ أ أ ق أ٠ أ ق م , ئق أ ةق ؼأ لد هم ثمسموأ ل قيأ دماسق ا كقف , إ أ أ م مأ ق ػ ضرق ؼاا كد أ
ديق مق . لر
ر رق ق م : ج وم ػ ق سر ق ػي ق د ق قوأ لق ضأ ا أ ؼأ م د »: ق سأ د دمود أ ا أ ي ةم كق ؼأ لد إأ , ل كأاقةأ ؼأ لد مم كأ أ ام هأتق لمم م اممق بم تق م هأؼأ أ ي كقف ساوق . (4)«أ ا , أ أا أ م ر رق دمسأ غأ لرؼا م أ
لا ر م أ .إما
فرق ق رلفق اأصد ةم كأوأ م ق م كي ا إما أ ر ديق , يقأ ق ثساوق ق ف لإق لأضق ود م ق ي ق ةم بر أ كأوأ م
م ا إم أ لأمق قخق فق لد م د أ٠, ق د م أ ا إما أ أ .كا
.1/464 تقويم النظر لابن الدىان. 2/63 النكت للشنازي(1) .519 صوسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزي. 388 صطريقة الخلاؼ للإسمندي(2), كتاب البيوع, سنن النسائي. 2258باب عرض الشفعة على صاحبها قبل البيع , كتاب الشفعة, صحيح البخاري(3)
.4703ذكر الشفعة وأحكامها : ولفظو. 2257فإذا وقعت الحدود فلا شفعة , باب الشفعة فيما لم يقسم, كتاب الشفعة, صحيح البخاري(4)
.(وصرفت الطرؽ فلا شفعة...)
199
مرق أ أ ف دية كق مق م اأ ر م ق لأ مق دأ د سأ أ خأ ق م ا إم أ ي ر جا أ كق م , يقأ أ ا وأثدسمتم بأ ػق
ةم ؼأ لد ةا , ل يوأ وق م أا ة أ ر اق ر رق , كأ أ ق م ا إما أ أ م ي أ غق أيد د أ جأ ق ق ي ا كق أ ق ق م ػي د هم أ دأجق أأ٠ ؼد أ ق .
أ٠ ؼد أ ا ةق ق ضأ ؼا أ م ق ا ق : ػ نرق جأ مأ ق كقف أ ضرق دغق م م أ ق , ق أ ؼو ق بأ أق م ا أ ر أ اقيرةق ػق مد مق لر أق لأمق ر لد م نرق ق كقف أ د م ا , برق ق ق ظا د أإأ أا ق ق قغة كأنأ , ا أ أ د ا ا أ م ر
ضم م أ لإق أ ق د ق ئق ر أ جا ق اأ ق م أ أحأ د , أصد ق د م د دأ أ د أ د ساا اسق م م را د م ئ ر ئلر مم مأ ة أ ق ضأ ؼق كد م , أ لأ ق اأأ تد ق روأ ا وأؼأ أ لأمق لد م ديق ق أ وم أ كأ م غم , كد هق أ أاسق م أ ق أيدكأ م ر اق كأ
مق ق أ م م د أ أ ئق ي ق لم ؼد أ بق د أ أ مأ ق ػأ أ , ضر ق ق ورق أ وق أ لأمق قلأ لد م نرق مأ م كقف أ ق ضر أفي ق ي ديق دأوق ق نرق جا ق , مأ م كقف أ ة [أ/65] ضر م د أ . كأ
اسسةأ م أا د ر د سأ ديق , ئ مق نرق لر مأ ق كقف أ ضراق دا أ ق ق ق رم كقف اص را مؼا ق سأهق , ئلر قسأ
ق يد أ د مق أ لر أةق ي ب أ م اق ثدمأ ةق , أ أ سد أةق وق إد م مأ ق د ضأ ق م م د أ ا دأ أ را لأ , ق م ئق أوم ذأ أ أ٠ ػأا ق ةق قخق فق جأ ؼأ لد ن ل ق أ ةأ لأ دأثدسمتم كي أ سد م وق سأ .دأود
اق دا أ ق ق ةا ؼأ م أ كق سلق وامق و ا , لق أ مأ ن ق ضأ ر م ورهأ ػ٠ د دألأمأ هأ أأ أ كأ
.1/469 تقويم النظر لابن الدىان. 2/66 النكت للشنازي(1) .522 صوسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزي. 391 صطريقة الخلاؼ للإسمندي(2)قد اختار الدزني القول القديم، ورأى قسمة الشفعة على رؤوس الشفعاء، واحت بقول الشافعي : فإن قيل): قال الجويني(3)
وفهم الدزني من نص الشافعي القسمة على الرؤوس، وىذا تفريع , في مسألة العم، والأخ، ونقل فيو لفظ الشافعيأنو يحمل - أحدهما : لا ممل لذذا في ترتيب الدذىب إلا وجهان: وتشريك العم ىو القول الجديد، قلنا. القديم
أن نقدر للشافعي قولا في - والثاني . الاستواء على الاستواء في أصل الاستحقاؽ، لا على التساوي في الدقدارفإنو لم يصح في الجديد القسمة على , وىذا فيو نظر. الجديد في أن الشفعة تقسم على الرؤوس لا على الأنصباء
.(ومهما قطع الشافعي في الجديد فتواه، فالذي أراه موافقة الدزني في أن ذلك رجوع منو عن ترديد القول. الرؤوس .7/354نهاية الدطلب
201
ق د أ م ق م سم أةق , دماسق ق لرمق ا أ ةق ق وأ رق لأؼأ م وأةق ق ا لألأ م ق د ا كقف ب أ أ قكق , صا أ لد م ق د قا أق دم بد أ ق , د وق ب م هق وألا سأ ق ػ٠ أ دم أ اوق ب عم ي أ ر ق دم دم بد أ أ ر ا . يثم
أ ي د هق سلق وامق : كا سأهق لق وأ كقف سأ م ا م لرلأ رق سلق وامق , لأ مسأ هأ لق أق م سأهأ ر سر اق كأق يد أ د ق أ ق ي ورقلا م لق أ ص م را ةق ئ ؼأ لد ةق كقف , ل ؼأ لد ا قاسلق وامق ل لأوق ر سد م م أا كد ا أ ذأ صأ أ ق
م ق لق اةأ لق ق أ ر م رم , مأ يهن دملد ألق ق ر اا قأأهأ ا ق لأ م ةق ؼأ لد قل ن لأ ق سد م أ د ا .ئ
دمق بق لأود ق ق ر م ةق كقف ؼأ لد ا قاسلق وامق ل سلأوق ر م رم مأ دملددين مق ق اأ ر م يق د ق م أ ورقلا ئإ ا
.2/24 تقويم النظر لابن الدىان. 2/84 النكت للشنازي(1) .416 صوسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزي. 321 صطريقة الخلاؼ للإسمندي(2) وسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزي(. وليس كذلك. ىي فاسدة: وبعض الدشايخ يقول: )قال سبط ابن الجوزي(3)
.416ص
207
ةق ضأ ؼا أ م ق مأ ق : ػ ضرق د م م ق م ا إمم أ دغم ق , أ بأ هد م ئق بأ قهأ ػأ أـا مأ
.2/20تقويم النظر لابن الدىان . 86-2/85النكت للشنازي (1) .419وسائل الأسلاؼ لسبط ابن الجوزي ص. 324طريقة الخلاؼ للإسمندي ص(2): قال البيهقي, في سنده إبراىيم بن إسماعيل. 2387باب من وىب ىبة رجاء ثوابها , كتاب الذبات, سنن ابن ماجو(3)
السنن الكبى. (وعمرو بن دينار عن أبي ىريرة منقطع, إبراىيم بن إسماعيل ضعيف عند أىل العلم بالحديث)ونقل البيهقي تصحيح البخاري رواية أخرى للحديث . 12024باب الدكافأة في الذبة , كتاب الدكافآت, للبيهقي .12025 للبيهقي السنن الكبى. (من وىب ىبة فػلم يػثب فػهو أحقني بهبتو إلا لذي رحم ): بزيادة
209
أ٠ ا ق وأؼأ ق د ا عم قوأ م لر سأ أأ د قيأ أ ها أو ﴿: إ وإذا حييتم بتحية فحينيوا بأحسن منػم . [86:النساء]﴾ردنيوىا ق سر ق ػي ق د ا »: قوأ د وأ أ ا أ أ ق . (1)«وأ يد سأ ق ا أ جأ ق ا أ اق أ م ا مة ق د أ , أ م أ
وق أم م د ق اا , ق ا ضاا صأ ؿأمأق ق د أ ػ٠ قيأ دأبم .إ
اعق سأ قلرق سموة أ د أ ر ا أ أةق , اق ا أ وأ م ااا ئلر كقف جر أ م أ ام ا مق م ل دمخد ر بق أ ؼاهق ق قهم ـام أ وا أ م فرن دأوم
ق د م رن أ هق , ػق ق رم ػ٠ أـمأ ذأ أ أغأ , هأبد كاوأ ا ئإ لأ أ ي م كق أ ئإق جا اق م أ ق م أ وم م د أ قيأ , ق ا وم إ ود ػي مأ أ د ظأ هم , أ ق أ ر أ د دألأ هق أ أاسق م أ ق كأ
ق م د أ ةق , دأ يوأ وق ق قا أ أ وم ئ٠ ؼأ مأ أ أهد م إد إد , ئق ئقعق أم ةق م يوأ وق فق أ ألد م ػ٠ م د ذر أ أ .وأؼأ
قف ةق : ثرا فم لرق ر ألد م دق م د أ ان , دأ بأ سأ لد أ ق فم د ر أ م د دأ أ أ م لأ مبر ر أ
رق , اق م أاعق م لق لقق أ ق ق عق ػ ا ق ق لر ا أ د , أ د ةق أ ق لرق ر لم ود أ ق دأةا ق ا سأ م فق د ر ام بأ سأ لد أ أ أ و لأ مبر
ق ةا ػي فم , أ أق أ د ر بأ أق م ا أ أ لر حق , ئق مر أق ق لم ود أ يغق يق د وأضد ق ذأ ا قيأ , أ د إ ق م د أ دأ
ةق ةق لرق ر أ أ لد أ م ةأ , لق .كأ أ صق ر
قال ابن حجر. 11946باب التحريض على الذبة والذدية صلة بن الناس , كتاب الذبات, السنن الكبى للبيهقي(1) .3/153 التلخيص الحبن .(إسناده حسن): العسقلاني
أبواب , سنن الترمذي. 3539باب الرجوع في الذبة , أبواب الإجارة, سنن أبي داود: بمعناه عند أصحاب السنن(2)كتاب , سنن النسائي. (حسن صحيح): وقال الترمذي بعده. 1299باب ما جاء في الرجوع في الذبة , البيوعباب من أعطى ولده ثم رجع فيو , كتاب الذبات, سنن ابن ماجو. 3703رجوع الوالد فيما يعطي ولده , الذبة
2377.
210
أ ي د هق مق : كاق سأ هق خأ أق م م ق ر , أوم اق هم كأ ق أ غم أق أ٠ , ػبا ل دأمد مم ئق د غم اأ أق د دأمد أعق أم أ ق م أ قجأ م لر٠ دأ د ف أ اضق . وأ
أا د م : هم أ لا ر لأأأ م مم سأ م خأ م ق دأق ا ق أ د بأ م م أؼد ػم أم .كأمم
لا ر م ا إما أ أا أ م ر رق دمسأ أا, غأ لرؼا م مق سأ قخأ يحأ ر لرمأق أ٠ , يقأ ند ػأ د دملرلأ أ يثم ق يلق لق ق , وأخد ا ق أ أ ةق أأ لر ة قا ر خأ م م مق , ا إم أـيد ن وق أ م د أ ا رنأ ق إأ وأؼأ ا ئق أ . ق
.2/29 تقويم النظر لابن الدىان. 2/29. 2/79 النكت للشنازي(1)وإن وصف الإسلام صبي مميز من أولاد الكفار فهل يحكم بإسلامو؟ فيو ثلاثة أوجو حكاىا الشيخ أبو : )قال العمراني(2)
ولأنو تصح صلاتو . (أسلم قبل أن يبلغ- رضي اللو عنو - أن عليا ): لدا روي. يصح إسلامو: أحدىا: حامد: رفع القلم عن ثلاثة)-: صلى اللو عليو وسلم -لقولو . لا يصح إسلامو: والثاني. وصومو، فصح إسلامو، كالبالغ
ولأنو غن مكلف، فلم يصح إسلامو، . (عن الصبي حتى يبلغ، وعن النائم حتى يستيقظ، وعن المجنون حتى يفيقحكمنا بصحة , فإن بلغ ثم وصف الإسلام. أن إسلامو موقوؼ: والثالث. كالمجنون والصبي الذي لا تمييز لو
, لم يحكم بصحة إسلامو, أو لم يصف الإسلام, وإن وصف الكفر بعد بلوغو, من حن أسلم قبل بلوغو, إسلامووما روي عن . أنو لا يصح إسلامو: والصحيح. لأنو لا يتبن ما كان منو في الصغر إلا بما انضاؼ إليو بعد البلوغ
.12/171 البيان .فيحتمل أنو أقر بالبلوغ ثم أسلم (أنو كان يوم أسلم ابن إحدى عشرة سنة): فقد روي, علي إيثار الإنصاؼ , سبط ابن الجوزي. 281 صطريقة الخلاؼ للإسمندي. 359 صرؤوس الدسائل للزمخشري(3)
.245ص
215
مة ق م م كأظا هد ا لإق ر ق , ورق ة كقف أ ق د م م ر أ ػلقوا ق كأ ق لق ا ظأ ر ق , ػي م دأبم ظم ألد أ , ئإ ا