Mελέτη γυάλινων αγγείων τεχνικής του πυρήνα από τη Ρόδο

ΠΡΑΚΤΙΚΑ 5ου ΣΥΜΠΟΣΙΟΥΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΜΕΤΡΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

ISBN 978-960-02-2675-1

Copyright © 2012: EKΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ Νικηταρά 2 & Εμ. Μπενάκη - 106 78 Αθήνα Τηλ.: 210.38.22.496 - 210.38.38.020 Fax: 210.38.09.150 site: www.papazisi.gr e-mail: [email protected]

ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ «ΓΡΑΜΜΑ» Φωτοστοιχειοθεσία, Αναπαραγωγές, Φιλμς, Μοντάζ Ζωοδόχου Πηγής 31, 106 81 Αθήνα Τηλ.: 210.38.07.703

Εκτύπωση: Αγ. Παντελεήμονος 15, Αιγάλεω Τηλ.: 210.57.44.374, Fax: 210.34.50.197

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού, καθώς και η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε μέσο χωρίς σχετική

άδεια του Εκδότη

ΠΡΑΚΤΙΚΑ 5ου ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΜΕΤΡΙΚΗΣ

ΕΤΑΙΡΕΙΑΣΑΘΗΝΑ 2008

Επιστημονική Επιμέλεια:

Ν. Ζαχαριάς, Μ. Γεωργακοπούλου, Κ. Πολυκρέτη,Γ. Φακορέλλης, Θ. Βάκουλης

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗΑΘΗΝΑ 2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17

Γεωφυσικές Διασκοπήσεις – Geophysical Prospection

1. GIS, satellite imagery and geomorphological methodologies for the geoarchaeological research of Neolithic Thessaly 19 D. Alexakis, A. Sarris, T. Astaras, L. Albanakis, K. Vouzaxakis, L. Karimali

2. Γεωφυσική εξερεύνηση στην αρχαία Ήλιδα 41 Γρ. Ν. Τσόκας, Α. Σαρρής, Α. Σταμπολίδης, Λ. Κολώνας

3. Searching for “Indo-europeans” in central Asia 57 St. P. Papamarinopoulos, P. G. Stephanopoulos, M. G. Papaioannou, N. Polosmak, O. Volcova

4. Contribution of geophysical explorations in rescue excavations during road and railway construction works 71 A. Sarris, N. G. Papadopoulos, M. F. Papakonstantinou, V. Papathanasiou, X. Pipilou, V. Euaggeloglou

5. Georadar survey in the Venetian and Byzantine fortification walls of Chania 89 N. S. Spanoudakis, A. Vafidis, C. Bourbou, N. Alevras, M.Andrianakis

6. Mapping the buried archaeological remains in the area of the old Turkish School of Rethymno (Crete, Greece) through the application of surface ERT and GPR techniques 101 N. G. Papadopoulos, A. Sarris, C. Giapitsoglou

7. Geophysical investigation in the Hermitage Museum in St. Petersburg 117 M. G. Papaioannou, St. P. Papamarinopoulos, P. Stefanopoulos

8. Integrated geophysical prospecting in North France 127 P. G. Stefanopoulos, St. P. Papamarinopoulos, X. Bafitis, L. Polymenakos, S. Van Der Leew

Απόλυτες Χρονολογήσεις – Absolute Dating

9. Xρονολογήσεις με οπτική φωταύγεια της εισόδου του Σπηλαίου της Θεόπετρας 137 Ν. Ζαχαριάς, Ν. Κυπαρίσση, Ι. Μπασιάκος, Χ. Μιχαήλ

10. Η αξιοπιστία των αποτελεσματων της ραδιοχρονολόγησης των ασβεστοκονιαμάτων. Μία ανασκόπηση 145

Γ. Φακορέλλης

11. Περαιτέρω βελτίωση της μεθόδου χρονολόγησης ενυδάτωσης οψιανού SIMS-SS με μοντελοποίηση της κατανομής Η+ κατά βάθος: κριτήρια καταλληλότητας δειγμάτων 157 Ν. Λάσκαρης, Ι. Λυριτζής

12. Αρχαιομαγνητικές μελέτες στην Ελλάδα: Νέες εξελίξεις και προοπτικές 169 Ε. Αηδόνα, Ε. De Marco, Δ. Κοντοπούλου

13. Thermoluminescence properties of natural and artificially irradiated obsidian 187

D. Gogou, G. Kitis, G. S. Polymeris, D. Afouxenidis, S. Rapti, G. I. Dallas, N. C. Tsirliganis

14. Μελέτη της οπτικά προτρεπόμενης φωταύγειας σε σχιστόλιθο με σκοπό τη χρήση του στην αρχαιομετρία 197 Ε.Χ. Στεφανάκη, Δ. Αφουξενίδης, Γ.Σ. Πολυμέρης, Α. Σανταλής, Ν.Κ Τσιρλιγκάνης, Γ. Κίτης

8 ΠΡΑΚΤΙΚΑ 5ου ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΜΕΤΡΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9

15. Παράκτιες νεοτεκτονικές και ευστατικές μεταβολές στην Δυτική Μεσσηνία από την Κατώτερη Παλαιολιθική περίοδο ως σήμερα, βάσει γεωχρονολογήσεων φωταύγειας 215 Κ. Αθανασσάς, Ι. Φουντούλης, Ν. Ζαχαριάς, Ι. Μπασιάκος, Ζ. Καροτσιέρης

16. Μελέτη του Ανώτερου Πλειστόκαινου της Ελλάδας μέσω της χρονολόγησης με ESR απολιθωμένων κελυφών 231 Ι. Μαργαρίτης, Ι. Ε. Μπασιάκος, Μ. Δερμιτζάκης, Γ. Θεοδώρου

Μελέτες Σπηλαίων – Cave Studies

17. Γεωμορφολογική εξέλιξη και κατοίκηση των σπηλαίων της Δυτικής Μάνης κατά το Ανώτερο Πλειστόκαινο και το Ολόκαινο 237 Α.Ι. Ντάρλας

18. Cyanobacteria associated with ancient sculptures and the abiotic parameters of Cave Nympholeptos, Greece 255 A. Pantazidou, V. Lamprinou, A. Oikonomou

19. Γένεση και εξέλιξη των σπηλαίων στην περιοχή Καταρράκτες Σιδηρόκαστρου, Ν. Σερρών. Γεωαρχαιολογική προσέγγιση 267 Χ. Πέννος, Μ. Βαξεβανόπουλος, Α. Σύρος, Μ. Μυτελέτσης, Σ. Πεχλιβανίδου, Ι. Βλασταρίδης

20. Residence time of vadose water above the Perama Cave 283 K.C. Stamoulis, K.G. Ioannides

Συνδυαστικές Μελέτες – Combined Studies

21. Η ιστορία ενός τοπιίου μέσα από τη μελέτη και ανάλυση κεραμικών και μεταλλουργικών ευρημάτων: Το παράδειγμα της επιφανειακής έρευνας Κυθήρων 289 Ε. Κυριατζή, Μ. Γεωργακοπούλου, C. Broodbank, A. W. Johnston

22. Surveying the Sikyonian Plateau: integrated approach to the study of an ancient cityscape 305

A. Lolos, B. Gourley, A. Sarris, C. Hayward, C. Trainor, E. Kiriatzi, N. Papadopoulos

23. Μια διεπιστημονική προσέγγιση του παλαιοπεριβάλλοντος και των πολιτισμικών-τεχνολογικών καταλοίπων στο Ίστρον, Κόλπου Μιραμπέλο, Α. Κρήτης 327 B. Hayden, Ι. Μπασιάκος, Α. Σαρρής, Ν. Ζαχαριάς, Κ. Παυλόπουλος, Κ. Θεοδωρακοπούλου, Κ. Αθανασσάς, Μ. Τριανταφύλλου, Κ. Κούλη, Ν. Παπαδόπουλος, Π. Σούπιος, Η. Παπαδόπουλος

24. Τεχνολογική μελέτη των πυρομεταλλουργικών προϊόντων της ανασκαφής χώρου αφιερωμένου στη λατρεία του Ηρακλή, πλησίον των Ηλεκτρών Πυλών, (Καδμεία, Θήβα) 345 Ν. Ζαχαριάς, Β. Αραβαντινός, Α. Οικονόμου, Μ. Καπάρου, Κ. Μπέλτσιος, Γ. Μαστροθεόδωρος, Θ. Τσέλιος, Κ. Καλιγά, Δ. Οικονόμου

Χρωστικές – Pigments

25. Μια πολυμεθοδική προσέγγιση για την ανίχνευση της τεχνικής ενός καλλιτέχνη: Ένα εφαρμοσμένο παράδειγμα στη «προσκύνηση των ποιμένων» του Στέφανου Τζανκαρόλα 365 Ε. Κουλουμπή, Α. Π. Μουτσάτσου, Α. Β. Τερλιξή, Μ. Δουλγερίδης G. Lawson

26. Προσεγγίσεις τεχνητών αρχαίων σιδηρούχων χρωστικών 383 Γ. Μαστροθεόδωρος, Κ. Μπέλτσιος, Ν. Ζαχαριάς

27. Identifications of pigments in post-byzantine icons – Cretan School 399 L. Valianou, I. Karapanagiotis, E. Minopoulou, Sister Danilia, Y. Chryssoulakis

28. Χαρακτηρισμός ζωγραφικών μέσων Βυζαντινών εικόνων της Κύπρου με φασματοσκοπία διαχεόμενης ακτινοβολίας ανάκλασης οπτικών ινών 413 Κ. Πολυκρέτη, Κ. Χριστοφίδης



Κεραμικά – Ceramics

29. Fabricating an island-wide tradition. Early and Middle Bronze Age red polished pottery from Cyprus 423 M. Dikomitou, M. Martinon-Torres

30. Προμηθεύοντας το ιερό κορυφής του Βρυσίνα με κεραμική: Ένας αυξημένος αριθμός ομάδων κεραμικών υλών ως δείκτης πολιτισμικής πολυπλοκότητας 443 Γ. Κορδατζάκη

31. Αγγεία τύπου rechaud από το νεολιθικό οικισμό Φτελιάς Μυκόνου: αρχαιομετρική και εθνοαρχαιολογική προσέγγιση 459 Β. Μαστρογιαννοπούλου

32. Modelling thermal stresses in prehistoric cooking ware 477 N. S. Müller, A. Hein, V. Kilikoglou, P. M. Day

33. Characterization of red-slipped pottery from Hellenistic Cassope (NW Greece): a preliminary compositional study 493 C. Papachristodoulou, K. Gravani, A. Oikonomou, K. Ioannides

Γυαλί – Glass

34. Ύαλοι της Ηπειρωτικής και Αιγιακής Ελλάδας των αρχαίων ιστορικών χρόνων 507 Α. Οικονόμου, Κ. Μπέλτσιος, Ν. Ζαχαριάς, Β. Αραβαντινός, Π. Τριανταφυλλίδης

35. Μελέτη γυάλινων αγγείων τεχνικής του πυρήνα από τη Ρόδο 529 Π. Τριανταφυλλίδης, Ι. Καρατάσιος, Ε. Ανδρεοπούλου-Μάγκου

36. Micro-XRF ανάλυση σμάλτων σε χρυσά κοσμήματα κλασικών χρόνων 545 Δ. Ιγνατιάδου, Ι. Ναζλής

37. A study of Byzantine gold glass tesserae 565 P. Loukopoulou, A. Moropoulou


38. Diagnostic study of glass tesserae from the dome of Hagia Sofia 575 A. Moropoulou, E. T. Delegou, N. P. Avdelidis

Λίθινα – Lithics

39. Σχεδιασμός τεχνητού λίθου για την κατασκευή αντίγραφων των μελών της δ. Ζωφόρου και των μετόπων της β. κιονοστοιχίας του Παρθενώνα και της ζωφόρου του Ναού της Αθηνάς Νίκης 587 Ε. Ε. Τουμπακάρη

40. Study of decay and restoration of stone sarcophagi at Anfoushi tombs, Alexandria, Egypt 611 M. K. Khallaf

41. Τα όρια μύθου και πραγματικότητας για θεραπευτικές γαίες της αρχαιότητας 623 E. Photos-Jones, A. J. Hall, Β. Περδικάτσης, Ε. Δήμου, Ε. Χιώτης

42. Εφαρμογή της μεθόδου laser στη συντήρηση λίθινων αντικειμένων από τα αρχαία Καλίνδοια (Καλαμωτό Θεσσαλονίκης) 639 Μ. Λούκμα, Γ. Τσεκμές, Σ. Αθανασιάδου, Κ. Σισμανίδης

43. Degradation and conservation of marble floors in archaeological buildings 645 F. S. Madkour, M. K. Khallaf

44. Αρχαία λατομεία ασβεστολίθου στη λίμνη Περαχώρας Λουτρακίου 661 Ε.Ε. Χιώτης, Π. Τσόμπος και Α. Φωτιάδης

Κονιάματα - Mortars

45. Scientific and analytical study on ankh tefy nekht tomb in Esna-Egypt 681 Shehata A. Abdelrahim & N.A. Abdeltwab


46. Study the effect of oleozone for preserving stucco ornaments in Ol Mas Al Hageb Mosque, Cairo, Egypt 697 H.A.M. Afifi

47. Σχεδιασμός κονιαμάτων αποκατάστασης αρχιτεκτονικών μνημείων 713 Ι. Καρατάσιος, Β. Κυλίκογλου, Π. Θεουλάκης

48. Ο ρόλος των φυσικών ποζολανών στα κονιάματα συντήρησης 727 Ειρ. Αμπατζίογλου, Ι. Καρατάσιος, Β. Coiston D. Watt, Β. Κυλίκογλου

49. Analytical study of ancient (6th -4th century BC) mortars from Aiani, ancient Upper Macedonia, Greece 745 A. Iordanidis, A. Asvesta, J. Garcia-Guinea, G. Karamitrou-Mentessidi

50. Μελέτη Ρωμαϊκού υδραγωγείου στο Άστρος Κυνουρίας 763 Μ. Κούη, Δ. Υφαντής, Ε. Χειλάκου, Α. Στράτης

51. Τεχνολογική μελέτη Ρωμαϊκών κονιαμάτων από την Κεφαλλονιά 783 Μ. Τζιότζιου, Ι. Καρατάσιος, Α. Σωτηρίου, Β. Κυλίκογλου

Μέταλλα – Metals

52. Litharge: waste or useful raw material? An intriguing material revisited 799 G. D. Papadimitriou

53. Μικροδομή και κατάσταση διατήρησης ενός αρχαίου συνδέσμου από τη βόρεια κιονοστοιχία του Παρθενώνα 821 Γ. Δ. Παπαδημητρίου, Π. Ε. Τσακιρίδης, Ε.Ε. Τουμπακάρη, Π. Σκαρβέλης

54. Μελέτη και ανάλυση μεταλλικών νημάτων από βυζαντινά ελληνικά εκκλησιαστικά υφάσματα που χρονολογούνται μεταξύ 14ου και 19ου αιώνα 841 A. Καρατζάνη

55. Τρόπος κατασκευής της Μυκηναϊκής πανοπλίας των Δενδρών 857 Π. Ταρατόρη, Δ. Μοσχονά-Κατσαρού , Α. Καρύδας


56. Investigation of ancient lead slags from “Ari” at Lavrion and related metallurgical recycling activities 867 P. E. Tsakiridis, C. Tsaimou, P. Oustadakis, G. D. Papadimitriou

Ξύλο/Ύφασμα/ Χαρτί – Wood/Textiles/ Paper

57. Documentation and conservation of a wooden painted canopic chest 883 A. Alexopoulou, A. Paterakis, C. Sperantza, A. Kaminari

58. The application of instrumental analytical methods of investigation on textiles excavated in Greece towards the development of an informed conservation strategy 901 C. Margariti, D. D. Eastop, A. Moraitou, P. Wyeth

59. Μελέτη της τεχνολογίας κατασκευής ιστορικών χάρτινων ενδυμάτων από τη συλλογή του πολιτιστικού οργανισμού Atopos 921 Μ. Αντζηλέτου, Δ. Χατζηπαλαμουτζή, Γ. Φακορέλλης

60. Preventive conservation for exhibition, display and storage conditions of Classical string instruments: the case of violins 943 I. P. Kotsifakos, N. Brass, V. Lampropoulos

Μεθοδολογικές και Τεχνολογικές ΚαινοτομίεςMethodological and Technological Innovations

61. 12.000 χρόνια μη-γραμμικής εξέλιξης πολιτισμών. Η φυσική του χάους στην αρχαιολογία (Η ελληνική περίπτωση) 961 I. Λυριτζής

62. An information system for graphological identification of writers of ancient Greek inscriptions 977 M. Panagopoulos, P. Rousopoulos, C. Papaodysseus, D. Arabadjis, St. Tracy


63. Διερεύνηση αξιοπιστίας της φωτογράφισης φθορισμού στο υπεριώδες στην ανίχνευση πλαστών αρχαίων αντικειμένων από μάρμαρο 995 Κ. Πολυκρέτη, Κ. Χριστοφίδης

64. Νεότερες απόψεις για το Αδριάνειο Υδραγωγείο και τη τεχνολογική σχέση του με προγενέστερα Ελληνικά έργα 1005 Ε. Χιώτης

65. Μελέτη της δράσης του πλάσματος με την παράλληλη διέλευση ηλεκτρικού ρεύματος σε διαβρωμένα μεταλλικά δοκίμια 1025 Ε. Φιλιππάκη Κ.Λ. Ξαπλαντέρης

66. Εφαρμογή αναγωγικού πλάσματος εκκένωσης αίγλης σε ενάλια σιδηρά αντικείμενα: πρώτα αποτελέσματα 1047 Ε. Φιλιππάκη, S. Ahmed Saleh, Ι. Μπασιάκος, Γ. Μπατής, Β. Αργυροπούλου

67. Μελέτη και αναβίωση του «Σύντονου»-Πυθαγορείου πειραματικού μουσικού οργάνου (6oς αιώνας π.Χ.) 1061 Ν. Μπρας, Ι. Κοτσιφάκος

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο παρόν συλλογικός τόμος αποτελεί την έκδοση των Πρακτικών του 5ου Συμποσίου της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας, το οποίο έλαβε χώρα στο Cotsen Hall της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών της Αθήνας το διάστημα 8-10 Οκτωβρίου 2008.

Κατά τη διάρκεια του Συμποσίου παρουσιάστηκαν 124 πρωτότυπες εργα-σίες οι οποίες κάλυψαν όλες τις σύγχρονες θεματικές της αρχαιομετρικής έρευνας. Ιδιαίτερης σημασίας αποτέλεσε το γεγονός της συμμετοχής με-γάλου αριθμού ερευνητικών ομάδων της χώρας με κύριο συστατικό τους νέους ερευνητές. Το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνει μια διαρκώς αυξανόμενη πορεία ερευνητικής δραστηριοποίησης σε θέματα αρχαιολογικής έρευνας, πολιτιστικής κληρονομιάς και εφαρμογών των θετικών επιστημών.

Οι εργασίες που περιέχονται στον τόμο ανέρχονται στις 67 και έχουν κριθεί από την ομάδα επιμέλειας της έκδοσης τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη μορφή τους. Σε αρκετές περιπτώσεις επιστρατεύθηκαν μέλη της επιστημονικής επιτροπής του Συμποσίου για την ορθή κρίση των εργασιών, τους οποίους ευχαριστούμε θερμά.

Με τις ευχές να συνεισφέρει η παρούσα έκδοση στην ενημέρωση των ενδιαφερόμενων, προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών και ερευνη-τών αλλά και του ευρύτερου κοινού, ευχόμαστε την περαιτέρω ενασχό-ληση των ερευνητών σε θέματα αρχαιολογικής έρευνας προς όφελος της μελέτης, προστασίας και ανάδειξης της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου.

Αισθανόμαστε την ανάγκη να ευχαριστήσουμε τις συναδέρφους Κ. Θε-οδωρακοπούλου, Μ. Καπαρού και Μ. Παπαγεωργίου για την συμβολή τους στην επιμέλεια των κειμένων.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνουμε στις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου για την ενσωμάτωση του παρόντος τόμου στη σειρά Αν-

θρωπιστικές Επιστήμες καθώς και στις Εκδόσεις Παπαζήση για την άψογη συ-νεργασία και την υψηλή αισθητική της έκδοσης.

Οι επιμελητές της ΈκδοσηςΝ. Ζαχαριάς, Μ. Γεωργακοπούλου, Κ. Πολυκρέτη,

Γ. Φακορέλλης, Θ. Βάκουλης

Αθήνα 2011


Μελέτη γυάλινων αγγείων τεχνικήςτου πυρήνα από τη Ρόδο

Π. Τριανταφυλλίδης1, Ι. Καρατάσιος2, Ε. Ανδρεοπούλου-Μάγκου3

1 ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων,

Τμήμα Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων και Αρχαιογνωστικής Έρευνας,

[email protected] Ινστιτούτο Επιστήμης Υλικών, Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών

‘Δημόκριτος’, [email protected] Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Τμήμα Χημικών και Φυσικών Ερευνών

[email protected]

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η εργασία αφορά στην παρουσίαση των προκαταρκτικών συμπερασμά-των που προέκυψαν από την χημική ανάλυση 32 δειγμάτων γυάλινων

αγγείων τεχνικής του πυρήνα από τη Ρόδο. Σημειώνεται ότι για πρώτη φορά γίνεται αρχαιομετρική εξέταση για τον προσδιορισμό της χημικής σύστασης της κατηγορίας γυάλινων αγγείων της τεχνικής του πυρήνα από τη Ρόδο.

Τα δείγματα προέρχονται από αποσπασματικά σωζόμενα αγγεία που σύμ-φωνα με ασφαλή χρονολογικά δεδομένα χρονολογούνται στον 13ο αι. π. Χ., καθώς και από τον ύστερο 6ο αι. π.Χ. έως και τον 1ο αι. π.Χ. -1ο αι. μ.Χ. Τα παρα-πάνω θραύσματα βρέθηκαν κατά την διάρκεια των ιταλικών ανασκαφών στα μυκηναϊκά και αρχαϊκά νεκροταφεία και στον αποθέτη του ιερού της Αθηνάς στην Ιαλυσό, καθώς και από σωστικές ανασκαφές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ στην ελληνι-στική νεκρόπολη της πόλης της Ρόδου.

Πρόκειται για πολυτελή αγγεία καλλωπισμού κλειστού σχήματος (αμφο-ρίσκοι, οινοχόες, υδρίσκες, αλάβαστρα και μυροδοχεία), που πιθανώς χρησι-


μοποιήθηκαν ως αρωματοδοχεία και εναποτέθηκαν ως ταφικά κτερίσματα ή ως αφιερώματα στα ροδιακά ιερά. Κατά τους μελετητές η Ρόδος θεωρείται ένα από τα σημανικότερα κέντρα παραγωγής αγγείων τεχνικής του πυρήνα στη Μεσόγειο, άποψη που ενισχύεται σημαντικά όχι μόνον από την αρχαιο-λογική και τυπολογική μελέτη, αλλά και από μία σειρά παραμορφωμένων αγ-γείων και απορριμμάτων που βρέθηκαν στη Ρόδο και υποδηλώνουν συνεχή τοπική υαλουργική δραστηριότητα από τους αρχαϊκούς έως και τους ύστε-ρους ελληνιστικούς χρόνους.

Στα εξεταζόμενα δείγματα το σώμα των αγγείων είναι κατασκευασμέ-νο στην πλειονότητα των δειγμάτων από κυανό ή πράσινο ημιδιαφανές και αδιαφανές γυαλί. Σε αρκετά δείγματα έχει χρησιμοποιηθεί λευκό αδιαφανές γυαλί, ενώ σε πολύ λίγα καστανέρυθρο και κυανοπράσινο. Η διακόσμηση των αγγείων περιλαμβάνει κίτρινο, άσπρο, κυανοπράσινο και καστανέρυθρο αδιαφανές γυαλί.

Η μελέτη της χημικής σύστασης των δειγμάτων πραγματοποιήθηκε σε στιλβωμένες, εγκάρσιες τομές των δειγμάτων. Η επιλογή των περιοχών ανά-λυσης έγινε στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης, ενώ η ανάλυση πραγ-ματοποιήθηκε με φασματοσκοπία ακτίνων -Χ (SEM/EDX).

Από τα αποτελέσματα των αναλύσεων προκύπτει ότι πρόκειται για πυ-ριτικά γυαλιά τύπου σόδας-ασβέστη, στα οποία η μεγάλη περιεκτικότητα αλκαλίων (Na2O), αλκαλικών γαιών (CaO) και μολύβδου (PbO), με κατά βάρος περιεκτικότητα 12-15%, 5-8% και 2-23% αντίστοιχα, προσδίδουν στο γυα-λί ευτηκτικότητα και ρευστότητα σε χαμηλές θερμοκρασίες. Το αδιαφανές κυανό, κίτρινο και λευκό γυαλί οφείλεται στα υψηλά ποσοστά αντιμονίου (Sb), ενώ ο σίδηρος (Fe), ο χαλκός (Cu), το κοβάλτιο (Co) και το μαγγάνιο (Mn) είναι τα υπόλοιπα στοιχεία που προσδίδουν το χρώμα στη μάζα του γυαλιού.

Τα αποτελέσματα προσφέρουν νέα στοιχεία στη μελέτη της υαλουργίας στον αιγαιακό χώρο, καθότι για πρώτη φορά παρέχονται ποιοτικά και ποσοτι-κά δεδομένα για τα γυάλινα αγγεία της τεχνικής του πυρήνα από τη Ρόδο.

ΕΙσΑγωγΗ

Στην πλούσια υαλουργική δραστηριότητα της Ρόδου, ενός από τα ση-μαντικότερα κέντρα υαλουργίας κατά την Αρχαιότητα, συγκαταλέγεται μια ευρεία κατηγορία γυάλινων αντικειμένων πολυτελείας, κυρίως σκευών καλ-

ΜΕΛΕΤΗ ΓΥΑΛΙΝΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΤΟΥ ΠΥΡΗΝΑ ΑΠΟ ΤΗ ΡΟΔΟ 531

λωπισμού, η ονομασία των οποίων οφείλεται στη μέθοδο τεχνικής κατα-σκευής τους. Πρόκειται για τα αγγεία τεχνικής του πυρήνα, που διαμορ-φώνονται με την βοήθεια φθαρτής μήτρας από πυρίμαχα υλικά κυρίως πυ-ριτικής σύστασης. Η διαδικασία κατασκευής τους έχει άμεση σχέση με τον πυρήνα-μήτρα, ο οποίος συγκρατείται με μεταλλική ράβδο και γύρω σε αυ-τόν προσκολλάται με θέρμανση το ημίρρευστο ή κονιορτοποιημένο γυαλί. Η πολύχρωμη διακόσμηση στην εξωτερική επιφάνεια των αγγείων αποδίδε-ται με εφέλκυση ταινιών ή ινών γυαλιού συνήθως διαφορετικών χρωμάτων που προστίθενται στην επιφάνεια και διαμορφώνονται με τη βοήθεια χτενι-ού ή ειδικών εργαλείων σε ποικίλα γεωμετρικά ή φυτικά διακοσμητικά σχέ-δια. Επίθετα στοιχεία αποτελούν οι λαβές και οι διακοσμητικές ταινίες στο χείλος, μορφοποιημένα με τη χρήση λαβίδας. Μετά τον κυλινδρισμό για τη λείανση της εξωτερικής επιφάνειας του αγγείου και τη σταδιακή ανόπτηση του σκεύους η μεταλλική ράβδος αφαιρείται και θρυμματίζεται ο πυρήνας που βρίσκεται εγκλωβισμένος στο εσωτερικό του σκεύους. Ίχνη ή υπολείμ-ματα πυρήνα σώζονται συνήθως στην τραχιά εσωτερική επιφάνεια των αγ-γείων, όπως σε ορισμένα εξεταζόμενα παραδείγματα των ροδιακών γυάλι-νων σκευών.

Γυάλινα αγγεία τεχνικής του πυρήνα είναι γνωστά στον ελλαδικό χώ-ρο από τα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ., πιθανώς εισηγμένα ή μιμούμενα αντί-στοιχα προϊόντα των ακμαζόντων φαραωνικών εργαστηρίων της 18ης και 19ης Δυναστείας της Αιγύπτου. Στη Ρόδο έξι συνολικά έχουν βρεθεί σε τα-φικά σύνολα της Ιαλυσού και της Καμείρου, ασφαλώς χρονολογημένα στην ΥΕ ΙΙΙ Α (1390-1340 π. Χ.) και ΥΕ ΙΙΙΓ (1186-1070 π. Χ.) περίοδο. Πρόκειται για αμφορίσκους με στρογγυλευμένο πυθμένα ή πρόχους με δισκοειδή βάση (Τriantafyllidis 2008), καθώς και κρατηρίσκους, αλλά και φιαλίδια που δια-κοσμούνται με φολίδες και εντάσσονται βάσει τεχνοτροπίας στα προϊόντα των αιγυπτιακών εργαστηρίων περιόδου Tel el-Amarna, Μalκata και Lisht. Tα σπανιότατα μυκηναϊκά γυάλινα αγγεία της Ρόδου αποτελούν αναμφίβολα εισαγωγές από την Αίγυπτο και εντάσσονται στο ευρύτερο εμπορικό σύ-στημα ανταλλαγής δώρων που είχε αναπτυχθεί κατά την Ύστερη εποχή του Χαλκού, δείγματα πλούτου και κύρους των κατόχων τους.

Γυάλινα αγγεία τεχνικής του πυρήνα, διαφορετικής τεχνοτροπίας από τα πρωϊμότερα αιγυπτιακά, κατασκευάζονται από τον ύστερο 8ο και τον 7ο αι. π. Χ. στα εργαστήρια της Μεσοποταμίας, της Ασσυρίας και της Βαβυ-λώνας. Η Ρόδος ως σταυροδρόμι των νέων καλλιτεχνικών τάσεων και λό-γω της ισχυρής εμπορικής και ναυτικής δύναμής της στην Ανατολική Με-


σόγειο, δέχεται μετανάστες υαλουργούς από την Ανατολή, πιθανώς την Μεσοποταμία, που εγκαθιδρύουν από τον ύστερο 7ο αι. π. Χ. στη Ρόδο εργαστήριο υαλουργίας. Οι ανατολίτες τεχνίτες μεταφέρουν την τεχνο-γνωσία και την παράδοση της Ανατολής, αλλά συνδυάζουν και αναπλά-θουν δημιουργικά νέα προϊόντα, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της αγοράς. Στο πλαίσιο αυτό μια ευρεία ποικιλία προϊόντων αιγαιακού και ανατολικού χαρακτήρα του ύστερου 7ου και του πρώιμου 6ου αι. π. Χ., που βρέθηκαν ως ταφικά κτερίσματα στις νεκροπόλεις είτε ως αναθήματα στα ροδιακά ιερά, όπως χυτών διαφανών και αδιαφανών αντικειμένων πολυτελείας, κυρίως αγγείων και χανδρών, αλλά και αλαβάστρων με πλατύ κυλινδρικό σώμα, κατασκευασμένων με την τεχνική του πυρήνα που ανήκουν στη μεσοπο-ταμιακή παράδοση, εντάσσονται στα προϊόντα της ροδιακής βιοτεχνικής παραγωγής.

Η ακμάζουσα ωστόσο υαλουργική δραστηριότητα του ροδιακού εργα-στηρίου αγγείων τεχνικής του πυρήνα ανάγεται από τον ύστερο 6ο έως και τον 1ο αι π. Χ.-1o αι. μ. Χ., ακολουθώντας εν μέρει το πλαίσιο του χρονο-τυπολογικού διαγράμματος των μεσογειακών ομάδων που έχει προταθεί (Harden 1981, Grose 1989). Σύμφωνα με αυτό στη Ρόδο παρατηρείται μία φθίνουσα πορεία της παραγωγής αγγείων τεχνικής του πυρήνα, κυρίως κα-τά τους ύστερους ελληνιστικούς και πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους, λόγω της διάδοσης των τεχνικών της χύτευσης και της εμφύσησης.

Στη μεσογειακή ομάδα Ι των υστεροαρχαϊκών και κλασικών χρόνων συ-γκαταλέγονται αμφορίσκοι, αλάβαστρα, αρύβαλλοι και οινοχόες οι οποίες έχουν το χαρακτηριστικό επίθετο κομβίο στη βάση της λαβής, τυπικό γνώ-ρισμα του ροδιακού υαλουργείου. Μια σειρά παραμορφωμένων σκευών λό-γω ισχυρής πυράκτωσης και αποτυχημένης ανόπτησης ή ατελούς χρωμα-τισμού, πιθανώς δεύτερης ποιότητας αγγεία, που βρέθηκαν ως αναθήμα-τα στους ιερούς αποθέτες της Αθηνάς στη Ρόδο, αλλά και ως ταφικά κτε-ρίσματα, ενισχύουν σημαντικά τις απόψεις των ερευνητών (Honroth 2007, Weinberg 1992, Grose 1989, Harden 1981) για την πλούσια υαλουργική δρα-στηριότητα της Ρόδου ως κέντρου κατασκευής αγγείων τεχνικής του πυρή-να κατά τον ύστερο 6ο και 5ο αι. π. Χ.

Η ομάδα των κλασικών και ελληνιστικών αδιαφανών γυάλινων στη Ρόδο δεν είναι στο σύνολό της γνωστή στους ερευνητές, δεδομένου ότι τα πο-λυάριθμα ανασκαφικά, ταφικά σύνολα των σωστικών ανασκαφών από τις ελ-ληνιστικές νεκροπόλεις της Ρόδου παραμένουν αδημοσίευτα. Αλάβαστρα, υδρίσκες, μυροδοχεία και αμφορίσκοι, καθώς και παραμορφωμένα αγγεία από


την κατασκευή συνθέτουν την υαλουργική παραγωγή της μεσογειακής ομά-δας ΙΙ, η οποία χρονολογείται στον 4ο και πρώιμο 3ο αι. π. Χ. Στη Ρόδο η ομάδα αυτή δεν φαίνεται να παρουσιάζει χρονολογικό κενό, όπως αυτό έχει επιση-μανθεί για το χρονικό διάστημα του α΄ μισού του 4ου αι. π. Χ σε άλλες γεωγρα-φικές θέσεις της Μεσογείου (Ηarden 1981, Grose 1989). Πρόσφατα ανασκα-φικά ευρήματα από κλειστά σύνολα κλασικών νεκροταφείων στην ύπαιθρο της Ρόδου πιστοποιούν την κατασκευή μιας ομάδας αλαβάστρων (Υ 996), (Υ 993) με ευρύ κυλινδρικό σώμα, διακοσμημένα με ζικ-ζακ ή ανθοπλοκάμους, χρονολογημένα στον πρώιμο 4ου αι. π. Χ.

Η υστεροελληνιστική μεσογειακή ομάδα ΙΙΙ αντιπροσωπεύεται στη Ρόδο με αλάβαστρα και αμφορίσκους, διακοσμημένα με φυλλοφολιδωτή διακό-σμηση ανθοπλοκάμων ή σχηματοποιημένων ζικ-ζακ, τα πρωϊμότερα, χρονο-λογημένα βάσει του αποθέτη του ροδιακού ελληνιστικού υαλουργείου στις αρχές του 2ο αι. π. Χ. Μεγαλύτερη ωστόσο πυκνότητα αγγείων παρατηρείται στο β΄ μισό του 2ου αι. π. Χ. έως και τον 1ο αι. π. Χ./αρχές 1ου αι. μ. Χ., περίοδο στην οποία εντάσσονται τα απορρίμματα από την εργαστηριακή κατασκευή σκευών τεχνικής του πυρήνα, που οριοθετούν και το τέλος της μακρόχρο-νης ροδιακής παραγωγής.

Μεθοδολογία: Τα δείγματα που αναλύθηκαν ελήφθησαν από θραύσματα αγγείων με μικροεργαλεία κοπής γυαλιού, από περιοχές που δεν αλλοίωναν τα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των ευρημάτων. Τα δείγμα-τα διαβρέχτηκαν με διάλυμα αιθυλικής αλκοόλης και απιονισμένου νερού, σε αναλογία 1:1 v/v, καθαρίστηκαν εξωτερικά με μαλακή βούρτσα και εγκιβω-τίστηκαν σε εποξική ρητίνη. Τα εγκιβωτισμένα δείγματα λειάνθηκαν και πα-ρασκευάστηκαν εγκάρσιες στιλπνές τομές, οι οποίες εξετάστηκαν στο ηλε-κτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης (FEI, Quanta Inspect D8334), στο Ινστιτούτο Επιστήμης Υλικών του ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος. Κατά την εξέταση των τομών στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο δόθηκε έμφαση στον εντοπισμό κρυσταλλικών περιοχών και συσσωματωμάτων μη-τηγμένων πρώτων υλών, καθώς και στα χαρακτηριστικά της μικροδομής που διαφοροποιούν τα υαλουργικά απορ-ρίμματα από τα προϊόντα του εργαστηρίου.

Στα εξεταζόμενα δείγματα (Πίνακας 1) το σώμα των αγγείων είναι κατα-σκευασμένο στην πλειονότητα των δειγμάτων από κυανό ή πράσινο ημιδια-φανές και αδιαφανές γυαλί. Σε αρκετά δείγματα έχει χρησιμοποιηθεί λευκό αδιαφανές γυαλί, ενώ σε πολύ λίγα καστανέρυθρο και κυανοπράσινο. Η δι-ακόσμηση των αγγείων περιλαμβάνει κίτρινο, λευκό, κυανοπράσινο και κα-στανέρυθρο αδιαφανές γυαλί.


Πίνακας 1: Τυπολογική περιγραφή και χρονολογική κατάταξη των δειγμάτων βάσει του διαγράμματος μεσογειακών ομάδων

ΑριθμόςΚαταγραφής

Τύπος Αγγείου Χρονολόγηση

Υ 560 Αμφορίσκος με οξυπύθμενη βάση Μεσ. Ομάδα ΙΙΙ

Υ 908 Μυροδοχείο-σχεδόν ακέραιο Μεταβ. Μεσ. Ομάδα ΙΙ-ΙΙΙ

Υ 973 Θραύσμα από φιαλίδιο Μεσ. Ομάδα ΙΙΙ

Υ 975 Αμφορίσκος με στρογγυλό σώμα Μεσ. Ομάδα Ι

Υ 976 Αλάβαστρο Μεσ. Ομάδα Ι


Υ 978 Οινοχόη Μεσ. Ομάδα Ι

Υ 979 Αλάβαστρο – Ελλιπές, παραμορφωμένο Μεσ. Ομάδα ΙΙ

Υ 979 Αλάβαστρο – Ελλιπές, παραμορφωμένο Μεσ. Ομάδα ΙΙ

Υ 980 Αρύβαλλος Μεσ. Ομάδα ΙΙ

Υ 980 Αρύβαλλος Μεσ. Ομάδα ΙΙ


Υ 982 Αλάβαστρο – Παραμορφωμένο Μεσ. Ομάδα ΙΙ


Υ 983 Αμφορίσκος – Ελλιπής, παραμορφωμένος Μεσ. Ομάδα Ι

Υ 984 Αλάβαστρο με οριζόντια ψευδολαβή Μεσ. Ομάδα ΙΙ

Υ 984 Αλάβαστρο με οριζόντια ψευδολαβή Μεσ. Ομάδα ΙΙ



Υ 989 Αμφορίσκος – Ελλιπής Μεσ. Ομάδα Ι

Υ 990 Μυροδοχείο – Ελλιπές Μεταβ. Μεσ. Ομάδα ΙΙ-ΙΙΙ

Υ 991 Σκύφος (mosaic) – θραύσμα Μεσ. Ομάδα ΙΙΙ

Υ 992 Αλάβαστρο – Ελλιπές Μεσ. Ομάδα ΙΙ


Υ 994 Αλάβαστρο με κάθετο τοίχωμα Μεσ. Ομάδα Ι


ΑριθμόςΚαταγραφής

Τύπος Αγγείου Χρονολόγηση

Υ 995 Αμφορίσκος – Ελλιπής Μεσ. Ομάδα ΙΙΙ


Υ 997 Αλάβαστρο – Ελλιπές Μεσ. Ομάδα Ι


Υ 998 Θραύσμα αλαβάστρου Μεσ. Ομάδα ΙΙΙ

Υ 999 Θραύσμα αλαβάστρου Μεσ. Ομάδα ΙΙΙ

Υ 1000 Μυροδοχείο – Αποσπασματικά σωζόμενο Μεταβ. Μεσ. Ομάδα ΙΙ-ΙΙΙ

Η χημική ανάλυση των δειγμάτων πραγματοποιήθηκε με φασματοσκο-πία ακτίνων -Χ (SEM/EDX), με πλήρη σάρωση επιφανειών 50Χ50 μm περί-που (Shugar and Rehren, 2002) για τρία λεπτά, σε προσεκτικά επιλεγμένες περιοχές όπου διατηρούνταν υγιές, μη διαβρωμένο γυαλί, απαλλαγμένο από εγκλείσματα και μεσοπόρους. Τα αποτελέσματα της χημικής ανάλυ-σης εκφράστηκαν με τη μορφή των αντίστοιχων οξειδίων των στοιχείων που προσδιορίστηκαν και δίνονται με το επί τοις εκατό ποσοστό συγκέ-ντρωσης κατά βάρος κατόπιν αναγωγής στο 100%. Η ακρίβεια των ανα-λύσεων ελέγχθηκε σε ένα προκαταρκτικό στάδιο, αναλύοντας τα γυά-λινα δείγματα αναφοράς B και C (Corning B και C) του Μουσείου Corning (Freestone et al, 2002).

Τα αποτελέσματα των χημικών αναλύσεων επεξεργάστηκαν περαιτέρω, υπολογίζοντας το λόγο αντιμονίου/πυριτίου (Sb/Si) και σιδήρου/πυριτίου (Fe/Si), με στόχο τη διερεύνηση της χρήσης πρώτων υλών κοινής προέ-λευσης σε όλες τις Μεσογειακές Ομάδες. Οι συγκεκριμένοι λόγοι στοιχεί-ων επιλέχθηκαν με τη λογική ότι το μεν αντιμόνιο προστίθεται στο μίγμα των πρώτων υλών επί τούτου, ως αδιαφανοποιητής ενώ ο σίδηρος προϋ-πάρχει στη μάζα της άμμου ως φυσική πρόσμιξη. Επίσης, τα στοιχεία αυτά είναι κοινά σε όλα τα δείγματα ενώ, μόνο η συγκέντρωση του σιδήρου πα-ρουσιάζει διαφοροποιήσεις ανάλογα με το χρώμα του γυαλιού. Έτσι, η κα-τανομή/διασπορά του λόγου των συγκεντρώσεων τους μπορεί να συμβά-λει στην εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την τεχνολογία κατασκευής των γυάλινων αγγείων του πυρήνα καθώς και για τη χρήση κοινών πρώ-των υλών.


ΑΠοΤΕΛΕσΜΑΤΑ

Χημική σύσταση: Η χημική ανάλυση των δειγμάτων (Πίνακας 2) κατατάσ-σει όλα τα δείγματα των αγγείων της Ρόδου στην κατηγορία των πυριτικών γυαλιών τύπου σόδας-ασβέστη (silica-soda-lime), με κύριο χαρακτηριστικό τους την σταθερή παρουσία του μολύβδου (PbΟ), σε ποσοστό 2-35 %. Το πο-σοστό του χαλαζία (SiO2) κυμαίνεται μεταξύ 60-70 %, με εξαίρεση τα κίτρι-να γυαλιά όπου η περιεκτικότητα του χαλαζία μειώνεται στο 40 %, λόγω της αύξησης του ποσοστού του μολύβδου. Η μεγάλη περιεκτικότητα σε αλκάλια (Na2O) και αλκαλικές γαίες (CaO), με κατά βάρος περιεκτικότητα 8-17 % και 5-12 % αντίστοιχα (Πίνακας 2), προσδίδουν στην γυάλινη μάζα την απαραίτη-τη ευτηκτικότητα και ρευστότητα σε θερμοκρασίες μικρότερες των 900oC. Η χαμηλή θερμοκρασία τήξης και επεξεργασίας του γυαλιού έχει ως αποτέλε-σμα τον εγκλωβισμό στη μάζα του γυαλιού μεγάλου αριθμού μικρών φυσα-λίδων, οι οποίες σχηματίζονται από τα αέρια που εκλύονται κατά την τήξη και τη χημική μεταβολή των πρώτων υλών. Οι μικρές αυτές φυσαλίδες μετα-βάλουν τον δείκτη διάθλασης του γυαλιού και συμβάλουν στην αδιαφανο-ποίηση της μάζας του (Stern and Notle, 1994) με «φυσικό» τρόπο. Η «χημική» αδιαφανοποίηση της μάζας των γυαλιών έχει επιτευχθεί με την προσθήκη αντιμονίου (Sb2O3), η συγκέντρωση του οποίου φτάνει το 8 %. Η προσθήκη του αντιμονίου με τη μορφή του θειούχου αντιμονίου (Sb2S3) δικαιολογεί εν μέρη και την παρουσία υψηλών ποσοστών θείου (S) σε αρκετά δείγματα.

Πίνακας 2: Αποτελέσματα της χημικής ανάλυσης των γυάλινων αγγείων τεχνικής του πυρήνα με φασματοσκοπία ακτίνων Χ (EDAX)

Αρ.Κατ.

Χρώµα SiO2 Na2O K2O CaO MgO Al2O3 Fe2O3 PbO Sb2O3 P2O5 MnO CuO CoO SO3 Cl2O SnO2 TiO2 NiO ZnO Total

Y975 Ερυθροκάστανο 66,4 11,9 0,7 7,0 0,7 2,6 0,9 1,1 1,5 0,3 2,9 0,3 0,2 0,7 1,3 0,6 0,5 0,3 0,3 100,0

Y975 Ερυθροκάστανο 66,5 12,0 0,8 7,1 0,5 2,5 0,9 1,2 1,4 0,0 2,9 0,3 0,3 0,4 1,1 0,7 0,6 0,4 0,5 100,0

Y975 Λευκό 69,2 11,7 0,5 7,1 0,6 2,3 0,6 1,4 3,1 0,3 0,1 0,3 0,3 0,5 1,1 0,2 0,4 0,3 0,1 100,0

Y975 Λευκό 64,4 11,7 0,6 7,2 0,3 2,7 1,1 2,5 3,1 0,5 0,5 0,7 0,7 0,7 1,2 0,2 0,4 0,9 0,7 100,0

Y976 Ερυθροκάστανο 64,1 10,3 0,8 7,6 0,5 3,2 1,2 1,6 1,9 0,2 3,7 0,6 0,5 0,5 1,2 0,4 0,6 0,4 0,6 100,0

Y976 Ερυθροκάστανο 66,5 12,0 0,8 8,1 0,5 2,8 1,0 0,0 1,8 0,1 4,0 0,0 0,1 0,5 1,2 n.d. 0,4 0,2 0,1 100,0

Y976 Λευκό 66,4 13,3 0,6 7,2 0,6 2,7 0,7 0,8 4,5 n.d. 0,1 0,2 0,2 0,6 1,2 0,3 0,4 0,1 0,2 100,0

Y976 Λευκό 65,8 12,1 0,7 7,9 0,5 2,6 0,7 0,8 4,6 n.d. 0,4 0,3 0,3 0,5 1,2 0,6 0,5 0,4 0,3 100,0

Y977 Ερυθροκάστανο 60,7 11,5 0,8 9,9 0,7 3,0 4,0 1,9 1,5 0,1 0,2 1,9 0,3 0,9 1,5 0,2 0,3 0,2 0,5 100,0


Αρ.Κατ.


Y977 Ερυθροκάστανο 61,2 11,8 0,8 9,8 0,6 3,1 4,2 1,9 1,3 n.d. 0,3 1,7 0,3 0,6 1,3 0,1 0,3 0,3 0,6 100,0

Y977 ΚυανοΠράσινο 61,2 16,3 0,7 6,1 0,4 2,5 0,8 1,6 2,9 0,2 0,3 1,6 0,2 2,0 1,9 0,3 0,3 0,3 0,3 100,0

Y977 ΚυανοΠράσινο 62,7 15,8 0,7 6,2 0,4 2,6 0,8 1,3 3,2 0,1 0,2 1,8 0,2 1,7 1,8 n.d. 0,2 0,2 0,2 100,0

Y977 Λευκό 62,6 13,1 0,6 7,9 0,6 2,9 3,8 1,7 1,5 0,4 0,3 1,2 0,4 1,0 1,2 n.d. 0,3 0,3 0,5 100,0

Y977 Λευκό 67,5 12,0 0,7 7,4 0,4 2,6 2,9 1,0 1,5 0,2 0,1 1,0 0,2 0,6 1,2 0,1 0,2 0,1 0,3 100,0

Y978 Κίτρινο 46,3 10,4 0,3 5,0 0,3 2,2 1,3 24,3 4,1 n.d. 0,2 0,4 0,2 2,9 1,4 0,1 0,2 0,3 0,3 100,0

Y978 Κίτρινο 43,9 10,2 0,3 4,8 0,4 2,2 1,4 28,0 3,8 n.d. 0,1 0,3 0,2 2,7 1,3 n.d. 0,1 0,1 0,3 100,0

Y978 Κυανό 65,8 16,6 0,4 6,7 0,6 2,6 0,9 1,5 1,5 n.d. 0,1 0,3 0,3 0,8 1,4 0,1 0,1 0,2 0,1 100,0

Y978 Κυανό 65,6 16,5 0,4 7,1 0,7 2,9 0,9 1,3 1,5 0,2 0,1 0,2 0,2 0,9 1,5 n.d. 0,1 n.d. 0,2 100,0

Y981 Κίτρινο 56,2 9,3 0,5 5,7 0,4 2,2 1,6 16,4 2,9 0,1 0,2 0,4 0,3 1,6 1,1 0,1 0,3 0,4 0,2 100,0

Y981 Κίτρινο 55,3 9,4 0,6 6,0 0,5 2,2 1,7 14,0 2,1 0,1 0,3 0,4 0,3 5,1 1,3 n.d. 0,3 0,4 0,3 100,0

Y981 ΚυανοΠράσινο 64,9 11,0 0,9 7,9 0,5 2,4 0,9 1,5 3,5 0,1 0,3 2,8 0,2 0,7 1,2 0,4 0,3 0,3 0,2 100,0

Y981 ΚυανοΠράσινο 63,2 11,1 0,8 7,6 0,6 2,7 1,0 2,2 3,6 0,3 0,4 2,8 0,4 0,8 1,1 0,3 0,3 0,4 0,4 100,0

Y981 Πράσινο 60,0 11,0 0,8 9,5 0,5 2,6 5,6 2,4 1,8 n.d. 0,5 1,6 0,5 0,5 1,2 0,1 0,4 0,4 0,7 100,0

Y981 Πράσινο 60,6 11,9 0,9 9,0 0,6 2,8 4,9 2,2 1,2 n.d. 0,3 1,5 0,3 0,9 1,2 0,4 0,3 0,5 0,6 100,0

Y983 Κίτρινο 48,2 11,4 0,3 5,0 0,4 2,2 1,4 21,1 4,1 0,2 0,3 0,5 0,4 2,3 1,2 0,2 0,3 0,4 0,5 100,0

Y983 Κίτρινο 48,4 12,8 0,3 4,7 0,4 2,2 1,3 21,4 3,7 0,2 0,3 0,1 0,3 2,4 1,2 n.d. 0,1 0,2 0,1 100,0

Y983 ΚυανοΠράσινο 64,4 12,2 0,6 7,7 0,6 2,6 0,7 1,7 3,2 0,2 0,2 2,3 0,4 0,7 1,2 0,4 0,4 0,3 0,3 100,0

Y983 Πράσινο 65,2 13,8 0,8 8,7 0,5 2,8 1,9 0,9 1,6 n.d. 0,2 0,5 0,2 0,4 1,5 0,5 0,3 0,1 0,0 100,0

Y983 Πράσινο 64,8 12,9 0,6 10,0 0,5 3,0 1,8 0,9 1,4 0,2 0,2 0,5 0,3 0,7 1,2 0,2 0,3 0,2 0,2 100,0

Y989 Ερυθροκάστανο 65,8 15,1 0,6 7,4 0,5 2,6 0,7 0,8 0,8 0,2 2,2 0,4 0,2 0,3 1,6 0,4 0,2 0,2 0,3 100,0


Y989 Λευκό 66,1 16,0 0,5 7,8 0,7 2,6 0,5 0,4 2,5 0,2 0,1 0,1 0,2 0,3 1,6 0,2 0,2 n.d. 0,2 99,9

Y989 Πυρήνας 54,8 0,5 0,9 1,4 1,9 23,4 11,2 1,8 0,1 0,1 0,4 0,4 0,3 0,3 0,2 0,2 1,4 0,3 0,5 100,0

Y994 Ca-Πυρήνας 8,1 1,6 0,6 69,7 2,0 1,8 0,5 1,2 6,3 2,9 0,5 0,2 0,4 2,1 0,7 n.d. 0,6 0,4 0,4 100,0

Y994 Ca-Πυρήνας 16,0 1,3 0,5 57,2 1,7 1,5 1,0 2,7 8,1 2,5 0,8 0,7 0,7 2,1 0,7 0,1 0,9 0,6 0,8 100,0


Y994 Ερυθροκάστανο 67,2 13,2 0,7 6,9 0,5 3,0 0,7 0,7 1,2 0,2 2,8 0,3 0,1 0,8 1,0 0,2 0,3 0,1 0,2 100,0

Y994 Ερυθροκάστανο 49,1 10,1 0,6 12,2 0,5 3,8 1,7 6,2 4,0 0,2 4,7 0,7 0,8 2,8 0,8 n.d. 0,6 0,7 0,8 100,0

Y994 Ερυθροκάστανο 41,3 1,9 0,5 11,8 0,9 10,0 4,2 1,4 1,7 n.d. 20,3 0,4 0,4 2,9 0,9 n.d. 0,6 0,4 0,5 100,0

Y994 Ερυθροκάστανο 35,1 3,6 0,6 13,5 0,9 8,0 4,6 4,8 3,4 0,2 19,0 0,7 0,4 1,7 1,0 0,3 0,7 0,6 0,8 100,0

Y994 Λευκό 66,4 14,6 0,6 6,8 0,5 2,8 0,6 1,5 3,0 0,1 0,2 0,2 0,1 0,6 1,0 0,4 0,2 0,3 0,3 100,0

Y994 Λευκό 66,6 13,4 0,8 6,6 0,4 2,7 0,7 1,4 3,1 0,1 0,3 0,3 0,3 0,7 1,1 0,5 0,4 0,3 0,2 100,0

Y994 Λευκό 65,4 14,5 0,7 6,8 0,7 2,7 0,6 1,0 3,2 0,1 0,3 0,2 0,3 0,8 1,0 0,7 0,4 0,3 0,3 100,0

Y994 Λευκό 68,7 13,4 0,6 7,0 0,4 2,7 0,5 0,8 3,3 0,1 0,1 0,1 0,2 0,5 0,9 0,1 0,2 0,1 0,2 100,0


Αρ.Κατ.


Y994 Πυρήνας 52,9 4,8 1,9 2,4 1,6 19,9 8,5 1,8 0,4 0,5 0,4 0,3 0,4 0,6 0,5 0,8 1,7 0,4 0,4 100,0

Y994 Πυρήνας 50,9 4,3 1,6 1,3 1,8 21,3 11,4 1,4 0,5 0,2 0,4 0,5 0,3 0,4 0,3 0,8 1,8 0,3 0,5 100,0

Y997 Λευκό 63,8 15,8 0,7 6,6 0,6 2,8 0,5 0,4 6,0 0,1 n.d. 0,1 0,1 1,2 0,8 0,1 0,2 0,1 0,1 100,0

Y997 Λευκό 63,6 15,8 0,6 6,5 0,5 2,7 0,6 0,8 5,7 0,3 0,1 0,2 0,1 1,2 0,8 n.d. 0,1 0,3 0,1 100,0

Y979 Ερυθροκάστανο 62,6 12,2 0,8 9,0 0,7 3,0 4,0 1,2 1,5 0,3 0,2 1,4 0,3 0,8 1,1 0,2 0,2 0,2 0,4 100,0

Y979 Λευκό 66,1 13,5 0,8 7,2 0,6 2,7 0,6 0,3 5,3 0,0 0,2 0,6 0,1 0,3 1,1 0,1 0,3 0,2 0,1 100,0

Y979 Λευκό 64,6 13,6 0,9 7,4 0,5 2,6 0,6 0,7 5,3 0,0 0,3 0,8 0,1 0,5 1,2 0,3 0,3 0,2 0,2 100,0

Y980 Λευκό 51,3 10,4 0,7 5,8 0,6 2,0 0,7 17,5 5,7 0,1 1,1 0,2 0,3 2,0 0,9 0,2 0,3 0,2 0,2 100,0

Y980 Λευκό 49,6 10,4 0,8 5,4 0,7 2,4 0,8 17,0 5,7 0,7 1,2 0,3 0,2 2,1 1,2 0,6 0,5 0,3 0,2 100,0

Y982 Ερυθροκάστανο 64,5 12,4 0,7 4,4 0,8 3,0 4,7 2,7 0,8 0,0 0,3 1,1 0,4 0,5 1,4 0,5 0,4 0,6 1,0 100,0

Y982 Ερυθροκάστανο 66,5 11,3 2,2 5,7 0,7 2,4 2,4 0,0 2,2 0,6 0,2 1,1 0,0 3,2 1,4 0,3 n.d. n.d. n.d. 100,0

Y982 Κίτρινο 57,1 11,9 0,9 4,8 0,9 2,8 1,9 8,7 1,7 0,1 0,3 0,9 0,5 4,7 1,3 0,3 0,2 0,4 0,7 100,0

Y984 Κυανό 66,7 12,9 1,5 7,5 0,5 2,6 1,4 1,7 1,2 n.d. 0,5 0,7 0,2 1,2 1,0 0,1 0,2 0,1 0,0 100,0

Y984 Κυανό 64,0 11,8 1,4 7,3 0,6 2,7 1,8 3,6 1,4 0,2 0,6 1,0 0,4 1,2 1,0 0,2 0,2 0,2 0,4 100,0

Y984 Λευκό 60,4 10,5 1,8 8,0 0,8 2,4 1,1 1,7 7,6 0,2 0,4 2,4 0,3 1,2 0,6 0,1 0,2 0,2 0,3 100,0

Y984 Λευκό 63,1 11,2 1,8 7,7 0,8 2,5 0,9 0,7 6,4 0,2 0,3 1,8 0,2 1,3 0,7 0,2 0,4 0,0 0,0 100,0

Y985 Κυανό 66,5 14,6 0,6 6,8 0,6 2,9 1,4 1,4 0,8 n.d. 0,5 0,4 0,4 0,5 1,5 0,2 0,4 0,2 0,2 100,0

Y985 Κυανό 64,6 15,1 0,6 6,3 0,7 3,1 1,6 1,9 1,0 n.d. 0,5 0,6 0,4 0,4 1,5 0,2 0,3 0,5 0,6 100,0

Y985 Λευκό 63,7 15,3 0,7 6,8 0,3 2,7 0,6 1,3 5,6 n.d. 0,1 0,3 0,1 1,0 0,6 0,3 0,2 0,2 0,3 100,0

Y985 Λευκό 63,6 15,4 0,8 6,6 0,7 2,8 0,7 0,5 5,9 0,1 0,1 0,2 0,2 1,0 0,7 n.d. 0,3 0,1 0,2 100,0

Y996 Άχρωμο 63,3 18,8 0,4 7,5 0,9 2,3 1,3 1,1 0,6 0,2 0,4 0,3 0,2 0,7 1,4 n.d. 0,2 0,3 0,1 100,0

Y996 Άχρωμο 58,4 16,0 0,4 5,9 0,8 2,3 1,8 4,9 3,3 n.d. 0,5 0,4 0,1 3,7 0,9 0,1 0,3 0,2 0,1 100,0

Y996 Άχρωμο -63,1 17,7 0,3 7,8 0,7 2,6 1,1 1,2 0,7 0,2 0,4 0,5 0,3 0,9 1,5 0,2 0,3 0,2 0,3 100,0

Y979 ΚυανοΠράσινο 63,3 12,4 0,7 11,0 0,5 2,6 3,7 1,1 1,2 0,1 n.d. 0,9 0,2 0,6 1,0 n.d. 0,1 0,2 0,4 100,0

Y979 ΚυανοΠράσινο 64,7 13,4 0,9 8,0 0,5 2,7 2,7 0,9 2,4 0,1 0,2 1,0 0,2 0,8 1,1 n.d. 0,1 0,2 0,3 100,0

Y980 Πράσινο 63,2 15,8 0,9 8,1 0,8 2,7 0,8 1,2 1,1 0,1 1,3 1,2 0,1 0,6 1,1 0,2 0,3 0,3 0,3 100,0

Y980 Πράσινο 62,3 15,1 1,0 8,3 0,7 2,5 0,9 2,1 1,0 n.d. 1,6 1,6 0,5 0,4 1,1 0,1 0,2 0,4 0,4 100,0

Ο συνδυασμός αντιμονίου-ασβεστίου οδηγεί στο σχηματισμό του 2-αντιμονικού ασβεστίου (Ca2Sb2O7) και στη δημιουργία του λευκού χρώματος ενώ, ο συνδυασμός αντιμονίου-μολύβδου στο σχηματισμό του 2-αντιμονι-κού μολύβδου (Pb2Sb2O7) και στη δημιουργία του κίτρινου αδιαφανούς γυα-λιού (Rehren et al, 2003). Επίσης, ο 2-αντιμονικός μόλυβδος σε συνδυασμό με τα οξείδια του χαλκού (CuO = 0,2-0,6 %) και στη σχετικά αυξημένη συγκέ-ντρωση των οξειδίων του σιδήρου (Fe2O3 = 1,2-3,0 %) προσδίδει στα γυαλιά


το πράσινο αδιαφανές χρώμα. Στο κυανοπράσινο, η συγκέντρωση του χαλ-κού αυξάνεται σημαντικά και κυμαίνεται μεταξύ 1,5-3,0 %. Το αδιαφανές κυα-νό που έχει χρησιμοποιηθεί στην πλειονότητα των περιπτώσεων ως το κυρί-ως σώμα των αγγείων οφείλει το χρώμα του, κατά βάση, στο αρκετά υψηλό ποσοστό του κοβαλτίου (CoO = 0,3-0,5 %), σε συνδυασμό με την παρουσία του σιδήρου (Fe2O3 = 1,0-1,5 %). Τέλος, το ιώδες και το ερυθροκάστανο οφεί-λουν το χρώμα τους στα υψηλά ποσοστά του μαγγανίου (MnΟ = 4-5 %) και σιδήρου (Fe2O3 = 3,0-4,0 %).

Συνολικά, οι ιδιαίτερα χαμηλές συγκεντρώσεις των οξειδίων του καλί-ου (Κ2Ο = 0,4-1,2 %) και του μαγνησίου (MgO = 0.3-1%) υποδεικνύουν ως πρώτες ύλες για την παραγωγή του γυαλιού τη χαλαζιακή άμμο, τριμμέ-νο ασβεστόλιθο και φυσική σόδα (natron Na2CO3.NaHCO3.2H2O) (Henderson, 2000,p.26).

Η κατανομή του λόγου των συγκεντρώσεων αντιμονίου/ πυριτίου (Sb/Si) και σιδήρου/ πυριτίου (Fe/Si) (Εικόνα 1) δείχνει ότι τα δείγματα των διαφορε-τικών Μεσογειακών ομάδων δεν δημιουργούν διακριτά υποσύνολα αλλά, οι τιμές τους διασπείρονται σε ένα στενά οριοθετημένο εύρος. Εξαίρεση απο-τελούν τα δείγματα λευκού, κυανού και καστανέρυθρου αδιαφανούς γυαλι-ού, τα οποία σχηματίζουν ξεχωριστά σύνολα ανά χρώμα και ανά περίοδο. Η τελευταία παρατήρηση οδηγεί στο συμπέρασμα ότι στα αγγεία τεχνικής του πυρήνα που παρασκευάζονται στο Ροδιακό εργαστήριο χρησιμοποιούνται πρώτες ύλες κοινής προέλευσης αλλά η επιμέρους σύσταση των διαφορετι-κών χρωμάτων μεταβάλλεται στις διαφορετικές περιόδους.

Μελέτη της μικροδομής: Κατά την εξέταση της μικροδομής των αγγείων του πυρήνα στο SEM διαπιστώθηκε η παρουσία μεγάλου αριθμού φυσαλίδων διαμέτρου 3-5 μm, τυχαία κατανεμημένων στη μάζα του γυαλιού. Η ποσό-τητα των φυσαλίδων είναι μικρότερη στα καστανέρυθρα γυαλιά και μεγα-λύτερη στα κυανά. Σε πολλά δείγματα εντοπίστηκαν μη τηγμένοι σφαιρικοί κόκκοι χαλαζία μεγέθους 50-150 μm, τυχαία κατανεμημένοι στο σώμα των αγγείων. Το σχήμα τους είναι σφαιρικό, ελαφρά επίμηκες με αμβλυμμένη πε-ρίμετρο (Εικόνα 2, 3).

Με βάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους οι κόκκοι χαλαζία αποδί-δονται στην χαλαζιακή άμμο που χρησιμοποιήθηκε ως πρώτη ύλη γα την πα-ρασκευή των γυάλινων αγγείων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης, η συστηματική παρουσία συσσωματωμάτων μαγγανίου (Mn) και αντιμονίου (Sb) στη μάζα του μη διαβρωμένου γυαλιού (Εικόνα 2, 3), σε δείγματα όλων των περιόδων και των χρωμάτων.


Εικόνα 1: Η κατανομή του λόγου των συγκεντρώσεων Sb/Si και Fe/ Si

Εικόνα 2: Μικροδομή δείγματος Υ 989 στο SEM (BS-image). Διακρίνονται συσσωματώματα Sb και μη τηγμένοι κόκκοι χαλαζία


Δεδομένου ότι τα συγκεκριμένα μέταλλα προστίθενται, αναμιγνύονται και θρυμματίζονται με τις πρώτες ύλες του γυαλιού, η παρουσία τους υποδη-λώνει αφενός γρήγορη όπτηση του μίγματος των πρώτων υλών σε χαμηλή θερμοκρασία (Wosinski and Brill, 1968) και αφετέρου την απουσία πιθανής επαναληπτικής φάσης θρυμματισμού του πρώτο-παραγόμενου γυαλιού και επαναληπτικής ανόπτησής του.

Η τελευταία παρατήρηση, σε συνδυασμό με τα συμπεράσματα της χημι-κής ανάλυσης των γυάλινων αγγείων του πυρήνα και τα αρχαιολογικά δε-δομένα ενισχύουν σημαντικά την υπόθεση ότι στο Ροδιακό εργαστήριο υα-λουργίας υπήρχε πρωτογενής παραγωγή γυαλιού.

ΤΕΧνοΛογIΑ ΚΑΤΑσΚΕυHσ

Η μελέτη της στρωματογραφίας και της χημικής σύστασης των υπολειμ-μάτων πυρήνα που σώζονταν στην εσωτερική επιφάνεια των αγγείων έφε-ρε στο φως ενδιαφέροντα δεδομένα για την τεχνολογία κατασκευής των εν λόγω γυάλινων αγγείων. Σύμφωνα με τη στρωματογραφία που προέκυψε (Εικόνα 4), η κυρίως μάζα του πυρήνα αποτελείται από ένα αδρανές πυρίμαχο

Εικόνα 3: Μικροδομή δείγματος Υ 990 στο SEM (BS-image). Διακρίνεται η έντονη παρουσία φυσαλίδων, η παρουσία μη τηγμένων κόκκων χαλαζία καθώς και συσσωματώματα Mn


υλικό πλούσιο σε χαλαζία το οποίο παρασκευαζόταν με την ανάμιξη ασβέ-στη με κόκκους χαλαζιακής άμμου, μεγέθους 100-400 μm.

Ο χαλαζίας προσέδιδε στο μίγμα αντοχή στη θερμοκρασία και εμπόδιζε τον ασβέστη να υποστεί ρωγμές κατά τη διάρκεια της ξήρανσής του. Αφού στέγνωνε ο ασβέστης, η επιφάνεια αλειφόταν με ένα λεπτό στρώμα (πά-χους 0,5-1,0 mm) πηλού αναμεμιγμένου με λεπτούς κόκκους χαλαζιακής άμμου. Το λεπτό αυτό στρώμα πηλού εμπόδιζε το ρευστό μίγμα του γυα-λιού να αντιδράσει και να ενσωματωθεί με τον ασβέστη και ταυτόχρονα, προσέδιδε στο σώμα του πυρήνα την απαραίτητη αντοχή και σταθερότη-τα (Bimson and Werner, 1968). Μετά τη μορφοποίηση του αγγείου η ράβδος του υαλουργού ήταν πολύ εύκολο να αφαιρεθεί από τη σχετικά ασθενούς συνοχής μάζα του ασβέστη.

συΜΠΕΡAσΜΑΤΑ

Από τα αποτελέσματα της χημικής ανάλυσης και της εξέτασης της μικρο-δομής των γυαλιών στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο προκύπτει μια συνέχεια

Εικόνα 4: Στρωματογραφία υπολειμμάτων του πυρήνα μορφοποίησης στο εσωτερικό των γυάλινων αγγείων


και συνέπεια στην επιλογή των πρώτων υλών και στην τεχνολογία παραγω-γής των αγγείων.

Ακολουθώντας την υαλουργική παράδοση της Μεσογείου, τα γυάλινα αγγεία τεχνικής του πυρήνα της Ρόδου είναι κατασκευασμένα από πυριτι-κό γυαλί τύπου σόδας-ασβέστη (SiΟ2-Να2Ο.CaΟ) και χαρακτηρίζονται από τη σταθερή παρουσία του μολύβδου (PbO). Ο μόλυβδος (PbO) φαίνεται ότι έχει χρησιμοποιηθεί αφενός για την ελάττωση του σημείου τήξης του γυαλιού και αφετέρου για να μειώσει το συντελεστή θερμική διαστολής των παρα-γόμενων γυάλινων αγγείων με σκοπό να περιοριστούν οι απώλειες κατά τη μορφοποίηση. Ως αδιαφανοποιητής, σε όλα τα δείγματα των γυαλιών που αναλύθηκαν, έχει χρησιμοποιηθεί το αντιμόνιο.

Στην κύρια μάζα του γυαλιού διακρίνονται αρκετές φυσαλίδες αέρα, οι οποίες συντελούν στην αδιαφάνεια του γυαλιού, καθώς επίσης εκτεταμένα συσσωματώματα Sb, Mn, Fe και μη τηγμένοι, σφαιρικοί κόκκοι χαλαζία.

Η εξέταση της δομής του πυρίμαχου πυρήνα, πάνω στον οποίο γινόταν η μορφοποίηση των αγγείων, αποκάλυψε ότι η σύστασή του ήταν από μάζα ασβέστη με χαλαζιακά αδρανή, η οποία καλυπτόταν από ένα λεπτό στρώμα πηλού ανακατεμένο με χαλαζία.

Η μελέτη των παραπάνω αποτελεσμάτων παρέχει νέα στοιχεία στην έρευνα της υαλουργίας στον αιγαιακό χώρο και προσφέρει για πρώτη φο-ρά ποιοτικά και ποσοτικά δεδομένα για τα γυάλινα αγγεία της τεχνικής του πυρήνα από τη Ρόδο. Ταυτόχρονα, αναδεικνύονται τεχνολογικά δεδομένα, όπως η εκτεταμένη παρουσία κόκκων χαλαζία και συσσωματωμάτων των στοιχείων Sb, Mn και Fe, τα οποία μαζί με τα αρχαιολογικά ευρήματα της πε-ριοχής υποδηλώνουν, πιθανώς την πρωτογενή παραγωγή γυαλιού στα υα-λουργικά εργαστήρια της Ρόδου.

ΕυΧΑΡΙσΤΙΕσ

Οι συγγραφείς εκφράζουν τις θερμές ευχαριστίες τους στον Δρ Β. Κυλί-κογλου για τις χρήσιμες συμβουλές του στη χημική εξέταση των δειγμάτων με τη φασματοσκοπία ακτίνων-Χ (SEM/EDX).


ΒΙΒΛΙογΡΑφΙΑ

Ανδρεοπούλου-Μάγκου, Ε., Τριανταφυλλίδης, Π., 2001. Μελέτη γυάλινων αντικειμένων της ύστερης Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής εποχής από την ανασκαφή Μινώας Αμοργού, στο Γ. Μπασιάκος, Ε. Αλούπη, Γ. Φακορέλλης (επιμ.), Αρχαιομετρικές μελέτες για την Ελληνική Προϊστορία και Αρχαιό-τητα, 281-297, Αθήνα,.

Bimson, Μ., and Werner, Α.Ε., 1968. Problems in Egyptian core glasses, in, VIIIth International Congress on Glass, 123-124, London.

Freestone, I.C., Greenwood, R., and Gorin-Rosen, Y., 2002. Byzantine and early Islamic glassmaking in the eastern Mediterranean: production and distribution of primary glass, in, G. Kordas (ed.), 1st International Conference Hyalos, Vitrum, Glass, 167-174, Athens.

Grose, D., 1989. The Toledo museum of art. Early ancient glass, New York, N.Y., and Toledo, Ohio

Harden, D., 1981. Catalogue of Greek and Roman glass in the British museum, I, London.

Henderson, J., 2000. The Science and Archaeology of Materials, London, New York.

Honroth, M., Von Luxusobjekt zum Gebrauchsgefäß. Vorrömische und römische Gläser, Württemberg.

Παπαθανασίου, M., Μήρτσου, E.A., Κουζέλη, K., Μωραίτου, Γ., 2002. Μορφές δι-άβρωσης και σύσταση ενός γυάλινου αγγείου κατασκευασμένου με την τεχνική του πυρήνα, στο, 1st International Conference Hyalos, Vitrum, Glass, 299-309, Athens.

Rehren, Th., Spencer, L., and Triantafyllidis, P., 2003. The primary production of glass at Hellenistic Rhodes, in, Annales du 16e Congres de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre (AIHV), 39-43, Nottingham.

Shugar, A., and Rehren, Th., 2002. Formation and composition of glass as a function of firing temperature. Glass Technology 43C, 145-150.

Stern, E.M., and Schlick-Notle, B., 1994. Early glass of the ancient world, Ostfildern.

Triantafyllidis, P., 2008. An Egyptian core-formed glass krateriskos in the Rhodes archaeological museum. Journal of Glass Studies 50, 295-297.

Davidson Weinberg, Gl., 1992. Glass vessels in ancient Greece, Athens.Wosinski, J.F., and Brill, R.H, 1968. A petrographic study of Egyptian and other

core vessels, VIIIth International Congress on Glass, 121-122, London.

Mελέτη γυάλινων αγγείων τεχνικής του πυρήνα από τη Ρόδο

Documents