BALDOMERO IGLESIAS DOBARRIO "MERO" Vilalba, xuño 1951. Mestre. Cofundador de “Fuxan os Ventos”. Cofundador e membro de “A Quenlla”. Ten publicados dous libros en colabo- ración con Xosé L. Rivas Cruz: “Contos de vellos para nenos” e “Somos lenda viva”. O tempo de Nadal tiña noutrora máis fondo que formas, en contra do que sucede hoxe que presenta modos e maneiras externas e aparentes.
8
Embed
Mestre. Cofundador de “Fuxan os Ventos”. Cofundador e ... · que nunca e xa que logo é así que o cantar ten todo o seu sentido. Para arredar o mal e non perder a capacidade
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
BALDOMERO IGLESIAS DOBARRIO "MERO"
Vilalba, xuño 1951.
Mestre. Cofundador de “Fuxan os
Ventos”. Cofundador e membro
de “A Quenlla”.
Ten publicados dous libros en colabo-
ración con Xosé L. Rivas Cruz:
“Contos de vellos para nenos”
e “Somos lenda viva”.
O tempo de Nadal tiña noutrora máis fondo que formas,en contra do que sucede hoxe que presenta modos emaneiras externas e aparentes.
79~
Chegado o tempo decaducidade do ano,chega tamén o
tempo singular de esperanzapara que a luz volva. Agárdaseun Sol cheo que faga duradei-ros os días, máis cás noites, eque alonxe o escuro inverno eque faga renacer a Natureza eespertar do seu letargo a vida.
Chega así o ciclo de Nadal,unha superposición relixiosapor riba de ritos ancestrais epagáns do solsticio de invernoque se perden na noite dostempos, que mudaron as cele-bracións do fin do ano solaren celebración do Nacementodun Deus-Neno, na humildadedun pesebre e entre pallas.
os rumores das achas que seentregan a un lume novo epurificador, mentres estalancomo facían hai xa centos emiles de anos. Xurden as pala-bras e algún canto ou músicaque aparece como reflexoidentificador dunha simpleexpresión estética, ou unhadanza ou calquera outra mani-festación artística encadradano seu tempo, no entornopreciso, e que a partir deentón vai seducir a todo ungrupo e mesmo a exaltalofacéndose aparecer comointérprete de sentimentos.
“Triste é a noite sen Lúanegro é o día sen Sole a pena da miña alma
Coma calquera celebracióndun tempo, 0 Nadal, ten unmodo peculiar de se anunciar:a climatoloxía invernal coasxeadas ventoeiras, noites lon-gas-días curtos, humidade noambiente, neboeiros, a nature-za espida, unha alimentaciónpropia e característica, roupasabrigosas, descanso de certoslabores e traballos, a procurade fontes de calor (fisico e aní-mico) que propiciaran xun-tanzas diante do fogar no arre-cendo de ulidos primixeniosdun lume enfeitizador quelevanta lapas e dispara muxi-cas no medio dun resplandorque ilumina na ausencia doastro. Proxéctanse sombras esiluetas familiares e séntense
Os VilancicosTexto:
Baldomero Iglesias Dobarrio "Mero"
Ilustracións: Debuxos de Santiago Gutiérrez Gómez
Figuras de A. Baltar
MÚSICA POPULAR
80~
se me falta o teu amor”.Son voltas, son voltas, sonvoltas que o mundo dáson voltas, son voltas, danoite de Navidá.
Pero ó mesmo tempo por den-tro de nós hai algo máis, e énotorio, que aparece unhamudanza que nos fai ver dou-tro xeito as cousas grandes etamén aquelas que só aparen-temente son máis pequenas.Prodúcese un achegamentoós demais, ós amigos e conve-ciños, á familia. Un sente máisfonda a importancia de estar-mos xuntos, de nos sentirenvoltos nos valores sociaisdo grupo que abren o corazóná tolerancia e a fondas refle-
xións, ó amor, á dozura, emesmo a compartir de xeitomáis altruísta e gratuíto quenoutras datas do ano.
0 tempo de Nadal tiña noutro-ra máis fondo que formas (encontra do que sucede hoxeque presenta modos e manei-ras externas e aparentes:comidas descomunais e extra-ordinarias, moita bebida, rega-
los, ornamentos, consumoexcesivo, desfiles, festas artifi-ciais, etc. contradín e defor-man o orixinal encanto daancestral celebración, e son,por seren universalizantes,moito menos máxicas e admi-rables ó aportaren unha sim-boloxía carente de significadona nosa cultura). Foi un modomáis auténtico de vivir, acor-des cun ciclo de de-sol-ación,e cunha harmonía, hoxe año-rada, coa natureza . 0 certo éque se trocou a expresiónxubilosa dun tempo concretopor outro rito máis de calque-ra tempo e que case non indi-ca nada ó recibir o aporteforáneo.Canta paxariño canta
cantarás na primaveracanta que me leva o airecanta que o aire me leva.Son voltas, son voltas, sonvoltas do meu dedalson voltas, son voltas, dasnoitiñas do NadaL
Trocouse aquela alimentaciónpropia dun tempo por comi-das fastuosas, o achegamentofísico a carón do lume nas lon-
gas noites da festa, dentro dunexcesivo consumismo, ... e oque é peor, trocouse a tenruraconvulsivo deste tempo derenovación e fondas refle-xións por regalos de recíprocafactura coa fachenda de ser-mos moito máis xenerosos ecomprometermonos a, no anovindeiro, ser mellores e corri-xir erros, mentres facemos unbrindis de bos desexos de cos-tas ós demais ou como moito,dun amor fraterno que dureun par de días.
Tamén mudaron os modosexpresivos. As danzas, músi-cas e cantares -hoxe casetodos importados e que nonamosan a identidade dunhacomunidade de xentes, duntempo, dunha paisaxe, dunpobo- semellan ser un recopi-latorio dunha tribo que vivexa nunha reserva apartada do“homus dixitalis”. Amósase–pola contra– que a tele e osmedios de masas son moitomáis fortes e poderosos queaquelas vellas tradicións polasque nos reximos e goberna-mos axeitadamente durantetantos séculos. E é que paramoitos “esas caixas dos múlti-ples penares” son a ventá naque se pode observar a únicae monolítica realidade. E trasdela corremos cegados polavirtualidade atrapallada dunsdecorados tristemente irreais.Unha ir/realidade dirixida econtrolada que así queren quevexamos. Anque iso supoñaestar cavando a tumba dunhaboa parte de coñecementohumano que se baseabanaquela aprendizaxe na
81~
memoria do tempo, remonta-do xa ó antes do antes e quefoi así, pasando de boca enboca e entre moitas xera-cións, sendo útil ata os tem-pos que corren. ¡Eso ya no selleva! é a única razón que seescoita.
Mentres vandalicamente secortan árbores e acevos, che-gan ofertas cheas de anunciose teletendas que invitan aaumentar diferencias entrepobres e ricos. Chegan músi-cas alleas e alleantes con todaa parafernalia propia do “des-madre” colectivo. A ninguénlle acorde xa que o Nadal outempo solsticial do invemo éfin e comezo dun ciclo solar. Emoito menos poidan lembrarque supón unha reforma oumuda periódica que vaicerrando fases da vida naespera do Sol invicto que ven-cerá de novo a escuridade: aluz deberá vencer ás tebras.
Voltas e voltiñas, voltas,voltíñas polo arredorecantas máis voltiñas, voltas,cantas máis voltas, millore!Son voltas, son voltas, sonvoltas que o mundo dáson voltas, son voltas, danoite de Navidá
Pois ben, chegados a estepunto no que os máis doshumanos estamos lonxe sico-lóxica e fisicamente dos ciclosda natureza, cómpre lembrarque foi nese fondo orixinal eíntimo onde naceu o –hoxe–Nadal. Sendo en orixe unhafesta agraria en absoluta sim-biose coa Natureza e co
Cosmos que produce o ache-gamento ós demais, cando ofoco solar está lonxe. Ese estarmáis preto, ese compartir cosoutros bus-cando outrostipos de calor,invita ó roce,provoca a mi-rada, a pala-bra, a rela-ción, o trato ea caricia, obico e a dozu-ra (que tere-mos que recu-perar un porun e unha aunha) e é aíonde taménnace a necesi-dade de can-tar con “pala-briñas” deamor e dee s p e r a n z a .Porque o can-tar é iso, falarpoñendo ocorazón. Poriso agora máisque nunca e xa que logo é asíque o cantar ten todo o seusentido. Para arredar o mal enon perder a capacidadeexpresiva dos sentimentos. Eaínda máis, se ese canto secomparte, ademais de arredaros males nunha danza de con-fabulación cos nosos e coaterra primitiva en comunalasociación, un séntese social-mente conexionado na esen-cial transformación humanado marabilloso co sinxelo eentrañable. Nese acto social esublime de compartir na sin-xeleza, é onde aparecen os
vilancicos, no fondo limpo epuro máis que nas formas. Eos vilancicos non queren sermáis que iso, poemiñas sinxe-
los musicalizados para com-partir ou cantar a media voz.Composicións cheas de bosdesexos e mornura, de espe-ranza posta nun novo abrirdun sol poderoso e invencibleque arrinque tantas teimas emedos, hoxe asimilados einterrelacionados co nace-mento de Cristo e co Nadalrelixioso. Foi así que a reli-xión fixo esquecer antigosritos, mitos e significados sols-ticiais do inverno (o apedrea-mento das árbores –rito noque as árbores reciben a bron-ca dos seus donos para que se
82~
volvan vizosas despois deseren arengadas e apedrea-das–, a renovación do lume–lume novo ou tizón purifica-dor que espantará os males–,o Sol Neno, etc) reinterpreta-dos en función do NenoXesús (nacido nun esceariohumilde e fácilmente imaxina-
voltas do meu dedalson voltas, son voltas, dasnoitiñas do Nadal.
Así, por exemplo, o acto decomer unha ducia de uvas odía 31 de decembro ó son dasbadaladas horarias, é un cos-tume moi recente nacido noprimeiro tercio do século XIX.Este acto silenciou outros–sinxelos e fondos– como ovello costume, máis noso, quenon deixa de ser curioso paraas prediccións climatolóxicasdo ano que viña. Consistía enque o máis ancián da familia–representante da sabiduríano tempo– protagonizabaunha adiviñación para os docemeses vindeiros. E así, polanoitiña e despois da cea, enpresencia de familia e veciños–cun vínculo litúrxico– collíaa pa do forno e enriba dela íapoñendo pedras de sal ennúmero de doce e que nume-raba correlativamente. Expli-cábaselles –sobre todo ósmáis novos– aquel rito paraque estimasen a importanciadas chuvias, das secas, etc dasque, en definitiva, dependía asúa economía e existencia.Deixábase pasar a noite. A paquedaba en posición horizon-tal a carón do forno e polamañá despois de durmiren exa coa luz do día ían, de novo,todos a veren o que aquelaceremonia anunciaba para oano principiado. Era o velloou vella quen lía nas pedras desal a climatoloxía do anonovo. E tiña a prudencia denon afirmar con rotundidadenin sacar outras conclusiónsque non viñeran a conto, pro-
ble para as nosas poboaciónsrurais que o asumen e adap-tan, mesmo axudados demúsicos cultos –xeralmente oclero– ós antigos ritos). E porriba, coa revolución industrialno século XIX, estas datassufriron outra metamorfose ederon como resultado unha
“nova” anova-ción: de festacomunal enliturxia relixio-sa, e logo pasoua festa familiarque amosa for-mas externasnas que mandao gasto propor-cional –anquesempre despro-porcionado– ópoder adquisiti-vo. Benestarmaterial e felici-dade a módicosprezos. Peroque perdeu,loxicamente, a“súa maxia”. 0feitizo do sinxe-lo e profundo.Porque se per-deron as clavesque interpretanos nosos com-p o r t a m e n t o s
espontáneos e convértenosen contradictorias conductasque se volven rutineiras.
Volta aquí, volta acolávai o río andando, andando,quen queira chegar benlonxe¡cantas voltas ten que irdando!Son voltas, son voltas, son
O nadal ten un modo
peculiar de se anunciar:
a climatoloxía invernal
coas xeadas, ventoei-
ras, noites longas, días
curtos, humidades no
ambiente, neboeiros, a
natureza espida...
83~
tiña o seu por que, o seu paraque e o seu para quen. Era unrito máis, con toda a súa sim-plicidade e carga premonito-ria, sen máis pretensión.
Por fortuna, na memoria dasnosas xentes quedan máisritos fascinantes, e quedan
tamén vilancicos epanxoliñas que –enmoitos casos– polasúa sinxeleza e sensi-bilidade semellan can-tos de berce descriti-vos que amosan esatisfacen esa tenruraentrañable do cantardocemente, na procu-ra do sono reparadorque prepara para unnovo día. Algúns des-
tes cantos de arrolar ou falarbaixiño mestúranse con can-tos de ofrenda.
cía. E así sucesivamente,segundo o estado das pedrasde sal colocadas na noite ante-rior na pa do forno, unha per-soa de idade e con capacidadee argumentos dados polaexperiencia, interpretaba paraos presentes as cautelas e coi-dados que habería que ter en
conta para o ano novo. Era acontemplación dun futurodesde a clara lonxanía dunssignos, certamente. Pero que
movendo outras obsevaciónsdas témporas, da colocacióndas estrelas no ceo, dos ven-tos, do comportamento dosanimais, das prantas, das fon-tes e das augas. Se por exem-plo a terceira pedra, e nume-rada co número tres, estabamedio desfeita pola humidadeambiente da noite,anunciaba –anque nongarantía– un mes demarzo algo chuvioso.Se a pedra 9 estabamovida de sitio anun-ciaba fortes ventos nascanículas de setem-bro. Se a pedra núme-ro 10 estaba desfeita ediluída de todo, queríadicir que en outubrochovería a chuzos. Aspedras que seguían enteiras,indicaban bo tempo ou alo-menos estabilidade ou sinto-nía coa estación á que perten-
E Rorró
84~
Tamén hai os vilancicos dechamada, moito menos tenrosporque normalmente sonmáis vivos e participativos e
Tamén os hai narrativos, nosque normalmente alguénconta o relato cantando e os
Alegría, meus amigos
No pendello
que realmente chaman á xun-tanza da celebración convo-cando a todos cantos queiran.Cada quen axuda co que
pode, coa voz, con instrumen-tos de percusión caseiros:
demais contestan –se é ocaso– cun estribillo ou retrou-so secuenciado que permita
descansar ó narrador ousenón axudan a cantar acom-pañando ó mesmo.
85~
lonxe, séntese unha melodíaengaiolante que nos arrastratotalmente seducidos e aprei-xados, sen vontade, como ocanto da serea, mentres que-damos calados. Confiemosque só sexan voltas das noiti-ñas de Nadal, que por certo,é un vilancico tradicional querecollín a un gran e queridoinformante de Olas (Mesía, ACoruña) xa hai ben tempo.
ción libre e liberadora.
Hai vintecinco anos da morte-asasinato de Víctor Jara. Era elquen tamén dicía aquilo deque “ ... si cala o cantor, cala avida”.
Cada vez avanza máis a soeda-de e o silencio, o frío sen cari-cias e a mudez. Eso si, ...aló ófondo do horizonte, ó lonxe-
Nos cantos do Nadal taménaparecen outras pezas de des-pedida e saúdo ó novo ano.Son cantos menos definidosno propio tempo. Algúnspoderían ser de calquera festado ano tanto en letras comoen modo interpretativo. Nonson vilancicos propios peroteñen a súa certa orixinalida-de porque son soporte para adanza e a festa, aproveitando,como xa dixemos, ruadas efoliadas de calquera outromomento.
Supoño que estes cantos ser-ven de mostra da enormeriqueza da Nosa Cultura deTradición Oral na que supervi-ve apegada a un rito unha lin-guaxe común de alegato eprofecía na que aínda os oín-tes poden revirarse protago-nistas e exercer a súa condi-