NGA BIPOLARITETI NE MBIPOLARITET Mentor Tahiri
Sep 06, 2015
NGA BIPOLARITETI NE MBIPOLARITET
Mentor Tahiri
2
NGA BIPOLARITETI N MBIPOLARITET
Mentor Tahiri
Prishtin
2013
3
Prmbajtja
Hyrje ...................................................................................................................................... 4
Bipolariteti, lufta e ftoht dhe vatrat e krizs ......................................................................... 8
Prfundimi i lufts s dyt botrore si prelud i krjimit t bipolaritetit ..................................................... 8
Dy blloqet politiko-ushtarake .................................................................................................................... 9
Lufta n gadishullin korean dhe ndikimi i saj n marrdhniet ndrkombtare .................................... 12
Berlini dhe kriza raketore kubane ........................................................................................................... 14
Ndrhyrjet npr bot ............................................................................................................................ 16
Kina dhe t painkuadruarit ...................................................................................................................... 18
Shprbrja e Bashkimit Sovjetik dhe fundi i sistemit bipolar ................................................. 21
Stagnimi ekonomik dshtimi i reformave ............................................................................................... 21
Prbrja heterogjene e shtetit si pik e lndueshme dhe shprbrja .................................................... 23
SHBA-t si superfuqi e vetme botrore ................................................................................. 26
SHBA-t pas lufts s ftoht .................................................................................................................... 27
SHBA-t pas 11 Shtatorit ......................................................................................................................... 28
Drejt mbipolarizimit ............................................................................................................. 30
Organizatat supranacionale .................................................................................................................... 30
BE si akter global dhe Integrimet Evro-Atlantike .................................................................................... 32
Sfidat evropiane t zgjerimit dhe kufijt e poleve politike ..................................................................... 34
Rusia pas ardhjes s Putinit ..................................................................................................................... 36
Fuqit Aziatike (Kina, Japonia, India) ...................................................................................................... 39
Rreziku nuklear dhe Boshti i s keqes .................................................................................................. 44
Rezyme ................................................................................................................................ 47
Bibliografia .......................................................................................................................... 51
4
Hyrje
N marrdhniet politike ndrkombtare, polarizimi reflekton mnyrat e shumfishta t
shprndarjes s fuqis (t nj apo m shum shteteve) brenda nj rendi botror apo edhe
t nj rendi n kontekst m t kufizuar gjeografik, qoft kontinental apo rajonal. Nga
kndvshtrimi i sotm q mund ti bjm t kaluars, dallojm disa shembuj t
supremacive shtetrore (apo edhe aleancave) kundrejt nj grupi tjetr t shteteve.
Perandoria Romake, me eprsin e krijuar dhe nivelin e zhvillimit politiko-ushtarak,
kishte krijuar Unipolaritet n nivel botror, kurse m von ndarja e saj (Rom
Konstantinopoj) do t imponoj bipolaritet i cili n planin religjioz-kulturor (mbase edhe
civilizues) reflekton gjer m sot.
N Evrop, Franca do t shfaq haptazi hegjemonin gjat kohs s Napoleonit, t ciln m
von deri diku do ta ket Perandoria Britanike n shekullin 19, pr shkak t shtrirjes s saj
koloniale tej-oqeanike, por n rrethana krejtsisht tjera dhe jasht Evrops. N Evropn
Juglindore, nj koh t gjat ishte aktual bipolariteti Austriako-Otoman n nivel t gjer
rajonal. q sot l gjurmt n prcaktimin e disa kufijve ndrshtetror aktual e deri tek
vazhdimsia e specifikave t veanta t nj rajoni brenda vet shtetit (Vojvodina).
Lufta e dyt botrore, respektivisht fundi i saj, do t shprfaq dy superfuqi, SHBA-t dhe
ish-BRSS-n, shtete q do t jen pr gati gjysm shekulli rival njri me tjetrin, jo vetm n
planin politik e ushtarak, por edhe at teknologjik-shkencor. Secila nga kto superfuqi do
t ket edhe sferat e saj t influencs, t krijuara pas nj ser rrethanash q la si pasoj
lufta e dyt botrore, rrjedhimisht me kt m pas do ti referohemi blloqeve politike-
ushtarake. Duke mos harruar nj pjes t madhe t bots s painkuadruar apo neutrale, e
cila karakterizohej nga rilindja apo krijimi krejtsisht i ri i identiteteve shtetrore, mund t
flasim pr nj bipolaritet t prbr nga nj perndim pro-amerikan dhe nj lindje pro-
sovjetike, bipolaritet ky q do t dominoj apo edhe dirigjoj marrdhniet
ndrkombtare, dhe i cili gjithashtu kishte edhe variacionet e tij dhe nnsistemet e
5
krijuara rajonale, si n rastin e acarimeve mes dy shteteve m t mdha komuniste (BRSS-
s dhe Kins), varsisht nga konotacionet politike npr koh.
Si do t dshmohet edhe nga nj varg shembujsh n kt studim, kontinenti evropian
ishte aren e par dhe politikisht kryesore e rivaliteteve t dy superfuqive (lufta e ftoht).
Dy polet, kishin ve tjerash edhe organizmat e tyre ushtarake, NATO i cili sot jo vetm q i
ka mbijetuar kohs por sht zgjeruar edhe m tutje; dhe Pakti i Varshavs i cili formalisht
do t pushoj s ekzistuari me 1991. Megjithat, ndikimet e ktij rendi botror do t ln
gjurm kudo n glob, n konflikte t ndryshme politike mes komunistve dhe kryesisht
anti-komunistve e deri tek luftrat shkatrrimtare me humbje n njerz si n Kore,
Vietnam, Afganistan, por edhe kudo n Azi, Afrik e deri tek prmbysjet e dhunshme t
qeverive n Amerikn Latine.
Ngecja ekonomike e njrs nga superfuqit, do ti jap fund bipolaritetit politiko-ushtarak
n bot. BRSS do t gjunjzohet pr shkak t nivelit ekonomik ku kishte ngecur si pasoj e
financimit joproporcional t sistemeve ushtarake n shrbim t rivalitetit me SHBA-t,
kurse dobsimi i pushtetit absolut komunist do t mundsoj afirmimin e iniciativave t
reja politike dhe do ta bj m t leht shprbrjen e nj shteti t krijuar nga nj prbrje
e brisht heterogjene shumetnike dhe shumkonfesionale. Nga BRSS do t krijohen 14
shtete t reja, ndrsa Rusia t cils komuniteti ndrkombtar pa zhurm i njohu me
automatizm t drejtn q t jet trashgimtare e BRSS-s, po prpiqet edhe sot t kthej
ndikimin e dikurshm ndrkombtar, sidomos pas mijvjearit t ri.
Prderisa duke filluar sidomos nga vitet 90-t, mund t flitet pr vetm nj shtet (SHBA-
t) i cili n kuptimin e plot t fjals meriton epitetin superfuqi pr shkak t potencialit
politik, ekonomik, teknologjik-shkencor e deri te ushtarak; duhet pranuar q rreshtimet e
sotme gjeopolitike n bot jan m shumngjyrshe pr shkak t rritjes s numrit t
shteteve me ndikim (vemas n Azi) , respektivisht t involvimit m t madh
ndrkombtar t fuqive t ndryshme rajonale dhe organizmave multi-nacionale.
6
N prgjithsi, tani sht e nevojshme dallimi i hollsive pr t prshkruar polaritetet n
glob n nj bot diverse. Me gjith problemet sociale dhe politike t shkaktuara nga
sistemi njpartiak komunist, po zgjohet nj fuqi e re ekonomike. Republika Popullore e
Kins. Shteti i madh aziatik tani pr tani nuk shfaqet si ndonj akter i madh politik dhe
ushtarak, por n kt studim do t trajtohen treguesit q mund t na shpijn tek faktet
nse dhjetvjeart n vijim munden apo jo t dshmojn se ngritja ekonomike dhe bumi
industrial kan qndrueshmri dhe si t till mund t evoluojn edhe pozitn kineze n
marrdhniet ndrkombtare politike.
Sot jan 193 shtete jan antare t OKB-s. Prej 15 antarve q ka Kshilli i Sigurimit si
trup i OKB-s, jan pes shtete antare permanente q kan edhe t drejt vetoje n
fardo vendimi, kto jan SHBA-t, Rusia, Kina, Mbretria e Bashkuar dhe Franca. Pak a
shum, kto jan edhe shtetet q pas vitit 1945 e s paku deri tani tradicionalisht
njiheshin si t vetmit faktor ndrkombtar me ndikim substancial. Por, zhvillimi i
vazhdueshm dhe stabil i Japonis e cila pr nga shkalla e bruto prodhimit vendor gjendet
n vendin e tret, si dhe Gjermanis n vendin e pest, do t bj aspiratat e ktyre dy
shteteve doher m konkrete dhe m t arsyeshme. Kancelaria gjermane Merkel disa
her haptazi ka krkuar q t rishqyrtohet lista e shteteve antare permanente n
Kshillin e Sigurimit. Nj pretendim t till, por q kryekput bazohet n popullsi dhe
faktorin territor e ka edhe Brazili, i cili me rreth 200 milion banor mton rolin e liderit
(prfaqsuesit) Amerikano-Latin.
Vihet re se pas prfundimit t lufts s ftoht, si pasoj e prmbysjes s sistemeve
moniste, ka ardhur ndjeshm edhe tek rritja e aspiratave independintiste (separatiste)
kudo n bot. Ky proces mund t zgjerohet edhe m tutje pas paknaqsive mbi
jostabilitetin ekonomik, posarisht n Evrop. N bot ka mbi 200 shtete prfshir ato t
pranuara pjesrisht nga komuniteti ndrkombtar apo dhe shtetet e shpallura q
ushtrojn pushtetin por nuk kan asnj njohje ndrkombtare (shembull Somalilandi apo
Alzavadi).
7
Domosdoshmrisht ky realitet ka inponuar edhe qndrim t caktuar t qeverive m t
forta n bot. Kur Rusia njohu Abhazin dhe Osetin Jugore pr t pavarura, ajo jo vetm
qe shkeli sovranitetin e nj antari t OKB-s (Gjeorgjis) me t cilin gjithashtu jan s
bashku antar t disa nismave multinacionale, por i shtyu q t njjtn ta bjn edhe disa
shtete tjera t cilat me qndrimin e tyre haptazi treguan se shprfillin kriteret
ndrkombtare. N k rast Venezuela dhe Nikaragua, prtej dshmis q n tabllon e
madhe gjeopolitike jan aleat t Rusis, konfirmuan se jan enklava t mbijetuara neo-
komuniste, fakt q konfirmon realitetin se me prfundimin e lufts s ftoht nuk kan
prfunduar edhe pasojat e saj.
Kapitujt n vazhdim prve q do t trajtojn ngjarjet q solln n krijim, ekzistimin e m
von edhe prfundimin e bipolaritetit si dhe pasojat e tij, gjithashtu do t flasin me
argumente politike, ushtarake, ekonomike dhe socio-kulturore pr SHBA-t si superfuqi e
vetme dhe rrugn drejt mbipolaritetit t krijuar nga rritja e numrit t shteteve me ndikim,
duke mos ln anash edhe problemet specifike globale q imponohen sot nga shum
faktor (terrorizmi fetar dhe ideologjik, racizmi, nacionalizmat n rritje). Gjithsesi,
konteksti i tems, imponon vetvetiu edhe trajtimin e shteteve q posedojn armatim
(nuklear) pr shkatrrim masiv, pavarsisht pozits s tyre gjeopolitike, gjithnj duke
pasur parasysh rrezikshmrin q paraqesin pr njerzimin dhe kapacitetet pr t
ndrmarr aktivitete luftarake n kontekste rajonale apo dhe m t gjra.
8
Bipolariteti, lufta e ftoht dhe vatrat e krizs
Prfundimi i lufts s dyt botrore si prelud i krjimit t bipolaritetit
Kontinenti Evropian duke qen vatr kryesore e lufts s dyt botrore, psoi dmet m t
mdha, kurse fuqia e dikurshme e shum shteteve kolonialiste u dorzua prball
makineris ushtarake t Rajhut Hitlerian. Vet lufta e dyt botrore n vitet e saj t para, i
ngjante m shum nj lufte qytetare evropiane. Patjetr q kjo ka ndikimet e saj deri n
ditt e sotme e q pasqyrohet ndoshta m s miri n rolin e zbehur q shtetet dikur fuqi,
do t ken m pas n politikn botrore. Shtuar ksaj edhe rrethanat e paslufts, do t
shkaktohet q disa kombe t Evrops Qendrore, Lindore dhe Juglindore nuk do t mund t
konsolidojn identitetin shtetror deri n fund t shekullit XX.
Zbarkimi amerikan n Normandin franceze dhe kundrofensiva e madhe dimrore e
ushtris s kuqe kundr trupave gjermane, do t nxisin fillimin e nj etape t re botrore
dhe ndarjen perndim-lindje t Evrops. Nga kndvshtrimi i sotm sht hipotetike dhe e
diskutueshme se si do t kishin rrjedhur gjrat nse SHBA-t do t ishin m t shpejta n
deprtimin e tyre ushtarak npr kontinent, por rezistenca e ashpr e trupave t Rajhut n
Franc, Belgjik e Holand, m von do t paracaktoj edhe vet ndarjen e Gjermanis n
dy shtete. Sigurisht q disa ngjarje n fushbetejn e madhe evropiane kan mundur t
ndikojn q ngjarjet t jen m ndryshe, por pushtimi sovjetik i Berlinit me 1945,
prfundimisht e la Evropn lindore nn patronatin e komunizmit pr gjysm shekulli,
respektivisht me kt edhe nj pjes t vet Gjermanis.
Ende edhe sot mbett kontroverse nse gjith kto zhvillime n mnyr t detajuar jan
vendosur n Konferencn e Jalts (Krime) qysh n Shkurt t vitit 1945, ku Rouswelt,
Churchil dhe Stalini kishin br ujdin se si ti qasen rrjedhs s lufts e cila ishte n
prfundim e sipr dhe ngjarjeve q do t pasonin pas prfundimit t saj, m saktsisht pas
kapitullimit gjerman q ishte afr, si dhe mposhtjes s parashikuar t Perandoris
Japoneze e cila ende po dominonte n lindjen e largt dhe paqsor. Tre lidert e
prmendur kishin mbajtur konferenc t ngjashme m hert me 1943 n Teheran t
9
Iranit, koh kur harta e fronteve npr bot ishte ndryshe. Gjithsesi n Jalt, tani kur po
shtrngohej rripi rreth Gjermanis, ishte vendosur ndarja e sferave t dominimit, kurse
sa i prket vet ndarjes s Gjermanis nuk kishte ndonj propozim t ngjashm me at
far do t krijohet m von kur Gjermania do t ndahet fillimisht n katr zona e m pas
dy shtete. Ajo q ishte e sigurt n Jalt, dhe Stalini tashm e kishte siguruar, ishte zgjerimi i
mtutjeshm sovjetik n Baltik prmes qytetit prusian t Konigsbergut1 (sot enklava ruse
e Kaliningradit).
N parim udhheqsit amerikan, britanik dhe sovjetik ishin akorduar q popullit t viseve
nga ku u dbua Gjermania, ti garantohet e drejta pr vot t lir dhe nnshkruan edhe
Deklaratn mbi Evropn e liruar.2 N thelb kjo marrveshje nuk u respektua dhe n
shtetet e gjysms lindore t Evrops diku me zgjedhje formale, diku edhe pa to fare, u
instalua sistemi njpartiak komunist duke i br shumicn e ktyre shteteve t varura
drejtprsdrejti nga Moska prve Jugosllavis, m von pas vdekjes s Stalinit edhe
Shqipris, vende qe gjithsesi mbetn akoma komuniste. Kurse vendet baltike t cilat
kishin qen para lufts t pavarura u inkorporuan krejtsisht n shtetin sovjetik si
republika t sovjetizuara, ndonse historikisht me Moskn nuk i lidhte asgj n asnj
aspekt.
Dy blloqet politiko-ushtarake
Pas prfundimit t Lufts s dyt botrore, kishte vlersime reale se shum vende
evropiane edhe pas rivendosjes s liris, nuk do t ishin n gjendje t mbronin
sovranitetin e tyre. Shumica e shteteve kishin demobilizuar trupat e tyre, por n ann
tjetr Bashkimi Sovjetik jo q nuk kishte zvogluar numrin e trupave, por as nuk ishte
trhequr nga shtetet q i kishte marr ushtarakisht gjat dbimit t Rajhut. Gjithashtu,
ishte dukuri mjaft aktive edhe inkurajimi nga ana e Bashkimit Sovjetik i organizatave t
ndryshme komuniste q t prmbysin pushtetin si n rastin e lufts qytetare greke, ku
1 SMYSER, W. R. From Yalta to Berlin - The Cold War Struggle over Germany. New York: Palgrave Macmilian, 1999.(fq.9)
2 Po aty.(fq.17)
10
forcat komuniste u prpiqen me luft t armatosur t marrin pushtetin, shto ksaj edhe
influencn solide t partive komuniste si n Itali dhe Franc, ka krijoi frikn nga nj pan-
komunizm evropian. P
rkundr faktit q BRSS nuk u bashkua me nj varg nismash ndrkombtare si n rastin e
FMN-s, duhet cekur pr vet OKB-n nuk pat asnj cenim legjitimiteti gjat gjith
periudhs s bipolaritetit. Sikur edhe u dshmua q nga krizat rreth Berlinit, brenda
Evrops lufta e ftoht nuk arriti asnjher nivelin e nj lufte t vrtet ku ushtrit do t
prballeshin n beteja, prkundrazi n shkall t gjer u krijua nj gjendje afatgjate e
patrazuar dhe nj baraspeshim i kontrolluar nga t dyja ant. Padyshim, Evropa ishte
arena kryesore ku dy superfuqit do t matnin njra tjetrn, veanrisht ishte e brisht
situata n Berlinin e ndar. Simbolikisht vet Berlini shnon fillimin e lufts s ftoht, dhe
rrzimi i Murrit t Berlinit fillimin e fundit t saj.
Bazuar n tensionimet e msiprme n Evrop, lindi nevoja pr nj siguri m t madhe
dhe formimin e nj organizmi t prbashkt mbrojts. NATO u themelua n vitin 1949 nga
dymbdhjet antare themeluese t bllokut politik perndimor. M von me 1952 n
NATO u antarsuan edhe Greqia dhe Turqia, me 1955 Gjermania Perndimore, kurse
Mbretria e Spanjs u antarsua vetm pas vitit 1982, dhe at pas largimit nga pushteti t
regjimit t diktatorit Franko. Q nga fillimi, qllimi ishte dhe mbetet, nj sistem i
prbashkt mbrojts i vendeve antare, ku secili antar ka edhe prgjegjsit n vnien n
dispozicion t forcave t armatosura, q sot kryesisht reflektohet prmes pjesmarrjes n
me trupa n misione paqsore.
Bashkimi Sovjetik i udhhequr nga Stalini, e shihte si t domosdoshm ndikim sovjetik n
pjesn e kontinentit nga ku ushtria e kuqe kishte dbuar Rajhun. Gjysma lindore e Evrops
e ku prfshihen Bullgaria, Rumania, Hungaria, ekosllovakia, Republika Demokratike
Gjermane dhe Polonia, vetm n letr ishin t pavarura. Rasti m eklatant ishte gjithsesi i
Polonis e cila ndonse u lejua t ekzistoj si shtet satelit i Mosks, asaj iu morr dhe nuk iu
kthye m asnjher 52% t territorit t paralufts me rreth 13 milion banor, territor ky
q iu dha Bjellorusis dhe Ukrains si subjekte federale t Bashkimit Sovjetik. Si
11
kompensim, Polonis i takuan pjes t Prusis q para vitit 1939 ishin brenda kufijve
gjerman.
N rrafshin e politiks ekonomike sovjetike karshi shteteve satelite, vet Polonia dhe
trajtimi i saj nga sovjetikt, flet edhe pr masat sistematike t sovjetikve pr t shtypur
popullin e shteteve lindore edhe ekonomikisht. Me nj vendim t vetm t autoriteteve
sovjetike, do t hiqet nga prdorimi valuta polake pa ln asnj mundsi pr qytetart q
t kmbejn at pr rubln sovjetike, me rast miliona polak q kishin arritur t rruajn
kursimet dhe pasurin, e humbn at brenda nj dite.3
N Gjermanin lindore, nga rreth 1 mij fabrika q mund t vheshin n funksion,
sovjetikt i montuan 250 sosh n vitin 1945 dhe 200 t tjera gjat vitit 1946. Praktikisht
vetm nj vit pas ardhjes s tyre, sovjetikt montuan dhe drguan pr n BRSS gati
gjysmn e kapaciteteve industriale t pjess gjermane qe po e administronin.4 Veprime t
ngjashme sovjetikt ndrmorn edhe n Rumani dhe Hungari. Shtetet tjera t bllokut t ri
socialist, detyroheshin q t eksportonin prodhime t tyre n BRSS me mime shumfish
m t ulta se ato n treg.5
Me 14 Maj 1955 n Varshav me iniciativn e Bashkimit Sovjetik, u themelua Pakti i
miqsis, bashkpunimit dhe i ndihms s prbashkt, i njohur si Pakti i Varshavs, si nj
Pakt ushtarak i prbashkt ndrmjet tet shteteve komuniste. N mesin e antarve t
Paktit mungonte vetm nj shtet komunist i Evrops Jugosllavia, kurse m von trhiqet
edhe Shqipria. Pakti i Varshavs ishte reaksion kundr integrimit t Republiks Federale
Gjermane n NATO.
Si organizim, Pakti i Varshavs kishte dy fush t veprimtaris, njra ishte politike prmes
Komitetit Konsultativ Politik, kurse tjetra ishte ushtarake dhe drejtohej nga Komanda e
3 LANCKORONSKA, Karolina. War Memoirs. Krakow: Znak Publishing, 2001. (fq.364)
4 SMYSER, W. R. From Yalta to Berlin - The Cold War Struggle over Germany. New York: Palgrave Macmilian, 1999.(fq.35)
5 LAQUEUR, Walter. Europe in Our Time - A History 1945-1992. New York: Penguin Books, 1992. (fq.75)
12
kombinuar e Forcave t armatosura t Paktit. N realitet, do gj udhhiqej nga Bashkimi
Sovjetik, kreu i Forcave t armatosura t prbashkta ishte gjithmon zvendsministri i
par i Ministris Sovjetike t Mbrojtjes.
Intervenimi i par ushtarak i br n emr t Paktit t Varshavs, ishte hyrja e trupave
sovjetike n Budapest dhe largimi i qeveris s reformatorit Imre Nagy n vitin 1956, dhe
at pas deklarimit t liderit hungarez se vendi i tij po trhiqet nga Pakti i Varshavs. Por n
realitet intervenimi i vetm ushtarak i prbashkt (me prjashtim t trupave rumune dhe
shqiptare), ishte invadimi ushtarak i vitit 1968 n ekosllovaki, kur me tanke u shtyp e
ashtuquajtura Pranver e Prags.
Lufta n gadishullin korean dhe ndikimi i saj n marrdhniet ndrkombtare
Fituesit e lufts s dyt botrore (SHBA-t dhe BRSS) n marrveshjet mes tyre, ishin
dakorduar pr nj zgjidhje t prkohshme n Kore, e cila e ndante vendin n veriun
komunist dhe jugun pro-amerikan, gjeografikisht sipas paraleles 38. Paralelja 38 ishte
zgjedhur pr arsye praktike gjeografike pa pasur asnj rndsi pr kulturn koreane,
paralelja si kufi kishte qllim t caktuar karshi Japonis e cila humbi luftn e dyt
botrore, m saktsisht robrit japonez t lufts n veri t paraleles i dorzoheshin
trupave sovjetike, kurse ata n jug t paraleles i dorzoheshin trupave amerikane.
Qysh me 1947 OKB krkon mbajtjen e zgjedhjeve t lira, t cilat do t kundrshtohen nga
Bashkimi Sovjetik. Duke u konsoliduar pushtetet n Pjong Jang dhe Seul, de fakto edhe
krikojen dy shtete t ndara koreane, sikur edhe sot. Me 25 qershor 1950, pas nj vlersimi
mbi eprsin ushtarake, trupat koreano-veriore nisin luftn dhe pushtojn pjes t shtetit
jugor.
Acarimet ndrkombtare rreth gadishullit korean, kishin kushtzuar nj ser veprimesh t
komunitetit ndrkombtar. Gati paralelisht, n Kin kishte prfunduar lufta civile, ku
trupat komuniste kishin ngadhnjyer mbi Kuomintangun. Ishte pikrisht krkesa
sovjetike, q OKB t njeh qeverin komuniste n Peking si legjitime, ajo q i shtyu ata t
bojkotojn mbledhjen e Kshillit t Sigurimit. Duke shfrytzuar abstinencn sovjetike,
13
prfshir edhe t drejtn e BRSS-s pr veto, nn trysnin e SHBA-ve, Kshilli i Sigurimit
autorizon intervenimin ushtarak n Kore.6
SHBA-t prbnin rreth 30% t trupave t autorizuara nga OKB-ja, 60% ishin trupa
koreano-jugore. Kundr-ofensiva ushtarake aleate, dhe gati mposhtja e koreano-veriorve,
detyron Kinn q n mnyr t drejtprdrejt t involvohet n luft. SHBA-t ishin fare
pran prdorimit t armatimit nuklear n Kore, pr kt qllim ata edhe realizuan
testimet n janar 1953. Armatimi nuklear nuk u prdor ngase nuk pati koncenzus n
politikn amerikane, kurse ushtarakt planifikonin ta hedhnin n Manqurin kineze, e cila
trupave komuniste u shrbente si prapavij logjistike.7
Vet lufta do t prfundoj n vitin 1953 ku baz e marrveshjes ishte parimi uti
possidetis, pra faktikisht vija e demarkacionit mes dy forcave ushtarake, u b kufi i njohur
ndrkombtarisht mes dy shteteve koreane. Pavarsisht epilogut ushtarak, n rrafshin e
marrdhnieve ndrkombtare, humbsi m i madh do t jet qeveria komuniste n
Peking, ngase angazhimi i saj kundr OKB-s edhe ushtarakisht, do t ndikoj ndjeshm n
vonimin e pranimit t saj si qeveri legjitime. Qeveria e Republiks Kineze e cila sot qeveris
me Tajvanin, vazhdoi t njihej nga OKB si prfaqsues legjitim i gjith Kins deri n vitin
1971. Gjithashtu, mosgatishmria e sovjetikve pr tu inkuadruar drejtprsdrejti n luft,
prve angazhimeve minimale, do t rndoj ndjeshm raportet mes dy shteteve m t
mdha komuniste, deri n eskalimin e tyre prfundimtar n vitet e 60-ta. Por n planin
momental, kinezt e trajtuan si fitore t tyre, faktin q angazhimi i tyre ushtarak detyroi
amerikant t njohin qeverin komuniste n Peking si partner n brjen e kompromisit q
ndali luftn me 1953.8
6 HANNAY, David. New World Disorder - The UN after the Cold War. London, New York: I.B.Tauris, 2008. (fq.13)
7 STUECK, William. The Korean War - An International History. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1995. (fq.239-240)
8 Po aty. (fq.362)
14
Sa i prket bllokut perndimor, Lufta e Kores do t prshpejtoj edhe m shum
zgjerimin e NATO-s, pasi q me 1952 inkuadrohen Turqia dhe Greqia.9 N planin ushtarak
do t legjitimoj nevojn pr prezenc ushtarake amerikane n pjes t ndryshme t
globit. Gjithashtu, lufta koreane do t prafroj nj ser shtetesh n rreshtimin e tyre
gjeopolitik pro-amerikan me ka do t krijohet nj pasqyr m e qart e rreshtimit t
shteteve, jo vetm t atyre nga kontinenti evropian. N ann e trupave q ndihmuan
ushtrin amerikane, ishin edhe ajo britanike me 15 mij ushtar, ushtria turke dhe ajo
kanadeze me nga rreth 6 mij ushtar, gjithashtu ishin t pranishme edhe trupat e 17
shteteve tjera.
Berlini dhe kriza raketore kubane
E njohur si Kriza e Berlinit ishte nj nga rastet e para konfliktuoze t hapura mes dy
superfuqive. Bllokada e plot fizike e Berlinit Perndimor, e madje edhe deri tek ndalimi i
furnizimit me ushqim pr banort n periudhn ndrmjet 24 qershorit 1948 dhe 12 majit
1949, nga ana e sovjetikve, kishte detyruar aviacionin amerikan dhe britanik q t
realizojn rreth 200 mij fluturime, ku vlersohet se gjat ktyre ditve jan zbritur rreth
4.700 ton ushqime dhe gjera tjera t nevojshme pr jetn e prditshme. Fundi i krizs n
Berlin, shnon edhe formimin e dy shteteve t veanta gjermane, Republiks Federale dhe
Republiks Demokratike. Nj kriz e ngjashme, por me rrezikshmri m t lart do t
prsritet nj dekad m von, mu ultimatumin e liderit sovjetik Hrushqov, q trupat e
aleatve perndimor (amerikane, britanike dhe franceze) t trhiqen nga Berlini
Perndimor. Megjithat pas refuzimit perndimor, ultimatumi i dhn n Nntor 1958 do
t trhiqet n Maj 1959. Kriza t ngjashme do t shkaktohen edhe n vitet n vijim.
Prkrahja amerikane pr banort e Berlinit, do t dshmohet edhe me vet prezencn e
presidentit amerikan John F. Kenedy, dhe deklaratn e tij t famshme t thn me 26
Qershor 1963, Ich bien ein Berliner, 22 muaj pas ngritjes s murrit t Berlinit, barriers
fizike q i kishte dhn fund liris s qarkullimit mes dy pjesve t qytetit.
9 Po aty. (fq.200)
15
N prgjithsi, ajo q sot e njohim si Lufta e ftoht, ishte nj gjendje lufte e papashpallur,
por konstante si e till edhe prtej vet domenit ushtarak. Gara pr m t fortin e bots u
shtri n t gjitha sferat e jets dhe kudo q dy superfuqit mund t sfidonin njra tjetrn.
Gjithsesi administratat n Shtpin e bardh dhe ajo n Kremlin, secila me metodat e saj
diplomatike do t krijojn ambiente dhe predispozita q kur ishte e nevojshme gjakrat t
ftohn dhe t uln tensionet, si ishte rasti me Krizn e Kubs, ku ka mundur fare leht t
shprthej nj luft e re botrore por tani me elemente t konfliktit nuklear.
Pas nj invadimi ushtarak amerikan n Gjirin e Derrave n Kub, ndonse pas sukses,
luftanijet ruse q me vete bartnin edhe raketa me diametr t mjaftueshm pr t sulmuar
territorin e SHBA-ve ishin nisur pr n ishullin kubanez. N shenj prgjigje pr invadimin
amerikan me qllim t rrnimit t regjimit komunist t Fidel Kastros, si dhe bllokadn q
kta i kishin vn Kubs, sovjetikt kishin planifikuar vendosjen e raketave t tyre n
Kub. Ishte marrveshja mes dy presidentve amerikan dhe sovjetik, si dhe angazhimi i
kreut t athershm t OKB-s, diplomatit birman U Thant, q bri q sovjetikt t
ndryshojn mendjen dhe luftanijet t kthehen mbrapsht, duke i dhn fund konfliktit 13-
ditor t vitit 1962. Por paraprakisht amerikant ishin zotur q m nuk do t provojn
asnj invadim ushtarak n Kub.
Dikur me zhvillimin teknologjik dhe zbulimet e reja shkencore, gara pr m t fuqishmin
me involvim t drejtprdrejt apo jo t drejtprdrejt t dy superfuqive, do t shtrihet n
vise t ndryshme t planetit, por edhe jasht tij, i rndsishm u b edhe pushtimi i
hapsirs ajrore kozmike. Gara n kt drejtim q nisi n vitin 1957, megjithat doli t jet
e dobishme pr njerzimin ngase e prshpejtonte angazhimin e dy superfuqive botrore
rreth zbulimeve kozmike. Prderisa sovjetikt mund t mburreshin me faktin q realizuan
fluturim e par me fluturaken kozmike Sputnjik 2 me 3 Nntor 1957, brenda s cils ishte
nj krijes e gjall qeni Lajka, por pa ekuipazh njerzor, megjithat me lansimin e
misionit Apollo 11, ekuipazhi i astronautve amerikan i prbr nga tre antar edhe
fizikisht zbarkoi i pari n planetin hn me 21 Qershor 1969.
16
Ndrhyrjet npr bot
Gjat gjith lufts s ftoht, n raport me shtetet tjera, politika e jashtme amerikane dhe
ajo sovjetike kishin pr objekt komunizmin. Prderisa, Washingtoni bnte prpjekje t
ndalte zgjerimin e tij, Moska prpiqet q s paku ti ofronte logjistikn e duhur shtrirjes s
tij. Me qllim t prmbysjes s regjimeve, qeveria amerikane haptazi ka intervenuar n
Guatemala, Panama, Nikaragua. Gjithashtu, ndikimit amerikan i mvesht nj mori
veprimesh ku hipotetikisht mendohet se ka ekziston nj rol n prmbysjen e qeverive t
majta, si n rastin e prmbysjes s qeveris s majt kiliane t Presidentit Sallvador
Allende, dhe ardhjes n pushtet t regjimit ushtarak t gjeneralit Pinochet. M tej n
kontinentin afrikan, nj ndr konfliktet m kontraverze, me rolin jo t drejtprdrejt t dy
superfuqive, sht konflikti mbi 25 vjear n Angola. Ndonse SHBA-t dhe BRSS, nuk u
involvuan, dy blloqet u prfaqsuan aty nga Republika Jugafrikane, respektivisht Kuba.
Mirpo, involvimi ushtarak amerikan n Vietnam dhe ai sovjetik n Afganistan, nuk ka
dyshim paraqesin nj nga ngjarjet m t palavdishme dhe m t diskutueshme mbi
lndushmrin e superfuqive. Jan praktikisht t vetmet lufta q u humbn nga ana e
superfuqive, ndonse retorika politike ende i kamuflon nn petkun e trheqjeve taktike.
Sa i prket Vietnamit, opinioni amerikan asnjher nuk ka pasur nj z unik nj lidhje me
intervenimin, kurse motivimin e lart n rradht e Vitnamezo-veriorve dhe Vietkongut, si
dhe prkrahjen q patn nga shumica e popullit Vietnamez, vlersues t ngjarjeve ia
atribuojn aspirats t popullit vietnamez pr bashkim kombtar dhe ku komunizmi ishte
vetm nj mjet i realizimit t ktij synimi.
Por gjithashtu n planin politik t brendshm n SHBA, lufta e Vietnamit shnoi mandatet
presidenciale t Kenedyt (vritet n atentat), Xhonsonit (fillimisht ishte zv.president) dhe
Niksonit. Prderisa dy presidentt e par nuk nguronin q t drgonin trupat amerikane
pr t luftuar agresionin komunist mbi Vietnamin Jugor, ishte pikrisht Presidenti Nikson,
i cili edhe platformn e tij fituese elektorale e bazoi mbi premtimin se do t trhiqte trupat
nga Vietnami, pavarsisht gjendjes n terren.
17
N vitin 1973, trupat amerikane lshojn Vietnamin, duke e ln t vetmuar aleatin e tyre
Vietnamin Jugor, i cili kapitullon dy vite m von. Vietnami padyshim prbn involvimin
ushtarak m t pakoordinuar dhe ka ngjallur jo vetm debate por edhe trazira n SHBA,
por Vietnami sht gjithashtu edhe nj tregues i qart se SHBA-t se pas vrasjes s
Presidentit Kenedy, dhe sidomos gjat viteve t 70-ta, nuk kishin nj qasje t
qndrueshme n politikn e jashtme, kurse m von do t pasoj edhe afera Watergate e
cila do t detyroj Presidentin Nikson t jap dorheqje nga posti i tij, q sht rast unik n
historin e deritanishme t Presidentev t SHBA-ve.
N planin gjeostrategjik, trheqja nga Vietnami dhe fitorja komuniste gati plotsisht
shprbeu prezencn amerikane n at pjes t globit. N Kamboxhn fqinje, pushtetin do
ta marrin ekstremistt e Kmerve t kuq. Trheqja amerikane ishte komplete, ajo nuk
prfshinte vetm ushtrin, por edhe ambasadat dhe misionet ekonomike e madje edhe ato
pr ndihma humanitare.10
Ngjashm me vitet e fundit t angazhimit amerikan n Vietnam, angazhim rus n
Afganistan ishte gjithashtu n kohezion jo t plot brenda sovjetik n relacionin politik e
jashtme ushtri. Afganistani edhe n t kaluarn ishte shfaqur si vend me rndsi
strategjike pr fuqit botrore. Prfshir edhe vendet prreth, ai paraqiste rrugn e
deprtimit t mtutjeshm pr n nn-kontinentin indian dhe ishte aren e t
ashtuquajturs Gar e madhe".11 Me ardhjen n pushtet t komunistve, t cilt
ballafaqoheshin me grupe t ndryshme kryengritse, komunistt i bjn ftes t hapur
Bashkimit Sovjetik q t intervenoj ushtarakisht.
Leonid Brezhnjev, lideri i athershm sovjetik, fillimisht nuk ka pranuar q sovjett t
hyjn n luft t hapur, por i ballafaquar me mundsin e mposhtjes s komunistve atje,
politika sovjetike ndryshon mendjen. N dhjetor t vitit 1979, trupat sovjetike tani m
ishin aktive n fushbeteja dhe kishin vn nn kontroll t gjitha qytetet strategjike dhe
10 TOPPING, Seymour. On the Front Lines of the Cold War. Louisiana State University Press, 2010. (fq.381)
11 FROMKIN, David. A Peace to end All Peace. New York: Henry Holt and Company, LLC, 1989. (fq.16)
18
nyjet e komunikacionit. Invazioni sovjetik, mobilizoi n prgjithsi popullsin afgane, e
cila kundrvnien sovjetikve e shihte si luft pr lirim kombtar. Rrjedhimisht me kt
do t humb edhe gati krejtsisht zhduket prkrahja pr regjimin komunist t vendit.
Numri i Muxhahedinve ka qen rreth 200 mij, ata ndihmoheshin financiarisht nga
Arabia Saudite por edhe shrbimet sekrete amerikane. Me an t ksaj ndihme, dhe
furnizimit me raketat anti-ajrore amerikane Stinger, muxhahedint filluan t zvoglojn
eprsin e sovjetikve n ajr dhe ngadal t marrin iniciativn n terren.
Me ardhjen n pushtet t Gorbaqovit, pas pamundsis pr t mposhtur kryengritjen
afgane kundr invazionit sovjetik, si dhe konkretisht me Marrveshjen e Gjenevs t vitit
1988, filloi trheqja e trupave sovjetike, e cila prfundon me 15 shkurt 1989.
Invazioni ushtarak n Afganistan q zgjati pr nj dhjetvjear dhe pamundsia pr t
fituar, nxori n pah limitet e ushtris s goditur nga vitet e rnda ekonomike t vendit. Pas
trheqjes sovjetike, regjimi komunist i Presidentit Naxhibullah, mbijeton deri n vitin
1992, kur Kabuli merret nga fraksionet kryengritse. Njkohsisht, ky ishte fundi i
komunizmit n nj territor strategjik q n perndim ka Iranin, kurse n lindje Pakistanin.
Invazioni n Afganistan ndikoi q vet raportet mes SHBA-ve dhe BRSS-s t keqsohen,
SHBA-t nn Presidentin Jimmy Carter, bojkotuan edhe Lojrat Olimpike t vitit 1980 q u
zhvilluan n Mosk.12 Kurse simpatia amerikane pr kryengritsit, ishte e hapur edhe
pasqyrohej edhe n vet deklaratat e Presidentit Ronald Reagan.
Kina dhe t painkuadruarit
N prgjithsi ndarja sino-sovjetike, konsiderohet si lkundje e madhe e sistemit bipolar
q karakterizonte marrdhniet politike, pr shkak t ngritjes s Kins si fuqi komuniste,
rivale me Bashkimin Sovjetik. Kina kishte shfaqur shenja t tilla menjher pas lufts
koreane, ku ishte ln e vetmuar nga sovjett.
12 HANES, Sharon M, and Richard C HANES. Cold War Biographies. Farmington Hills: Thomson Gale, 2004.(fq.105)
19
Vitet e 60-ta krijuan nj arje t madhe n botn n raportet mes dy shteteve dhe m nuk
mund t konsiderohej se kishin raporte bilaterale. Pr komunistt kinez, mosangazhimi
adekuat sovjetik n Kore, tregonte josinqeritet ideologjik, kurseaventura sovjetike n
lidhje me Kubn, nga ana e Pekingut zyrtar, konsiderohej e panevojshme dhe tejet e
rrezikshme pr njerzimin. M von, n Gusht t vitit 1964 vet lideri i athershm kinez
Mao, do t deklaroj q regjimi sovjetik ishte imperialist dhe se kishte aneksuar pjes t
Rumanis, Polonis dhe Gjermanis lindore duke dbuar popullsit lokale. Mao i referohej
ndryshimit t kufijve pas lufts s dyt botrore.13 Kursi i ashpr kinez ndaj politiks
sovjetike, do t imponoj nj diplomaci m t relaksuar me SHBA-t, m von do t pasoj
edhe vizita e Presidentit Nikson me 1972, m pas edhe vendosja e marrdhnieve
diplomatike.
Kina kishte dhn shum m hert shenja kundrejt rreshtimit bipolar t shteteve, edhe
pse pr shkak t komunizmit qeveria ishte ideologjikisht e afrt me qeverin sovjetike. Me
1955 Kina ishte nj nga organizatort kryesor t Konferencs Regjionale t krerve t
shteteve dhe qeverive t 29 vendeve aziatike dhe afrikane, q u mbajt n Bandung,
Indonezi. Konferenca po mblidhte shumicn e shteteve t posa liruara nga procesi i gjat i
kolonizimit. Kryeministri i athershm kinez Xhou Enlaj, s bashku me liderin Indian
Nehrun dhe at Indonezian Suharto, ishin projektuesit kryesor t ksaj konference.
Konferenca dnoi ashpr t gjitha format e kolonizimit, prfshir edhe politikn sovjetike
n Evropn lindore dhe Azin qendrore.
N prgjithsi, Konferenca Regjionale e Bandungut, mund t konsiderohet si nj organizim
q do ti paraprij nj organizmi shum m t madh dhe m prfshirs, Ligs s shteteve t
painkuadruara.
Liga e shteteve t painkuadruara mbajti konferencn (takimin) e saj t par n Beograd
(ather kryeqytet i RSFJ-s) n shtator t vitit 1961. Ku prveq shteteve aziatike dhe
afrikane, t painkuadruarit evropian mtohej ti prfaqsonte RSFJ dhe Qipro, kurse nga
13 LAQUEUR, Walter. Europe in Our Time - A History 1945-1992. New York: Penguin Books, 1992. (fq.333,334)
20
Amerika Latine n cilsin e vzhguesit ishin Brazili, Bolivia dhe Ekuadori. Pr dallim nga
blloqet e superfuqive, Liga e t painkuadruarve nuk aspironte asnj aleanc ideologjike
dhe ushtarake. Si e till, ajo nuk u pengua nga Washingtoni dhe Moska. Pr shkak t
numrit t shteteve q kan aderuar n t, Lvizja e t painkuadruarve ka luajtur nj rol
t rndsishm n OKB n nj proces mjaft t ndjeshm t prfundimit t dekolonizimit t
bots.
Duhet cekur gjithashtu q vet Liga nuk pretendonte skajshmrit t kontrolloj apo
dirigjoj qeverit e vendeve antare. Konferencat mbaheshin n distanca kronologjike t
mdha, shembull pas konferencs s Beogradit me 1961, konferenca e dyt do t mbahet
n Kajro me 1964, kurse ajo e treta n Lusaka me 1970.
Shprbrja e rendit bipolar do t humb edhe rndsin q kishte Liga e shteteve t
painkuadruara. Ka mendime se Liga kishte prmbushur misionin e saj qysh me
dekolonizimin e bots, kurse dominojn edhe mendimet se ajo tani sht nj organizm i
diskredituar nga pamundsia q t veproj pr shkak t humbjes s hapsirs pr
manovrim politik por edhe pr shkak t veprimeve kontroverse anti-amerikane si njohja e
statusit t vzhguesit t Ligs pr Lvizjen nacionaliste majtiste Hostosiane, e cila
politikisht lufton pr ndarjen e Porto-Rikos nga SHBA-t.
Sot Liga ka 120 antar t rregullt, ndrkaq 17 shtete kan statusin e vzhguesit (prfshir
edhe Kinn). I vetmi shtet antar nga Evropa sht Bjellorusia.
N raport me njohjen ndrkombtare t Republiks s Kosovs, Serbia vazhdon t prdor
ndikim e dikurshm t RSFJ-s dhe t dezorientoj pikpamjet e shum shteteve antare.
Ndonse asnj shtet q ka dal nga procesi i shprbrjes s RSFJ-s nuk ka br as krkes
formale pr antarsim, vet Serbia vazhdon t mbaj lidhje t fuqishme diplomatike q
pasqyrohet edhe me pritjen e organizuar n Beograd me 2009, ku ishin t pranishm
ambasador t shteteve antare.14
14
SIMIC, Predrag. Izazov treceg sveta. Beograd: Feljton Vecernje Novosti, 2011
21
Shprbrja e Bashkimit Sovjetik dhe fundi i sistemit bipolar
Stagnimi ekonomik dshtimi i reformave
Komunizmi duke mos pranuar pranin e rrymave tjera politike, krijoi nga vetvetja nj
diktatur politike e cila mund t mbijetonte si e till vetm duke shtypur deri n fund do
dshir dhe lvizje pr reformim politik. Duke prdorur kursin e fort dhe jo tolerant, ku
ndryshonin preferencat varsisht nga lideri (shembull dallimi Stalin Krushqov), pushteti
njpartiak mund t prqendrohej n orientimet e tij si dhe t dizajnonte nj politik t
brendshme dhe t jashtme pa frikn e ndonj kundrshtimi. Komunizmi si pushtet absolut
n Bashkimin Sovjetik, njkohsisht pamundsonte fardo dezintegrimi t shtetit
federativ, ngase do prfaqsues i popullit n cilindo nivel vertikal t pushtetit, zgjidhej n
mnyr t filtruar nga Partia Komuniste.
Ngecja e prgjithshme ekonomike, politike, sociale dhe vet reflektimi i mtutjeshm n
politikn e jashtme sovjetike, nga teoricien t marrdhnieve ndrkombtare do t
prshkruhet si nj Osmanizim, term me t cilin n rastin e BRSS-s prpiqet t tregohet
niveli i paplanifikuar dhe emancipimi i ngecur si i prbrsve t federats dhe vet
qendrs s Imperis, ashtu edhe vet shoqris prbrenda.15
N vitin 1985 gjrat do t ndryshojn drastikisht dhe sidomos prshpejtohet evoluimi i
rrethanave. Pas propozimit t br nga Andrei Gromyko, i cili pr nj erek shekulli ishte
shef i diplomacis sovjetike, n pushtet vjen Mihail Gorbaqov, pasi q merr detyrn e
Sekretarit t Partis Komuniste t BRSS-s, si posti m i lart n shtetin ku partia ishte
vet shteti.16
Menjher pas ardhjes s tij n pushtet, lideri sovjetik morri masa pr m shum
transparenc dhe hapje t pushtetit n raport me qytetart, ai inkurajoi lirin e mediave,
15 LEBOW, Richard Ned, and Thomas RISSE-KAPPEN. International Relations Theory and the End of the Cold War. New York: Columbia University Press, 1996. (fq.108)
16 HANES, Sharon M, and Richard C HANES. Cold War Biographies. Farmington Hills: Thomson Gale, 2004. (fq.166)
22
por edhe n prgjithsi lirin e shprehjes t mendimit tek qytetart. Qllimi i Gorbaqovit
nxitej nga dshira pr t ngjallur debate publike mbi idet pr ringjalljen e ekonomis
sovjetike t goditur rnd nga kriza e mosreformimit t aspekteve politike n shtet. Kursi
politik i Gorbaqovit u b i njohur me emrin Glasnost. Kursi i ri shtetror, bri qe
qytetart sovjetik t kuptojn realitetin e vrtet q i rrethonte, pasi q mundsoi q
qytetart t informohen mbi situatn politike-ekonomike pa informacione t deformuara
apo t cunguara, q deri ather ishte praktik e zakonshme e pushtetit me qllim t
fshehjes s fakteve mbi dshtimin e sistemit.
M tej n vitin 1987, u lansua edhe programi konkret pr reformn politike dhe
ekonomike t BRSS-s, i njohur si Perestrojka q n gjuhn ruse ka kuptimin e
rindrtimit. Perestrojka mundsoi funksionimin e tregut t lir ndonse t limituar dhe
larg atij t Evrops perndimore. Gjithashtu n aspektin politik, programi i ri shtetror
filloi t lejonte edhe forma t konkurrimit zgjedhor (elektoral), dhe ajo q do t jet shum
prcaktuese n drejtim t shprbrjes s mvonshme t Bashkimit Sovjetik, Perestrojka
lejoi m shum decentralizim t pushteteve n nivel t republikave sovjetike, duke larguar
monopolin e Mosks n vendimmarrje, deri ather t pakontestueshm.
Mirpo duke mos pasur mundsi pr t realizuar ndryshimin e vet mnyrs s
funksionimit t sistemit shtetror, Perestrojka e shtrir jo deri n masn q krkonte
Gorbaqov, krijoi nj situat paradoksale t bashkjetess s lirive t lejuara pr
qytetart dhe pushtetit absolut njpartiak t partis komuniste. Segmente t kursit t
reformave u sabotuan nga mijra individ, postet e t cilve rrezikoheshin. Kurse vuln e
shkatrrimit t ekonomis s dobsuar sovjetike, do ta stampojn ndryshimi i mimit t
vajit n bot, tragjedia e ernobilit me 1986 dhe trmeti shkatrrimtar i vitit 1988 n
Armeni.17
Turbullira e krijuar nga ndryshimet politike dhe ekonomike, duke lkundur pushtetin e
Partis Komuniste Sovjetike, ngadal do t krijoj rrethana inkurajuese pr shpallje t
17 CALVOCORESSI, Peter. World Politics Since 1945. ed.9. Essex: Pearson Education Limited, 2009. (fq.66)
23
pavarsive kombtare t subjekteve federative nga ana e parlamenteve t tyre. Ishte kjo
nj koh e nj situate kaotike financiare pr qytetart. Paga minimale ishte n vler prej
70 rubla, paga mesatare rreth 200 rubla, kurse mimi i nj buke n Mosk ishte 3,60
rubla.18
Prbrja heterogjene e shtetit si pik e lndueshme dhe shprbrja
Bashkimi Sovjetik, gjithsesi etnikisht dhe politikisht i dominuar nga rust etnik, pr nga
prbrja ishte nj shtet heterogjen, ku republikat sllave Rusia Federative, Ukraina dhe
Bjellorusia, po prbnin thelbin e shtetit, por megjithat vetm nj pjes t tij. Sikurse ka
vrejtur politologu kroat Branko Horvat, n letr, kushtetuta e shtetit dhe kushtetutat e
republikave, kur bhej fjal pr vetvendosje shkonin aq larg sa q garantonin edhe t
drejtn pr shkputje nga shteti. Por n realitet, praktika sovjetike tregon t vrtet
krejtsisht tjetr, kurse e ashtuquajtura Doktrin e Brezhnjevit nuk u njihte sovranitetin
as shteteve t pavarura t taborit socialist n Evropn lindore. Dallime t tilla n letr
dhe n praktik gjenim edhe n Kushtetutn e ish-RSFJ-s.19
Politika e kombsive, ishte q nga fillimi pjes prbrse e masave t komunizmit
sovjetik, ajo trajtohej varsisht nga rrethanat. Sipas njohsit amerikan t marrdhnieve
ndrkombtare, Zbigniew Brzezinski, Rusia nn petkun e Bashkimit Sovjetik, nuk ishte
vrtet nj shtet, por m shum ishte nj Perandori e cila po udhhiqej nga Moska, dhe q
barte pas vets nj ekspansion territorial t vazhdueshm katr shekullor.20
N nj siprfaqe kaq t madhe si BRSS, duket se kolonizimi dhe programimi i strukturs
etnike, ishte nj mjet pr t stabilizuar dhe pr ta br m t leht sundimin nga Moska.
Shembull sht krijimi i t ashtuquajturit Regjion Autonom Hebre n lindjen e largt, i cili
mund vrtet t merret si themelimi i atdheut t par hebre n kohra moderne, por n
18 Milosevic, Djordje. Dve Decenije bez Sovjetskog Saveza. NSPM, Janar 16, 2011.
19 HORVAT, Branko. Kosovsko pitanje. Zagreb: Globus, 1988. (f1.107)
20 BRZEZINSKI, Zbigniew. America and the World. New York: Basic Books, 2008. (fq.160)
24
realitet, kishte shrbyer si arsye pr t deprtuar atje hebrenjt nga pjesa tjera t vendit sa
her pr kt kishte nevoj aparati shtetror.
Paradoksalisht me rusifikimin, individ t caktuar me origjin jo-sllave, dinin t arrinin
majat e pushtetit, madje edhe vet majn. Stalini, nj gjeorgjian etnik, me pikpamjet e tij
personale mbi sundimin dhe agresivitetin e spikatur shpirtror, jo vetm q do t devijon
krejtsisht nga paraardhsi i tij politik Lenini, por me metodat e tij brutale ka shkuar aq
larg sa edhe nuk ka nguruar q komunitete t tra, prfshir een21, ingush, tatar t
Krimes, e madje edhe vet rust dhe t gjith individ e shtresa popullsie q edhe pr
arsyet ndr m banalet konsideroheshin armiq t shtetit, ti internoj dhe madje edhe ti
asgjsoj fizikisht n mas n kampe prqendrimi. Vlersohet se gjat pushtetit t Stalinit,
rreth 2 milion njerz gjetn vdekjen npr kampe kryesisht t Siberis si pasoj e ktyre
masave represive.
Gjat gjith gjysmshekullit pas lufts s dyt botrore, ndonse asnjher nuk ishte
proklamuar haptazi, kishte vazhduar rusifikimi i rajoneve t tra, duke kolonizuar pjes
dikur t pabanuara nga rust. Brenda vet Rusis, gati n t gjitha zonat autonome, rust
etnik dhe sllavt e tjer kishin kaluar n eprsi numerike karshi popullsive autoktone, me
prjashtim t Tatarstanit dhe Kaukazit verior, kurse n Republikat tjera sovjetike, tani
ishte zvogluar eprsia e t tjerve e madje edhe ishte shuar. Qysh n vitin 1959, n
Kazakistan, autoktont po prbnin vetm 30% t popullsis kundrejt shumics t
kolonve prej 52 % (rus, ukrainas, bjellorus).
N prgjithsi, kolonizimi ishte gjetur si rrug pr t shuar aspiratat potencialisht t
mundshme pr pavarsi kombtare, ky projekt dshtoi vetm fal mangsive pr ta
prkrahur at edhe ekonomikisht, gj qe nxiste kolont sllav t largoheshin
(riktheheshin) n qendra tjera ku perspektiva ekonomike ofronte m shum mundsi, por
n disa mjedise llogarit e politiks kolonizuese u rrzuan edhe pr shkak t shkalls s
lart t shtimit natyral te popullsit autoktone gjetiu n Kaukaz, Azi qendrore dhe lindjen
21 LIEVEN, Anatol. Chechnya Tombstone of Russian Power. London: Yale University Press, 1998. (fq.24)
25
e largt. Nj tendenc e till tanim ka ndryshuar balancn etnike n Republikn Sakha
(Jakutia), nj republik e Federats ruse, e pasur me resurse natyrore strategjike,
prfshir gazin. Jakutt tani prbjn shumicn dhe zgjedhin nj pjestar t komunitetit
t tyre pr president t republiks, kurse n vitin 1989 sipas t dhnave zyrtare
statistikore ruse, ata prbnin vetm 33,4% t popullsis s republiks.
Epoka e gulagve mund t jet nj realitet i kaluar por i memoruar prgjithmon tek
popuj t ndryshm brenda shtetit sovjetik. Nikita Hrushqov i cili merr pushtetin pas
Stalinit, u mundua t prmirsoj padrejtsit dhe q t bmat e Stalinit edhe ti denoncoj
publikisht, por n esenc kur nuk do t arrin t shuaj urrejtjen q komunitetet e shtypura
kishin karshi sistemit shtetror.
Me reformat politike dhe ekonomike (Glasnost dhe Perestrojka), u liruan disidentt politik
dhe u inkurajuan rilindjet kombtare n republika. Duke filluar nga viti 1990, t
friksuara edhe m shum nga nj prpjekje pr grushtet dhe rrzim t Gorbaqovit, n
shumicn e republikave sovjetike u miratuan ligje q kufizuan dhe zbehn ndikimin e
autoriteteve federative.
N momentin e par q imperia sovjetike filloi t dridhej, dhe sidomos pas dshtimit t
Perestrojks, republikat sovjetike nj nga nj filluan t shpallin pavarsin shtetrore
dhe t rindrtojn shtetet nacionale, ksaj valleje i prin shtetet baltike Lituania, Letonia
(Latvia) dhe Estonia. Me 8 Dhjetor, n Bjellovesh t Bjellorusis, n nj rezidenc t
dikurshme t Hrushqovit, takohen presidentt e Rusis, Ukrains dhe Bjellorusis ku
marrin vendimin q t shprbhet Bashkimi Sovjetik dhe ai t zvendsohet me nj lidhje
konfederale t quajtur Bashkimi i Shteteve t pavarura. Vet Gorbaqov do t jap
dorheqje me 25 Dhjetor 1991, q merret edhe si dat e shprbrjes s BRSS-s. Nga gjiri i
shtetit t dikurshm, sot n bot ekzistojn 16 shtete antare t OKB-s.
N Evropn lindore deri tani ishin prmbysur t gjitha regjimet moniste, me an t vots
apo edhe dhunshm (Rumani), vet Pakti i Varshavs, zyrtarisht ishte deklaruar i
26
shprbr me 25 Shkurt 1991 pas 36 viteve t ekzistimit t tij, q edhe formalisht shnon
fundin e sistemit bipolar.
Pakti ushtarak komunist, u shprb. Kurse pas nj procesi gradual q filloi me 12 Mars
1999 dhe prfundoi me 1 Prill 2009 (me antarsimin e Republiks s Shqipris), me
prjashtim t Federats Ruse si trashgimtare e pranuar e Bashkimit Sovjetik, t gjitha
shtetet ish-antare t Paktit t Varshavs, jan antare t NATO-s.
SHBA-t si superfuqi e vetme botrore
Debati nse SHBA-t jan nj perandori apo jo, nuk sht i ri. N marrdhniet
ndrkombtare politike, kjo pyetje shtrohet q nga viti 1904, kur n luftn detare
amerikano-spanjolle, SHBA-t morn n posedim vende si Kubn, Porto-Rikon dhe ishujt
Filipine. Por si vren Daniel Lak edhe ti trajtojm SHBA-t t tilla si nj perandori, nj gj
mund leht t konstatohet, se duke qen e qeverisur nga demokracia, sht superfuqi
liberale, e para superfuqi e till q bota ka njohur deri m tani.22
elsi i zhvillimit t prgjithshm, si tregojn edhe shembujt nga e kaluara qndron n
zhvillimin e drejt ekonomik. N mesin e shekullit t 19-t, Britania e Madhe ishte
praktikisht e vetmja fuqi botrore, deri diku e ndjekur nga Franca e cila kt pozicion e
kishte pasur m par. Britanikt kishin nj prodhim bruto q arrinte 30% t nivelit t
prgjithshm botror, kurse konsumimi i energjis n Britani ishte pesfish m i madh se
n Shtetet e Bashkuara. Kjo do t ndryshoj pas vitit 1870, kur zhvillimi i hovshm
ekonomik n SHBA do ta bj at t barabart ekonomikisht me Perandorin Britanike. 23
Rrjedhimisht me kt, politika e jashtme amerikane fillon gradualisht t marr rolin e saj
dhe t jet akter i fuqishm vendimtar sidomos pas prfundimit t lufts s par
botrore. Kjo ndodhi gjat dy mandateve presidenciale (1913 1921) t Presidentit t 28-
t t SHBA-ve, Woodrow Wilson. Por, politika e jashtme amerikane, do t filloj angazhimin
22 LAK, Daniel. India Express - The Future of A New Superpower. Ontario: Viking Kanada, 2008.(fq.265)
23 ZAKARIA, Fareed. The Post American World. London: Norton, 2008.(fq.174)
27
e saj t plot n marrdhniet ndrkombtare politike, vetm pas inkuadrimit t SHBA-ve
n luftn e dyt botrore.
Gjat gjith periudhs s lufts s ftoht, SHBA-t ishin t angazhuara n mbrojtjen e
Evrops perndimore nga rreziku sovjetik, dhe prpiqeshin t parandalonin shtrirjen e
komunizmit n bot, diku me sukses e diku jo. N shum pik neuralgjike apo strategjike
t globit, aplikimi i politiks s jashtme u shoqrua edhe me masa konkrete ushtarake, si
n Kore apo Vietnam. N kohn e Presidentit Reagan, SHBA-t ishin aktive n prkrahjen e
dhn kryengritsve anti-sovjetik n Angol, Afganistan dhe Nikaragua.24 Pas prfundimit
t bipolaritetit (SHBA BRSS), n prgjithsi involvimin e SHBA-ve n bot mund ta
ndajm n dy periudha, ku kufiri ndrmjet tyre sht 11 shtatori dhe implikimet q ka sjell
veanrisht n raport me botn arabo-myslimane.
SHBA-t pas lufts s ftoht
SHBA-t jan inkurajuesi kryesor i ringjalljes se demokracive n Evropn lindore. Gati e
vetmja tem debati e politiks s jashtme amerikane gjat fushats presidenciale t vitit
1992 kur Bil Klinton erdhi n krye t SHBA-ve, ishte zgjerimi i demokratizimit.25
Prfundimi i lufts s ftoht, dhe konfliktet e reja t viteve t 90-ta, kushtzuan involvimin
e diplomacis dhe ushtris amerikane veanrisht n luftn pr Kuvajtin, pastaj n Bosnje,
ku pa SHBA-t dhe diplomatin Richard Hollbrook, vshtir se palt do t uleshin n
tavolin n Konferencn e Dejtonit (fundi i vitit 1995), si dhe veanrisht involvimin n
luftn pr lirin e Kosovs (1999), dhe vendosjen fizike t trupave amerikane n vend.
Sot, SHBA-t jan padyshim superfuqia e vetme botrore. Sipas njohsit t mir t
gjeopolitiks botrore gjat lufts s ftoht, burrshtetasit sovjetik Andrei Gromyko,
epitetin superfuqis e ka shteti, zri i t cilit vendos pr do gj n do qosh t bots dhe
24 HANES, Sharon M, and Richard C HANES. Cold War Biographies. Farmington Hills: Thomson Gale, 2004. (fq.397)
25 HUNTINGTON, P Samuel. Prplasja e qytetrimeve dhe ribrja e rendit botror. Logos-A: Shkup, 2004. (fq.310)
28
pa aprovimin e t cilit asgj vrtet substanciale nuk mund t arrihet n asnj qosh t
bots. Bazuar n zhvillimet e sotme n bot, i vetmi shtet i till jan SHBA-t.
Ekonomia amerikane sot arrin deri n 15 trilion dollar, qe sht rreth 25% e bruto
prodhimit t trsishm n nivel botror, apo gati pr tre her m shum se vet bruto
prodhimi amerikan n fund t viteve t 80-ta, koh kurr qysh ather ishte dyfish m i
madh se ai i Bashkimit Sovjetik, ndonse vendet pak a shum kishin numr t njjt t
banorve.
Mbshtetur n prkrahjen e madhe t ekonomis gjigante amerikane, pr vet ushtrin
amerikane ndahen rreth 711 bilion dollar n baza vjetore, apo rreth 43% t buxhetit t
prgjithshm botror q ndahet pr ushtrit dhe sistemet tjera t siguris. Konsideruar
kto shifra n raport me superfuqin e dikurshme botrore e cila arrinte t sfidonte SHBA-
t, Rusin (trashgimtare e BRSS-s), investimi amerikan n ushtri sht pr dhjet her
m i madh se investimet q gjat ktyre viteve bhen n ushtrin ruse nga ana e Mosks
zyrtare.
Numri i trupave aktive ushtarake sht rreth 1,4 milion, pa prfshir trupat rezerv dhe
agjencit tjera t mbrojtjes dhe siguris. Vetm n Evrop jan t vendosura mbi 80 mij
trupa amerikane. Qysh n vitin 2004, SHBA-t kishin mbi 700 baza ushtarake n 130
vende t ndryshme t bots.
N Kosov, pas vitit 1999, trupat amerikane jan vendosur n bazat ushtarake n
Bondsteel, kampin Monteith (i mbyllur n ndrkoh) dhe n bazn kryesore t KFOR-it n
Film City n Prishtin. Kampi ushtarak Bondsteel ka kapacitete pr akomodimin e mbi 7
mij trupave, duke e br q t jet kampi m i madh ushtarak amerikan n Evropn
Juglindore.
SHBA-t pas 11 Shtatorit
Sulmet terroriste t 11 shtatorit 2001, n New York dhe Pentagon, do t fusin politikn e
jashtme amerikane dhe forcat e armatosura n dimensione t reja dhe n forma
krejtsisht tjera t intervenimit, tanim jo vetm ballafaqim me ushtri t armatosura, por
29
edhe me rrjete terroriste, si dhe me metoda t ndryshme t sulmeve n caqe ushtarake,
shtetrore apo edhe krejtsisht caqe civile q imponon terrorizmi. Pas ksaj, trupat
ushtarake amerikane invadojn Afganistanin dhe Irakun, ku do t prmbysen regjimi
taliban, prkatsish ai i Sadam Huseinit.
SHBA-t ndihmojn financiarisht ushtrit e shum vendeve partnere, me theks t veant
vendet e lindjes s afrt dhe t mesme. N kt drejtim, n vitin 2010 nga buxheti
amerikan i shtetit, gjithnj duke folur n bilion dollar, pr Irakun dedikoheshin 6,5;
Afganistanin 5,6; Izraelin 2,7; Egjiptin 1,7; Pakistanin 1,6. Gjithashtu aktivisht ndihmohen
edhe kapacitetet ushtarake dhe t siguris t Jordanis, Autoriteteve Palestineze dhe
Jemenit si nj nga aleatt m t rndsishm amerikan n botn arabe. Jemeni aktivisht n
territorin e tij ballafaqohet me militant t armatosur, t cilt shpesh edhe arrijn t marrin
nn kontroll pjes t vendit.
Vet bota arabe, sht aren e ndryshimeve politike. N aspektin strategjik dhe jo vetm
pr SHBA-t nuk ka shtet arab t parndsishm. T gjitha prej 25 shteteve q pr arsye
gjenetike, gjuhsore apo kulturore njihen si vende arabe kan qasje n ujra (dete apo
oqeane). Pranvera arabe, ndonse nuk mund t shikohet si nj organizim unik, ka
lkundur, apo s paku ka treguar tendenca t lkundjeve t mdha politike n raportet e
brendshme politike t shteteve arabe. Ndryshimet n Egjipt, n shtetin m t populluar
arab, ku jetojn gati 25% t numrit t prgjithshm t arabve n bot, kan treguar
evolucion politik dhe qasjen qytetare e cila m nuk mund t duroj diktatura. Megjithat,
mbetet t shihet pozicionimi i Presidentit t ri Mohamed Morsi. Nj gj sht e qart,
qeverit n Tunizi dhe Egjipt tani i cakton vota e popullit.
Prderisa n Egjipt sikurse edhe n Tunizi, pushteti sht tani n duart e partive islamike,
natyra e konfliktit libian gati me automatizm paracakton orientimin pro-amerikan t
qeveris s re n Tripoli. Sa i prket shteteve n gadishullin arabik, dhe n prgjithsi
shtetet e gjirit, t gjitha qeverit bashkpunojn ngusht politikisht e madje edhe
ushtarakisht me SHBA-t.
30
Pik polarizuese ndrmjet SHBA-ve dhe bots arabe (apo edhe islamike), mbetet shtja e
Shtetit Palestinez dhe sidomos prbrja e tij e ardhshme territoriale. Vazhdimi i ngritjes s
vendbanimeve pr kolon hebre nga ana e Shtetit Izraelit kudo npr Bregun Perndimor
e veanrisht n Jerusalemin Lindor, si dhe bllokada e hekurt (prfshir edhe at
ekonomike) q i bhet Rripit t Gazs, vazhdon t rrit tensionet dhe pengon n mnyr
substanciale raportet e mira.
Drejt mbipolarizimit
Organizatat supranacionale
Jan shum t rralla shtetet t cilat nuk i prkasin me antarsimin e tyre ndonjrs nga
organizatat e shumta supranacionale apo nnsistemet e ngjashme. Kto nisma n disa
raste mund t jen edhe formale si mund t jet sot Lvizja e t painkuadruarve, ndikimi
i t cils sht zbehur, por n rastin e BE-s apo NATO-s, vrehet qart ndikimi
mbishtetror dhe ndrshtetror prmes bartjes s segmenteve t sovranitetit shtetror
apo edhe prgjegjsive si ato n domenin e mbrojtjes dhe siguris. Shpeshher organizatat
supranacionale munden edhe t bashkveprojn njra me tjetrn, apo edhe t
ngatrrojn autoritetet, prandaj mund t themi se organizatat e tilla supranacionale jan
n faz e stabilizimit-konsolidimit.
Shtetet evropiane (shumica) jan pjes e BE-s, NATO-s, Kshillit t Evrops, OSBE-s,
antarsimi n t cilat nuk kushtzohet nga njri-tjetri por edhe bazat kontraktuale mund
t jen asimetrike. Madje ajo q sot tradicionalisht njihet si bot perndimore ka tejkaluar
edhe kufijt e saj gjeografik dhe n aranzhimet e sotme ndrkombtare prfshin nga
shum kndvshtrime edhe shtete si Japonia, Korea Jugore apo Australia. Veti t
prbashkta t ktyre shteteve jan vlerat t cilat synohen, qeverisja demokratike dhe
rregulli ligjor q mundson respektimin e t drejta dhe lirive. N rastin e integrimeve
evropiane, shum prej nismave n fazat e tyre t hershme ishin nisma n kontekste m t
vogla regjionale, shembull Unioni Doganor i Beneluksit ka shrbyer si praktik e mir pr
nj implementim t ngjashm n t gjith BE-n, apo BEE dhe kryesisht iniciativat
31
ekonomike-industriale franko-gjermane pr BE-n. N rastin e BE-s, shtetet evropiane
jan n mnyr jo t drejtprdrejt t pranishme n nisma tjera, si psh. n cilsin e
antarit vzhgues n nismat aziatike si ASEAN-i.
Nj ndr nismat m t fuqishme veanrisht me ndikimin e tyre ekonomik mund t
konsiderohet G8. Shtetet antare t ktij grupi po t llogariteshin si trsi kan rreth
gjysmn e GDP-s botrore. Fillimisht me prbrjen e saj G8 mund t konsiderohej si
mekanizm i bots perndimore, por kjo ka ndryshuar pas antarsimit t Rusis. Shtetet
antare takohen n baza t rregullta (vjetore) pr t diskutuar interesat e tyre, q mund t
afektoj shpesh edhe me qndrime unike n forume tjera, e madje edhe n OKB.
Organizatat suprancionale n formimin e tyre ndikohen nga faktor dhe synime t
ndryshme q mund t jen edhe t nxitura nga identitete t prbashkta si Liga Arabe e
cila prfshin sfern etno-kulturore arabe, apo Frankofonia, ktu prandaj edhe nuk mund
t caktohen kufij fiks t shtrirjes dhe prbrjes ngase kriteret mund t jen relative dhe si
t tilla t jen n shrbim t funksionit t organizats.
N rastin e Unionit Afrikan, nisma q nga fillimi ka pr qllim afirmimin ndrshtetror
brenda nj konteksti t paracaktuar gjeografik, kurse n rastin e Organizats s
Konferencs Islamike, nisma ka synuar afirmimin n baza religjiozo-kulturore, si e till ka
filluar t prshij edhe shtete ku myslimant nuk jan shumic si India apo Federata Ruse,
por prtej prkatsis fetare, shpesh qndrojn edhe motivet politike prfshir edhe
segmente t politiks s brendshme apo mundsit e shtrirjes s bashkpunimit
ekonomik. Pra n rrafshin praktik, ta zm nj shtet i veriut afrikan, mund t jet
njkohsisht antar i Unionit Afrikan, Ligs Arabe, Organizats s Konferencs Islamike,
Lvizjes s painkuadruarve, Politiks Evropiane t Fqinjsis (ENP), pa llogaritur ktu
edhe nisma tjera rajonale t karakterit ekonomik apo pr qllime specifike t rajonit
varsisht nga nevojat e shteteve.
Organizatat supranacionale varsisht nga struktura dhe objektivet, kan ndikuar n
prafrimin e qndrimeve t qeverive n rrafsh ndrkombtar, por paradoksalisht edhe
32
kan prshpejtuar polarizimet n bot, ngase ato ndikojn edhe n shtrirjen e fuqis s
shteteve t caktuara dhe t supremacis regjionale si n rastin e Indis e cila ka rol
dominues n Asoasocionin Aziatiko-Jugor pr Bashkpunim Regjional, respektivisht tek
numri m i madh i shteteve antare (prjashtuar Pakistanin).
BE si akter global dhe Integrimet Evro-Atlantike
Sot shumica e shteteve evropiane jan antar t Bashkimit Evropian, apo edhe t NATO-s.
Po t konsiderohej BE si nj akter unik global, do t ishte fuqia m e madhe botrore sipas
GDP-s. Por duke qen nj Union shtetesh, BE si organizm supranacional dhe shtetet
brenda tij, jan duke interferuar njri-tjetrin shpesh edhe duke shkaktuar paqartsi n
marrdhniet ndrkombtare politike, dhe t gjitha fushat tjera ku kto marrdhnie kan
implikime. Po t shikojm listn botrore t GDP-s, n mesin e top 10 shteteve, jan katr
shtete t BE-s, Gjermania (5), Mbretria e Bashkuar (8), Franca (9) dhe Italia (10). N
ann tjetr prkundr probleme ekonomike globale, Gjermania ka ngritur nivelin e jets
s qytetarve t saj, prmes nj zhvillimi konstant industrial, rrjedhimisht me kt gjat
vitit 2011 mesatarja e t ardhurave vjetore pr kok banori ka qen 38.300 dollar
amerikan. N kt aspekt, Gjermania ka tejkaluar edhe fuqin tradicionale industriale-
teknologjike, Japonin ku pr kok banori fitohen 3.500 dollar m pak.
Ajo q sot n prgjithsi trajtohet si pik e dobt e ktij unioni sht mungesa e nj
politike t jashtme me nj z, ndonse dika e till ekziston n letr. Kjo m s miri
pasqyrohet me rastin e njohs s Republiks s Kosovs si shtet i pavarur, ku aktualisht
pes vende antare nuk e njohin Deklarat e Pavarsis t Prishtins zyrtare. Ky
mosunitet padyshim q edhe prtej problemit t Kosovs, do t reflektoj n
politikbrjen konfuze t BE-s dhe veanrisht n pretendimin e saj pr nj rol n
politikn ndrkombtare.
Me prjashtim t Evrops Juglindore, BE ka marr n gjirin e saj t gjitha shtetet post-
komuniste (jasht ish-BRSS-s) por nj nga debatet kye mbetet prcaktimi i kufijve t
zgjerimit. Kjo ka ngjallur nj ser argumentesh dhe kundrargumentesh sidomos mbi
pranimin ose jo t Turqis si antare e BE-s. Argumenti i hapur q ka dhn vet
33
presidenti francez Sarkozy ishte se Turqia n pjesn e saj m t madhe shtrihet jasht
kontinentit, dhe se me pranimin e saj si antare, ideja mbi nj Evrop t Bashkuar do t
humbte kuptimin e saj, ngase kufijt e saj do t shkonin tepr larg, si dhe do t dilte nga
identiteti i saj26. Por, n shum aspekte, prfshir edhe at t siguris, duhet t rishikohet
nse nj Evrop e organizuar politikisht dhe ekonomikisht si nj faktor, duhet patjetr t
prcjell kufijt e saj gjeografik, shembull sht pranimi i Qipros.
Gjithashtu, Evropa si aleat i SHBA-ve, duhet t rikonsideroj n t ardhmen nj ser
qndrimesh, veanrisht n lidhje me republikat e BRSS-s. Tani m Evropa ka dshmuar
se kur kt e prcakton si t nevojshme gjeopolitika botrore, mund t bj prjashtime
strategjike, si n rastin e Rumanis dhe Bullgaris. N rastin e invazionit rus n Gjeorgji, u
dshmuar se shfaqja e rivaliteteve t vjetra q la bota trashgimi bota bipolare, nuk sht
e pamundur.
N rrafshin e siguris, shumica e shteteve evropiane jan edhe antare t Organizats pr
bashkpunim t Atlantikut verior, e njohur pr nga inicialet e saj n gjuhn angleze, NATO.
NATO sht padyshim organizata m e fuqishme e bashkpunimit ushtarak jo vetm gjat
lufts s ftoht, por n prgjithsi q ka ekzistuar ndonjher. Organizata sikurse q nga
fillimi, ka selin n Bruksel dhe udhhiqet nga Kshilli i NATO-s. Vlen t theksohet se gjat
kohs s President De Gaulle, pr shkak t mosgatishmris pr vnien e trupave dhe
armatimit nn nj komand t prbashkt, Franca u trhoq nga komanda e prbashkt
ushtarake, por mbeti n Kshillin e NATO-s. Nj veprim i till u prmirsua gati katr
dhjetvjear m von nga Presidenti Sarkozy.
Shtetet antar t NATO-s kan zhvilluar disa intervenime ushtarake t prbashkta, si n
rastin e Kores pr t mbrojtur vendin nga invadimi korean-verior dhe kinez (1950-
1952), Vietnamit (1955 1975) apo operacionit pr lirimin e Kuvajtit nga trupat
pushtuese t Sadam Huseinit (1990). Mirpo, intervenimi i par ushtarak nn emrin dhe
26 GARCIA, Luis Bouza. "European Political Elites Discourses on the Accession of Turkey to the EU: Discussing Europe through Turkish Spectacles?" European Perspectives Journal on European Perspectives of the Western Balkans, 2011: 53-73.(fq.59)
34
udhheqjen e NATO-s, ishte lirimi i Kosovs, ndrsa fillimisht NATO me an t aviacionit
ushtarak dhe raketave nga Adriatiku, pr gati tre muaj me radh kishte bombarduar caqe
ushtarake dhe infrastrukturore t Ushtris s Jugosllavis (t dominuar nga Serbia) dhe
forcave policore e paramilitare npr Serbi dhe Kosov.
Sot, NATO ka 28 shtete antare, prfshir edhe Shtetin Shqiptar, i cila u pranua n vitin
2009. Ndrkaq edhe dhjetra shtete t tjera kan forma t bashkpunimit t ndryshm
institucional, si p.sh n programin Partneritet pr paqe edhe pse nuk kan statusin e
shtetit antar. Investimet n ushtri dhe n prgjithsi pr kapacitete mbrojtse, t bra
nga vendet antare t NATO-s, prbjn rreth 70% t investimeve n gjith botn n kt
drejtim.
Sfidat evropiane t zgjerimit dhe kufijt e poleve politike
Sipas Samuel Huntingon, prfundimi i lufts s ftoht solli nj eufori momentale, bota u b
m ndryshe por jo domosdoshmrish m paqsore.27 Lufta e ftoht sikur edhe t gjitha
konfliktet e strzgjatura, len trashgimi ambiente t cilat t tilla mbesin edhe pasi t
prfundoj vet konflikti.
Shembull i vlerave t lna trashgimi nga e kaluara sht Ukraina. Varsisht se kush fiton
shumicn e ulseve n Kiev, perndimi unit apo lindja ortodokses-ruse, merr edhe
orientimin politika e jashtme e shtetit. Qysh n tendencat e para pr shkputje nga sfera
ruse, Ukraina u ballafaqua me tensione etnike-gjuhsore t shkaktuara nga Moska, me
krcnimin se pjesa lindore e vendit do t ndahet nga Ukraina.28
N rastin e Ukrains n prgjithsi, perndimi dshtoi q revolucionit t portokallt ti
ofroj mbshtetjen e merituar, n mnyr q lvizja politike properndimore e prir nga
Jushqenko dhe Timoshqenko t mund t mbijetoj. Qeveria properndimore n vitin 2010
27
HUNTINGTON, P Samuel. Prplasja e qytetrimeve dhe ribrja e rendit botror. Prkthyer nga Xhevat Lloshi. Logos-A: Shkup,
2004. (fq.35)
28 FORBRIG, Joerg, and Robin SHEPHERD. Ukraine after the Orange Revolution. Washington D.C: The German Marshall Fund of the United States, 2005.(fq.11)
35
kishte miratuar edhe nj ligj me t cilin e kishte trhequr antarsin n Organizatn e
traktatit mbi Sigurin kolektive, organizm ky i iniciuar dhe udhhequr nga Moska dhe
haptazi kishte aspiruar antarsimin e vendit n NATO.
Tani, me fitoren e Partis s Rajoneve dhe me presidentin pro-rus Janukoviq n krye,
Ukraina iu rikthye Mosks, kushtimisht me kt, vet kufiri i sfers ruse u rikthye prsri
n kufijt e Evrops kontinentale. Politika e jashtme amerikane dhe ajo e shteteve t BE-
s, mund t ket prjetuar nj goditje t astit, tani pr tani, kurse aduti kryesor i
perndimit, ish kryeministresha Julia Timoshqenko, sht privuar nga liria dhe mbahet e
burgosur pr akuza t natyrs financiare. Simbolikisht, s paku tani, bashk me
Timoshqenkon, sht mbyllur edhe shpresa pr nj Ukrain properndimore jasht
kthetrave t Rusis. Me Ukrainn nn sfern e saj, Rusia ka zgjedhur edhe nj problem t
madh strategjik ushtarak q ka t bj me flotn e saj detare t Detit t zi, e cila sht e
stacionuar dhe ka gjith infrastrukturn e saj n gadishullin e Krimes (Ukrain).
Nj pik tjetr ku prcaktohet nj kufi i mundshm i ndarjes s sferave sht raporti
evropian me Turqin. Me ardhjen n pushtet t Partis pr Drejtsi dhe Zhvillim, dhe
kryeministrit Erdogan, Turqia prve q ka stabilizuar trendt pozitiv t rritjes
ekonomike, njkohsisht ka filluar edhe nj politik t jashtme m aktive. Zhvillimet e
fundit ekonomike dhe demografike kan ndryshuar krejtsisht situatn n kt pjes t
bots. Sot numri i banorve n Turqi i afrohet numrit 80 milion, ku papunsia sht n
vlera t ulta. Pr krahasim, n vitin 1914, e gjith Perandoria Osmane, prfshir edhe
gadishullin arabik, kishte 25 milion banor, prej t cilve vetm 17 mij ishin t punsuar
n Industri. 29
Turqia ka aplikuar pr antarsim n BE qysh me 1987. Tani me BE-n e lidh unioni
doganor, kurse statusi formal si vend kandidat iu njoh n Samitin e Helsinkit me 1999. Me
BE-n kan mbetur shum shtje t diskutueshme, kurse problem shtes paraqet debati
historik mbi t ardhmen e Qipros. Qndrimet kontradiktore t Gjermanis dhe Francs n
29 FROMKIN, David. A Peace to end All Peace. New York: Henry Holt and Company, LLC, 1989. (fq.123)
36
lidhje me nj Turqi Evropiane, nuk parashohin m shum se nj status t partnerit t
privilegjuar. N vet Turqin kjo ka shkaktuar ulje t interesimit pr proceset evropiane jo
vetm n qarqet politike por edhe tek vet qytetart. Prkrahja e publikut turk pr
antarsim n BE, n vitin 2010 kishte zbritur n shifrn 41%.30
Nj Turqi larg integrimeve evropiane, mund ta shtyj at n drejtim t aspiratave pr rritje
t influencs kah lindja e afrt dhe Azia qndrore. Ajo q do t jet interesante pr tu
dshmuar n vitet n vijim, do t jet aftsia e Turqis pr tu prplasur me ndrrn
euro-aziatike ruse. Bazuar n lidhjet e saj etno-kulturore dhe gjuhsore, shtrirja e
influencs turke n drejtim t nj ser shtetesh, duke nisur nga Azerbajxhani e deri n
Kazakistan nuk duket dika e pamundur.
Turqia ka konfirmuar rolin e saj pro-amerikan, edhe me rastin e ndrhyrjeve n Irak, ku
baza ajrore Incirlik, ishte nj nga pikat m t rndsishme t logjistiks amerikane. Duke
qen nj antare e NATO-s dhe aleat tradicional amerikan, Turqia paraqitet sot n
prgjithsi si nj prcaktues stabiliteti politik n lindjen e afrt.
Me qndrimet e kryeministrit Erdogan, karshi bots arabe, dhe veanrisht me qndrimet
pro-Palestins dhe kundrshtimin e tij t famshm n Davos (Zvicr)31, sht thyer n
mas t madhe murri i cili e ndante Turqin nga involvimi n kriza t ndryshme t bots
arabe dhe n mas t madhe sht hapur dera e politiks s saj t jashtme drejt lindjes.
Rusia pas ardhjes s Putinit
T trashguarit e nj kombinimi t fuqis dhe dobsis q la shteti i dikurshm sovjetik,
tani e bjn Rusin e sotme edhe m komplekse se q ishte pas prfundimit t lufts s
ftoht. Si vren njohsi i rrethanave Stephen Kotkin, Rusia ka trashguar t gjitha
30 ECFR. The Spectre of Multipolar Europe. London: ECFR, 2010.(fq.17)
31 BENNHOLD, Katrin. The New York Times. Janar 29, 2009
37
elementet q m par solln tek kolapsi sovjetik, prfshir edhe vet kolapsin, pa harruar
q ka trashguar edhe pozitn e fuqis s dyt nukleare n bot.32
Pas ardhjes n pushtet t Vladimir Putin, tendencat pr t treguar fuqin e dikurshme jan
rritur dhe krahas me t edhe aspiratat pr mbretruar segmente t caktuara t politiks
ndrkombtare. Rusia me agresionin e hapur ushtarak n Gjeorgji, tregoi tendencat e saj
por edhe mati pulsin e gatishmris s bots perndimore pr t intervenuar n sfern e
paracaktuar nga Rusia si sfer e saj e influencs. Brenda vet Rusis sht duke u zhvilluar
dhe po merr formn nj nacionalizm agresiv i cili gati n mnyr t paparashikueshme
mund t shprthej konflikte ndretnike posarisht n subjektet federale ku njkohsisht
por rilindin edhe vetdijet pr identitet t komuniteteve etno-kulturore autoktone.
Rusia ka veq tjerash edhe nj prbrje asimetrike federale, e cila mund t shprthej me
gjith specifikat e saj, sa her q pushteti qendror dobsohet. Zhvillimet n eeni pas
ardhjes n pushtet t Vladimir Putin dhe mposhtja e Independentistve Ikerian pas vitit
1999, i ngjajn nj fitoreje t Piros, ku Moska tregoi se sht n gjendje q n raste t tilla
t v pushtetin e saj vetm pas vrasjeve dhe shkatrrimeve masive me prmasa
gjenocidale, njkohsisht duke e humbur besimin tek jo-rust se Rusia sht atdhe i tyre i
sinqert.
Me shembullin e brutalitetit n eeni, Moska i br me dije zonave tjera autonome se si
do t trajtohen lvizje t ngjashme potenciale q cenojn trsin territoriale t Federats
Ruse dhe n prgjithsi kursin e ri politik. Qeveria e Presidentit Aslan Maskhadov, u largua
nga Grozni dhe praktikisht nga t gjitha zonat e banuara, por vetm pasi ushtria ruse e
ndihmuar nga aviacioni dhe tanket, rrafshonte me tok do objektiv q kishte para saj
duke mos br asnjher dallim mes caqeve ushtarake dhe civile.
Gjithsesi, kjo flet mbi kursin e ri t ashpr t Kremlinit. Vladimir Putin dallohet pr
shumka nga paraardhsi i tij politk Boris Jelcin. Putin dshmoi q pr t nuk ka mim
dhe nuk ka masa t cilat nuk sht n gjendje ti ndrmarr pr t realizuar dhe mbrojtur 32
ECFR. The Spectre of Multipolar Europe. London: ECFR, 2010.(fq.37)
38
qllimet. Dora e fort nga Moska riktheu respektin e detyrueshm dhe frikn tek t gjith
armiqt e brendshm, prfshir ktu opozitn politike gati t paprfillshme, ashtu edhe
tek ithtart e aspiratave etnike pr m shum pavarsi nga qendra. Gjithashtu, politika e
re ruse, zgjodhi q mjet pr ngjalljen e lojalitetit t sforcuar, t prdor edhe nacionalizmin
rus t inkurajuar nga shteti, q n t njjtn koh ka ngjallur edhe dhun me motive racore
npr rrugt e shum qyteteve t Rusis, ku kaukaziant dhe pjestart e popujve siberik
sulmohen nga grupe t dhunshme.
N rrafshin e politiks s jashtme, Federata Ruse ka sponsorizuar krijimin e disa
organizatave multilaterale q prfshijn disa prej ish-republikave sovjetike. N t njjtn
koh ekzistojn por edhe interferojn njra tjetrn: Bashkimi i shteteve t pavarura;
Bashkimi ekonomik euro-aziatik; apo edhe Bashkimi i Rusis dhe Bjellorusis.
N planin e mbrojtjes (ushtarak), sht themeluar Organizata e traktatit mbi Sigurin
kolektive, e formuar me 15 Maj 1992 dhe t cils i jan bashkngjitur Armenia, Ukraina,
Bjellorusia, Kazakistani, Kirgizia, Taxhikistani dhe Uzbekistani. M von u bashkuan edhe
Azerbajxhani dhe Gjeorgjia. Deri tani nga kjo aleanc ushtarake jan trhequr n vitin
1999 Azerbajxhani dhe Gjeorgjia pr shkak t aspirats s saj q t bhet antare e
NATO-s, dhe Uzbekistani n vitin 2012.
N vitin 2010, gjat kohs kur n Ukrain ende kishte pushtetin presidenti
properndimor Jushqenko, Ukraina u trhoq pr shkak t ndryshimit t kursit politik q
synonte antarsimin ne NATO. Administrata ruse, duke qen se ka gjetur gati krejtsisht
t lir terrenin npr gati gjith Azin qendrore ish-sovjetike (prve Uzbekistanit), nuk
ka nguruar q edhe haptazi t interferoj n shtjet e shteteve. Taxhikistani sht
shembulli m eklatant. N kt t fundit prezenca e ushtris ruse me 25 mij trupa t
dislokuara gati krejtsisht ka v nn hije vet ushtrin e vendit.33
N nj takim t OSBE-s, tendenca ruse pr t rikthyer nn sfern e plot t ndikimit nj
ser vendesh t ish Bashkimit Sovjetik, nga sekretarja amerikane e shtetit Hillary Klinton u 33 HUNTINGTON, P Samuel. Prplasja e qytetrimeve dhe ribrja e rendit botror. Logos-A: Shkup, 2004.(fq.458)
39
quajt prpjekje pr risovjetizim t rajonit, duke br t qart kndvshtrimin
mospajtues t Washingtonit zyrtar, n lidhje me agresivitetin n politikn e jashtme ruse.
Pas ksaj prgjigja ruse ishte e nj retorike t ashpr, sekretarja amerikane e shtetit e
fajsua pr mosnjohje t si u tha realitetit post-sovjetik.34
Kur bhet fjal pr konfliktet me karakter ndr-etnik, Moska aktivisht dhe haptazi, madje
edhe me prezencn e saj ushtarake, prkrah separatistt pro-rus n Transdjestri
(Moldavi), Abhazi dhe Oseti Jugore (Gjeorgji). Rusia edhe n praktik po mban t
okupuara territore brenda shteteve t njohura nga OKB.
Me pranin e saj n vendimmarrjet brenda qeverive shtetrore, Moska dikton krejtsisht
politikat e deri tek caktimi i pushtetmbajtsve, kudo n ish republikat sovjetike por
gjithsesi me prjashtime. Megjithat, kto prjashtime jan substanciale, shtetet baltike
tani jan antare t BE-s, kurse n Gjeorgji q nga koha e ish presidentit antikomunist,
dikur disidentit politik, Zviad Khamsakurdia dhe sidomos me ish presidentin
Shalikhasvhilli, u tregua orientimi properndimor i politiks gjeorgjiane, pavarsisht se si
reagoi vet perndimi n kt. Gjeorgjia u ballafaqua edhe ushtarakisht me trupat ruse.
Vet konflikti i vitit 2007 i cili u shkaktua fillimisht pr shkak t Osetis Jugore, duhet t
shrbej si nj leksion pr perndimin dhe si nj scenario i prsritshm por ku nuk duhet
prsritur gabimin q pr Gjeorgjin ka mundur t jet fatal. Perndimi reagoi vetm pasi
trupat ruse u drejtuan drejt kryeqytetit gjeorgjian Tbilisi. Zhvillimi i ngjarjeve me 2007
sht nj msim se si duhet reaguar m ndjeshm dhe m shpejt pr t ruajtur ekzistimin
e qeverive properndimore.
Fuqit Aziatike (Kina, Japonia, India)
N top listn botrore sipas GDP-s, jan 3 shtete aziatike, Kina n vendin e dyt e
pozicionuar menjher pas SHBA-ve, Japonia n vendin e tret dhe India n vendin e
katrt. Secili nga kto vende ka karakteristikat e veta, prfshir edhe elementet t cilat
mund t stagnojn zhvillimin e mtutjeshm. Nisma m shum-prfshirse regjionale n
34 The Voice of Russia. Putins spokesman bashes Hillary Clinton over Re-Sovietisation rhetoric. Moske, Dhjetor 19, 2012.
40
Azi , por tani edhe me prmasa ndrkontinental sht ASEAN i cili fillimisht ka mtuar t
rris nivelin e bashkpunimit me shteteve t Azis Juglindore. Gradualisht me vite ka
ardhur deri tek evoluimi i ASEAN, s pari me ASEAN +3 ku bjn pjes gjithashtu Kina,
Japonia dhe Korea e Veriut. M pas jan kyur India, Australia dhe Zelanda e re, ndrsa rol
t vzhguesit ka edhe Rusia. Gjithashtu edhe nj nism tjetr rajonale ka arritur t trheq
vmendjen e ku sht Asoasocioni Aziatiko-Jugor pr Bashkpunim Regjional (SAARC) ku
bjn pjes India, Pakistani, Bangladeshi, Afganistani, Nepali, Butani, Shri Lanka, dhe
Maldivet. Por ajo sht karakteristike tek SAARC sht grupi i shteteve vzhguese ku
bjn pjes ve tjerash SHBA-t, BE, Kina dhe Japonia.
Duke filluar nga viti 1962 kur Kina dhe India patn konfliktin n lidhje me kufijt n
Himalaje, Kina nuk ka qen e implikuar n ndonj konflikt t madh botror. M hert
qeveria komuniste ishte e implikuar n Luftn e Kores si dhe n sulmin ndaj Tajvanit n
vitin 1958 pr t eliminuar trupat e Chiang Kai-Shekut35. Por ndikimi i saj mund t
ndryshoj fare leht nse merren parasysh lvizjet ekonomike edhe industrializimi, si dhe
evoluimi i prgjithshm i shoqris kineze. N raport me SHBA-t, n prgjithsi q nga
themelimi i marrdhnieve diplomatike mes dy vendeve deri tani ka pasur nj ulje
tensionesh.36
Ndaj fryms s ndryshimeve n Evropn Lindore, nuk qndruan imune as rrethanat e
krijuara n Kin. I trembur nga druajta se autoriteti i tij do t dobsohet nse lejon m
tutje zhvillimin e protestave studentore, lideri komunist kinez Deng Xiapoing urdhron
shuarjen e tyre me dhun.37 Pushteti komunist arriti t shuaj me datn 3 dhe 4 qershor
1989 protestat studentore n sheshin Tienanmen n Pekin vetm pas intervenimit me
tanke, duke vrar mbi 1 mij student pro-demokratik.38 Por me gjith faktorin
35
HARRISON, Paul. How did it happen ? - The Cold War. London & Sydney: Franklin Watts, 2005.(fq.39)
36 HANES, Sharon M, and Richard C HANES. Cold War Biographies. Farmington Hills: Thomson Gale, 2004.(fq.105)
37 VOGEL, Ezra F. Deng Xiaoping and the Transformation of China. Cambridge (Massachusetts) & London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2011. (fq.625)
38 HARRISON, Paul. How did it happen ? - The Cold War. London & Sydney: Franklin Watts, 2005. (fq. 43)
41
Tienanmen, Kina s bashku me Vietnamin dhe Koren Veriore jan t vetmet shtete
aziatike ku ende ka sistem njpartiak.
Kina sot ka numrin m t madh t popullsis n bot, me 1.3 banor, ajo me potencialet
demografike patjetr q imponon rolin e saj m t fuqishm n marrdhniet
ndrkombtare. Pr nga bruto prodhimit vendor, Kina sot sht ekonomia e dyt n bot
pas SHBA-ve. Por duhet cekur se me gjith shifrn impresive prej 7 trilion dollar t GDP-
s nacionale, megjithat kur bhet fjal pr bruto prodhimin vendor pr kok banori, Kina
mbetet larg shum vendeve, me vetm di m shum se 5.413 dollar, bazuar n t dhnat
nga FMN-ja. N planin ushtarak, me afro 2,3 milion trupa aktive, ushtria kineze, sht
ushtria botrore m e madhe pr nga numri i personelit aktiv. Nga buxheti shtetror pr
nevoja t ushtris ndahen mbi 120 bilion dollar, duke ngelur vetm pas SHBA-ve.
Lideri kinez Deng Xiaoping n strategjin e tij t modernizimit socialist, kishte parapar q
dekada e tanishme (2011-2020) t jet m e rndsishmja n drejtim t prmbushjes s
qllimit kinez pr nj Kin 2050 cila do t arrij shkallt e zhvillimit t vendeve m t
prparuara, dhe sipas tij edhe synimin kryesor modernizimin.39 Industrializimi i
hovshm i shoqruar edhe nga urbanizimi i shpejt dhe ngritja e qyteteve t reja
mundsohet nga zhvillimi i prgjithshm ekonomik i cili arrin edhe deri n 12% n vit.
GDP-ja kineze e vitit 2009 sht pr m shum se 18 her m e madhe se ajo e vitit 1978.40
Sipas parashikimeve kineze, n mesin e 500 korporatave m t fuqishme botrore do t
jen s paku 120 korporata kineze, q sht dallim i madh me gjendjen e vitit 2006, kur n
500 top korporatat botrore, kineze ishin vetm 19.41
N planin e politiks s jashtme, ka nj fokus t shtuar kah multilaterizmi si pjesmarrja
n mekanizmat e ASEAN-it. Pas shprbrjes s BRSS- s, Kina ka afirmuar edhe politiken e
39 ANGANG, Hu. China in 2020 - A New type of superpower. Washington D.C.: Brookings Institution Press, 2011. (fq.140)
40 Po aty. (fq.1)
41 Po aty (fq.150)
42
saj n drejtim t Azis Qendrore me an t Traktatit t Shangait pr Bashkpunim.42
Nse prjashtohen raportet e dikurshme me Shqiprin komuniste, Kina pr her t par
po shtrin politikn e saj t jashtme jasht kontinentin aziatik. Sipas Presidentit Kinez Hu
Jintao, forcimi i bashkimit dhe bashkpunimit me Afrikn sht ndr prioritetet kye t
politiks s jashtme kineze.43 N kt drejtim Kina tani ka ndikimi t fuqishm politik,
rrjedhimisht edhe prezenc ekonomike n disa nga shtetet m t mdha afrikane si n
Sudan apo RD.Kongo.
Sa i prket Japonis, pothuajse gjat gjith lufts s ftoht, sa her q flitej pr politikn e
jashtme japoneze, mendohej n aleancn e afrt Japoneze-Amerikane. Mirpo, pas
prfundimit t lufts s ftoht, n sfidn e par t madhe q pasoi, e q ishte pus