-
Studia Antyczne i Mediewistyczne 10 [45] (2012)PL ISSN
00393231
ZBIGNIEW NERCZUK
METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH
Powszechnie przyjmuje si, e zainteresowanie sowem jako
instrumentem perswa-zji byo przyczyn rozwoju trzech podstawowych
dla sofi styki metod, jakimi s: erysty-ka (e)ristikh/), dialektyka
(dialektikh/) oraz metoda dwu mw, ironicznie okrelana przez Platona
mianem antylogiki (h( a)ntilogikh\ te/xnh)1. Najbardziej tajemnicz,
ale, jak twierdzi Platon w Sofi cie2, wyraajc istot sofi styki,
jest sztuka antylogiki, czyli metoda przeciwstawiania logosw, zwana
rwnie w literaturze tego okresu metod mw przeciwstawnych (lo/goi
a)ntikei/menoi, lo/goi e)nanti/oi), mw podwjnych (du/o lo/goi,
a]mfw tw\ lo/gw, dissoi\ lo/goi) czy enantiologi
(e)nantiologi/a).
Na fali coraz wikszego zainteresowania sofi styk oraz denia do
odczytania r-dowego znaczenia takich uznanych i od wiekw przyjtych
terminw jak dialektyka, erystyka czy retoryka badacze duo uwagi w
cigu ostatnich dekad powicili anali-zie sensu i kontekstu fi lozofi
cznego metody dwu mw3. Ze zrozumiaych wzgldw przedmiotem tych
analiz sta si przede wszystkim materia zawarty w dialogach
pla-toskich. Warto jednak podkreli, e nawizania do metody dwu mw
znajdujemy rwnie w wiadectwach przedplatoskich. Biorc pod uwag
ubstwo rde odnosz-cych si do tego zagadnienia, warto podda je
bliszej analizie.
O zaistnieniu fenomenu mw przeciwstawnych w V wieku p.n.e.
informuje nas kilka pochodzcych z tego okresu przekazw. O duym
znaczeniu i popularnoci tej metody wiadcz aluzje zawarte w Chmurach
i abach Arystofanesa czy w tragediach Eurypidesa Antiope i
Fenicjanki. Gwnym wiadectwem jest jednak fragmentarycznie
zachowany, wywodzcy si z krgu sofi stycznego, anonimowy traktat
powstay naj-pewniej na pocztku IV wieku p.n.e. okrelany jako Mowy
przeciwstawne (Dissoi\ lo/goi, Dialexeis).
1 G. B. Kerferd, The sophistic movement, Cambridge 1981, s. 57
n. 2 W pnym dialogu pt. Sofista, powiconym poszukiwaniu definicji
sofisty, Platon wykazu-
je, e najbardziej znamienn cech sofisty jest zwizek z antylogi,
a sam sofista uzyskuje miano antylogika (Platon, Sofista,
232b).
3 Por. np. G. B. Kerferd, The sophistic..., A. Nehamas, Eristic,
Antilogic, Sophistic, Dialectic: Platos Demarcation of Philosophy
from Sophistry, w: Virtues of Authenticity. Essays on Plato and
Socrates, Princeton 1999, s. 108122, M. Mendelson, Many Sides: A
Protagorean Approach to the Theory, Practice and Pedagogy of
Argument, Dordrecht/Boston/London 2002.
Mediewistyka 45_2012.indb 37Mediewistyka 45_2012.indb 37
2012-12-17 12:27:012012-12-17 12:27:01
-
ZBIGNIEW NERCZUK38
wiadectwa Arystofanesa i Eurypidesa
Komedia Arystofanesa Chmury powstaa w okresie, w ktrym, jak mona
sdzi, popularno sofi styki osigna w Atenach swj szczyt. Jest ona
bowiem jedn z szere-gu komedii wystawionych w latach dwudziestych V
wieku p.n.e., ktre w satyrycznej formie nawizuj do ruchu sofi
stycznego. Mona si domyla, e jedn z przyczyn zainteresowania
tematyk tego typu bya popularno, jak retorzy i sofi ci zyskali w
owym czasie w Atenach. Bya ona z pewnoci wypadkow dziaalnoci
Protagorasa, o ktrym wiemy, e zwizany by z atesk elit,
zaprzyjaniony m.in. z Peryklesem4 czy najbogatszym Ateczykiem
Kalliasem5. Duy wpyw mogo te wywrze synne poselstwo Gorgiasza z
Leontinoi do Aten (r. 427 p.n.e.), podczas ktrego pod wpy-wem
popisw retorycznych Gorgiasza wielu Ateczykw ulego fascynacji sztuk
wymowy6. W rezultacie w okresie tym powstao kilka komedii
nawizujcych poru-szan w nich problematyk do sofi styki. S to
zachowane w caoci Chmury Arystofa-nesa, a take dziea zaginione,
znane nam jedynie fragmentarycznie, wrd ktrych s Pochlebcy, Demy
oraz Kozy Eupolisa, Dzicy Ferekratesa czy wystawiony w tym samym
roku co Arystofanesowe Chmury Konnos Amejpsjasza7.
Komedia Chmury podejmuje problem sofi stycznego nauczania oraz
jego katastrofal-nych dla tradycji moralnej i porzdku spoecznego
konsekwencji. Sokrates jest w niej przedstawiany jako karykaturalne
uosobienie sofi sty i fi lozofa przyrody, ktry wyko-rzystuje rzekom
fi lozofi czn i quasi religijn misj do realizacji cakiem
przyziemnych i zdecydowanie niecnych celw. Nie wnikajc w problem
wiernoci przedstawienia Sokratesa, moemy stwierdzi, e Chmury
stanowi nie tylko wiadectwo obiegowych pogldw na temat sofi styki
czy fi lozofi i przyrody, ale rwnie zawieraj niemao na-wiza do
autentycznej nauki wielkich sofi stw, takich jak Protagoras,
Hippiasz czy Prodikos.
Wrd zarzutw, ktre Arystofanes odnosi do Sokratesa, znajduje si
wiele moty-ww powszechnie wizanych z sofi styk. S wrd nich
nieustannie eksploatowany przez komediopisarza zarzut faszywej
mdroci, oskarenie o bezbono i krytyk tradycyjnych wierze, ktre
zastpione zostaj kultem pienidza. Komediopisarz wska-zuje take na
konsekwencje Sokratesowej pseudonauki, wrd ktrych jest prowadz-ce
do relatywizmu etycznego i psucia modziey zerwanie z tradycj
moraln.
Wiele z tych zarzutw stanowi wynik karykaturalnej interpretacji
pogldw goszo-nych przez przedstawicieli ruchu sofi stycznego.
Arystofanes, konstruujc t hybryd, wykazuje si jednak bardzo dobr
znajomoci sofi stycznych doktryn, a wtki, ktre si w komedii
pojawiaj, stanowi wane uzupenienie naszej wiedzy o sofi stach.
Kome-diopisarz wprost albo porednio nawizuje do bada przyrodniczych
i astronomicznych prowadzonych przez fi lozofw przyrody i
kontynuowanych przez sofi stw, przemiewa si z rozwaa jzykowych
stanowicych jeden z gwnych przedmiotw ich zaintereso-wania,
wskazuje na antytez umowy i przyrody (no /mov fu /siv), a przede
wszystkim podkrela fundamentalne znaczenie, jakie dla sofi
stycznego nauczania ma jzyk czy
4 Por. DK 80 A 10. 5 Akcja Platoskiego dialogu Protagoras
rozgrywa si w domu Kalliasa. 6 DK 82 A 1a. 7 Por. DK 80 A 11.
Mediewistyka 45_2012.indb 38Mediewistyka 45_2012.indb 38
2012-12-17 12:27:012012-12-17 12:27:01
-
METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 39
sowo, midzy innymi przedstawiajc Jzyk (Glw=tta), obok Powietrza
i Chmur, jako jedno z trzech nowych bstw, ktre Sokrates kae czci
Strepsjadesowi8.
W tej przemiewczej wizji sofi stycznej sztuki wymowy, z ktrej
wiele wtkw podjtych zostanie pniej przez Platona w dialogach, na
pierwszy plan wysuwa si wszechobecny temat manipulacji sowem,
majcej na celu zwycistwo w dyskusji czy w procesie. Sokrates
przedstawiany jest jako mistrz pokrtnej mowy, umoliwiajcej
zwycistwo w sprawach sdowych9. W opisie Sokratesa jako tego, ktry
uczy przema-wia w zej sprawie, W. K. C. Guthrie susznie dostrzega
nawizanie do Protagorasa: Sokrates jest tu w gruncie rzeczy replik
Protagorasa, jeli przyj (tak jak to robili Arystofanes i inni
konserwatyci), e chwyty retoryczne, ktrych naucza Protagoras,
musiay suy niewaciwym celom10. Komediopisarz, gdy podkrela wtek
nieuczci-wego posugiwania si sowem, ma z pewnoci na myli synn dewiz
Protagorasa sabsze sowo czyni silniejszym, ktr konsekwentnie
interpretuje jako zdolno umoliwiajc niesprawiedliwej sprawie
odniesienie zwycistwa w procesie nad spraw sprawiedliw.
Powyej wymienilimy szereg zarzutw o bardzo oglnym charakterze,
ktre, jak mona si domyla, byy popularne wrd Ateczykw i jako takie
gwarantoway efekt komiczny. Blisza analiza dziea pozwala jednak
dostrzec, e w te bardzo oglne oskarenia wpisane zostay zarzuty o
charakterze szczegowym, odnoszce si bezpo-rednio do pogldw
poszczeglnych sofi stw.
Wielokrotnie pojawiajcy si w komedii zarzut ateizmu ma swojego
konkretnego adresata w osobie Protagorasa. Chocia problematyk
genezy i istoty religii intereso-wali si rwnie Prodikos czy
Krytiasz, to jednak najwikszy wpyw na wspczesnych i potomnych
wywaro synne zdanie Protagorasa rozpoczynajce traktat O bogach11.
To ono zadecydowao o zaliczeniu go w poczet ateistw, przysporzyo
zej sawy sofi styce, stworzyo negatywn legend, ktrej odpryskiem
jest opowie Diogenesa Laertiosa o procesie za bezbono wytoczonym
Protagorasowi12.
Interesujcy jest zestaw nauk oferowanych przez przedstawianego w
komedii Sokra-tesa. Na program, ktry proponuje, skada si cae
spektrum przedmiotw wchodzcych w skad sofi stycznego nauczania13.
Warto zwrci uwag, jak precyzyjne jest wylicze-nie sofi stycznych
nauk dokonane przez Arystofanesa. W powyszym zestawieniu maj swoje
miejsce nie tylko nauki humanistyczne zazwyczaj kojarzone z sofi
styk, ale i na-
8 Aristoph., Nub. 424. Wydanie tekstu: Aristophanes, Clouds,
edited with introduction and commentary by K. J. Dover, London
1970.
9 Aristoph., Nub. 9499: Oni te ucz, za dobr zapat,/Zwyciskiej
mowy w dobrej czy zej sprawie. Korzystam z tumaczenia: Arystofanes,
Komedie. Acharnejczycy. Rycerze. Chmury. aby, przeoya, przedmow i
przypisami opatrzya Janina awiska-Tyszkowska, Wrocaw 1991, s.
223.
10 W. K. C. Guthrie, Sokrates, prze. K. apiski i S. uawski,
Warszawa 2000, s. 61. 11 DK 80 B 4. 12 DK 80 A 1. 13 Dostrzega to
T. J. Morgan (Literate Education in Classical Athens, The Classical
Quar-
terly, New Series, Vol. 49, No. 1. (1999), s. 52), ktry pisze:
The curriculum of Socrates phron-tisterion in the Clouds (143ff.,
637871) is a medley of all the teachings of all the Sophists
avail-able in Athens at the time including natural science,
mathematics, geometry, astronomy, literary criticism, meteorology,
grammar, rhythm, dialectic, and rhetoric.
Mediewistyka 45_2012.indb 39Mediewistyka 45_2012.indb 39
2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02
-
ZBIGNIEW NERCZUK40
uki przyrodnicze czy matematyczne, ktre byy rwnie w duym stopniu
przedmiotem zainteresowa sofi stw14.
Jednak szczegln rol zarwno w komedii Arystofanesa, jak i w
dociekaniach sa-mych sofi stw odgrywaj rozwaania dotyczce
literatury i jzyka. W jednym z frag-mentw Sokrates, goszc pochwa
boskich Chmur, wylicza dary, ktrych boginie udzielaj swym
uczniom:
i myli, i rozum nam daj, i sztuk mdrej rozmowy, I cudw znajomo,
i sowa obfi to, oszustwa i sprytne wykrty15. Cay passus
skonstruowany jest tak, by olni suchaczy mdroci udzielan przez
Chmury ich wyznawcom. Sowa, ktre padaj w tym wyliczeniu,
wykraczaj poza za-kres jzyka potocznego (np. teratei/a, krou=siv),
maj znaczenie techniczne w zakresie sztuki wymowy (dia/leciv,
peri/leciv) albo zwizane s ze sfer poznawania i rozumienia (gnw/mh,
kata/lhyiv).
Szczeglnie interesujce s takie terminy jak dia/leciv i
peri/leciv, ktre odzwiercie-dlaj sofi styczne zainteresowanie
jzykiem i gramatyk. Pamitamy bowiem, e zagad-nienia jzykowe wiod
prym wrd nauk udzielanych Strepsjadesowi przez Sokratesa. Nauczanie
rozpoczyna si od wiadomoci o charakterze przyrodniczym, od wykadu
na temat chmur i piorunw, nastpnie Sokrates przechodzi do tematu
miar, rytmu i po-ezji16, ktry wprowadza parodi Protagorasowych
rozwaa na temat rodzajw gra-matycznych. Wiadomo bowiem, e
Protagoras wprowadzi rozrnienie na trzy rodzaje gramatyczne, a take
poprawia Homera, wykazujc, e bdnie uywa on rzeczownika mh=niv w
rodzaju eskim17. Nawizanie do tych rozwaa pojawia si w Chmurach w
trakcie wykadu Sokratesa, w ktrym fi lozof domaga si zmiany rodzaju
gramatycz-nego wyrazw a)lektru/wn i ka/rdopov, by dziki temu
dostosowa ich rodzaj gramatyczny do rodzaju naturalnego18.
Te przedstawione powyej nawizania pokazuj, jak skarbnic wiedzy o
sofi sty-ce jest dla nas tekst komedii. Potwierdzaj one, e warstwa
komediowa kryje w sobie wiele odniesie do nauk poszczeglnych sofi
stw, i to odniesie bardzo szczegowych. Wskazuj rwnie na to, jak
popularne musiay by owe nauki w tym czasie, skoro Arystofanes w
ludycznej i plebejskiej formie, jak stanowia komedia, decydowa si
na umieszczenie aluzji do tak wyrafi nowanych zagadnie jak
Protagorasowe wywody na temat rodzajw gramatycznych.
14 Por. Z. Nerczuk, Miar jest kady z nas. Projekt zwolennikw
zmiennoci rzeczy w plato-skim Teajtecie na tle myli sofistycznej,
Wydawnictwo UMK 2009, s. 49 n.
15 Aristoph., Nub. 316317 (s. 239). 16 Bardzo zbliony przedmiot
nauczania Platon wie z Hippiaszem w dialogu Hippiasz Wikszy
(285d): ; (A wic to, co ty najjaniej i najcilej ze wszystkich
umiesz rozbiera: o doniosoci gosek i zgosek, o rytmach i
harmoniach?).
17 Na temat Protagorasowego zainteresowania jzykiem por. Z.
Nerczuk, Miar..., s. 178 n. 18 Por. Aristoph., Nub. 658679 (DK 80 C
3).
Mediewistyka 45_2012.indb 40Mediewistyka 45_2012.indb 40
2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02
-
METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 41
Spord wielu aluzji, ktre odnale mona w tekcie komedii,
najbardziej interesuj nas te, ktre odnosz si do metody mw
przeciwstawnych. S one wplecione w wtek, ktry jest gwnym tematem
komedii, mianowicie wtek sztuki wymowy.
Gdy Strepsjades zgasza si do szkoy Sokratesa, ma jasno okrelone
oczekiwania. Powoujc si na powszechne przekonanie mwi, e Sokrates
zna dwie mowy (a]mfw tw\ lo/gw), z ktrych jedna jest gorsza, a
druga lepsza. Celem Strepsjadesa jest po-znanie tylko jednego z dwu
lo/goi, mianowicie tego, dziki ktremu, jak powszechnie wiadomo,
moliwe jest zwycistwo nawet w niesprawiedliwej sprawie. Tak gor-sz
spraw jest niewtpliwie uniknicie spaty dugw, ktre zacign rozrzutny
syn Strepsjadesa. Logos gorszy jest wic interpretowany przez
komediopisarza jako lo-gos niesprawiedliwy, przy pomocy ktrego
moliwe jest obalenie logosu lepszego sprawiedliwego.
Wydaje si, e w wtku tym Arystofanes czy dwie rne doktryny
zwizane z Protagorasem. Okrelenie, ktrym posuguje si Strepsjades,
mianowicie obie mo-wy (a]mfw tw\ lo/gw), kojarzy si z metod mw
przeciwstawnych. Zostaje ona jed-nak w komedii powizana ze synnym
Protagorasowym twierdzeniem sabsze sowo uczyni silniejszym, zmodyfi
kowanym w taki sposb, i sabsze sowo rozumiane jest jako gorsze,
niesprawiedliwe, ktre w wyniku argumentacji sofi sty ma zdomino-wa
czy pokona sowo sprawiedliwe.
Ten wtek przeciwiestwa dwu lo/goi, sowa gorszego i lepszego,
stanowi ni prze-wodni komedii oraz wyznacza gwny zarzut postawiony
Sokratesowi. Umiejtno posugiwania si logosem gorszym stwarza moliwo
przeciwstawiania si czy przedstawiania opozycyjnej racji, jak
tumaczy mona kilkakrotnie pojawiajcy si w tekcie komedii czasownik
a)ntile/gein, w stosunku do sowa silniejszego, tak jak w
zdaniu:
Nazywaj mnie przez to tylko gorszym sowemMyliciele, e pierwszy
wpadem na ten pomys, By dyskutowa z prawem i sprawiedliwoci19.
Wtek ten kulminuje w wielkim agonie mw przeciwstawnych, w ktrym
cieraj si logos dikaios i logos adikos, reprezentujce: jeden
tradycj archaia paideia, a drugi now mod. Zwycisko z tej
konfrontacji wychodzi gorsze sowo, a mody Fejdip-pides koczy nauk u
Sokratesa.
Warto zwrci uwag, e Strepsjades, zachwycony now umiejtnoci
zdobyt przez syna, wita go sowami:
Hej, hej, hej! Syneczku mj!Od razu wida, e wszystkiemu
przeczysz, Zarzut odpierasz []20.
19 Aristoph., Nub. 10381041(s. 292). Dosownie nieco inaczej: / /
/ . 20 Aristoph., Nub. 11721173 nn.: / .
Mediewistyka 45_2012.indb 41Mediewistyka 45_2012.indb 41
2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02
-
ZBIGNIEW NERCZUK42
W tekcie greckim pojawiaj si w tym miejscu epitety:
e)carnhtiko/v i a)ntilogiko/v. Oba przymiotniki s niezwyczajne i w
zachowanej literaturze pojawiaj si po raz pierwszy wanie w tekcie
Arystofanesa21. Zakoczone s one sufi ksem ikov, ktry nadaje tym
wyrazom brzmienie kojarzce si z nazwami oznaczajcymi uczonych (por.
takie wyrazy jak fusiko/v, maqhmatiko/v). Przymiotnik e)carnhtiko/v
jest z ca pewnoci neologizmem, ktry Arystofanes tworzy, dodajc
uczon kocwk do wyrazu e)carne/omai (przecz), tak by stworzy nowe
sowo okrelajce eksperta od zaprzeczania eksarnetyka, spe-cjalist w
nowej dziedzinie negowania. Efekt komiczny osigany jest w ten sam
sposb w przypadku przymiotnika a)ntilogiko/v. W opinii uradowanego
Strepsjadesa Fejdippides po zakoczeniu nauki u Sokratesa doczy do
grona mdrcw, sta si eksarnetykiem i antylogikiem, czyli mistrzem w
sztuce przedstawiania przeciwnej racji.
Wart szczeglnej uwagi jest drugi z przymiotnikw a)ntilogiko/v.
Chocia w tek-cie Arystofanesa znajdujemy pierwsze udokumentowane
wystpienie tego terminu, to wiemy na podstawie wiadectwa Diogenesa
Laertiosa, e jedno z dzie Protagorasa, powstae z duym
prawdopodobiestwem przed Chmurami Arystofanesa, nosio tytu
Antilogikoi (sc. logoi) czy te Antilogiai, czyli Mowy
przeciwstawne22. Mona si domy-la, e Arystofanes nawizuje do tego
tytuu, wpisujc t nazw w komiczny kontekst. W przypadku tekstu
Protagorasa przymiotnik a)ntilogiko/v odnosi si do logos, podczas
gdy Arystofanes okrela tym mianem czowieka, wspomnianego ju
pseudo-uczonego od wykazywania przeciwnych racji, czowieka, ktrego
kunszt polega na wykazywa-niu, e szpetne jest pikne, a pikne jest
szpetne23. Std te Fejdippides okrelony zostaje przez swojego ojca
jako ten, kto posuguje si dwusiecznym jzykiem (a)mfh/khv
glw=tta)24. Jzyk suy bowiem Sokratesowi i jego uczniom za bro, jest
niczym miecz o dwu ostrzach25, wskutek tego, e pozwala obali kad z
tez, wykazujc jej przeci-wiestwo.
Powicilimy wicej miejsca omwieniu Chmur, poniewa jest to
najwczeniejsze, a zarazem bardzo wane wiadectwo zawierajce
wiadomoci na temat metody mw prze-ciwstawnych. Arystofanes wyranie
czy j z tez Protagorasa sabsze sowo uczyni silniejszym, nawizuje do
tytuw dzie Protagorasa: Antilogikoi oraz Kataballontes26, a take
przedstawia szczegowe aluzje do Protagorasowych rozwaa
gramatycznych. Wszystkie te informacje pozwalaj na wycignicie
wniosku, e posta komediowego Sokratesa jest w duej mierze wzorowana
na postaci sofi sty z Abdery, a bogactwo i zakres przedstawianych
nawiza, i to w dziele przeznaczonym dla bardzo szerokiego krgu
od-biorcw, dowodzi duej popularnoci goszonych przez Protagorasa
przekona.
Nawizania do metody mw przeciwstawnych znajdujemy rwnie w dwu
trage-diach Eurypidesa. Chocia, podobnie jak w Chmurach
Arystofanesa, aluzje do tej me-
21 Por. Liddell-Scott: hasa i . 22 DK 80 A 1. 23 Aristoph., Nub.
10191021 (s. 291292). 24 Aristoph., Nub. 11581160 (s. 300): / /
.25 To pierwotne znaczenie przymiotnika a)mfh/khv. Por.
Liddell-Scott. 26 Aristoph., Nub. 12281229 (s. 304): /
. mowa nie do zbicia, dos. ktrej nie mona pooy na opatki. Jest
to z pewnoci aluzja do tytuu Protagorasa Kataba/llontev (por. DK 80
B 1).
Mediewistyka 45_2012.indb 42Mediewistyka 45_2012.indb 42
2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02
-
METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 43
tody w dzieach Eurypidesa nie wskazuj bezporednio na sofi stw
jako na jej twrcw czy propagatorw, to jednak, gdy wemie si pod uwag
wielki wpyw, jaki myl sofi -styczna wywara na Eurypidesa, wpyw
wyraajcy si w zapoyczeniach mylowych czy upodobaniu do agonw mw,
mona zasadnie wnosi, e wzmianki te s jednym z elementw dziedzictwa
sofi stycznego obecnego w twrczoci wielkiego tragika.
Pierwsza z dwu aluzji, na ktre chcielibymy zwrci uwag, zawarta
jest w jednym z zachowanych fragmentw tragedii Antiope, ktrej czas
powstania okrela si na lata 411409. We fragmencie tym chr wypowiada
sowa:
wszak w kadej sprawie dwa przeciwne zdania moe przeciwstawi ten,
kto tgim mwc [...]27. Badacze, komentujcy ten fragment, s zgodni, e
w zdaniu tym Eurypides wspomi-
na o sofi stycznej metodzie mw podwjnych. W. Nestle dostrzega w
nim nawizanie do Protagorasowego traktatu Antilogiai czy
Antilogikoi oraz wskazuje na zbieno z przekazem Diogenesa Laertiosa
o Protagorasie, ktry by twrc argumentacji za i przeciw dowolnej
tezie (DK 80 6a)28. Z kolei T. Buchheim przedstawia ten fragment
jako odzwierciedlenie agonicznych skonnoci sofi styki, uwaajc
zreszt, e metoda mw przeciwstawnych jest elementem sofi stycznego
agonu mw29.
Fragmentaryczno zachowania tej tragedii nie pozwala rozstrzygn,
jaki jest do-kadny kontekst i znaczenie wzmianki chru o metodzie mw
podwjnych30. Sens wy-powiedzi wydaje si jednak taki, e ten, kto
jest biegy w wymowie, umie przyj kade z dwu przeciwnych stanowisk
we wszelkiej sprawie. Umiejtno argumentowania za i przeciw
przysugujca mdremu w wymowie (sofo\v le/gein) ma charakter
uniwersal-ny przez to, e przedmiotem tej sprzecznej argumentacji
moe sta si dowolne zagad-nienie (peri\ panto\v pra/gmatov).
Druga z interesujcych wzmianek znajduje si w tragedii Eurypidesa
Fenicjanki, ktra powstaa w tym samym czasie co Antiope, w latach
410409. Jest to jedna z ostat-nich tragedii, ktre Eurypides wystawi
w Atenach. Polinejkes, dyskutujc z bratem Eteoklesem, wypowiada w
niej zdanie:
Pojedynczy jest przekaz prawdyI nie wymaga barwnych wymysw; Sama
bowiem ma to, co stosowne; a mowa niesprawiedliwaBdc sama chora,
wymaga mdrych lekw31.
27 Fr. 189 Nauck; (.) / . Eurypides, Tragedie, przeoy i opracowa
J. anowski, PIW, Warszawa 1980, s. 651.
28 W. Nestle (Vom Mythos zum Logos, Stuttgart 1940, s. 289) oraz
W. Kranz (Vorsokratisches IV. Die sogenannten Dissoi logoi, w: C.
J. Classen (Hg.), Sophistik, Darmstadt 1976, s. 633).
29 T. Buchheim, Die Sophistik..., s. 13. 30 T. Buchheim, Die
Sophistik..., s. 13. 31 Eurip., Phoenissae, 469473: . /
/ / . Przekad wasny.
Mediewistyka 45_2012.indb 43Mediewistyka 45_2012.indb 43
2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02
-
ZBIGNIEW NERCZUK44
W. Nestle susznie zauwaa w tym fragmencie aluzj do metody mw
podwjnych. Jak pisze ten niemiecki badacz, zwrot a(plo\v mu/qov
(pojedyncza mowa) jest domylnie przeciwstawiany okreleniu dissoi\
lo/goi, czyli mowom podwjnym, i jest przejawem opozycji wobec
lo/goi a)ntikei/menoi w znaczeniu Protagorasowym32.
Ta uwaga W. Nestle znajduje swoje potwierdzenie w caym
kontekcie, w jakim zwrot a(plo\v mu/qov pojawia si w tragedii. Sowa
te wypowiada Polinejkes, ktrego brat Eteokles zama umow (zgodnie z
ni bracia mieli sprawowa rzdy na zmian) i za-waszczy wadz.
Polinejkes, pragnc odzyska nalen mu cz dziedzictwa, zebra wojsko i
stan pod murami Teb. Ich matka Jokasta doprowadza do spotkania
braci, ktre miaoby skoni ich do pojednania.
Rozmowa dwu braci przyjmuje retoryczn form, wielokrotnie
wykorzystywan w tragediach przez Eurypidesa, jak jest posta a]gwn
lo/gwn. Nie tylko jednak forma agonu, ale i tre obu mw wskazuje na
wyrany wpyw sofi stycznych dyskusji. W swej mowie, pozbawiony praw
i wadzy Polinejkes, opowiada, na czym polega jego krzywda.
Podkrela, e Eteokles zama przysig, ktrej wiadkami byli bogowie,
wbrew umowie pozbawi go nalenej mu wadzy i wygna z kraju.
Przedstawia zarazem swoj dobr wo-l, pragnie porozumienia i gotw
jest wycofa wojska33. W odpowiedzi Eteokles mwi o niezgodzie
panujcej wrd ludzi na temat tego, co dobre i mdre. Wedle Eteoklesa
sprawiedliwo i rwno to tylko nazwy, ktrym nic w rzeczywistoci nie
odpowiada. Wadza jest dla niego tak wartoci, dla ktrej wspiby si do
gwiazd albo zstpi pod ziemi, i ktrej dobrowolnie nigdy nie odda.
Nie chce sta si niewolnikiem brata, skoro moe by jego panem. Chocia
cnota powinna by celem dziaa, nie obejmuje ona sfery polityki w tym
zakresie cel uwica rodki34.
Mowy obu braci zawieraj argumenty oparte na antytezie, ktra
uzyskaa fundamen-talne znaczenie w sofi stycznych rozwaaniach.
Polinejkes powouje si na odwieczn sprawiedliwo, na wyznaczany przez
bogw, wiadkw jego racji, porzdek rzeczy, podczas gdy Eteokles
przeczy jej istnieniu, wskazujc na panujc niezgod na temat tego,
czym sprawiedliwo jest. Ponadto, w swej mowie Polinejkes
przedstawia uwa-gi, ktre wpisuj si w toczon wczenie dyskusj na
temat relacji pomidzy sztuk sowa a prawdziwoci mowy. Na pocztku i
na kocu swej wypowiedzi odcina si od wszelkiej kunsztownej
argumentacji w przekonaniu, e prawda zawarta w sowach jest
wystarczajcym wiadectwem jego racji. Di/kaiov lo/gov, ktry jest
mu/qov a)lhqei/av, nie wymaga upiksze w przeciwiestwie do lo/gov
a]dikov, ktry poszukiwa musi wsparcia zwodniczych i kunsztownych
sw.
Warto wspomnie, e problem, ktry porusza Polinejkes, jest
przedmiotem licznych dyskusji toczonych w owym czasie. Narodziny
retoryki, wykorzystywanej w procesach sdowych, uwiadamiaj, e
niejednokrotnie o sukcesie nie decyduje prawdziwo sw, ale ich moc
perswazyjna wynikajca z kunsztu retorycznego. To rozdzielenie
prawdy oraz skutecznoci mowy, ktra okazuje si niejednokrotnie
wypadkow jej formy, wy-raa doskonale Gorgiasz w Pochwale Heleny,
gdy wspomina o mowach napisanych zgodnie ze sztuk, ale
nieprawdziwych35. Problem ten pojawia si w owym okresie
32 W. Nestle, Vom Mythos..., s. 290. 33 Eurip., Phoenissae, 469
nn. 34 Eurip., Phoenissae, 499525. 35 DK 82 B 11, 13.
Mediewistyka 45_2012.indb 44Mediewistyka 45_2012.indb 44
2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02
-
METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 45
zarwno w mowach Gorgiasza, zatytuowanych Pochwaa Heleny i Obrona
Palamede-sa36, datowanych na lata 420410, w Prawdzie Antyfonta37,
Platoskiej Obronie Sokra-tesa, powstaej wkrtce po roku 39938,
anonimowym traktacie Dialexeis39, a wspaniae zwieczenie rozwaa
dotyczcych tego tematu stanowi wielka dyskusja Platona z
Gor-giaszem, Polosem i Kalliklesem przedstawiona w dialogu Gorgiasz
(ok. roku 385)40.
Eurypides, doskonale zaznajomiony z koncepcjami sofi stw, wkada
zatem w usta Polinejkesa sowa, ktre pniej powtrzy Sokrates
przeciwko retorom i sofi stom na pocztku Platoskiej Apologii,
przeciwstawiajc prawdziwo sw retorycznemu kunsz-towi kojarzonemu z
tworzeniem zudy41. Kontekst, w ktrym Polinejkes mwi o a(plo\v
mu/qov, potwierdza zatem tez W. Nestle o celowej opozycji, jak
zwrot ten stanowi w sto-sunku do sofi stycznej metody dissoi\
lo/goi.
Traktat Dissoi logoi
Powyej przedstawione wiadectwa Arystofanesa i Eurypidesa,
pochodzce z dzie powstaych w latach 425409, zawieraj aluzje do
metody, ktra okrelana jest w nich mianem a]mfw tw\ lo/gw, du/o
lo/goi czy dissoi\ lo/goi. Jak wskazuje nasza analiza, na-wizania
do tej metody pojawiaj si w takich tekstach jak Chmury Arystofanesa
czy Antiope Eurypidesa, ktre wizane s przez badaczy z Protagorasem
czy z sofi styk w ogle.
36 Por. Z. Nerczuk (Sztuka a prawda. Problem sztuki w dyskusji
midzy Gorgiaszem a Plato-nem, Wrocaw, s. 34): Prawda jest te
przyczyn tragizmu sytuacji Palamedesa. On sam, ktry doskonale wie,
i jest niewinny, zmaga si z cakowicie nieprawdziwym oskareniem, bdc
zmuszonym do przekonania nie znajcych prawdy sdziw o swej
niewinnoci. Jak zauwaa Pa-lamedes na zakoczenie swej mowy, trudno
jego sytuacji bierze si std, i prawda o czynach wyraana w sowach
nie ma w sobie takiej bezporedniej mocy, ktra czyniaby j cakowicie
odmienn od faszu, a przez to oczywist i natychmiast rozpoznawaln.
Tym tumaczy rwnie mona sowa Palamedesa wypowiedziane na pocztku
mowy, w ktrych okrela prawd i ko-nieczno mianem nauczycieli
bardziej naraajcych na niebezpieczestwo ni pobudzajcych przemylno
(4). Palamedes jest wiadomy, i nieumiejtne przedstawienie prawdy
nie wystar-czy do skutecznej obrony. Obrona prowadzona przez herosa
oparta jest zatem na pewnej meto-dzie, majcej na celu przekonanie i
unaocznienie sdziom prawdy. Polega ona na systematycznym
wykazywaniu moliwoci bd niemoliwoci zajcia jakiego wydarzenia, a
kryterium decydu-jcym o ocenie jest prawdopodobiestwo.
37 DK 87 B 44A col. 6: Antyfont, Prawda: Przede wszystkim bowiem
pozwala ona na to, by krzywdzony doznawa krzywdy, wyrzdzajcy za j
wyrzdza, jak te i nie przeszkadza w tym, i krzywdzony doznaje
krzywdy, a wyrzdzajcy j wyrzdza. Jeli za sprawa znajdzie si w
sdzie, ten, kto dozna krzywdy nie ma adnej przewagi nad tym, ktry
krzywd wyrzdzi. Musi on bowiem przekona tych, ktrzy bd wymierza
sprawiedliwo, o tym, i krzywdy dozna i mie moliwo dochodzenia swych
roszcze. Tak sam moliwo ma jednak i ten, kto krzywd wyrzdzi,
zwaszcza jeli temu zaprzecza. Ponadto sia przekonywania obrocy
oskaronego moe by wiksza ni sia przekonywania oskaryciela Zwycistwo
bowiem rodzi si ze sw (tum. J. Gajda, Sofici, Warszawa 1989, s.
273).
38 Platon, Obrona Sokratesa, 17a18a. 39 90 DK 3, 10. 40 Por. Z.
Nerczuk, Sztuka.... 41 Platon, Obrona Sokratesa, 17a n.
Mediewistyka 45_2012.indb 45Mediewistyka 45_2012.indb 45
2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03
-
ZBIGNIEW NERCZUK46
Najwaniejszym wiadectwem pochodzcym z tego okresu jest jednak
anonimowy traktat, ktry na podstawie tytuu widniejcego w rkopisach
okrela si jako Dia-lexeis bd te mianem Dissoi logoi, pochodzcym od
zwrotu przedstawiane s dwie mowy (dissoi\ lo/goi le/gontai), ktry
rozpoczyna cztery pierwsze czci traktatu. Na podstawie sw
anonimowego autora, ktry wspomina o zakoczeniu wojny midzy Spart a
Atenami jako o wydarzeniu bardzo bliskim w czasie, powszechnie
przyjmuje si, e tekst ten powsta krtko po 404 roku p.n.e.42.
Dziewi (czy jak chc niektrzy dziesi43) zachowanych fragmentw
skadaj-cych si na traktat nie stanowi zwartej caoci, ale po
pierwszych czterech wywodach waciwych, okrelanych w manuskryptach
mianem Dialexeis, nastpuje do zr-nicowana pod wzgldem formy i treci
zawarto44. Pierwsze cztery wywody maj charakterystyczn form mw
przeciwstawnych, na ktr skadaj si antynomiczne argumentacje, z
ktrych pierwsza gosi tosamo, a druga wspiera tez o rnicy mi-dzy
dobrem i zem, piknem i brzydot, sprawiedliwoci i niesprawiedliwoci
oraz prawd i faszem. Ze wzgldu na nag zmian formy, ktra nastpuje po
czwartym wywodzie, C. Trieber uwaa, e w tym miejscu waciwy tekst si
urywa, a pozostae fragmenty stanowi wybr z dzie anonimowego autora,
ktry doczony zosta do tek-stu przez jakiego nieznanego nam
kompilatora45. Inni badacze, tacy jak H. Gomperz czy M. Pohlenz,
tumacz t odmian formy narastajcym popiechem autora46.
Kolejny przedmiot naukowej kontrowersji stanowi problem
autorstwa tekstu. Z wy-jtkiem A. E. Taylora, ktry uwaa, e twrc
dziea jest ktry z erystykw wywo-dzcy si spord uczniw Sokratesa47,
badacze zgodnie przyjmuj, e autorem tekstu jest raczej kto zwizany
z krgiem sofi stycznym. Precyzujc to przekonanie, C. Trieber
przedstawi sugesti, e podstaw tekstu Dialexeis s pisma jakiego
protagorejczy-ka48. Z kolei E. Duprel, sprzeciwiajc si tej
hipotezie, twierdzi, e tekst stanowi podsumowanie pogldw
Hippiasza49.
Zbierajc rezultaty bada, moemy stwierdzi, e w traktacie
Dialexeis widoczne s reminiscencje pogldw Gorgiasza, Hippiasza,
Sokratesa, Protagorasa oraz szereg wtkw, ktre nale do motyww
obiegowych w krgach sofi stycznych.
Wrd motyww bliskich Gorgiaszowym znajduj si nawizania do
zagadnienia techne oraz do problemu sprawiedliwej zudy, znanej nam
z Gorgiaszowej defi nicji tra-gedii50, a take kontynuacja tego wtku
w postaci przekonania o prymacie przyjemnoci
42 90 DK 1, 8: ( )
43 Por. C. Trieber, Die Dialexeis, Hermes 27 (1892), s. 225. 44
C. Trieber, Die Dialexeis, s. 225. 45 C. Trieber, Die Dialexeis, s.
225226. 46 H. Gomperz, Sophistik und Rhetorik, Leipzig 1912, s.
186187; M. Pohlenz, Aus Platos
Werdezeit, Berlin, 1913, s. 7274 (cyt. za A. Levi, The ethical
and social thought of Protagoras, Mind 40 (1940), s. 292).
47 A. E. Taylor, Varia Socratica, Edinburgh 1908, s. 93 (cyt. za
A. Levi, The ethical..., s. 294).48 C. Trieber, Die Dialexeis, s.
245. 49 E. Duprel, Les Sophistes. Protagoras, Gorgias, Prodicus,
Hippias, Neuchtel 1948, s. 41. 50 DK 90 3, 10. Dostrzega to C.
Trieber (Die Dialexeis, s. 231).
Mediewistyka 45_2012.indb 46Mediewistyka 45_2012.indb 46
2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03
-
METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 47
nad prawd w sferze technai51. By moe z Gorgiaszowym przekonaniem
o wielkoci retoryki zwizany jest take wtek wszechwiedzy opartej na
znajomoci sw52. Wpy-wy Gorgiasza zaznaczaj si take, jak wskazuje C.
Trieber, w sferze stylistyki, w ktrej anonim naladuje styl retora z
Leontinoi53. Nawizanie do pogldw Hippiasza stanowi praktyczny wykad
mnemotechniki we fragmencie dziewitym54. Z kolei za wpyw Sokratesa
uznaje si motyw dialogu sokratycznego, ktry zawarty jest w
pierwszym z fragmentw Dialexeis55.
Jednak zdecydowana wikszo nawiza odnosi si do pogldw, ktre na
pod-stawie rde i wiadectw wiza moemy z Protagorasem56. Nale do nich
problem moliwoci nauczenia arete, ktry odpowiada przedstawieniu w
Protagorasie Platona57, przeciwstawienie onoma i pragma58, teza
goszca tosamo prawdy i faszu59, orzeka-nie sprzecznoci o tej samej
rzeczy60, twierdzenie o wzgldnoci i rnorodnoci dobra,
zainteresowanie stanami, ktre odpowiada temu, co referuje si jako
pogldy Prota-gorasa w Teajtecie61, a take obecno wtkw
heraklitejskich, w ktrych C. Trieber dostrzega oddwik szerszej
zalenoci Protagorasa od Heraklita62.
Gdy do tego szerokiego spektrum zapoycze dodamy motywy
charakterystyczne dla caej sofi styki, takie jak argumentacje o
charakterze erystycznym63, wtek kairos64 czy zainteresowanie kwesti
wychowania i kultury, trudno mie wtpliwoci, e pod wzgldem treci
traktat ten stanowi kompilacj wielu wtkw pojawiajcych si u r-nych
mistrzw sofi styki65.
Ze wzgldu na to bogactwo zapoycze jednoznaczne rozstrzygnicie
problemu autorstwa tekstu, mimo usilnych stara niektrych badaczy,
nie wydaje si moliwe. Suszne jest raczej przekonanie, e Dialexeis
nale do kategorii tekstw szkolnych,
51 DK 90 3, 17. 52 90 DK 8. 53 C. Trieber, Die Dialexeis, s.
231. 54 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 236. 55 DK 90 1, 1214. Por.
E. S. Ramage, An Early Trace of Socratic Dialogue, The American
Journal of Philology, Vol. 82, No. 4. (Oct., 1961), s. 418424.
56 W. Nestle, Vom Mythos..., s. 437. 57 D. L. Gera, Two thought
experiments in the Dissoi logoi, American Journal of Philology
2000, s. 2145. Levi (The ethical..., s. 298): zbieno w kwestii
arete zachodzca pomidzy tek-stem Dialexeis a Protagorasem Platona
(319a nn.) zostaa opisana ju przez Zellera. Por. rwnie C. Trieber
(Die Dialexeis, s. 235236).
58 W. Nestle, Vom Mythos... 59 C. Trieber (Die Dialexeis, s.
232): w 4. traktacie Dialexeis zniesienie faszu odpowiada
temu, co o Protagorasie dowiadujemy si z platoskiego Eutydema,
283 n. Nie zgadza si z tym A. Levi (The ethical..., s. 298), ktry
uwaa, e jest to zupenie inna koncepcja.
60 DK 90 5. 61 DK 90 5: mowa jest o ludziach szalonych i
zdrowych, gupich i mdrych. C. Trieber (Die
Dialexeis, s. 235) susznie dostrzega podobiestwo do motywu
wizanego z Protagorasem przez Platona w Teajtecie (158e).
62 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 247. 63 C. Trieber, Die
Dialexeis, s. 241. 64 DK 90 2 i 3. 65 Por. np. Gera (Two thought
experiments..., s. 24): The Dissoi Logoi betrays the influence
of
various fifthcentury authors and sophists of the first
generation.
Mediewistyka 45_2012.indb 47Mediewistyka 45_2012.indb 47
2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03
-
ZBIGNIEW NERCZUK48
w ktrych zebrane zostao wiele obiegowych motyww, a dominacja
wpyww Prota-gorasa odpowiada wiodcej roli, jak myl sofi sty z
Abdery miaa dla caej sofi styki66.
Dla naszych rozwaa najbardziej istotna jest forma, od ktrej
traktat uzyska swoje miano Dissoi logoi. Jak ju wspomnielimy, tytu
ten pochodzi od sw, ktrymi ano-nimowy autor rozpoczyna pierwsze
cztery rozdziay: przedstawia si dwojakie mo-wy (dissoi\ lo/goi
le/gontai). Owa podwjno znajduje wyraz w strukturze czterech
rozdziaw traktatu67, odrniajc je od reszty tekstu. Kady z rozdziaw
skada si bowiem z dwu czci, z opozycyjnych logoi, z ktrych
pierwszym jest logos stwierdza-jcy tosamo sprzecznych poj, a drugim
mowa przeciwstawna (a]ntiov lo/gov)68 zawierajca argumenty
popierajce tez, i s one czym rnym (e[teron).
Formua dissoi\ lo/goi le/gontai wskazuje, e anonimowy autor
traktatu nie jest twr-c przedstawianych argumentacji, lecz dokonuje
kompilacji cudzych wywodw (toi\ me\n toi\ de\), opierajc si rdach,
ktrych tytuw nie podaje. W intencji autora tekst stanowi wic
katalog przykadw, ktre mog by wykorzystane w dyskusji dotyczcej
dobra, za czy innych omawianych w traktacie poj69. Na ten
systematyczny charakter zwraca uwag T. Buchheim, wysuwajc w zwizku
z tym przypuszczenie, e Dialexeis s notatkami z sofi stycznego
nauczania, zawierajcymi szereg argumentacji pomocnych w prowadzeniu
sporw70.
Szkolny i propedeutyczny charakter potwierdza regularna
struktura wywodw. Pa-radoksalne argumenty, wspierajce tez goszc
tosamo poj przeciwstawnych, poprzedzaj wywd wykazujcy ich rnorodno.
Dydaktyczny i propedeutyczny cha-rakter tekstu podkrela rwnie fakt,
i autor, podsumowujc cigi argumentw, trzy-krotnie zaznacza, e maj
one charakter uniwersalny i odnosz si do kadej rzeczy (peri\
pa/ntwn, peri\ tw= panto\v, peri\ tw=n a(pa/ntwn)71. W ocenie
anonimowego autora s to modelowe argumenty, ktre mog by
wykorzystane w dowolnym zakresie. S one pod tym wzgldem bliskie
modelowym mowom Gorgiasza z Leontinoi, ktrego Pochwaa Heleny jest
na tyle oglna, e stanowi wzr obrony kadej wiaroomnej ony, a Obrona
Palamedesa kadego czowieka oskaronego o zdrad72.
Dialexeis s zatem zbiorem uytecznych argumentacji, ktre mog
zosta wyko-rzystane w dowodzeniu kadej z tez przeciwstawnych.
Bogactwo nagromadzonych ar-gumentw i ich rnorodny charakter
wskazuj, e wykazywanie tosamoci poj
66 Te zbienoci C. Trieber (Die Dialexeis, s. 236) podsumowuje
nastpujco: So zeigen sich die Diale/ceiv fast in allen Punkten
[...] von Protagoras vollkommen abhngig. In ihnen kommt demnach die
Lehre eines Protagoreers zum vollen, unverflschten Ausdruck.
67 Rozdzia 5. mg by rwnie skonstruowany w oparciu o ten sam
schemat, ale nie zacho-wa si jego pocztek. Pity ma szcztkow form
dissoi logoi mona przypuszcza, e dowo-dzono w nim, e mdro i gupota
jest tym samym i rnym. Pozostaa cz wydaje si jednak powiela schemat
mw podwjnych.
68 DK 90 3, 13. 69 Ten sprawozdawczy charakter zostaje
naruszonym w dwu miejscach, w ktrych autor
wydaje si wspiera jeden ze sprzecznych pogldw. W pierwszym
rozdziale przychyla si do stanowiska goszcego tosamo dobra i za, a
w czwartym preferuje tosamo prawdy i faszu (4, 1).
70 T. Buchheim, Die Sophistik..., s. 9. 71 DK 90 1, 15; 2, 8; 2,
23. 72 Por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda..., s. 40.
Mediewistyka 45_2012.indb 48Mediewistyka 45_2012.indb 48
2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03
-
METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 49
sprzecznych czy orzekanie sprzecznoci o rzeczy byo praktyk
bardzo w owym czasie rozwinit. Potwierdzony przez badania zwizek
anonimowego autora tekstu z krgiem sofi stycznym pozwala take
wnosi, e pojawiajca si w traktacie forma w postaci opo-zycyjnych
argumentacji jest charakterystyczna dla sofi styki, a, jak
podkrelaj zgodnie badacze, w szczeglnoci winna by wizana z
Protagorasem73.
*
Z ca pewnoci te przedstawione powyej skpe wiadectwa nie daj
moliwoci szczegowej rekonstrukcji metody dwu mw. Wszystkie one
wskazuj jednak na to, e metoda mw przeciwstawnych bya wizanym z
sofi styk uniwersalnym zabiegiem, ktry polega na umiejtnoci
konstruowania mw bd argumentacji przeciwstawnych na dowolny temat
(peri\ panto\v pra/gmatov).
Na podstawie przekazw komediowych i dramatycznych mona z ca
pewnoci stwierdzi, e konstruowanie mw przeciwstawnych musiao by
zjawiskiem na tyle znanym, by aluzje do nich mogy by odczytane
przez przecitnego odbiorc. Nie ma rwnie wtpliwoci, e wszystkie
fragmenty wi t metod z sofi styk. Trudno jest na podstawie tak
skpych nawiza wskaza jednoznacznie postaci ruchu sofi styczne-go, z
ktrymi ta metoda miaaby by wizana. Najciekawsz informacj moemy
od-nale w Chmurach, w ktrych okrelenie Sokratesa mianem
e)carnhtiko/v i a)ntilogiko/v moe stanowi aluzj do traktatu
Protagorasa pt. Antilogiai czy Antilogikos.
Warte uwagi jest rwnie to, e we fragmentach dramatycznych, ktre
wywodz si spoza krgu sofi stycznego, metoda dwu mw spotyka si ze
zdecydowan krytyk. Zrozumiae jest to w przypadku Chmur
Arystofanesa, o ktrych autorze wiemy, e by niechtny nowej modzie,
reprezentowanej jego zdaniem przez Sokratesa i sofi stw. Ten
pejoratywny wydwik obecny jest rwnie w Fenicjankach Eurypidesa. Na
ich podstawie mona si domyla, e s to przejawy popularnej niechci do
metody dwu mw, ktra, jak mona wnioskowa, w powszechnym odczuciu
przeciwstawiaa si prostej antytezie prawdy i faszu, wyraanemu przez
mow pojedyncz (a(plo\v mu/qov).
Naley te podkreli, e krytyka metody dwu mw jest w powyszych
fragmen-tach wpisana w kontekst etyczny. Konstruowanie mw
przeciwstawnych w powszech-nym odbiorze interpretowane byo jako
odrzucenie prawdy, a zatem postpowanie pro-wadzce do faszu czy
kamstwa. W poczeniu z etyczn interpretacj twierdzenia Protagorasa
sabsze sowo uczyni silniejszym metoda mw przeciwstawnych stano-wia
zatem podstaw do oskarenia, i sofi ci dziaaj wycznie we wasnym
interesie
73 Wedug W. Nestle (Vom Mythos..., s. 437) gwnym rdem jest
Protagoras, od ktrego autor czerpie form antylogiczn. A. Levi (The
ethical..., s. 300) podkrela zaleno traktatu od Protagorasa pod
wzgldem metody i treci oraz dodaje, e jest to powszechna opinia.
Por. take W. Wrblewski (Pojcie arete w II poowie V wieku p.n.e.
Protagoras, Gorgiasz, Demokryt, To-ru 1979, s. 17) i G. Reale
(Historia filozofii staroytnej, I: Od pocztkw do Sokratesa, prze.
E. I. Zieliski, Lublin 1993, s. 250): Echem tego protagorejskiego
sposobu postpowania jest bardzo prawdopodobnie anonimowe pismo
noszce tytu Mowy podwjne; D. L. Gera, Two thought experiments...,
s. 24): Scholars are generally agreed that Protagoras influenced
this sophistic work both in structurethat is, in the use of
opposing, antithetical argumentsand in content; T. Buchheim (Die
Sophistik..., s. 9) pisze, e wynajdywaniem takich oglnych wzorw
argumen-tacji zajmowa si wanie Protagoras.
Mediewistyka 45_2012.indb 49Mediewistyka 45_2012.indb 49
2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03
-
ZBIGNIEW NERCZUK50
bez wzgldu na prawd czy fasz, lub jeszcze radykalniej: przede
wszystkim majc na celu niesprawiedliwo i fasz! T interpretacj
metody dissoi logoi dostrzec mona w Chmurach Arystofanesa, w ktrych
komediopisarz czy ze schematem dwu mw przekonanie, e jego celem
jest zwycianie w niesprawiedliwych procesach. W podob-nym kontekcie
pojawia si nawizanie do metody mw podwjnych w tragedii Eu-rypidesa
Antiope, w ktrej wyraz prawdy stanowi przeciwstawiany sofi stycznym
dwu mowom mowa pojedyncza.
Z ca pewnoci tych kilka fragmentw, chocia dla historii sofi
styki z pewnoci interesujcych, nie pozwala rozwika szeregu spornych
kwestii zwizanych z meto-d dwu mw. Nie znajdziemy w nich odpowiedzi
na gwne pytanie, ktre nurtuje badaczy, mianowicie, czy metod dwu mw
daje wyraz gbszym fi lozofi cznym roz-strzygniciom, czy te jest
wycznie retoryczn metod o praktycznym charakterze. Wydaje si, e
odpowiedzi na to pytanie moe udzieli tylko skrupulatna
interpretacja przekazw Platona i Arystotelesa.
The method of dissoi logoi in Pre-Platonic testimonies
The paper analyzes the references to the method of dissoi logoi
(antilogic) in Pre-Platonic testimonies such as Aristophanes The
Clouds, fragments of Antiope and The Phoenicians of Eurypides and
the anonymous treatise called Dialexeis. The analysis of them
results in the following observations: (1) The method of dissoi
logoi was the universal strategy of arguing on both sides in every
subject (peri pantos pragmatos). (2) The Sophists are pointed out
by all the testimonies as those who invented this method. (3) The
criticism of the method is based on the conviction that it is used
by the Sophists with no regard for truth and justice.
Mediewistyka 45_2012.indb 50Mediewistyka 45_2012.indb 50
2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03