ТАЪРИХИmavod.tj/mybook/books/4014727159158911.pdfСохтори чамъияти гуломдориро танхо халкхои кадимтарини чахон: мисриёни

Юсуфшохи Яъкубшох

ТАЪРИХИхалки тоникибтидои асрхои миёна

Китоби дарсй барои синфи 6

Нашри II

Вазорати маорифи Чулщурии Тоцикистон. тавсия кардааст

Душанбе“Офсет”

2011

ББК 63.3 (2 Точик) Я 73+74,263,1 Я-95

Мухаррир: Сайфулло Махкамов

№ Ному насаби хонанда Синф Солитахсил

Хола ги китоб (бахои китобдор)Аввали

солОхири

сол

Муаллимони мухтарам!Хохишмандем, фикру мулохизахои худро оид ба мазмуни

китоби мазкур ба нишонии 734024, ш. Душанбе, кучаи Айнй 45, Пажухишгохи рушди маорифи Тоникистон ирсол доред.

Юсуфшохи ЯъкубшохТАЪРИХИ ХАЛК^И ТОЧ.ИК (ибтидои асрхои миёна). Китоби дарсй барои синфи 6. Душанбе: «Офсет», 2011. 224 сахифа.

ISBN: 9789994762286 © «Офсет» 2011

ПЕШГУ ФТОР

Таърихи ибтидои аерхои миёна аз асри III то асри VIII милодро дар бар мегирад. Дар таърихи халки точики ин даврахо дигаргунихои мухими сиёсй, иктисодй, ичтимой ва фархангй ба амал омадаанд.

1. Аввалан, дар ин давра чомеаи гуломдорй ба чомеаи дехконй (феодалй) иваз мешавад. Сабабаш он буд, ки дар тули мавчудияти бисёрасраи худ дар чомеаи гуломдорй номувофикихои зиёде дар сохтори иктисодй, ичтимой ва сиёсй ба вучуд омада, мукобили якдигар амал мекарданд ва бо мурури замон сохти навро ба вучуд оварданд. Сохти дехконй аз хар чихат нисбат ба гуломдорй бехтар ва пешкадамтар буд.

Барой чй мо сохти дехконй мегуем? Дар таърихи замони Шуравй ин давра ва сохторро феодалй мегуфтанд. Вожаи феодалй аз забони лотинй гирифта шуда, маънояш дорандаи замин, об, пул, мол (чорво) ва гайра мебошад. Дар таърихи Аврупои FapoR (Олмон, Фаронса ва Англия) феодал гуфта дорандаи заминеро мегуфтанд, ки ба хизматчиён, хусусан харбиён тухфа мешуд ва он меросй аз наел ба наел мегузашт.

Мардуми точик ориёихо дар ибтидои аерхои миёна дехкон гуфта, табакаи заминдорон, давлатмандони бузургро меномиданд. Дехконон дорандаи замини зиёд, дехахо, рамаи чорпоён ва обу конхо буданд. Дехахо бо одамонаш дар ихтиёри дехкон буданд ва ба манфиати он кор мекарданд. Яъне дехконй ибтидои аерхои миёна мафхуми пурраи вожаи феодалй аврупоиро ифода мекунад. Калимаи дехкон ба маънои ашроф, ориёнажод, шохзода, точик низ истифода шудааст. Масалан, устод Фирдавсй мегуяд:

Зи гуфтори дехкон кунун достон Бипайвандам аз гуфтаи бостон.

Дар ин миераъхо дехкон ба маънои этникй - халк, миллат ва точик омадааст. Яъне достон аз таърихи шохон дар назар дошта шудааст.

Хамин тавр, мо ба чои вожаи феодалй аврупой калимаи дар забони точикй маълум - дехконро истифода мекунем. Дар ивази вожаи дехконй кунунй калимаи кишоварз истифода мешавад.

Дар таърихи Аврупо (дар Рим) сохти гуломдорй дар асриV милод бар асари шуришхои бисёрасра ва хучуми кабилахои гуногун аз шарку шимол бархам хурд.

2. Дар Точикзамин (Ориёзамин) сохти гуломдорй дар натичаи суст шудани хукумати марказй ва аз итоати вай

3

баромадани вилоятхо ва мустакдл шудани онхо бархам хурд. Яъне вилоятхои бузург охнста-охиста аз итоати хукумати марказй баромада, худро мусгакил эълон карда, сабаби бархам хурдани давлати гуломдории Портхо - Ашкониён дар Точикзамини Гарбй шуданд. Дар вилоятхои чудошуда гуломон озод буданд, куввахои асосии истехсолиро кишоварзони озод ташкил менамуданд. Х,амин тавр, дар таърихи мо бо рохи осоишта аз асри III мил од сохти гуломдорй ба дехконй иваз шудааст.

Дар Точикзамини Шаркй, ки ба он вилоятхои Фаргона, Хдфтруд, Кошгару (Кашгар) Хутан, Зобулу Кобул, Чоч, Истаравшан, Сугд, Бохтар ва Хоразм дохил мешуданд, дар асриII пеш аз милод ба чои давлати гуломдории Юнону Бохтар давлати Кушониён баркарор гардид. Кушониён аз кучиёни озоди сахронавард иборат буданд ва ба сохти гуломдорй хеле кам ошно буданд. Замин дар дасти кишоварзони озод буд ва дар дохили давлати Кушониён сохтори кишоварзони озод охиста- охиста аз унсурхои гуломдории классикй дур шуда, ба чомеаи дехдонй-феодалй мегузарад. Бояд арз кард, ки шакли гуломдории классикии Рим ва Юнон дар Ориёзамин набуд ва юнониён онро чорй карда натавонистанд.

Х,амин тавр, дар асри III милод сохти гуломдорй, дар натичаи инкишофи куввахои истехсолй ва номутобик шудани сохти ичтимой, ба дехконй иваз мешавад. Ин яке аз хусусиятхои таърихи халкхои Шарк, аз чумла точикон мебошад.

Бояд тазаккур дод, ки бештари халкхои чахон сохти чомеаи гуломдориро аз cap нагузаронидаанд. Онхо бевосита аз чомеаи ибтидой ба чомеаи синфй - дехконй-феодалй гузаштаанд.

Сохтори чамъияти гуломдориро танхо халкхои кадимтарини чахон: мисриёни кадим, бобулиён, юнониён, румиён ва точикон-эрониён аз cap гузаронида, дар тамаддуни башарй хиссагузорй кардаанд.

Бисёр халкхои Африко (сиёхпустон) ва Австралия аз сохти чомеаи ибтидой ба замони мо омадаанд. Инак, халки точик дар Осиёи Марказй ягона халкест, ки сохторхои ичтимоии чомеаи ибтидой, гуломдорй ва дехкониро (феодалй) аз cap гузаронида, ба тамаддун ва фарханги Осиёи Марказй ва чахон хиссагузорй кардааст.

Яке аз хусусиятхои чомеаи дехконй он аст, ки намудхои гуногуни заминдорй пайдо мешаванд. Дехкон охиста-охиста сохиби заминхо ва дехахо шуда, мардум ба у ба сифати муздур кор мекарданд.

Аз вижагихои таърихии халкхои ориёнажод яке он аст, ки дар ин давра ба ивази номи ориёй этноними точик пайдо мешавад. Х,амаи халкхои форсизабон точик ном доранд.

4

Дар натичаи истилои араб точикон истикдолияти худро аз даст медиханд. Тамоми Точикзамин ба дасти тозиён гирифтор мегардад. Ба чои дини ачдодии мо - маздаясно ислом чорй мешавад. Ба забони точикй-форсй ба воситаи дини ислом вожахои арабй ворид мешаванд.

Шогирдони синфи 6 ба омухтани таърихи аерхои III—VIII милодии халку ватани худ шуруъ менамоянд. Дар ин давра дар Точикзамини Еарбй империяи бузурги дудмони Сосониён аз асри III хукм ронда, дар таърихи халку ватани мо накдш мухими сиёсй, иктисодй, ичтимой ва фархангй доштааст. Масалан, дар замони Сосониён китоби мукаддаси Авесто, ки дар замони Искандари Макдунй сузонида шуда буд, дар асоси дафтархои бокимонда ва аз дахони мубадон китобат мешавад.

Сосониён худро ворисони империяи бузурги Хдхоманишихо мехисобиданд ва барои ободонй ва рушди таъриху фарханг корхои зиёде анчом медоданд. Онхо аз худ осори зиёди хаттй, меъморй ва моддй мерос гузоштанд, ки мо дар асоси омухтани онхо таърихи замони Сосониёнро баркарор менамоем. Замони Сосониён замони шукуфоии илму фарханг ва тамаддуни миллии мо буд.

Дар кисмати Точикзамини Шаркй ба чои давлати бузурги Кушониён дудмони Хдйтолиён сари кудрат меояд. Сохти давлатдории точикони шаркй - Кушониён ва баъдтар Хдйтолиён нисбат ба Сосониён содатар буд. Х,ам Кушониён ва хам Х,айтолиён аз кучиёни туронй буданд ва аз чихати фархангу тамаддун нисбат ба Сосониён як дарача паст меистоданд. Аммо дудмонхои кушонй ва хайтолй сарзаминхои Сугд, Бохтар, Хоразм, Фаргона ва гайраро ба тасарруф дароварда буданд, ки аз кадимулайём марказхои фархангии ориёнажодон ба хисоб мерафтанд. Сугд, Хоразм, Бохтар хату алифбои худро доштанд, ки аз хату алифбои пахлавй-сосонй андаке фарк мекард. Аммо дину ойин, фарханг, сохтори давлативу ичтимоии хамаи точикон аз Халичи Форс то марзи Чин кариб як хел буд. Авесто барои хдмаи точикон китоби мукаддаси мазхдбй хисоб мешуд.

Дар таърихи халки точики замони Шуравй дар бораи хоразмиён, сугдихо ва бохтарихо чунин маълумот овардаанд, ки гуё хар кадоми онхо халки алохида буд, аммо ин тавр нест. Вожахои Хоразм, Сугд ва Бохтар номхои чугрофй мебошанд ва этноним шуда наметавонанд. Номи этникии хамаи халкхои зикршуда дар гузашта ориёй ва минбаъд тоник аст.

5

БАХШИ 1

Боби IТОЧИКЗАМИНИ FAPBH (ЭРОНИ ЕАРБИ) ДАР

ЗАМОНИ СОСОНИЁН

§ 1. ТАШКИЛИ ДАВЛАТИ СОСОНИЁН

Асосгузорони давлати бузурги Сосониён аз вилояти Поре буда, яке аз дудмонхои кадим ба хисоб мерафтанд. Марказй Порт шахри Истахр буд ва Сосон мубади мубадон дар ибодатгохи Нохид буд.

Поре яке аз вилоятхои бузурги ориёнишин ба шумор мерафт ва чи тавре ки дар таърихи синфи 5-ум хондаед, дудмони Хдхоманишихо низ аз ин вилоят буд. Дар замони истилои Искандари Макдунй ин сарзамин хароб шуд, аммо дар давраи хукмронии Селевкихо Поре нисбатан мустакилияти сиёсй ба даст оварда, сарварони он аз дудмони Барзангиён худро шох эълон карданд. Дар давраи хукмронии Ашкониён вилояти Поре ба онхо итоат мекард, аммо шохони он аз номи худ сиккахо мебароварданд, ки мувофики анъанаи ориёй дар болои онхо мичмари оташ ва яке аз эзидхои авесгой бо симои Ахура Маздо сабт шуда буд.

Дар аввали асри III милод Бобак писари Сосон ба духтари шох Говзачехр хонадор шуда, подшохро кушта, тахтро сохиб мешавад. Вай аз сустшавии дарбори шохони ашконй истифода намуда, ба вилояти Кирмон хучум оварда, онро мутей худ сохт ва Ардашерро он чо хоким кард. Баъд ба Хузистон, Уммон, Исфахон лашкар кашид ва онхоро низ ба давлати худ хамрох намуд. Соли 222 баъди марги Бобак писараш Ардашер ба курсии шохй менишинад. Ардашер аз сустшавии хукумати Ашкониён истифода бурда, соли 223 бо кумаки баъзе сарварони вилоятхои атроф, ки аз сиёсати Ашкониён норизо буданд, ба мукобили шохдншох Артабони V лашкар мекашад ва дар чаши шахри Хурмузгон бар Ашкониён голиб меояд ва Артабони V-po мекушад. Хдмин тавр, хукмронии зиёда аз 400-солаи Ашкониён ба поён мерасад ва давлатдории Сосониён шуруъ мешавад. Соли 227 Ардашерро шохдншох эълон мекунанд ва у то соли 241 хукм меронад. (Расми 1).

Сабабхои галабаи Ардашер бар Артабони V. Яке аз сабабхои ба осонй голиб омадани лашкари Ардашер бар Артабони V он буд, ки дар солхои охири хукмронии ин дудмон хокимияти марказй хеле суст шуда буд. Мамлакат ба 240 хушатрхо таксим шуда, аксари онхо ба хукумати марказй итоат надоштанд ва андоз намесупориданд. Артабони V кушиши зиёд намуд, ки мамлакатро муттахид намояд, аммо барои ин корро амалй сохтан мебоисг бо 6

Расми 1. Оромгох,и Ардашери I.

бисёр хушатрхо чангад, лекин кувваи лозима надошт ва вакт хам кам монда буд.

Ардашер, ки душмани деринаи Ашкониён буд, дар мудцати кутох, тавонист куввахои зиддипортхоро чамъ намояд ва империяи онхоро аз байн барад. Ардашер дар ду соли баъди марги Артабони V тамоми Точикзамини Гарбиро ба тасарруф даровард, ба гайр аз Арманистон ва Гурчистон, ки мувакдатан мустакил монданд. Ардашер пас аз соли 234 ба мукобили Рум лашкар кашид ва Нисибину Хдрронро гирифт. Румихо бо сарварии императори худ Александр Север хучуми форсхоро боз- доштанд. Ардашер ба Арманистон омада, бо шохи он Хусрав чангид ва ин кишварро ба мамлакати худ хамрох намуд. Баъд барои дар мардум хиссиёти ватанхохиро ба вучуд овардан, ба гирд овардани Авесто, обод намудани оташкадахои хомушшуда пардохт, мугонро навозиш кард. Мазхаби зардуштиро дини расмии давлати худ эълон намуд. Мубади мубадонро ба яке аз

7

вазифахои баландтарини давлати табдил дод. Тарафдорони ашкониёнро кушт ва хонаводаи онхоро нобуд сохт. Бисёр мардум, аз чумла шохзодагони ашконй таъкиб диданд ва ба Точикзамини Шаркй фирор намуданд.

Дар мудцати кутох Ардашер сархади давлати худро то Х^роту Марв расонид ва шахри Тайсафунро бо номи Бехарташир марказй давлати худ эълон кард. ■

Ардашер мехост дар шарк бо Х^нду Чин ва дар гарб бо Миср, Бахри Миёназамин ва Осиёи Сагиру Аврупо рохдои савдо дошта бошад. Аммо ба ин амал дар F ap 6 Рум ва дар шарк Кушониён халал мерасониданд.

Ардашер бо Рум шартномаи дустй баста, ба мукобшш Кушониён лашкар кашида, вилоятхои Зобулу Кобулро ба даст оварда, ба Хдндустон ва Чин равобити савдо баркарор менамояд.

Сосониён худро ворисони давлати Хдхоманишиён мехисобиданд ва мехостанд ба монанди онхо бузургу тавоио бошанд. Бинобар ин, ба императори Рум мактуб навишта, аз у озод намудани сарзаминхои Осиёи Хурд ва Наздикро дархост намуданд. Императори Рум фиристодахои Ардашерро хабе карда, ба мукобили давлати Сосониён лашкар мекашад. Ардашер хамлаи румиёнро гардонда, Арманистон ва Сурияро ба хоки худ хамрох намуд ва худро шоханшохи Эрон ва гайри Эрон эълон кард.

Ислохоти Ардашер. Ардашер барои мустахдам намудани давлат як катор чорахо андешид:

1. Ба тартиб даровардани дарачаи мансабдорй дар мамлакат ва дарбор.

2. Ба хирбади хирбадон Тансар фармуд, ки Авесторо гирд оварда, китобат намояд.

3. Дини расмии давлати Сосониён ва мардуми Эронро маздаясно ва Зардуштро пайгамбари он эълон намуд.

4. Таксими ахолй ба табакот ва дарачабандии кормандони идорот.

5. Ташкил ва таъмини амнияти мамлакат.6. Аз нав зинда намудани шухрати Дориюши аввал.7. Пешгирй намудани корхои гайриахлокй.8. Манъ намудани чазои дастбурй.9. Ислохоти пулй ва хоказо. (Расми 2).

САВОЛХО:1. Ардашери Бобакон аз кадом дудмон буд ва давлати

Сосониёнро чй гуна ташкил намуд?2. Сабабхои галабаи осоии у бар Артабони V дар чй буд?3. Ахамияти ислохоти Ардашерро чй тавр мефахмед?

8

Расми 2. Сиккахои Ардашери I.

§ 2. СИЁСАТИ БЕРУНИИ ПОДШОХОНИ СОСОНИ ДАР АСР^ОИ III-IV (НАПГХО БО РУМИЁН)

Ч,ангхои якум ва дуюми Шопури I бо румиён. Марзхои шаркй и давлати Сосониён дар ин давра ором буданд. Аммо дар Гарб румиён Осиёи Сагир, Кафкоз, Сурия, Миср ва бахши зиёди Байнаннахрайнро дар даст доштанд, ки дар замонхои то хучуми Искандари Макдунй дар ихтиёри давлати Хахоманишихо буд. Барои хамин, чангу чидолхои дар замони Ашкониён вучудцошта дар давраи Сосониён хам давом карданд. Ин чангхо хеч тарафро голиби мутлак насохтанд. Гохо румихо ва гохо Сосониён дастболо мешуданд. Дар хукмронии Ардашер чанг бо румихо голибро муайян намекард, бинобар ин, вак,те ки Шопури I соли 241 ба тахт нишаст, дар дарбори румиён нооромихо пайдо шуда буданд. Шопур аз ин вазъият истифода бурда, ба забти мулкхои Рум пардохт, аммо ба натичаи дилхох ноил наомад. Румихо Гордиенро император интихоб намуда, сипохи Шопурро шикает дода, таъкибкунон ба пойтахти Сосониён - шахри Тайсафун расиданд. Лекин дар вакти мухосира дар байни лашкариёни Рум низоъ бархост ва Гордиенро куштанд. Ба чои у Филипп император шуд, ки бо Шопур сулх баста, Арманистон ва Байнаннахрайнро ба Эрон баргардонд.

Шопур соли 258 боз бо румиён чанг огоз намуд, ки то соли 260 давом ёфт. Дар ин муддат лашкари Шопур марказй Сурия - шахри Антиохро хароб карда, дар назди Эдесс ба сипохи румихо зарбаи сахт зад. Император Валериянро бо кдеми зиёди лашкариён асир гирифт. Шопур аз Осиёи Сагир ва дигар шахрхои харобкардааш асирони зиёдро барои сохтмонхои мамлакати худ овард. (Расми 3).

9

Расми 3. Дар ин раем галабаи Шопур бар императори Рум Валериян акс шудааст. Катибаи накши Рустам.

Х,амрох,и асирон меъморон, бинокорон^ хунармандон ва донишмандони зиёде аз Рум оварда шуданд. У дар руди Корун сарбанде сохт, ки бо номи «Банди Кайсар» машх,ур шуд.

Дар вилояти Хузистон бинои Гунди Шопурро сохт, ки он чун марказй илмии пеш аз исломй маъруф гардид. Шопур нисбат ба асирон ва вилоятхои аз дасти румихо гирифтаи худ берахмона рафтор мекард. Вай бештари мардуми бегунохро мекушт ва махалхоро хароб менамуд. Аз ин сабаб, у нисбат ба худ кинаю адовати румиён ва дигаронро зиёд кард.

Масалан, дар вакти забткорихои Шопур дар Осиёи Сагир ва Наздик шохи Палмир барои у тухфахои зиёд фиристод ва аз вай илтичо намуд, ки мамлакати Палмирро хароб накунад. Шопур тухфахоро ба об партофт ва сафиронро ба катл расонд. Ин буд, ки шохи Палмир дар биёбон, дар рохи лашкари Шопур камин гирифт ва вахте ки лашкари ташнаю хаста наздик омад, ногахон ба он хучум оварда, зарбаи халокатовар зад ва бисёр ганимати онхоро аз худ кард. Аз ин шикасти Шопур румиён шердил шуда, ба хучуми хатъй гузаштанд. Онхо дар замони хукмронии Хурмузи I, БахромиI, Бахроми II ва Нарсй борхо ба сарзамини Поре ворид шуда, харобихои зиёд оварданд. Дар замони хукмронии Нарсй (293-302) румиён порехоро мачбур сохтанд. ки ба шартномаи вазнини пешниходнамудаи онхо розй шаванд.

Мувофики ин шартнома, ки соли 298 бо номи сулхи Нисибин маълум аст, Сосониён бояд аз Арманистон, шимолии Байнаннахрайн ва боз панч вилояти дигари худ даст 10

мекашиданд. Ин вилоятхо ба тасарруфи Рум даромаданд, Шопури II баъди 40 соли сулхномаи Нисибин соли 333 чангро бо Рум шуруъ намуд. Дар ин чанг гох ин тараф, гох он тараф голиб меомад. Соли 363 императори Рум-Константин бо лашкари зиёд ба худуди Поре даромада, кисмати Байнаннахрайнро гирифта, ба шахри Селевк наздик мешавад, аммо аз захми вазнин вафот мекунад. Императори нав Юлиан бо Шопури II сулх мебандад, ки мувофики он хамаи мулкхои аздастрафта, мувофики сулхномаи Нисибин, боз ба Сосониён баргардонда шуданд. Модари Шопури II шохдухтари кушонй буд.

Баъди сари Шопури II мубориза дар байни амалдорон барои ба шох таъсир расонидан шуруъ мешавад ва дар як муддати кутох се шоханшох аз суикасдхо кушта мешаванд.

Соли 387 ба порехо муяссар гардид, ки бо Рум шартномаи манфиатнок имзо намоянд, ки мувофики он Арманистони Гарбй ва Гурчистони Гарбй ба Рум, Арманистони Шаркй ва Албанияву Кафкоз ба давлати Сосониён мегузаранд. Дар ибтидо дар ин нохияхо хокимони махаллй сарварй менамуданд, аммо онхо охиста-охиста ба шохзодагони Поре иваз карда шуда, ба нохияхои Поре табдил меёбанд.

Шопури II (310-379) яке аз бузургтарин шоханшохони дудмони Сосониён буд. Дар замони у Поре яке аз пуриктидортарин давлатхои чахон ба хисоб мерафт. У 7 сол дар марзхои шаркй бо хиёниёну кушониён чангида, Кобулу Зобул ва водии Синдро гирифт ва марзи шаркиро то руди Ому расонид. Румихо дигар ба марзхои шимолй ва гарбй тахдид намекарданд. Футухоти ин шоханшох дар накши Токи Бустон - дар кух канда шудаанд. Баъди Шопури Кабир, шохони ба тахт нишаста аз ухдаи мухофизати марзу буми Поре набаромаданд ва аз ин сустии онхо Рум истифода бурда, Арманистонро аз Поре чудо сохт. (Расми 4).

Расми 4. Шопури II ва писараш аз катибаи накши Рачаб.11

САВОЛ ВА СУПОРИ1ЩО:1. Шопури аввал, аз наели модарй, ба кадом дудмони шохони

тоник хешовандй дошт?2. Шопур кадом императори румиёнро асир гирифт?3. Шопури аввал аз кувваи асирон чй тавр истифода мекард?4. Дар бораи чангхои Шопури II бо румиён накл намоед.

§ 3. СИЁСАТИ БЕРУНИИ СОСОНИЁН ДАР АСРИ V

Шоханшох Яздигурди I (399-420) кушиши зиёд намуд, ки бо румиён бо сулху салох зиндагй ба cap барад. Мувофики маслихати дучониба, Яздигурди I бо кайсари Рум сиёсати ба масехиён мадад расондан ва дар корхои динии онхо дахолат накарданро пеш гирифта, амнияти берунии мамлакатро таъмин сохт. Мубадони зардуштй барои ин сиёсат Яздигурдро ба хиёнат ва насронипарастй гунахгор намуда, дар яке аз суикасдхо уро куштанд. Аммо бо вучуди норозигии мубадон, муносибати сулххохонаи Руму Поре тамоми асри V давом кард.

Лекин дар ин давра тахдиди кабилахои кучй ба Рум ва Поре афзуд. Х,ар ду давлат бо маслихат хучумхои сахронавардонро рад менамуданд. Дар ин вакт дудмони Кушониёни Бузургро Кидорихо ва баъдтар Х,айтолиён иваз намуда, ба сарзаминхои шаркии Поре тахдид менамуданд. Кидориён ва Х,айтолиён хешовандони наздики забонй ва нажодии Кушониён буданд. Дар асри IV аввал хонадони Кидорихо ва баъд Х,айтолиён ба сари кудрат омада, империяи бузурги худро ташкил намуданд, ки ба он Бохтару Кобул то Синду Хднд, Хоразму Сугд, Фаргона, КошгаРУ Хутан ворид мешуданд. Онхо ба Марву Х,ирот хучум намуда, харобихо меоварданд. Дар замони хукмронии Бахроми Гур (421-438) марзхои шаркии империя аз онхо хуб мухофизат мешуданд. Бахром ба мукобили Руми Гарбй бародараш Мехр Нарсиро фиристод ва у бисёр шахрхоро гирифт ва хироч бар онхо ниход.

Дар замони Бахроми Гур давлати Сосониён хеле пурзур шуда буд. Ба империяи Сосониён Рум, Хинд ва Хдйтолиён хироч медоданд. Дар баъзе вилоятхои Кушониён сиккахои Кушону Сосониён бароварда мешуданд. _

Подшохии Яздигурди II. У баъди падар соли 438 ба тахт нишаст ва хост, ки дини масехиро дар Арманистон бо мазхаби зардуштй иваз намояд, то ки он аз Поре чудо нашавад. Сарварон дар Арманистон аз порсиён таъйин мешуданд ва ба корхои динии онхо мубадон дахолат мекарданд. Ин сиёсати Яздигурди11 сабаби шуриши арманихо бо сарварии Вардона Мадиканй12

гардид. Яздигурд, ки дар чанги Хдйтолиён буд, бо шитоб ба Арманистон омад ва дар Оварайр чанги хунин байни сипохи Яздигурд ва Вардона дар гирифт. Дар натичаи он сарвари сипохи арманиён - Вардона кушта шуд, раиси рухониён бо 10 нафар сарварон асир шуданд ва оромй дар Арманистон баркарор ёфт ва оташкадахо боз фурузон шуданд.

Дар замони Яздигурд дар Байнаннахрайн низ оташкадахо сохта шуда, дини зардуштй вусъат меёфт ва масехиён диёнати маздаясноро мепазируфтанд. Императори Рум ахд намуд, ки дар марзи Поре истехдомхо насозад ва хироч дихад. Яздигурд соли 457 даргузашт ва ба чои у Хурмузи III подшох, шуд. Аммо бародараш пеши Хдйтолиён омад ва бо ёрии онхо соли 459 тахтро сох,иб гардид.

Дар замони подшохии Фируз - писари Яздигурд хушкеолихои пайдарпай 7 сол Порсро фаро гирифтанд, вале вай мамлакатро бо галлаи харида таъмин намуд ва талафоти чонй надод.

САВОЛХО:1. Сиёсати Яздигурди аввал нисбат ба румиён чй тавр буд?2. Дар бораи чанги Бахроми Гур ва Хайтолиён накл кунед.3. Барои чй уро «Гур» лакаб додаанд?4. Подшох Фируз барои пешгирй аз харобии мамлакат

чй чорахо андешид?

§ 4. ХДРАКАТИ МАЗДАКИЁН

Кубод - писари Фируз аз соли 488 то соли 531 шоханшохи Поре буд. Дар асри V суръати дехконй шудани чомеа хеле меафзояд, бештари кишоварзон побанди заминдорони калон мешаванд. Андозхои вазнин ва зиндагии гадоёнаи дехотиёни безамину камзамин норозигии мардумро зиёд менамояд ва онхо ба шуриш бармехезанд, ки сарвараш Маздак буд.

Хдракати Маздак хамаи сарзаминхои Порсро аз соли 491 то 529 фаро мегирад. Маздак мубад буда, дар солхои хушкеолй тарафдори одамони гурусна ва бехонаю дар мешавад ва ба давлатмандон мукобил мебарояд ва дар горату куштори мардуми ганй иштирок менамояд.

Маздак мегуфт, ки давлатмандон аз хисоби дигарон бой шудаанд, бинобар ин, онх,о бояд хдкки мардумонро гардонида диханд. Акддаи баробарии одамон ва умумй будани молу мулк ва занхо аз дунёи кадим, аз чомеаи ибтидой гирифта шуда буд.

13

Чунин умумият дар хдмаи мардумони чах,он дар чомеаи ибтидой вучуд дошт.

Харакати Маздак дар замони подшохии Кубод cap шуда буд. Кубод Маздакро мубади мубадон ва чонишини худ таъйин намуд ва дар тули 4 сол ба акндаи у пайравй кард. Мардуми камбагал хонаю дар ва заминхои давлатдоронро кашида мегирифтанд ва касонеро, ки мукобилият нишон медоданд, мекуштанд. Тахмин карда мешавад, ки Кубод ба тарафи Маздак барои он гузашта буд, ки ба воситаи кувваи шуришгарон давлатмандони саркаши замони худро кам намояд.

Соли 496 давлатмандони дарбор ва харбиён суикасд ташкил намуда, К,убодро ба хабсхона андохтанд ва ба чои у бародараш - Чомоспро шох таъйин намуданд.

Кубод аз хабсхона гурехта, ба назди шохл Хдйтолиён- Ахушнавоз меравад ва аз у ёрй металабад. Ахушнавоз ба Кубод лашкар медихад ва Кубод соли 498-499 боз сохиби тахту точ мегардад. Кубод бо сарварони лашкар ва дарбору мамлакат оштй намуда, ба мукобили маздакиён муборизаро cap менамояд. Аслан, муборизаи зидци маздакиёнро писари шох - Хусрав сарварй менамуд. У хамаи сарварони харакати Маздакро дар Тайсафун бо фиреб чамъ намуда, онхоро ба катл расонид. Худи Маздак низ катл карда шуд. Кисми зиёди маздакиён ба Вароруду Хуросон гурехтанд ва ин чо гуруххои худро ташкил намуданд.

Подшохии Хусрави I - Анушервон (531 -579). Баъди вафоти Кубод писари у аз зани Нишопуриаш - Хусрави I, ки бо номи Анушервони Одил машхур аст, ба тахти шоханшох менишинад. Харакати маздакиён куввахои марказгурези динй, харбй ва дехкониро суст намуд. Анушервон якчанд ислохоти мухими давлатй гузаронид, ки мамлакатро мустахкам намуданд. Дар навбати аввал, маздакиёнро ба чазохои сахт гирифтор намуд ва мулкро аз онхо осуда сохт.

Сохтори хирочро дигар намуд. Мувофики ин ислохот, хироч аз хар замин мувофики хосилнокии он аз дахдк то сеяки хосилро ташкил менамуд. Мувофики хосилнокй, аз дарахтони мевадор, зайтун ва ангур низ боч медоданд. Хирочи сарона аз мардони 20 то 50-сола гирифта мешуд.

Хусрави I ба хонаводахои кухнаи давлатманд, ки дар натичаи исёни Маздак хароб шуда буданд, ёрй расонид. Мамлакатро ба чор бахш: Шимол, Ч,ануб, Шарк ва Fap6 таксим намуд ва сарварони онхо бо тартиб чойхои муайянро мегирифтанд. Баъди шох дар идораи мамлакат вазир чои дуюмро мегирифт.

Сиёсати беруна дар асри VI. Хануз соли 502 Кубод ба мукобили румиён чанг шуруъ намуда, баъзе чойхоро гирифта 14

буд, аммо ин муваффакияти мувакдатй буд ва Хусрави I чангро идома дод ва мехост ба бахрхои Миёназамин ва Охшиён-Сиёх рох кушояд. Соли 540 лашкари у дар Сурия Антиохро сузонида, ахолиашро асир гирифт. Дар назди Тайсафун шахре бо номи Антиохи Хусрав обод намуд ва кисме аз асиронро дар он мукимй кард. Ч,ангхо барои Арманистон ва Г урчистон самарабахш набуданд. Аммо Хусрав вилояти Яманро гирифта, соли 570 ба бахри Миёназамин ва укёнуси Хдид рох кушод.

Хучумхои туркон дар солхои 60-70-уми асри VI давлати бузурги Х д й т о л и ё н р о пора сохтанд. Сосониён дар торумор сохтани давлати Хайтолиён ба туркон кумак намуда, сархади шаркии худро то руди Ому оварданд.

Солхои 588-590 туркон ба сарзамини Сосониён хучум оварданд. Ба ривояти муаррих Табарй, хокони турк бо 300 хазор сарбоз, 200 фили чангй ва 300 шери одамхур омада, Балхро гирифта буд. Хурмуз Бахроми Чубинаро бо 12 хазор саворагони дорой тачрибаи чангй ба мукобили хокон - Шоба мефиристад. Ин 12 хазор сарбози яккачинро худи Бахром интихоб карда буд. Бахроми Чубина бо рохи Хуросон ба Хдоот ва аз он чо ба Балх наздик мешавад.

Хокон бо 260 хазор лашкар ба хучум даромад, дар сафи пеш филон ва шерон буданд. Бахром фармон дод, ки чашмони филонро тирборон намояд ва шерон низ аз борони тир захмин шуданд. Пас Бахром фармон дод, ки бо оташ онхоро ба суйи лашкари Хокон гурезон намояд.

Филон ва шерони захмин бо лашкари туркон даромехтанд ва зиёда аз 30 хазорро куштанд ва лашкариён руй ба гурез ниходанд. Бахроми Чубина аз ин вазъият истифода намуда, ба туркон хамла оварда, одамони бисёрро кушт. Хокон кушта ва хазинаи он ганимати Бахром шуд. Бисёр туркон гурехтанд ва кисми зиёд асир афтоданд.

Бахром ганимати зиёд ба даст овард, ки як бахшро ба шох Хурмуз, бахше ба лашкар ва бахше ба худ гирифт. Туркон ба Туркистон рафтанд ва дуюмбора хучум оварданд ва боз шикает хурданд. Обруйи Бахром хеле баланд шуда буд ва у Балхро макоми худ интихоб кард. Аммо баъди аз Хусрави Парвиз шикает хурдан, ба назди хокон рафт ва он чо вафот намуд.

САВОЛХО:1. Маздак кй буд ва чй мехост?2. Маздакиён кадом тартиботро чорй намудан мехостанд?3. Мохияти ичтимоии харакати Маздак аз чй иборат буд?4. Анушервон барои мустахкам намудани давлати худ чй

чорабинихо гузаронид? Чаро уро одил номидаанд?

15

Боби IIТОЧИКЗАМИНИ FAPBH ДАР ЗАМОНИ ОХИРИН

п о д ш о х о н и СОСОНИ

§ 5. ХУСРАВИ II МАЪРУФ БА ХУСРАВИ ПАРВИЗ

Хусрави Парвиз охирин шохи пуриктидори дудмони Сосониён буд. Вакте ки у ба тахт нишаст, ба Бахроми Чубина нома навишта, мансаби баландтаринро ба у ваъда кард, аммо муросо нашуд ва кор ба чанг расид. Хусрав аз Бахроми Чубина шикает хурд ва ба Рум гурехт. Бахром ба дарбор омада, тахтро сохиб шуд. Хусрав аз румиён ёрй талабид ва бо кумаки онхо боз тахтро гирифт.

Соли 602 дар Рум табадцулоти давлати ба амал омад ва хусури Хусрав-Маврикиро куштанд ва ба чои вай Фокийро ба императорй расонданд. Хусрав бо бахонаи хуни падараруси худро гирифтан, соли 604 ба Рум лашкар кашид. Сипохи Сосониёнро лашкаркашони номй Шохин ва Шахрвараз сарварй менамуданд. Онхо галабаи сипохи худро бар румиён бомуваффакият таъмин намуданд. Онхо Арманистон, Байнаннахрайни Шимолиро бо Эдесса, Сурияро бо Антиоху Димишк, Фаластинро бо Байтулмукаддас, Миср ва Осиёи Сагирро гирифта, ба марказй Рум тахдид менамуданд.

Дар натичаи хучумхои бисёрсола (604-626), зиёда аз 600 миллион дирхам ба хазина даромад. Соли 625 дар хазинаи давлатй 1600 млн дирхам вучуд дошт. Аммо ин пул дар хазина бе муомилот мехобид. Мамлакат дар натичаи чангхои тулонй ва андозхои гарон хеле хароб шуда буд. Баъдан императори Рум бо туркхои Хазар сулх баста, ба мукобили Поре чанги шадиде cap кард. Дар аввали соли 628 у тамоми Кдфкозро аз порехо озод намуда, ба Тайсафун наздик шуд. Дарбориён аз сиёсати Хусрави II норизо ба мукобили шох суикасд ташкил намуда, уро сарнагун сохта куштанд ва ба чои вай писараш Шируяро ба тахт шинонданд. Шируя бо румихо сулх баста, тамоми сарзаминхои ба дастовардаи падари худро аз даст дод. Шируя дар дарбор низ бисёр хешони довталаби тахтро кушт ва худаш низ баъди чанде фавтид.

Тахти Сосониён дар муддати чор сол 10 подшохро иваз намуд. Хар яке аз онхо аз чониби гурухе ба сари кудрат меомад ва аз тарафи гурухи мукобиле фуру меафтоданд. Ва нихоят, сипахбади Хуросон Рустам писари хурди Хусрави II - Яздигурди III-po ба тахти шохй нишонд, ки тамоми давраи подшохии у (632- 651) бо чангхои зидди арабхо гузашт. Баъди Хусрави Парвиз дар байни шохони сосонй шахеи сиёсатмадору болаёкат пайдо нашуд.

16

Аз футухоти пайдарпайи Хусрав бар румиён на танх,о хазинаи шохй пур шуд, балки бисёр сарлашкарон, рухониён, аъёну ашроф сарвати зиёд гирд оварданд. Онхо хануз дар замони подшохии Парвиз барои ба сари кудрат омадан мубориза мебурданд. Майли марказгурезй ва хукмронии мустакилона дар байни хокимони вилоятхо хеле афзуд. Парвиз солхои охири иодшохияшро танхо бо айшу ишрат мегузаронд. Он назорате, ки дар замони Анушервон буд, дигар вучуд надошт.

Подшохии Кубод. Кубод вакте ки (с. 628-629) ба тахт нишаст, ба Рум сулх пешниход намуд. Сулх аз чониби румихо фавран пазируфта шуд, зеро чанги 27-сола хар ду тарафро бемадор карда буд. Мувофики ин шартнома хар ду тараф он чи ки аз якдигар гирифта буданд, боз бармегардониданд. Сосониён салиберо, ки аз Байтулмукаддас гирифта буданд ва кимати зиёде дошт, боз ба румихо доданд. Баргардонидани ин салибро румиён чашн гирифтанд.

Кубод барои афзудани нуфузи худ тартиботе, ки падараш дар дарбор чорй карда буд, бекор кард, махбусхои сиёсиро озод сохта, ба онхо мехрубонй намуд. У хамаи бародарони худро кушт ва худаш низ баъди ду соли хукмронй аз олам чашм пушид.

CABOJIX.O:1. Замони шукуфоии давлати Сосониён ба хукмронии кадом

шоханшохон рост омад?2. Хусрави Парвиз кадом вилоятхоро аз румихо кашида

гирифт?3. Сабабхои таназзули давлати Сосониён кадомхоянд?

§ 6. СОХТОРИ ДАВЛАТИ ВА ЧОМЕАИ СОСОНИЁН

Сосониён дар тули зиёда аз 400 соли хукмронияшон дар сарзамини худ тамадцуни поябаланде офариданд. Онхо худро давомдихандаи шохони вилояти Поре дониста, аз корнамоихои худ накдпу нигор, хайкалу навиштачоти зиёде бокй монданд, ки барои омухтани таърихи фарханги онхо ахамияти калон доранд. Дар бораи дудмони сосонй муаррихони юнонй, румй, арманй ва чинй маълумоти нодире додаанд.

Дар боби тамадцуни замони Сосониён сарчашмахои хаттии пахлавй ва ковишхои бостонй ахамияти бузург доранд.

Худуди Давлати Сосониён. Сосониён худро ворисони империяи Хдхоманишхо мехисобиданд ва кушиш менамуданд, сарзаминхоеро, ки гузацггагонашон - Хахоманишихо доштанд, боз ба даст оранд. Аммо ин ба онхо муяссар нашуд. Сабаби асосии чангхои тулонй ба Рум баргардонидани заминхои замони Х,ахоманишихо буд.

17

Танхо дар замони Хусрави Парвиз марзхои гарбй то андозае ба замони Хдхоманишихо расид. Зеро Хусрави Парвиз хамаи Арманистон, Гурчистон, Осиёи Хурд ва Мисрро гирифт, аммо баъди вафоти вай ин заминхо боз ба дасти румихо гузаштанд.

Дар Шарк, Куруш ва Дориюши Кабир хамаи вилоятхои Ориёи Шаркй, аз чумла, Бохтар, Хоразм, Сугд, Фаргона ва Синдро ба давлати худ хамрох карда буданд. Аммо дар замони Сосониён марзи шаркй дар шимолу шарк то Ому омада буд. Аммо Хоразм итоат надошт, Бохтари Шимолй (Тахористон) дар дасти Хайтолиён буд. Аксари вилоятхои шаркй баъди Хахоманишихо дигар ба давлати Ориёи Гарбй дохил нашуданд.

Шоханшох* Шохи ориёихо худро шохи шохон мехисобид ва даъвои шохии тамоми чахонро дошт. Шохони сосонй ин анъанаи Хдхоманишихоро идома доданд.

Хар шох вакте ки ба сари тахт меомад, бо урфияти хос точгузорй мекард. Точ аз тилло буд ва бо сангхои киматбахо, аз кабили ёкут, марворид, зумуррад ороиш меёфт. Точро хар шоханшох мувофики табъи худ тартиб медод. Дар болои сиккахои сосонй расми шохон бо точи онхо бокй мондаанд. Точхо хеле гуногун ва бохашамат буданд. Шоханшох хокими мутлак буд. (Расми 4а).

Дидани шох барои аксарият манъ буд, касе, ки ба дарбор барои сухбат ба назди шох меомад, шох паси парда менишаст ва шахси омада дар масофаи муайяне истода сухбат мекард. Шахсонеро, ки шох кабул мекард, аз чониби дабирон озмуда мешуданд, то ки дар сару либос ва суханхои онхо нуксоне набошад. Дар назди пардаи харир хочиб-хурамбош ба сухбат назорат менамуд. Дар толори кабулгох дарбориён вобаста ба вазифа ва макоми ичтимой чой мегирифтанд.

Шох дар рузхои муайян олимонро кабул мекард ва бахсу мунозирахои илмй, динй ва гайра баргузор мешуданд. То замони Анушервон дар хузури шох дар сухбатхо танхо Бузургфармондор (сарвазир) ва мубади мубадон иштирок доштанд. Дар замони Анушервон сарвазир, хонсолор, охурсолор, пуштибон, ошпаз, пешхидмат, дарбон, андарзбон (раиси ташрифот) ширкат мекарданд ва мутрибон дар маъракахои шохй лахнхои муайянро месуруданд. Русумоти кабули мехмонон ва гайра мувофик ба рутбахо ва макомхои ичтимой чараён мегирифт.

18Расми 4а. Н ам удхои точхои шохони сосонй.

Табакот. Ахолй ба чахор табака таксим буд:1. Отурвон (рухониён).2. Артишдорон (чанговарон).3. Дабирон (кормандони идорахои давлати).4. Аостриюшон ва хутухшон (кишоварзон, хунармандон

ва савдогарон).Х,ар табака, дар навбати худ, ба чузъхо таксим мешуд.

Масалан, табакаи чанговаронро иронсипахбад ва раиси дабиронро ирондабирпат, мугонро мубади мубадон, хирбади хирбадон ва гайра мегуфтанд ва интихоб менамуданд.

Озодон - табакаи боло буданд, ки бештар ба он шохон дохил мешуданд ва маъмурияти давлат ба ухдаи онхо буд. Онхо хукук доштанд, чамъ шуда шохро аз кор сабукдуш кунанд ва ба чои у дигареро интихоб намоянд. Ба ин табака фармондори бузург (вазири аъзам), мубади мубадон, ирондабирпат, сипахпат, востариюшонпат (вазири молия) дохил мешуданд ва умури давлатро идора мекарданд. Хдмаи корхо дар дасти фармондори бузург буданд ва у шахси наздиктарини шох буд ва уро аз хамаи вазъи сиёсй ва хоричй ва дохилй огох менамуд. Баъдан ин вазифа вазир ном мегирад.

Дар рустохо макоми дехконон баланд буд. Дехкон маънои шохзода, сарвар, воломакомро дошт.

Еайр аз ин, табакахои кишоварзон, точирон, хунармандон, коргарони кироя ва гуломон буданд. Ин табакахо ба давлатмандон, миёнахолон ва бенавоён таксим мешуданд. Хдтто дар байни гуломон чанд дарача вучуд дошт, ба монанди гуломи асир, гуломи г аравгирифта, гуломи дар натичаи карз пайдо шуда ва гайра.

Се табакаи аввал аз хамаи андозхо озод буданд. Ба табакаи шоханшох, ахди хонадони вай, сарони давлатхои Арманистон, Гурчистон, вилоятхо, оилахои бузург, ки аз онхо мансабдорон интихоб мешуданд, дохил буданд.

Ду намуди андоз: сарона ва андоз аз замин гирифта мешуд. Андози заминхои обй аз лалмй фарк дошт. Занон ва кудакон аз андоз озод буданд. Вазири молия Эрономор ном дошт. Сиккахо аз тилло, нукра ва мис бароварда мешуданд.

Сиккахои аз тилло ва нукра дар муомилоти хоричй бештар истифода мешуданд.

Сохтори идоравй. Идора намудани давлат дар замони Хусрави аввал ва Анушервон ба монанди Хдхоманишихо буд, яъне мамлакат ба кисмхои идоравй, маъмурй чудо мешуд. (Расми 5). Вилоятхои марзиро марзбонон идора мекарданд, онхо сипохи муайян доштанд. Чор марзбон ахамияти бузург доштанд: марзбонони Арманистон, Хуросон, Хазарон ва Рум. Ин марзбонхо дорой тахти нукра буданд. Касоне, ки аз хонаводаи салтанат буданд, лакаби шохй доштанд.

19

К)о

H n u l y l V < 4 О х У Р О С О Н В \

Хвмадоа о Ром Пируз \Т А Й С А Ф У Н N

V v k оГундишопур с И и С т О И;

©VV Х У З И С Т О Н 1 *

Худуди иловашуда ба давлати Сосониён дар замони Хусрави II, солхои 602-622

Анушервон тамоми давлати худро ба чахор бахш: Шимол, Шарк, Ч,ануб ва Fap6 таксим кард ва сипох низ ба чахор бахш: сипахбади шимол, чануб, гарб ва шарк таксим шуда буд. Х,ар кадом чои муайянро ишгол менамуд. Сипахбади аввал подшох ва чортои дигар чойхои дуюм, сеюм, чахорум ва панчумро ишгол менамуданд. Пеш мубади мубадон шахси дуюм дар хукумат буд. Анушервон онро ба зинаи шашум фаровард. Еайр аз дастахои саворон боз сипохи доимие аз сахронавардон ташкил намуда, дар Кдфкоз ва Хуросон лангархои харбй амал менамуданд.

Вазорати сипох, чопархона (почта), молиёт, сиккахо, адлия, имтиёз ва гайра 9 девон бо мухру дафтар амал менамуданд. Тарзи идора намудани давлат аз поён то боло марказонида шуда буд. Х,ар идора сохиби мухр ва хуччатхои худ буд. Идораи дабирон, додрасон хеле тараккиёфта буд ва дар нохияхо дафтари идоравй доштанд.

CABOJIX.O:1. Барои чй шохони сосонй худро шоханшох меномиданд?2. Дар махфилхои шохи чойгиршавии макомоги давлатй

чй тавр сурат мегирифт?3. Аз руйи кадом хусусиятхо ахолй ба табакахо таксим

шуда буданд?4. Дар замони Анушервон мамлакати Сосониён ба

чанд бахши маъмурй ва харбй таксим шуда буд?5. Кадом намуди андозхо вучуд дошт?

§ 7. ОЙИНИ МАЗДАЯСНО ДАР ЗАМОНИ СОСОНИЁН

Дар замони Сосониён маздаясно дини расмии мамлакат ва миллати мо буд. Рухониён дар худуди Точикзамин нуфузи зиёд доштанд. Яке аз муаррихони он замон- мегуяд, ки мугон дорой обру ва хукуки зиёд буданд. Мардум ба онхо ушр - хадяхои зиёд медоданд. Онхо тобеи конуни мамлакат набуданд ва худашон барои худ коидаю конун доштанд. Мубадон ба чанд дарача таксим мешуданд: мубади мубадон, хирбадон, мугони нозирй ва дастур. Хизмат дар маъбадхои оташ кори фахрй ва шарафнок хисобида мешуд. Дар замони Сосониён сохтмони маъбадхои оташ нисбат ба замони Х,ахоманишихо хеле афзуд ва вазифаи мубадон доимо нигох доштани оташ дар оташкада ба хисоб мерафт.

Дар хар хонадони давлатманд оташкадаи хонагй буд ва кадхудо онро мухофизат менамуд, то ки хомуш нагардад. Х,ар

21

дех, маъбади оташ дошт. Дар нох,ия оташи Бахром нигох дошта мешуд, ки дар вактхои муайян дигар оташгохоро оварда, бо оташи Бахром меафрухтанд.

Се оташкадаи бузург дар Точикзамин (Эронзамин) вучуд дошт.

1,Озарфаранбаг дар Кориёни Поре, ки ба табакаи мугон нисбат дошт.

2.0заргушасп дар Шиз мутааллик ба шохон буд. Шохон пеш аз точгузорй, огози чанг ва корхои мухими давлати ва динй ин чо омада, намоз мегузориданд ва курбонй менамуданд.

З.Озарбарзинмехр дар Хуросон, ки ба табакаи кишоварзон нисбат дошт.

§ 8. МАЗХАБХО

Ойини маздаясно. Вожаи маздаясно авестой буда, маздо ба маънои Худованди доно ва ягона аст ва ясно ситоишро ифода мекувад. Дини зардуштиро ойини маздаясно мегуфтанд. Дар адабиёти юнонй ва арабй ба чои вожаи маздаясно зардуштй навиштаанд, ки нодуруст мебошад. Дар баъзе адабиёти замони исломй ба назари тахкир маздаяснопарастонро зардуштй, оташпараст ва габр номидаанд.

Дар адабиёти таърихй, одатаи, мегуянд, ки ойини маздаясно то замони Сосониён расмй набуд ва танхо дар ин давра онро давлатй эълон намуданд ва дигар динхо таъкиб медиданд. Шохони ориёй аз Хдхоманишихо cap карда, то Ашкониён, Кушониён, Х,айтолиён ба динхои дигар хама вакт эхтиром доштанд, аммо дини хамаи ориёихо маздаясно буд ва онро ба хеч дини дигар иваз накарда буданд.

Сосониён урфияти динхои дигарро дар мамлакаташон риоя менамуданд, зеро дар худуди давлати онхо насрониёну яхудиён хеле зиёд буданд. Дар Арманистон, Гурчистон, Сурия дини насронй хеле пахн шуда, аз чониби Рум пуштибонй медид. Дар Синд ойини будцоия равнак дошт. Бинобар ин, барои химоя аз динхои бегона ойини маздаясно дар Точикзамин-Эронзамини Гарбй дини расмии давлатй эълон карда шуд.

Тавре ки аз дарехои соли гузашта огох хастед, китоби Авесто дар замони Хдхоманишихо дар 12 хазор пусти гов бо хуруфи тилло навишта шуда буд ва дар давраи истилои Искандари Макдунй сузонида шуд. Бори дуюм дар замони Ашкониён кушиши чамъ овардану китобат намудани он карда шуд, аммо ин корро ба охир расонида натавонистанд ва дар замони Ардашери I ва Шопури I гирдоварй ва китобати Авесто ба охир мерасад. Авестой замони Хдхоманишихо аз 22 наск-китоб ва 1200 боб иборат буд ва дар

22

замони Сосониён танхо 347 боби онро баркарор карда тавонистанд. Дигар бахшхои гумшударо гирд оварда натавонистанд, аммо дар замони истилои араб Авестой замони

.^Й У ^ -^ чухи<> *&у> •

^ LU(°' ■» -U’ | 4 S)JJ* >

t 6 ^ eX i| p А 1 1 Х Ц ^ У ) ^ ̂

^ • fealA-*- -43 a ^ u V ^ -^ yggCM ->^)->

Расми 6. Намуди хати авестои (пахлавй).

23

Сосониён низ сузонида мешавад ва имруз дар дасги мо хдмагй 73000 вожаи он хдсту халос, ки аз панч дафтар-китоб: Готхо-Ясно, Виспарад, Яштхо, Хурд Авесто ва Вандидод иборатаид. Аз инхо танхо китоби Вандидод пурра боки мондааст. Дигар китобхо, махсусан Яштхо комил нестанд. Янггхо достонхо дар бораи Худой бузург-Ахура Маздо, фарипггагон - эзидхо, иодшохон, пахлавонон, унсурони поку мукаддаси гузаиггагони мо, ориёихо, мебошанд, ки ба хазорахои IV-II пеш аз милод нисбат доранд.

Онхо сурудаои фолклорй, яъне дахонй будаанд, ки дар тули садсолахо аз наел ба наел гузаштаанд. Дар Яштхо таърихи ду силсила подшохони гузаштагони мо-иешдодиён ва каёниён суруда шудаанд. Яштхо дар гузапгга зиёд буданд, аммо то ба замони мо 21 яигг боки мондааст, ки на хамаи онхо пурра тафсир доранд.

Барои Авесторо хондан ва фахмидан ду тафсир навиигга шудааст, ки яке Занд ва дигаре Позанд ном дорад. Занд тафсири матнхои аслии Авесто мебошад ва дар замони хеле кадим навишта шуда буд, аммо вай бокй намондааст. Дар замони Ашкониён Зандро аз нав ба забони пахдавй менависанд, аммо он хам аз байн рафтааст. Занди имруза дар замони Сосониён тартиб ёфтааст, ки аз 209420 вожа иборат аст. Аммо забони Занд на ба хама даризабонон фахмост, бинобар ин, шархи дуюм тартиб дода мешавад, ки онро Позанд меноманд. Позанд шархи забони Занд мебошад ва он гохо ба хати арабй хам навишта шудааст. Авесто ба хати диндабира, ки дорой 44 харф мебошад, навишта шуда, комилтарин алифбои чахон ба хисоб меравад. (Расми 6).

Асоси дини маздаясноро дугонагии азалй ташкил медихдд, яъне аз кадимулайём Худованди рушной (некй) - Ахура Маздо ва Худованди бадй (торикй) - Ахриман чахонро дар тасарруф доранд. Хар ду Худованд хам дорой куввахои офарандагй мебошанд. Ахура Маздо офарандаи Замин, Осмон, Моху ситорахо, инсону хдйвон ва олами наботот, фулуз ва гайра буда, Ахриман Худованди куввахои вайронкору харобкунанда мебошад.

Масалан, Ахура Маздо хаётро офариду Ахриман маргро, Ахура Маздо рузро офариду Ахриман шабро, Ахура Маздо офтобу рушониро, Ахриман торикиву зулмотро офарид.

Х,амин тавр, байни онхо хамеша мубориза меравад ва нихоят дар рузи растохез куввахои некй бар бадй зафар меёбанд ва зиндагонии човидона хукмфармо мешавад. Худованди бузург-Ахура Маздо яккаю ягонаи чахон мебошад ва вай хамадон аст, хамаро меофарад ва окибати офаринишро медонад. Ахриман офаридахои кур-курона, бетартибона ва бешуурона дорад. Дини маздаясно аввалин дини тавхид дар чахон аст.

24

Дар бахши мубориза бо куввахои бадй ва кумак ба мардумони замин фариштахо бо номи «амшаспандон» амал мекунанд ва хар кадоме аз онхо як сифати Худованди олам- Ахура Маздо мебошад.

Масалан, фариштаи якум Ваху Мана (Бахман) андешаи нек; Аша Вахингга (Урдибихишт, мазхари бехтарин ростй); Хштатра Вайра (Шахривар) сарпарасти давлату ганчинахо; Спант Ариат (Исфандормуз) фурутанй; Амрдат - бемаргй ва Хаурдат-комилиро ифода мекунанд. Амшаспандон ифодакунандаи хислатхои Ахура Маздо дар олами улвй мебошанд. Онхо дар ин дунё одамонро бо хислатхои худ дар рохи худошиносй рахнамой мекунанд.

Дар ойини маздаясно гайр аз ин фариштагони бузург боз фариштагони муваккали руз, хафта ва моххо хастанд, ки хар кадом вазифаи муайянро дар олами рухонй ва чисмонй ичро менамояд.

Дар ойини маздаясно гунохл бузургтарин дуруг гуфтан аст. Дини Зардуштро дини ростй меноманд, зеро рост гуфтан, росткору росткавл будан асоси таълимоти пайгамбари ориёихоро ташкил медихад. Дар хамаи панч вакти намоз бехтарини ниёишхо, сурудхо (сурудахо) аз ростй харф мезананд. Барои мисол, мо ду ояти аввалро аз намози маздаясно меорем:

1.Ашам ваху, «ростй бехтарин некист, хурсандист, хурсандй барои касе, ки ростиро барои бехтарин ростй бихохад».

2.Ятоху, «ба сони он ки сурури хастиро бояд танхо аз руйи ростй баргузид, хамон сон рохбари дурустро бояд аз руйи ростй писандид».

Дар ойини маздаясно бихдшт, дузах ва пули чинвод (сирот) барои одамони бегунох ва гунахгор вучуд доранд. Расми намозгузорй, бихишт, дузах ва пули сирот ба ойинхои яхудй, насронй ва ислом аз маздаясно омадаанд. К^блаи Зардуигг оташ аст, аммо оташи ойини маздаясно оташи одцй нест, вай оташи олами улвй аст. Оташ рамзи покй, хаёт, рушной, гармии илохй дар замин аст. Бе гармй хаёт дар замин вучуд дошта наметавонад. Парастиши оташ парастиши нури Худованд дар замин аст.

Мапиндор к-оташпарастон буданд,Парастандаи поки яздон буданд.

(Фирдавсй)Дар ойини маздаясно Замин, обу хаво ва оташ бузург

дониста мешаванд. Онхо асоси зиндагй мебошанд ва онхоро инсон бояд поку тоза нигох дорад.

Мурдан дар урфияти маздаясно кори ахриманист. Ч,асад, ки дар он унсурони ахриманй ворид шуд, заминро нопок мекунад, бинобар ин, онхо часадро дар дахмаи сангин

25

мегузоштанд ва пас аз гушту пуст озод шудан, устухонхои колбадро гирд оварда, дар фарвартики оилавй мегурониданд.

Хар сол дар рузи аввали Навруз гузаштагони мо дар сари кабристонхои худ хайру худой мекарданд ва гузаштагонро ёд оварда, кабристонро пок менамуданд. Хдмаи хайру худой, ки баъди мурдан сурат мегирад, бетагйир дар чорчубаи ислом то рузгори мо омада расидаанд.

Тадкикотхои илмй марбут ба ойинхои гуногуни чахон, аз чумла ибронй, насронй ва исломй нишон медиханд, ки таълимоти маздаясно дар бехбуди зиндагии инсонхо бештар кушидааст. Зардушт таълим медихад, ки инсон бояд дар обод намудани чахон ва шодмонии худ ва дигарон кушиш намояд. Инсонхо хамеша бо андешаи нек, гуфтори нек ва кирдори нек худро шоистаи расидан ба авчи камол ва пайвастан ба човидон нишон диханд. Ойини Зардушт, баръакси ойинхои дигар, пайравони худро даъват мекунад, ки аз хамаи неъматхои зиндагй бахра баранд. Яъне бо мехнати халол ганй ва шукухманд шаванд, касру боргох бисозанд ва зиндагонии хуш гузаронаид.

Ойини маздаясно таълим намедихад, ки ин дунё чои зисти кухтохмудцати инсон аст, ба он дил мабандед ва аз хушихо даст кашед, балки таъкид менамояд, ки фарди фаъоли чомеа бошед ва бо бадон ва ноиокон мубориза баред, то ки чахон аз онхо халосй ёбад.

Зардушт таълим медихад, ки кору фаъолияти бадонро ба худованд то рузи киёмат нагузоред, бо онхо муборизаи шадид баред, то ки зиндагии шумо осуда шавад. Мувофики таълимоти Зардушт, Худованду фариштагон ва хамаи бандагон бар зидди куввахои бадиву ахриманй бояд мубориза баранд.

Яке аз андешахои шоистаи Зардушт нисбат ба ойинхои дигар он аст, ки у мегуяд: «Он чиро, ки аз ман мешунавед, бо хиради дуруст ва маниши пок ва равшании хеш биписандед, арзёбй кунед, в-он гох бипазиред. Яъне гуфтахои моро кур- курона кабул накунед, сари онхо фикр кунед ва агар онхоро дуруст ёбед, кабул намоед».

Олимони диншиноси чахон ба ойини маздаясно бахои баландтарин додаанд, зеро вай таълимоте дар бораи ободии чахон ва зиндагонии бехтарини инсонхо мебошад.

Монй ва дини у. Дар асри Ш м. дар замони Сосониён пайгамбари наве бо номи Монй пайдо мешавад. Вай соли 200 дар дехаи Мардинави назди Бобул дар оилаи марди ашконй (Ориёи Шаркй) ба дунё омада, ба ойинхои яхудй, калдонй- бобулй, масехй ва зардуштй шинос шуда, мехохад дини худро ба чахониён пешкаш намояд. Дини вай аз омехтаи динхои он давра (яхудй, масехй, бобулй-калдонй ва бештар зардуштй) иборат

26

буд. Асоси дини уро ба монанди ойини маздаясно дугонагй: Худованди Некй ва Бадй ташкил мекунад. Дар ойини Монй гунох, бихишт, дузах, пули чинвод, рузи растохез ва гайрахо ба монанди дини маздаясно аст. Лекин таълимоти Монй нисбати дунё ва одамон хеле маъюсона-пессемистона буд. Дар назари у олам пур аз золимон ва торикй аст ва инсон бояд аз мубориза ба мукобили бадй даст кашад, аз зиндагии хуб, зану фарзанд, корхои дунявй дар канор истад ва бо худочуй умр ба cap барад, то чон ба чонон расад.

Яке аз хусусиятхои ойини Монй он буд, ки дар хар мамлакате, ки дини худро пахн карданй мешуд, пайравони у ойини Мониро ба он диёнат васл менамуданд ва ташвикот мебурданд. Дар Ориёи Гарбй ва Шаркй пайравони Монй бештар дар чорчубаи маздаясно амал менамуданд ва аз хамин чихат дар ибтидо муваффак шуданд, ки Шопури I-ро ба тарафи худ моил созанд. Монй барои Шопури I (240-270) китобе навишт бо номи «Шопургон» ва дар он акоиди худро изхор дошт.

Дар «Шопургон» Монй кушидааст, ки дини худро ба маздаясно наздиктар намояд ва хатто бисёр фариштагони Авесторо хамрох намудааст. Ин асар кахру газаби дастурону мубадони ойини маздаясноро бо сарварии мубадон - Картир барангехт ва онхо ба мукобили у хестанд ва уро мачбур карданд, ки суи Хиндустон ва Тибету Турфон гурезад.

Монй панч китоб навиштааст: яке аз онхо Шопургон ба забони пахлавй ва дигар китобхо ба забони суриёнй. Монй дар сафари Хинду Чин дар Турфон, ки аз кадим ориёихо мезистанд ва акидахои зардуштй ва буддой пахн шуда буд, пайравон пайдо намуд. Наккошон расмхои зеборо дар бораи фаъолияти Худованди Рушной ва Торикй мекашиданд ва ба ин васила мардумро аз дини Монй огох менамуданд.

Ойини Монй дар Фаластин, Миср ва Арабистон пахн шуда, пайравони у китобхояшро ба лотинй тарчума намуда буданд. Дини Монй дар Испониё, Итолиё пайравон пайдо карда, то карнхои VI - VII нуфузи зиёд дошт. Монй соли 273 ба Эрон омад, уро рухониёни зардуштй дастгир карда куштанд ва пусташро пури кох карда, дар махалли Гунди Шопур дар чуби баланд овехтанд. Рухониёни монавй ба Точикзамини Шаркй омаданд.

Онхо дар Самарканд ва Марв то галабаи ислом хонакох доштанд. Монй барои китобхои худ хатто алифбои нав ихтироъ карда буд. Азбаски дар ойини маздаяснои Точикзамини Шаркй: Хоразм, Сугд, Бохтар, Фаргона ва Кошгару (Кашгар) Хутан хайкалу расмхои худоён ва эзидхои авестой зиёд буд, ойини

27

Монй рох ёфт ва аммо он бар дини зардуштй голиб наомад, балки дар вай махлут шуда ноаён гашт.

Маздак. Писари Бомдод аз ахди Нишопур (ш.Нусай) буд ва дар замони подшохии Кубод ба дарбар омад ва шохро ба ойини худ наздик сохт. Акдцаи динии Маздак ба Монй наздик буд. Маздак мегуфт, ки рушонй аз зулмат (торикй) чудосг ва хдракатхои у бошуурона, окипона ва бомаксаду баокибат мебошанд. Торикй бешуурона ва кур-куронаю беокибат аст. Мутобикдти Рушной бо Торикй тасодуфист. Олам аз се унсур: об, оташ ва хоки хубу бад иборат аст ва одамон низ аз таркиби онхоянд ва дар вучудашон унсурхои хубй ва бадй чой доранд. Олами рухии осмонй низ монанди заминй мебошад. Худованд ба монанди подшох болои тахт нишаста, 4 чонишин (кувва): шуур, акд, хофиза, шодй дорад. Ин 4 кувва бо дасги 6 вазир умури оламро идора менамоянд. Ин 6 вазир дар миёнаи 12 вучуди рухй харакат менамоянд.

Инсоне, ки 4 кувва, 6 вазир ва ихтиёроти 12-гонаро дар худ чамъ кунад, ба мартабаи худой мерасад.

Хамаи чангу ихтилофхо аз молу занхо cap мезананд, бинобар ин, онхо бояд умумй шаванд. Маздак асаре навишта буд, ки онро Ибни Мукаффаъ ба арабй тарчума кардааст. Аммо вай то замони мо нарасидааст. Пайравони Маздак дар тамоми Точикзамин пахн шуда буданд.

САВОЛХО:1. Авесто дар замони кадом подшохон китобат шуд?2. Авестой замони Сосониён аз замони Х,ахоманиши\о чй

фарк дошт?3. Яштхо чй гуна достонхо мебошанд?4. Дугонагии ойини Зардуштро чй тавр мефахмед?5. Чаро дини Зардуштро ойини ростй меноманд?6. Чаро Зардушт оташро киблаи ойини худ интихоб кардааст?7. Фаркнятн таълимоти Зардушт нисбат ба ойинхои дигар дар

чист?8.Мазхаби Монй чй тавр буд?9. Таълимоти Маздак аз чй иборат буд?

§ 9. ФАРХДНГ

Мактаб. Аз адабиёти таърихй маълум аст, ки дар Точикзамин кудакон аз синни 7-солагй ба дабистонхои назди маъбадхо мерафтанд ва дар он чо хондану навиштанро меомухтанд. Мубадон ба писару духтари давлатмандон даре гуфта, навиштану хондан ва тарзи хдеобу китоби муомилотро ёд медоданд. Дарсхои ахлок ва ибодатхои динй мутобики бахшхои Авесто сурат мегирифтанд.28

Дар мактаб ба писарон дарсхои назариявию амалиявии хдрбй: аспсаворй, тирандозй, шамшерзанй ва гайраро меомузониданд. Ба шохзодагон усули давлатдорй, тарзи мизбониву мех,мондорй ва тартиби либоспушй, хурокхурй ва гайра даре дода мешуд. Дар дабистонхо 8 сол тахеил мекарданд ва маълумоти хуби умумй мегирифтанд.

Забои. Забони муомилот ва русуми динй забони пахдавй буд, харчанд тарчумахои Авесго ба забон ва хатхои хоразмй ва суг дй вучуд доштанд. Забони пахдавй, ки забони Ашкониён буд, дар асриIII п.м. дар Ориёи Гарбй пахд мешавад. Ин забон ба чумлаи забонхои форсии миёна дохил мешавад ва аз забони имрузаи точикии форей каме фарк мекунац. Ин забон забони давлати портхост, ки аз нохдяи Туркманистони имруза буда, дар баробари забони пахдавй забони форсии миёна, ки хоси вилояти Поре буд, амал мекард.

Мувофикд катибахои аз Хиндустон пайдошуда, то соли 1009 мубадони маздаясно бо забони пахдавй сухан мекарданду менавиштанд.

Адабиёт. Забоншиносон китобхои пахдавиро ба се бахш таксим кардаанд:

1. Тарчума ва тафсирхои Авесто, ки аз 141 хазор вожа иборатанд.

2. Навиштахои марбут ба умури динй ва мазхабй, ки 72 китобу рисоларо дар бар доранд. Машхуртарини онхо Динкард мебошад, ки онро мубади зардуштй дар асри IX навиштааст.

3. Китобхои гайримазхабй, ки дар замони аввали ислом ба арабй тарчума шудаанд, валекин аксари онхо то ба замони мо нарасидаанд. Машхуртарини онхо Корномаи Ардашери Бобокон мебошад, ки дар асри VI милодй навишта шудааст.

4. Ёдгори Зарирон (шохномаи Гуштосп, ё пахдавй).5. Дарахти Ассурй.6. Хусрави Куводон ва гуломи пешхизмат.Дар замони истилои араб забони пахлавй ва забони

форсии миёна забони давлатии Сосониён буд.Дар боби илми ин давра чизе гуфтан мушкил аст, зеро далелхо

хеле каманд. Хдминаш маълум аст, ки Анушервон аз Искандарияи Миср 7 нафар олимони гуногунихтисосро даъват кард ва Гунди Шопур бино намуд ва онхоро барои равнаки илм истифода бурд.

Дар академияи Гунди Шопур олимони гирдомада ба тарчумаи асархои фалсафии Юнон, аз чумла Афлотун, пардохтанд. Вазири Анушервон Бузургмехр бисёр асархоро тарчума кард. Дар ин давра «Калила ва Димна» аз хиндй ба пахлавй тарчума шуд ва дар замони ислом онро ибни Мукаффаъ ба арабй гардонид. Дар замони Яздигурди III китобе дар бораи шохони ориёй ва салтанати онхо навишта шуда буд, ки ба унвони Хватайномак (Худойнома) маъруф аст. Ин китобро низ

29

адиб ва тарчумони машхури он замон ибни Мукдффаъ ба арабй бармегардонад. Соли 957 милодй 4 нафар дорандаи ахбори кадим ин китобро бо иловахои хеш барои хокими Туе Абумансури Абдураззок ба точикии форси тарчума мекунанд. Ин китоб то замони мо нарасидааст, вале он асоси «Шох,нома»-и Фирдавсй карор гирифтааст.

Дар замони Сосониён илмхои харбиву динй, адабиёт таърих, фалсафа, тиб, мусикй, нучум тараккй карда буданд.

Дар боби адабиёт хаминро бояд гуфт, ки Корномаи Ардашер як асари бадей буда, аз фаъолияти шоханшохи бузурги точику эронй накл менамояд. Дар ин давра достонхо ва ривоятхои сакой, «Х,азор афсона», достони «Хусраву Ширин» навишта мешаванд, ки аксари онхо манзум буданд. Достонхои Рустам, Исфандиёр ва гайра низ хеле машхур буданд.

Хат. Аз китоби таърихи кадими халки точик медонед, ки дар замони Модхо ва Хахоманишихо мардумони ориёй аз хати мехй истифода мекарданд, ки алифбои он аз 41 харф иборат буд.

Дар замони Ашкониён алифбои нав пайдо мешавад. Ин алифбо дар асоси алифбои оромй ва назардошти хусусиятхои забони ориёй тартиб ёфта, аз 22 харф иборат буд. Аммо як мушкилй дошт, ки баъзе харфхо якчанд овозро ифода мекарданд ва матн вобаста ба маъно ва мундарича хонда мешуд. Аз хамин лихоз, барои хондани он аломатхои зиёдеро мебояд донист, аз ин чост, ки бисёр матнхои пахдавй то хол бехато хонда нашудаанд.

Таквим. Дар ин давра моххо ва сол дар асоси анъанаи авестой ба хисоб гирифта мешуданд. Соли хуршедй аз 12 мох: Фарвардин, Урдибихишт, Хурдод, Тир, Мурдод, Шахривар, Михр, Обон, Озар, Дай, Бахман ва Исфандаромуз иборат буд. Мох аз 30 руз иборат буд ва хар руз номи як фариштаи авестоиро дошт. Сол 360 рузро ташкил мекард ва дар охири сол ба мохи 12-ум панч руз бо номи андаргох хамрох менамуданд ва солро ба 365 руз мерасониданд. Ин хисоб аз таквими табиии гардиши офтоб 5 соату 48 дакикаю 46 сония фарк дошт.

Бинобар ин, дар хар чахор сол як руз таквими дакики офтобй пеш мерафт. Яъне Навруз ба чои он ки хар сол дар рузи якуми Фарвардин биёяд, хар чахор сол як руз акиб меомад. Ин номутобикатй дар мудцати 120 сол як мохро ташкил менамуд ва сол аз 13 мох иборат мешуд ва он солро кабиса, яъне пуркунанда, ба пахлавй вахизак меномиданд ва хамчун соли Фарвардина ид мекарданд.

Вакте ки арабхо мамлакати моро истилоъ намуданд ва таквими мохтобии хичриро оварданд, дар солшуморй вактхои иловагй ба хисоб гирифта намешуданд. Арабхо диданд, ки солшумории онхо барои кишоварзон, омадани бахор ва

30

саршавии кишту кор мутобикат намекунад, таквими офтобии моро чонибдорй намуданд. Тагйироте, ки дар х,исоби сол ба

Расми 7. Кдсри Ардашери Бобокон дар Фирузобод, ки бо номи «Кдлъаи духтарак» маълум аст.

1. Навдии он.2. Намуди баркдроркардашуда.

31

вучуд омад, ин буд, ки соли ба салтанат омадани Яздигурди III - соли 632-ро соли нави шамсй номиданд ва дар таърих ба ин солшуморй cap намуданд.

Соли 1079 дар замони Маликшохд Салчукй дар таквими яздигурди ислох,от дароварда шуд. Таквими нав, ки онро Умари Хайём тартиб дода буд, бо назардошти хамаи норасоихои таквими яздигурди тартиб ёфтааст. Солшумориро на аз соли 632, балки аз соли 622, соли хичрати Мухаммад (с) аз Макка ба Мадина, бо урфияти исломй cap намуданд. Наврузро дар Фарвардин мутобик ба 21 марти юлианй эълон доштанд, чунки I Фарвардин вакти бахории баробар шудани шабу руз мебошад.

САВОЛХ.О:2. Мактаб дар замони Сосониён чй тавр буд?2. Дар бораи академияи Гунди Шопур чй гуфта метавонед?3. Асархон бадеии он давра дар кадом сабк навишта

шудаанд?4. Хати пахлавй чй гуна хат буд? Чаро онро пахлавй

меноманд?5. Дар бораи таквими яздигурди чихо медонед?

§ 10. ША^Р^О, МЕЪМОРИ ВА САНЪАТ ДАР ЗАМОНИ СОСОНИЁН

Шахр ва дехахо. Дар замони Сосониён, бо вучуди чангхои доимии онхо бо румиён, шахрхои зиёде пайдо шуда, тараккй карданд. Дар замони Шопури II сархади шаркии империя то руди Ому, шимолу гарбй то гулугохи Босфор ва чанубу гарбй то Яман расида буд. Хдтто Миср якчанд дахсола дар итоати форсхо афтода буд. Ганиматхо ва асирони хунармандро дар сохтани шахру касрхои шохон истифода мебурданд ва харобаи каср, кушк, кох, маъбадхои оташ, шахру дехахои зиёди даврони Сосониён то ба замони мо бокй мондаанд. Аммо бештари ёдгорихои замони Сосониён аз чониби бостоншиносон тадкик нашудаанд ва аз ин сабаб замони сохтани онхо, накщхои меъморй ва дигар хусусиятхои хаётии онхо маълум карда нашудаанд.

Шахрхои замони Сосониён дар Рохи Бузурги Абрешим Ч ой доштанд ва аз хамин сабаб марказй савдою хунармандй буданд. Бештари шахрхо дар худуди заминхои шохй пайдо шуда равнак ёфтаанд, яъне ободкунандагони онхо худи шохон буданд. Чунин шахрхо такягохи давлат ба хисоб мерафтанд. Ахолии ин шахрхоро бештар асирони румй ва мухочирони мачбурии махаллй ташкил медоданд. Сосониён кушидаанд, ки асирони хоричй бо махаллиён омезиш ёбанд ва якчоя зиндагй32

кунанд. Х,ар як шахр дорой замини худ буд ва аз хлсоби он зиндагонй менамуд. Як кисми замин дар дасти аъёну ашроф ва

Расми 8. 1. Намуди бокимондаи касри шох,они сосони бо номи «Ток;и Хусрав» (Токи Кисро). 2. Накши он.

33

як кисми дигар барои истифода ба ахолй ичора дода мешуд. Аз ин ру, шахрхои ин давра бо замин алокаманд буданд.

Шахр ба махаллахои озодагон, савдогарон, хунармандон таксим мешуд. Шахр ва атрофи онро хушатр - сатрап идора мекард. Хушатр мухофизати шахр ва гирдоварии андозро ба ухда дошт. Мувофики ахбори сарчашмахо, Ардашер 9 шахр сохт ва яке аз онхо бо номи Ардашергур дар Поре чой шрифта буд. (Расми 7).

Шопури I-ро созандаи бисёр шахрхо ва маъбадхо медонанд. У пеш аз огози сохтмони шахре ё касре аз мухандисон талаб мекард, ки накшаи онро кашанд, харочоти сохтмонро муайян намоянд.

Шопури I баъди галаба бар императори Рум Валериян ганимату асирони зиёдеро ба Поре овард ва шахри Бишопурро сохт. Дар Хуросон, баъди галаба бар Хдйтолиён-турониён, шахри Нишопурро бино ниход. Шахр аз руйи накшаи пешакй сохта шудааст.

Мувофики тадкикоти боетоншиноей, дар замони Соеониён ду намуди шахрхо вучуд доштанд. Якум, шахрхое, ки дар асоси анъанаи шахреозии портхо бино ёфтаанд. Чунин шахрхо накшаи мудаввар доранд. Дуюм, шахрхое, ки бо нащпаи чоркунча сохта шудаанд ва ин анъанаро аз румихо гирифтаанд.

Масалан, Ардашергур ва Доробгирд дар рухи анъанахои миллй сохта шуда, накшаи мудаввар доранд. Бишопур ва Нишопур накшаи чоркунча доранд. Ардашергур чор дарвоза дошт, ки ба суи шимол, чануб, шарк ва гарб кушода мешуданд. Дар маркази шахр манораи баланде буд, ки дар болои он оташ месухт. Арабхо ин шахри зеборо ба харобазор табдил доданд.

Устохо, вобаста ба масолехи махаллй, бинохо сохтаанд. Дар чойхое, ки санг бештар аст, аз санг, дар чойхои бесанг аз хишти хом ва дар мавридхои зарурй аз хишти пухта истифода кардаанд. Аз сабаби камии чуб дархои даромадро бо аркхо ва пушиши баъзе бинохоро ба шакли гунбаз сохтаанд. Барои пайвасти сангхо махлули гачро истифода бурдаанд.

Яке аз машхуртарин аркхои он замон Токи Хусрав (Токи Кисро) мебошад, ки аз хишти пухта сохта шуда, чанбари токи нимдоираи он зиёда аз 25 м мебошад. Сохтмони чунин арки бохашамат дар он замон махорати бузурги меъмориро металабид. Ин арки бузургтарин дар чахон буд. Баландии он 37 метрро ташкил медод ва то асри XIV чунин бинои азим вучуд надошт. Деворхо дар поён 7 м гафей дошта, баробари баланд шудан борик гашта, гафсии онро то ба 1 м овардаанд. (Расми 8).

Яке аз каерхои бохашамату кадимтарин кохи Ардашер I мебошад, ки дар назди шахри Ардашергур сохта шудааст. Бино соли 224 аз санг сохта шуда, бараш 56 ва дарозиаш 104 метр аст. Гафсии деворхо дар баъе чойхо то 5 метр мерасад. Яке аз шахрхои зебо Истахр буд, ки шахри бойи шохони сосонй ба 34

35

хисоб мерафт. Дар ин чо маъбади бузургтарин фаъолият мекард. Дар Истахр маросими точгузории шохон баргузор мегардид ва Сосониён дар он чо касрхои бошукух доштанд. Атрофи шахрро девори химоявй бо тиркашхо печонида буд.

Шахри зебои Бишоиур 1500 м бар ва 900 м дарозиву пахно дошт. Баландгарин нукта дижи шахр хисобида мешуд, баъди кушкхои одамоии давлатманд, ибодатгоххо чойгир буданд. Шахр дар асоси накдааи иешакй бино гардидаасг. Кучахояш рост буда, хонахо дар ду тарафи кучахо комат афрохтаанд. Дар марказй шахр ду манораи 7- метра бо хайкали Шопури I сохта будаавд. Шахри Нишопур (дар Хуросон) накдхаи шохмотй дошт ва он ба 60 бахш таксим мешуд.

Марказй давлати Сосониён Тайсафун буд. Он дар замони Ашкониён низ марказй давлат ба хисоб мерафт. Ардашер низ онро марказ эълон намуда, барои ободонияш кушишхо ба харч дод. Дар атрофи Тайсафун махаллахои бузурге пайдо шуданд, ки арабхо онхоро шахр номиданд. Марказй кадими шахр 70 га заминро фаро мегирифг.

Масохати умумии шахр хеле бузург буд. Кохи шохон аз бинохои 3-4 кабата бо богу рогхо, бустонсаройхо иборат буд. Шахр хангоми хучуми арабхо хароб шуд ва танхо баъзе махаллахои он то истилои мугул обод буд.

Харобахои Тайсафун 30 км2-ро ташкил медихад ва шахри бузургтарини дунё хисобида мешуд. Атрофи шахрро бо девори химоявии дорой бурчхои зиёд ва тиркашхои чандкабата мустахкам карда буданд.

Дар Хуросон байни куххои Албурзу дарёи Гургон (бахри Каспй) дар масофаи 170 км девори химоявй сохта буданд, ки кишварро аз бодиянишинон химоя мекард ва яке аз иншоотхои бузурги замон ба хисоб мерафт.

Касри Ширин. Яке аз бинохои зеботарини замони Сосониён Касри Ширин буд. Ин кохро Хусрави Парвиз барои зани дустдоштааш Ширин сохтааст. Ширин дар зебой дар чахон хамто надошт. Каср бо богу рогаш 120 га заминро дар бар мегирифт. Девори химоявии каср 6,5 м баландй дошта, аз хишти пухта бино ёфтааст. Аз болои девор чуйи об меомад, ки богхоро аз об таъмин менамуд. Дар назди каср хавзи кошикорие сохта буданд, ки 550 м дарозй ва 50 метр бар дошт. (Расми 9.)

Каср дар баландии 8 метр, пахнои 190 метр ва дарозии 370 метр чой гирифта, бо даххо рохравхои равокбандй, аркхои бохашамат, накшу нигор, хайкалу расмхо оро ёфта буд. Каср шабистонхои бохашамат, толорхои кабулу базм, ибодатгох ва гайра дошт. Дар ин чо Борбад ва дигар ромишгарон барои шох ва занаш суруду тарона эчод кардаанд. Дар каср расми шох Парвиз, занаш Ширин ва аспаш Шабдиз кашида шуда буданд.

36

Расми 10. Акси хдккоки дар кух,, шикори шох,они сосонй дар Токи Бустон.

37

Дар касрхои замони Сосониён расмхои шохон, занхои онхо, намояндагони машхури дину давлат кашида мешуданд. Ин Байкалу расмхо симои аслй хастанд ва барои баркарор намудани расмхои силсилаи шохони сосонй маводи бехтаринанд. Умуман, дар замони Сосониён санъати хайкалсозй, накшу нигор ба дарачаи олии тараккй расид.

Санъати тасвирй. Катибахои замони Сосониён сарчашмаи хубе барои омузиши либос, пойафзол, каллапуш ва гайра ба шумор мераванд.

Дар катибахо рох, ва усулхои чангй, силоххо: тирдон, камон, шамшер, найза, шашпар, гурз, сипар, чавшан, тоскулох ва Fafipa хеле хуб тасвир шудаанд. Мо аз руйи онхо метавонем дар бораи чангх,ои тан ба тан, гурух ба гурух, савор ба савор харф занем.

Шикори нахчир яке аз касбхои дустдоштаи шохони сосонй буд. Дар Токи Бустон, ки дар кух канда шудааст, сахнаи шикори Хусрави Парвиз акс ёфтааст. Шикор дар найистони канори руд ё бахр ба амал омадааст. Найхо бо якдигар банд шудаанд. Чахор тарафи шикоргохро одамони савори каику аспу фил, пиёдаву сагдорон ихота кардаанд. Дар миёни найзорон хукхо ва гавазнхо дар холати тарсу изтироб кашида шудаанд. (Расми 10).

Дар чои дигар рассом сахнаи шикори мешонро накш кардааст. Дар шикори шох дастахои мусикднавозон, сарояндагон ва гайра иштирок доранд. Шох аз миёни онхо асп ронда, ба мешон паи хам тир мекушояд ва чанде аз онхоро ба замин меандозад.

Катибахои замони сосонй сарчашмаи нодир дар бораи санъати меъморй, тасвирй, кандакорй, накшу нигор ва банду басти он, услубхои наккошии динй, дунявй ва мазмуну мундаричаи онхо мебошанд. Дар хар як катиба иштироки шахсони таърихй зикр ёфтааст.

САВОЩО:ЫПахрхои замони Сосониён аз чанд кием иборат буданд?2.Шахрхо чй хел сохта мешуданд?3.Шопури I кадом шахрхоро сохта буд?4.Дар шахреозй кадом масолехи бинокориро истифода

мебурданд?5. Касри Ширин чй гуна буд?6. Дар Токи Бустон дар кадом мавзуъ раемхо канда шудаанд?7.Катибахои замони Сосониён чй ахамият доранд?

38

§ 11. ФАРКИЯТХОИ ДАВЛАТДОРИИ СОСОНИЁН АЗ ГУЗАШТАГОНИ ХУД. А^АМИЯТИ ДАВЛАТИ

СОСОНИЁН ДАР ТАЪРИХИ ДАВЛАТДОРИИ ТОЦИКОН-ЭРОНИЁН

Сосониён ба сари хокимият омада, тарзи идораи давлатро низ тагйир доданд, ки аз шакли корбарии Хдхоманишиён ва Ашкониён фарк мекард.

1. Ардашери аввал аз тачрибаи Ашкониён фахмид, ки дар микёси кишвар барои химояи давлат дини ягона лозим аст ва он бояд такягохи х,окимият шуда тавонад. Барои хамин, Сосониён дини зардуштй - дини ачдодиашонро дини умумидавлатй эълон намуданд. Мубади мубадон, баъди шох,, шахси дуюм х,исобида мешуд. Ба мубади мубадон фармон доданд, ки бокимондахои Авесторо чамъ оварда, ба сурати китоб дарорад ва ойини маздаясно дар чорчубаи он амал намояд. Мугон аз хамаи андозх,о озод буданд ва ташвикоту таргиботи дини зардуштиро дар микёси давлати Сосониён, аз чумла дар он вилоятх,ое, ки ах,олиашон пайравони динхои масехй, калдонй ва ибронй буданд, зиёд мекарданд. Шохон ташаббус нишон дода, дар минтаках,ои масехинишин маъбадхои оташ месохтанд. Сабаби асосии чангх,ои тулонии Сосониён бо румиён хдмин низоъхои динии масехиён бо зардуштиён буданд.

Барои мисол, мо Арманистонро меорем. Бештари арманх,о дар асл ориёй мебошанд, аммо аз сабаби дини масехй доштан, дар лах,зах,ои муносиб бар зидди давлати Ашкониён ва Сосониён баромада, тарафи румихоро мегирифтанд.

Тавре ки зикр карда будем, дар замони Хдхоманишиён ва Ашкониён дини Зардушт ойини давлатй эълон нашуда буд. Дар замони Хдхоманишиён ва Ашкониён хамаи динх,о баробар буданд ва дар маъбадхои онон хама ибодат мекарданд. Шохони хдхоманишй ва ашконй хамаи динхоро химоят мекарданд, аммо дар вазъиятхои мушкили чангй масехиён ба тарафи румиён мегузаштанд ва ба мукобили эрониён мечангиданд. Ардашери I ин холатро ба инобат гирифта, ойини маздаясноро пуштибонй намуд ва ба ин восита дини зардуштй такягохи устувори давлат гардид. Ин дурустии сиёсати шохони сосониро нишон медихад, зеро маздаясно ойини миллии хамаи халкдои ориёй буд ва хамаи русуму одати зиндагии мардум аз халичи Поре то марзи Чин дар асоси ин дин сурат мегирифт ва бешубхд, химояи он аз чониби давлат, пеш аз хама, ба манфиати давлат буд, чунки хучуми бегонагон бо дини бегона хамаи мардуми маздаяснопарастро вомедошт, ки ба химояи дини давлати худ бархезанд. Зеро манфиатхои дину давлат як буданд ва аз хамин чихат дини зардуштй бакои давлати Сосониёро таъмин мекард.

39

2. Ардашер, хдмчун сиёсатмадори дурандеш, фахмид, ки лашкари кироя бакои давлатро таъмин карда наметавонад, зеро зархаридон аз касе пули бештар гиранд, хидмати уро ба чо меоранд, яъне кодири хиёнатанд. Манфиатхои давлативу миллй барои зархаридон арзише надоранд. Ардашер бо дарки ин сабаки таърихй аз точикон-эрониён дастаи муназзами фидоиён ташкил дод, ки дар замони Хдхоманишиён низ вучуд дошт. Ин дастаи фидоиён дар вактхои мушкилтарин ба ёрй фиристода мешуд. Дастахои фидоиро чирик мегуфтанд.

Дар замони Ашкониён дастахои фидоиён ба мукобили пиёдагони румй хуб чангида натавонистанд. Пиёдааскархои румй дар чангхои тан ба тан нисбат ба точикон-эрониён хеле бартарй нишон доданд. Бинобар ин, дар замони Шопури I лашкарро ба чангхои тан ба тан тайёр намуданд ва бар румиён пируз омаданд.

Хдмин тавр, лашкари Сосониён дар назария ва амалия бар сипохи румй голиб буд. Сосониён бо румиён 16 маротиба чангиданд: 4 маротиба голиб муайян нашудааст, 3 маротиба румиён ва 9 маротиба точикон-эрониён галаба ба даст овардаанд.

Дар замони Анушервон дастаи фидоиён ба сипохи асосй ва доимии шоханшохй табдил ёфт. Лашкари доимоамалкунанда ва касбй бехатарй ва амнияти давлатро таъмин мекард.

3.Дар замони Сосониён давлати мутамарказе ба вучуд омад, ки хамаи вилоятхо ба он итоат менамуданд. Сарварони вилоятхоро шоханшох таъйин мекард. Дар саросари мамлакат мардум мувофики даромади худ андоз мепардохтанд.

Низоми давлатй дар замони Сосониён нисбат ба замони Хдхоманишиён ва Ашкониён бехтар буд. Бисёр вазоратхое, ки дар он давра ташкил шуда буданд, баъдан дар замони арабхо сохтори онхо мавриди истифода карор гирифтанд.

4. Давлати Сосониён дар тули 400 соли мавчудияти худ барои тамадцун ва фарханги миллии мо пояхои устувор гузошт. Бештар расму одатхои точикон-эрониён, ки дар замониЧ,амшеду Фаридун бо обуранги динй вучуд доштанд, дар замони Сосониён, мутобики Авесто, ба доираи расмй дароварда шуданд. Либоспушй, заношавхарй, намози панчвакта, покии бадан, покии вичдон, росткавлй ва ростгуй, чавонмардй, мехмоннавозй, ифтихори миллй-озодмардй ва гайра, эхтироми волидону пирон, ободонии ватану кишвар, чашнхои пуршукухи Навруз, Мехргон, Сада ва Тиргон, донишандузй, машкхои варзишй, аз чумла аспсаворй, тирандозй, шамшерзанй, хулоса, пахлавонй ба урфу одати умумимиллй табдил ёфтанд.

Дар замони Сосониён санъатхои шахрсозй, меъморй, рассомй, хайкалтарошй, наккошй бо хусусиятхои миллй

40

пайваста тараккй карданд ва имруз хам боиси ифтихори фархднги миллй ва чахоий мебошанд.

5.Дар ин давра забони хаттй-китобии пахлавй дар саросари Точикзамин забони умумидавлатй ва динй (аз чумла Авесто, Занд) буд, ки онро диндорон аз Осиёи Сагир то Хутан мехонданд ва пайравй мекарданд. Забони пахлавй ва ойини маздаясно барои тамоми точикон-эрониён як буд ва вай дар умумияти кавмию миллии мо накши пайвандгариро мебозид.

Сабаби асосии инкирози давлати бузурги Сосониён он буд, ки баъди Анушервон шохи сиёсатмадору хирадманде сари кор наомад. Хусрави Парвиз ба чанги 27-солаи худ бо румиён ва маишатхои бемаънй, ки дар онхо хазорон одамон ба муфтхурй ва айшу ишрат машгул буданд, иктисодиёти мамлакатро хароб ва мардумро аз худ дур сохт. Бисёр вилоятхо аз сустии хукумати марказй истифода бурда, худро мустакил эълон карданд. Бисёр наздикони шох аз форигболии у истифода бурда, ганй шуда, даъвои давлатро сохиб шудан мекарданд. Баъди Хусрави Парвиз дар Точикзамини Гарбй шохе пайдо нашуд, ки мамлакатро сарварй ва дар лашкар ва хукумат тартибу интизом чорй намояд. Аз суикасдхо ва кушторхои дарборй, парокандагй ва бемадории давлати Сосониён душманони дерина - румихо ва тозиён хуб истифода бурданд.

CABOJIXO:1. Ойини маздаясно баъди давлатй шудан чй ахамияте касб кард?2. Чаро динро такягохи давлат ва давлатро пуштибони дин

мегуянд?3. Чаро Ардашер артиши кирояро ба мунтазам табдил дод?4. Марказонидани сохтори давлатиро чй тавр мефахмед?5. Х,иссагузории Сосониён дар илму фарханг аз чихо иборат буд?6. Сабабхои вожгунии давлати Сосониён кадомхоянд?

41

БАХШИ 2

Боби IIIТОНИКОН-ЭРОНИЁНИ ШАРКИ ДАР

АСР^ОИ III-VIII

§ 12. КУШОНИЁНИ КУЧАК ДАР АСР^ОИ III-IV

Ахбори сарчашмахои чиной (хитойй). Дар Точикзамини Fap6R дудмонн Сосониён замоне ба арсаи таърих омад, ки давлати Портхо дар Ориёи Fap6fl ва давлати Кушониён дар Ориёи Шаркй ру ба таназзул нихода буданд. Яке аз сабабхои камкувват шудани империяи Кушониён дар асри III ба шохигарихои алохида таксим шудани он буд. Аз сарчашмахои хаттй, махсусан чиной, ба хубй бармеояд, ки давлати бузурги Кушониён дар байни бозмондагони ин хонадон бахш шуд. Дар ин давра Сугд, Хоразм, Фаргона ва Коинару (Кашгар) Хутан алохида шуда буданд.

Вакте ки Ардашер ва Шопур ба Точикзамини Шаркй лашкар кашиданд, дар марзи шаркии худ мукобилияти чиддй надиданд ва то ба Кобулу Пишовур (Пашкабур) омаданд.

Баъди вафоти Кушоншох Васудайв, соли 223, дар Кушоншахр подшохе пайдо нашуд, ки ин давлати бузургро дуруст идора намояд. Дар замони подшохии Васудайв ба Кушониён аз дарёи Хоразм то Хиндустони Марказй ва аз Систон то марзи Чин итоат менамуданд. Дар он замон дар чахон чор империя бузург: Рум (Рим), Порт, Кушон ва Чин вучуд доштанд. Аз ин чахор империя дутоаш дар сарзамини ориёихо (точикон) вучуд доштанд, яъне точикон-эрониён сохиби ду давлати бузург буданд. Давлатхое, ки минбаъд дар каламрави ин ду империя ба вучуд омаданд - Сосониён ва Хайтолиён сарзаминхои дар дасти ин ду империя бударо баркарор карда натавонистанд.

Марказгурезие, ки дар давлати Кушониён дар нимаи асриIII cap шуд, дар натичаи лашкаркашихои Сосониён як кисми вилоятхои шаркиро ба давлати худ хамрох, намудан, боз бештар гардид. Аз эхтимол дур нест, ки дар хамин давра вилоятхои Фаргона, Чоч, Сугд ва Хоразм ба дасти хиёнихо мегузаранд. Дар вилоятхои сох,или чапи Ому дудмони кидорихо пайдо мешавад, ки аслан аз Кушониён буданд. Сабаби ба сари кудрат омадани кидорихо шояд он буд, ки дар охири асри III вилоятхои шимолии Кушоншахр ба дасти хиёнихо, ки баъд бо номи Хайтолиён машхур мешаванд, мегузаранд. Гузаштани Сугд, Хоразм на баъдтар тамоми сарзаминхои сохили рости Омударё 42

ба хиёнихо, Кушониёни Кучакро мачбур менамояд, ки марказро ба Балх ва аз он чо ба Синду Хинд баранд. Марказй Кушониёни Бузург дар Баглон чой дошт. Хукмронии дудмони кидорихо 100 сол давом кард ва онхо ба номи Кушониёни Кучак машхуранд. Онхо лакаби Кушониёни Кучакро барои он гирифтанд, ки хокимияти худро дар тамоми Кушоншахр баркарор карда натавонистанд. Чй тавре ки дар бахши Сосониён накл намудем, дар Ориёзамини Гарбй ба чои давлати Портхо давлати Сосониён арзи вучуд кард. Дар худуди давлати Кушонихо - дар Ориёи Шаркй ду давлат: кидорихо ва хиёнихо-Хайтолиён ба вучуд омаданд. Кидорихо сарзаминхои сохили чапи руди Ому ва хиёнихо худуди ростй онро ба итоати Бадахшон дароварданд.

Дар солномаи чиной гуфта мешавад, ки ючихо дар натичаи фишори кабилахои жуван-жуван марказй давлати худро ба шахри боло-Балх оварданд. Баъд Кушоншохи баходур аз куххои бузурги Хиндукух гузашта, панч шохигарии он чоро мутей худ сохт ва дар он чо аз тилло ва нукра сиккахо бо номи Кидоркушоншох баровард. Сиккахо бо хати барахманй буда, дар як руйи онхо расми шох ва дар руйи дигар акси мичмари оташ кашида шудааст. Мувофики гуфтаи сиккашиносон, ин пулхо дар солхои 390-430 дар нохияхои чануби Хдндукух бароварда шудаанд.

CAB0J1X,0:1. Чаро империяи бузурги Кушониён пароканда шуд? Сабаби

онро гуед.2. Чаро Кушониёни аерхои IV ва V-po Кушониёни Кучак

номидаанд?

§ 13. ХИ ЁН И ХО-Х А й т о л и хо

Сиёсати берунии Х,айтолихо дар аерхои IV-V. Тавре ки каблан знкр карда будем, дар адабиёти таърихй Хиёнихо ва Хайтолихо ду кавми алохида дониста шудаанд, ки нодуруст аст. Хиёнихо хамон Хайтолихо мебошанд ва баробари Кидорихо дар шимолии Кушоншахр ба майдони сиёсй омадаанд. Мувофики ривояти муаррих Аммиан Марселлин соли 346 шохи Сосониён Шопури II ба мукобили Хиёниён ва Евсенхо- Кушонихо лашкар мекашад. Кушонихо бо Хиёнихо ба вилоятхои Марв ва Еургон тахдид мекарданд. Дар ин чанг Шопур бо Хиёнихо ва Дехихо, ки худро мустакил эълон карда буданд, сулх мебандад. Мувофики ин шартнома соли 359 Хиёнихо хамрохи дастахои Сосонихо шахри Суриёи Амитро забт намуданд. Аммо дар ин чанг писари шохи Хиёнихо- Еурумбод, ки чавони хеле зебо буд, халок мешавад.

43

Сарчашмахои чиной хабар медиханд, ки Хиёнихо (хунхо) чор наел мешавад, ки мулки Сугдро дар тасарруф доранд, яъне аз нимаи асри III милод.

Яке аз муаррихони арманй Е.Вардапат менависад, ки шоханшох Яздигурди П ба сархадхои шаркии давлати худ лашкар кашида, дар рустохои дарёи Гургон аз болои Хиёнихо голиб омад ва шохи онхо Чолро кушт ва мулкашро ба тасарруфи худ гирифг.

Дар хамин давра Сосониён Тирмиз ва Чагониёнро низ гирифтанд ва дар Тирмиз маъбади бузурги ойини буддой вучуд дошт, онро хароб намуданд. Аммо дар ин давра аз дудмони Хиёнихо-Хайтолихо кувват гирифта, на танхо сохилхои рости Ому, балки сохилхои чапи онро гирифта, маркази давлати худро ба Кундуз мекучонанд ва тамоми Бохтар - Тахористонро ба тасарруф медароранд. Вакте ки Яздигурди II солхои 453-454 ба марзхои шаркй лашкар кашид, аз чониби Хайтолихо шикает хурд. Хайтолихо дар шахру дехоти Хуросон харобкорихо намуданд. Хамин тавр, чангхои шохи сосонй Яздигурди II Фируз (457-484) дарозмуддат буданд. Хатто Фируз бо ёрии хайтолиён сохиби тахту точи шохй мешавад. Вай барои ин кумак ба Хайтолиён Тахористонро медихад. Вакте ки Фируз тахту точро ба даст овард, хост заминхои ба Хайтолихо додаашро баргардонад ва бо онхо чангро cap кунад. Мувофики ривояти муаррих Табарй, Фируз бо Хайтолиён ахд баста буд, ки дар Шарк бо онхо чанг намекунад ва марзи хар ду давлат бурчи сохтаи Бахроми Гур хисоб мешавад.

Аммо вай аз ин ваъда пушаймон мешавад ва пинхонй ба марзи шаркй лашкар оварда, сутуни сархади сохтаи Бахроми Гурро дар 50 фил баста, ба даруни хоки Хайтолихо меорад. Хайтолихо аз ин кори Фируз огох шуда, дар сари рохи лашкари у хандак канда, болои онро бо алафу буттахо чунон устодона мепушонанд, ки кас гумонбар намешавад. Фируз бо писаронаш ва як кисми лашкараш дар ин чох меафтанд.

Аскарони Хайтолихо, ки дар камин нишаста буданд, ба хучум гузашта, ба дастахои Сосониён шикасти сахт медиханд ва Фирузу писаронашро асир мегиранд. Дар ин чанг Фируз бо пулу моли зиёд худро начот медихад ва ба ватанаш бармегардад. Баъди чанд вакт боз ба чанг меояд ва боз асир мешавад. Ин дафъа товони чангро 30 хачир бори нукра дод ва иловатан ваъда кард, ки дигар бо Хайтолиён чанг нахоханд кард. Аммо дар хазина 30 хачир бори тангаи нукра ёфт нашуд, бинобар ин, писараш Кубодро гарав монда, ба Тайсафун бармегардад ва ваъда медихад, ки хохарашро ба зании шохи хайтолй Ахушнавоз мефиристад ва дигар чанг намекунад.

44

Мувофики ин шартнома, Марв ва тамоми нохияхои Тахористон ба Х,айтолиён мегузаранд ва Сосониён дар мудцати ду сол товони чанг медихднд.

Ба гуфтаи муаррихи румй Приск Панни, зани фиристодаи Фируз на хохари у, балки канизи у будааст. Аз ин фиребкорихои Фируз шохи Хайтолиён - Кунха ба хашм меояд, аммо сир бой намедихад. Вай низ мехохад Фирузро фиреб дихад ва ба у мактуб навишта, хохиш менамояд, ки барои омухтани назария ва амалияи чанг барои сарбозони хайтолй устодон фиристад.

Фируз 300 нафар донандагони назарияи чангро аз ашрофи Поре ба назди Хайтолиён мефиристад. Хайтолиён як кисми онх,оро кушта ва кисми дигарро маъюб намуда, назди Фируз бармегардонанд ва мегуянд: «Ин аст подоши фиреби шумо барои шумо».

Ин хдциса сабаби чанги сеюми Хайтолиён бо Сосониён мешавад. Дар ин чанг Фируз кушта ва бисёр русто ва шахрхои Сосониён горат ва хароб мешаванд. Сосониён дар тули чанд сол товони чанг медихднд. Дар ин давра, дар Поре тангахои нукра ба забони хайтолиён сикка зада мешаванд. Ин тангахо ба замони подшохии Балош (484-488), Кубод (488-531), аввали хукмронии Хусрави I (531- 579) рост меоянд. Ин сиккахо ба он

45

далолат мекунанд, ки дар хамин еолхо Сосониён ба Хайтолиён бон медоданд.

Ба Давлати Хайтолиён хамрох кардани Хиндуетон ва Хутан. Дар асри V ба давлати Хайтолиён тамоми вилоятхои Осиёи Миёна: Хафтруд, Исфанчоб, Фаргона, Истаравшан, Сугд, Хоразм ва Тахористон, инчунин Зобул, Кобул ва Синд дохил мешуданд. Баъди галаба бар Сосониён Хайтолиён бо максади ба тасарруф даровардани тамоми еарзаминхои Кушониёни Кучак ба Х,индустон лашкар кашиданд. Онхо соли 460 бо империяи Гуптхои Хднд чангида, вориди Гандхор шуданд. Азбаски Хайтолиён зардуштй буданд, ибодатгоххои буддоиро хароб менамуданд ва горат мекарданд. Махз дар хамин давра ибодатгохи Гансило ва Гандхо хароб шуданд. Солхои 490-515 шохи Хайтолиён-Тораман ба Гуптхо шикает дода, Синд, Рачистон, водихои Чдмму ва Гангро гирифт.

Аммо гуруххое, ки Хиндустонро гирифта буданд, худро мустакил эълон намуда, бо хати хиндй сиккахо мебароранд. Баъди вафоти Тораман, вориси у-Михркуло (515-544) шахри Сагал-Сиёлкутро марказй давлати худ интихоб намуд. Ин бузурги дер давом накард. КУв в аХ ои якчояи хиндувон ба Михркуло шикает доданд ва бисёр вилоятхоро боз пас гирифтанд.

Хайтолиён дар як вакт ба Хутан дохил шуда, онро низ ба империяи худ хамрох намуданд. Байни солхои 493-508 вилоятхои Кошгар ва Турфон ба итоати Хайтолиён даромаданд ва бо ин рох тамоми кабилахои ориёии ин диёр ба як давлати бузурги точикй дар Шарк муттахид гардиданд.

Асри V, нимаи аввали асри VI давраи бузургии хукумати Хдйтолихо аз Хироту Систон то Тибету Чин ва аз дарёи Хоразм то Хиндустони Марказй доман пахн карда буд. Худуди вай аз худуди давлати Кушониёни Бузург бештар буд. Марказй давлат дар аввал шахри Бомиён буд. Давлати Хайтолиён марказонида шуда буд, сиккахои он намуди сиккахои Сосониёнро доштанд. (Расми 11).

САВОЛХО:1. Хиёнихо бо Хайтолиён чй муносибат доштанд ва чаро

муаррихони кадим онхоро кавмхои чудо хисобиданд?2. Дар замони кадом шохон давлати Хайтолиён пурзур буд?3. Дар замони кадом шохони сосонй ва хайтолй чангхои

шадид руй доданд?

46

§ 14. ПАЙДОИШИ ХИЁНИХО-ХАЙ ГОЛИЁН. НАЖОД ВА ВАТАНИ ОНХО

Мо дар дарси гузашта дар бораи онхо каме накл карда будем, аммо дар бораи пайдоиш, ном, ватан ва нажоду забонашон акнун мухтасаран харф мезанем.

Аз таърихи синфи 5 медонед, ки ориёихо ба ду гурух: кишоварзон ва чорводорон таксим шуда буданд. Кишоварзон худро ориёй ва чорводорон туронй меномиданд, яъне туронй лакаби чорводорони ориёнажод буд. Мувофики навиштахои авестой, турхо сахронавард буда, диёнати офтобпарастй, бутпарастй ва бисёрхудой доштанд. Зардушт бо онхо чангида, ба яктопарастй даъват кардааст, аммо турхо ба ин даъват бо силох чавоб медиханд. Аз хамон замонхои дуродур зиддияти байни турхо ва ориёихо огоз меёбад.

Вожаи хаюн дар Авесто бо шаклхои хаюн, хауюна ва дар пахлавй хиюн ва дар точикй-форсии нав хиёнй шудааст.

Хамаи ориёнажодхо, аз чумла ючихо, хиёнихо (хайтолихо) ва сугдхо бо номхои ху, хун ва гун ёд мешаванд. Вожаи гун, ху ва хуни чиной аз хиёни Авестой гирифта шуда, маънои пешво, сарвар, волонажодро дорад.

Азбаски ин вожахо дар талаффузи лахчахо ва овозхои чиной, аврупой хархела навишта шудаанд, боиси бахсу мунозирахои зиёд гардидаанд. Кушониён, Хиёниён (Хайтолиён) аз нажоди турхо, сакоихои ориёнажод буданд.

Олимони туркшинос ючихо ва хайтолихоро ба туркони мугулсурат нисбат доданй мешаванд, аммо ин даъво далел надорад. Аввалан, кофтукови ёдгорихои хавзаи рудхои Амур, Енисей, Об, ки гуё ватани туркон ин чойхо мебошад, нишон медиханд, ки ахолии асосй аз хазорахои панчуми пеш аз милод cap карда, то асрхои III- IV милод аврупоисурат, яъне ориёнажод будаанд. Тадкикот дар атрофи дарёи Хоразм, Олтой ва дигар нохияхои Осиёи Марказй гузаронида ба он далолат менамоянд, ки турксуратон танхо дар асри V ба ин чойхо омадаанд. Х,амин тавр, ючихо, ки дар асри II п.м. ва хиёнихо дар асрхои III-IV м. ба сарзаминхои Бохтару Сугд омада будаанд ва хамрохашон турк надоштаанд. Маводи симошиносй низ шаходат медихад, ки дар каполи (косаи сари) кушониён ва хайтолиён омезиши туркй-мугулй вучуд надорад. Дар расмхои боло сиккахои кушониён, хиёнихо-хайтолихо, деворнигорахо ва гайра, ки ба замони ин дудмонхо тааллук доранд, омезиши мугулй нест.

Дар баъзе сарчашмахо гуфта мешавад, ки хиёнихо сафеду сурх буданд. Дар бораи хунхои сафед муаллифи румй Прокопийи Кесарй чунин навиштааст: «Хайтолиёнро «хунхои сафед» меноманд, аммо онхо ба хунхое, ки мо медонем, - яъне

47

мугулсуратон хеч иртибот надоранд, зеро кишвархояшон хамхудуд намебошанд ва наздик хам нестанд. Х,айтолихо монанди хунхо кучи нестанд. Онхо аз замонхои кадим дар заминхои хосилхез сукунат доранд. Онхо сафедпуст ва симои зебо доранд ва хуни вахщй надоранд ва дар итоати як подшох мебошанд ва давлати конунй доранд ва монанди румиён ва форсхо адолатпарваранд».

Хдмин тавр, муаррих Кесари хайтолихоро аз хунхои мугулнажод ва кучи, ки дар нимаи аввали асри VI м. то ба сархади Рум расида буданд, нагз меншнохтааст ва онхоро хунхои вахшй ва безеб гуфтааст. (Расми 12).

Далелхои забонй низ дар бораи турк набудани Кушониён ва Хиёниёну Хайтолиён мавчуданд. Аввалан, шохони кушонй, кидорй,

хиению хаитоли хама номхои ориёй ва хатто зардуштй доранд. Дуюм, ахбори хаттй, ки аз хиёнихо бокй мондаанд, гувохй медиханд, ки забони онхо ба гурухи забонхои Ориёи Шаркй мансуб аст.

Дар ин чо хайтолихоро хун гуфтани Прокопийи Кесарй сабаб дорад, ин лакаби таънаомези Сосониён нисбат ба Хайтолиён мебошад. Яъне Хайтолиён дар гузашта чун кучй буданд ва бефарханг хисоб мешуданд, аммо дар замони Прокопий онхо бумй, бофарханг ва сохибдавлат буданд. Дар бораи мавчудияти хунхои сурхруй мо низ маводи зарурй дорем. Дар расмхои аз Афросиёб ёфташуда сафирони Чагониён хузур доранд, ки якеро руяш сафеду дигарашро руй сурх аст. {Расми 13).

Далелхои забонй низ дар бораи турк набудани Кушониён ва Хиёниёну Хайтолиён мавчуданд. Хамин тавр, даъвои туркпарастон дар бораи ин ки ючихо, хиёнихо-хайтолиён турканд ва ё хамрохашон туркон буданд, хеч далел ва асосе надорад.

Дар бораи ватани аслии ючихо ва хайтолиён хаминро кайд кардан мумкин аст, ки онхо пеш кучй (чорводор) буданд ва дар сахрохои Турон, яъне атрофи дарёи Хоразм, заминхои Олтой, Казокистон, Киргизистони имруза ва дигар чойхо, аз чумла Бадахшон, зиндагонй доштанд ва дар охири хазораи якум ва аввали хазораи дуюми м. бахши зиёди онхо ба зиндагонии бумй шуруъ карданд. Баъди Кушониёни Бузург онхо ба сари кудрати 48

Расми12. Турки ба Точикзамин омада.

сиёси омаданд. Бонд тазаккур дод, ки Кушон ва Хдйтол номи дудмони онхо мебошад. Дар Авесто онхо Тур ва Хиён ном доранд.

CABOJIXO:1. Дар бораи пайдоиши хиёнихо-хайтолихо чй гуна

бахсу мунозирахо вучуд дорад?2. Киёфаи антропологии хиёнихо чй гуна будааст?3. Хиёнихо бо кадом забон ran мезаданд?4. Чаро олимони гуркшинос ва туркпараст хиёнихоро

турк меноманд?5. Туркон ба кадом нажод дохил мешаванд?

§ 15. Ш А^Р^ОИ МАРКАЗИИ ТОЧИКЗАМИНИ ШАРКЙ ДАР АСРХОИ IV-VIII

Дар адабиёти таърихй акидае хает, ки гуё дар асрхои III-IV м. дар сохтори чомеаи гуломдорй таназзули иктисодиву сиёсй ба вучуд меояд, ки боиси шуришхо ва харобии шахрхои он замон мегардад.

Аммо омузиши шахрхои Осиёи Марказй дар солхои охир нишон дод, ки шахрхои марказии Сугд-Самарканду Бухоро, Фаргона-Ахсикат, Бохтар-Балх, Маргуш-Марв, Хоразм-Фир чунин харобиро аз cap нагузаронидаанд. Модоме, ки шахрхои марказй харобиро надида бошанд, пас ивази сохти гуломдорй ба сохти дехконй-феодалй бо рохи осоишта сурат гирифтааст ва дар ин бора дар дарехои аввал сухбат шуда буд.

Яке аз сабабхои таназзул, паст шудани сифати зарфсозй мебошад. Зарфхои замони Кушониён хеле зариф ва бо ранги сурхи баланд оро ёфта буданд. Зарфхо дар асрхои V-VIII сифатан аз зарфхои кулолии асрхои I-III милод паст меистанд. Ковишхои бисёрсола дар харобаи Панчакент исбот намуд, ки сабаби асосии пастии сифати зарфхои ин замон, пеш аз хама, ба зиёд шудани ахолй ва истехсоли зарфхо алокаманд аст, яъне баробари афзудани микдор, рангу бор, сифати ороиш додан ва пухтани онхо кохиш меёбад. Аммо дар даврахои минбаъда хам микдор ва хам намудхои гуногуни зарфхо меафзояд. (Расми 14).

Мухимтарин ходисаи Точикзамини Шаркй дар асрхои IV- VIII ин афзоиши мивдори шахрхо мебошад. Яке аз сабабхои зиёд шудани шахрхо осоиши тулонй ва равнаку ривочи иктисодиёт буд. Дар муддати 500-700 соли хукмронии дудмонхои Кушониён ва Хдйтолиён мардумони точик оромона зистанд ва дар шахру дехот хочагии кишоварзй, чорводорй, хунармандй, тичорати дохилию хоричиро тараккй доданд.

49

Расми 14. Хурмахои замони Х,айтолиён аз ш. Панчакент.

Дар охири асри VI давлати Хдйтолиён ба хучуми туркон аз Шарк ва Сосониён аз Fap6 тоб наоварда, пароканда шуд. Марв, Истаравшан, Фаргона мустакил шуданд.

Шахрхои Бохтар-Тахористон. Дар Тахористон дар аерхои VI-VII зиёда аз 35 шохигарй ба вучуд омада буд, ки хар яки он шахри марказии худро дошт, ки барои равнаки рустохои худ накши калон мебозид. Аммо чун пештара Балх калонтарин шахри Бохтар - Тахористон ба хисоб мерафт. Дар ибтидои аерхои миёна яке аз бинохои бохашамати Балх ибодатгохн маздаясноиён Навбахор ном дошт ва мубадони он аз точикони махаллй - Бармакиён буданд. Ибодатгох берун аз девори шахристон чой доигга, масохати зиёдро ишгол мекард. Гуибазу деворхои ибодатгох бо сангхои киматбахо оро ёфта буданд. Арки даромад 100 газ баландй (50 м) дошт, парчами болои он гуё аз Тирмиз намоён буд. Дар замони Кушониён ва Хдйтолиён Балх марказй давлат буд ва дар атрофи он девори химоявй сохта буданд. Шахр аз диж, шахристон ва работ иборат буд. (Расми 15).

Дар замони Хдйтолиён Толикон марказй дуюм ба хисоб мерафт. Вакте ки туркон Толиконро гирифтанд, марказй давлат ба Бомиён кучид ва то омадани арабхо давом дошт.

Мувофики ахбори сарчашмахои таърихи, Кобул шахри калон буд ва шохони он то аерхои VIII-IX исломро кабул накарда, мустакилона хукумат меронданд. Вилоятхои Кобул, Зобул, Х,ирот, Марваруд, Бодгис ва Бадахшон дорой садхо шахри обод буданд. Мутаассифона, ягон шахри аерхои IV-VIII аз чониби бостоншиносон тадкик нашудааст.

50

Расми 15. Накшаи топографии Балх.

Тирмиз шахри бандарй хисоб мешуд, масохдти он 400 га заминро ишгол менамуд. Шахр аз диж ва шахристон иборат буд. Тирмизшохон шахр ва рустохои атрофро идора менамуданд. Тирмиз шахри дуюми Чагониён буд, ки бозорхои рупуш, дуконхои галла ва гушти арзонтарин дошт. Дар водии Хнсор шахрхои Регар, Х,амоварон (Шахринав), Шумон (Хисор), Андигон (Ваадат), Кумедиён (Кофарнихон), Вошгирд дар Файзободи имруза, Дарбанд дар дурохаи Дарвозу Рангг, Гурканд - маркази рустои Рашт, Хумй - маркази Дарвоз, Рушон, Вахон ва Шугнон вучуд доштанд.

Дар минтакаи Хатлон 7 шахр вучуд дошт, ки калонтарини онхо Хулбак - маркази Хатлоншохон ва Мунк (Ховалинг) буданд.

Дар водии Вахш шахрхои Лавканд (дар чои Кургонтеппа) ва Хеловард (дар нохияи Ч,алолидцини Румии имруза) чой доштанд. Дар Кубодиён низ шахрхои Виз, Сукор, Айвач ва Faftpa амал менамуданд. Маркази нохия шахри Виз ( бузург) буд бо 4 дарвоза.

Бостоншиносон маркази шохигарии Вахш шахри Хеловардро тадкик кардаанд. Шахр аз касрхои шохнишин - диж ва шахристон иборат аст. Дар диж толорхои бузург барои хар гуна маросимхо, чашнхо, кабули мехмонхо, ибодатгоххои дини маздаясно, буддой, утокхои дукабата барои истикомат ва гайра чой доштанд. Диж дар болои тахкурсии похсагию хиштй сохта шуда, бо девори химоявии баландиаш 16 м, рохрав барои тирандозон, тиркашхо, бурчхои тирандозй таъмин буд.

51

Д. Кеш Чуйариз

Расми 16. Накшаи Самарканди кадим, ки онро рассом П.Д. Воронкин тачдид кардааст.

д. Бухоро Д. Чин

Гирди дижро нах,ри пуроби пахнояш 20-30 метра мухофизат мекард.

Аз диж то ба шахристон бар сутунхо пуле сохта буданд, ки хангоми хатари чанг гирифта мешуд ва душман ба диж ворид шуда наметавонист.

Шахрхои Сугд. Марказй Сугд шахри Самарканд буд ва расман бояд хамаи рустохо ба шохи Сугд итоат менамуданд, аммо дар амал хар як русто шохи худро дошт ва ба хукумат итоат намекард.

Дар аерхои IV-VIII Самарканд яке аз бузургтарин шахрхо хисоб мешуд. Вай масохати зиёда аз 400 га заминро фаро мегирифт ва аз диж, шахристон ва работ иборат буд. Шахр махсусан дар аерхои V-VIII ру ба тараккй менихад. Девори химоявии шахр бурчхои тирандозй дошт. Баландии девор зиёда аз 20 м ва пахнояш дар поён то 16 м буд. Дар гирдогирди девор рохравхо барои тирандозон вучуд доштанд. Шахрро хандаки бузурги обдор ихота менамуд. Аз болои хандак аризнови бузург мегузашт, ки шахрро бо об таъмин менамуд. Шахр хеле устувор буд ва арабхо барои ишголи он моххо дар атрофи девори он камин гирифта чангидаанд. Дар дохили шахр боз ду девори дигари химоявй вучуд доштанд, ки аз ин ду девор гузаштан лозим меомад.

Расми 17. Порчахо аз маросими точгузории шохи Сугд.53

Дар девори шахр чор дарвоза бо номхои дарвозаи Чин, Бухоро, Кеш ва Балх вучуд доштанд. Дар дарвозахо масофаи рохи байни Самарканд ва бурчхои офтоб навишта шуда буданд. (Расми 16).

Самарканд калонтарин марказй маъмурй, динй, сиёсй, иктисодй, хунармандй, савдои дохилй ва хоричй буд. Ба ривояти таърихй, шахр кучахои тоза, обхои равон, сардобахо, мехмонхонаву хаммомхо, бинохои бохашамати дукабата ва секабата, касрхои бошукух, маъбадхои оташ ва гайра доштааст. Бостоншиносон дар шахристон бинои бохашаматеро тадкик намуданд, ки дар девори яке аз толорхо маросими точгузории шоханшохи Сугд-Вахуман накш ёфтааст. Дар маросим мехмонхо аз мамлакатхои хоричй, аз чумла дабирони шохи Чагониён иштирок доранд. Тадкикоти ин раем нишон медихад, ки дар он маросим шахсони таърихй ширкат варзидаанд.

Мутаассифона, на хамаи бахшхои ин асар бокй мондаанд, вагарна мо маросими точгузории шохн Сугдро бо тамоми чузъиёташ мефахмидем. Аммо хар он чй бокй мондааст, сарчашмаи нодире барои таърихи халки точик мебошад. Дар раем сафирон-чиноихо, туркон, хиндухо, кореихо ва чагониён кашида шудаанд.

Климата ин асари нодир боз он аст, ки дар домани сарварони ба точгузорй даъватшуда суханронии онхо дар назди шох навишта шудааст, бинобар ин, тадкики ин шохасари рассоми сугдй ахамияти бузурги таърихй дорад. Арзиши дигари ин асар аз он иборат мебошад, ки дар он намояндагони халкхои гуногун бо сару либос ва намуди таърихии худ тасвир ёфтаанд, ки ба халли бисёр масъалахои этникй мадад мерасонанд. (Расми 17).

Тадкикоти ин шохасар нишон дод, ки хамаи раемхои дар деворхои Самарканд (Афросиёб) ва Панчакент кашидашуда навиштахои тафсирй доштанд.

Мутаассифона, натичаи ковишхои солхои охири ин каср чоп нашудаанд ва умедворем, ки баъди чоп шудани ин шохасар мо дар бораи точгузории шохони пеш аз исломи точикони Сугд маълумоти бештар ба даст меоварем. Рассомони самаркандй, бешубха, дар хунари тасвирнигорй аз рассомони панчакентй устодтар будаанд. Ин бартариро мо дар сохахои хунармандй мушохдца карда метавонем. Самарканд марказй савдои байналхалкй буд. Дар бозору кучахои он точирон ба забонхои хиндй, чиной, тибетй, туркй, румй ва гайра харф мезаданд ва сугдиёни зиёде буданд, ки бо хамаи ин забонхо тарчумонй мекарданд.

54

САВОЛ^О:1.Чаро дар давраи мазкур сифати зарфсозй кохиш ёфт?2. Сабаби тараккии шахрхо чй буд?3. Шахрхои калоитарини Точикзамини Шаркй кадомхо

буданд?4. Дар нохияи шумо кадом шахрхои кадима вучуд доранд?

§ 16. ПАНЧАКАТ НАМУНАИ Ш А Х ТО Й АСРХОИ V-VIII

Дар Точикзамини Шаркй Панчакати аерхои V-VIII ягона шахрест, ки хаматарафа тадкик шудааст ва намунаи барчастаи шахри ибтидои аерхои миёна хисоб меёбад ва аз ин лихоз, дар бораи он мухтасар маълумот медихем. Панчакат шахри ягона аст, ки 60 сол боз мунтазам бо сарварии бостоншиносони машхур Ю.Якубовский (1946-1954), А.Белинский (1954-1978) ва Б.И.Маршак (1978-2008) то имруз омухта мешавад. Дар натичаи хафриёти тулонй маълумоти нодире дар бораи таърихи шахрхои аерхои IV- VIII ба даст омадааст.

Мувофики маълумоти аз Панчакати кадим ба дастовардаи бостоншиносон, шахр аз диж, шахристон, работ ва кабристон иборат будааст.

Диж ё диз чои истикомати шох хдсоб меёфт, аммо дар он на танхо хонахои истикоматй, балки толорхои зиёд барои маросимхои дарбор, мачлису кабули мехмонхои дохилй ва хоричй кушода шудаанд. Дар каерхои шохи Панчакат 4 толори бузург: якум, барои кабули диндорон, ки дар вай мехроби оташи мукадцае мавчуд аст; дуюм, барои точирони дохилй ва хоричй; сеюм, барои кишоварзон ва чахорум, толори бузургтарин барои мачлису кабули хамаи табакоти чомеа вучуд дошт. Дар он толор дар девори чанубй суфа барои тахти шохй сохта шудааст, ки нисбат ба дигар суфахо баланд аст, дигар суфахои атроф зинадор мебошанд. Хар кас мувофики вазифаю макоми ичтимоии худ дар толор чой дошт ва хак надошт, ки дар чои дигар нишинад.

Девор, сутун ва дару пушиши толорхо бо расму наккошихо ба мавзуъхои гуногун аз чумла, Рустамнома, Сиёвушнома, Афросиёбнома, корномахои бузургони ориёихо-точикон, Чдмшед, Фаридуи, Сиёвуш ва гайра бахшида шудаанд.

Дар каерхои Панчакат гайр аз ин утокхои истикоматии дастаи шохй, дабистон барои кудакони шох ва дарбориён, ибодатгох, дафтари девон ва гайра чой доштанд. Хамин тавр, диж як шахри шохй, тачассуми давлату сарват хисобида мешуд. Дижи Панчакат дар замони Кушониён дар лаби чашмаи бисёр

55

лазизу мусаффо, дар яке аз чойхои хушманзар ва мафтункунанда карор дошт. Дар девори яке аз толорхои асри VI дар назди чашма манзараи шикори шох, ба гусфандхои кухй акс ёфтааст. Ин манзара шикори шохони сосониро дар Токи Ширин ба ёд меорад. Охирин шохи Панчакат Деваштич даъвогари салтанати тамоми Сугд буд. Дар замони у Панчакат ба яке аз шахрхои ободтарини на танхо Сугд, балки тамоми Точикзамин табдил ёфт. Агар хучуми арабхо онро хароб намекард, вай шахри бузурге мешуд.

Шахристон. Он аз махалхо иборат буд. Дар ин чо бостоншиносон махаллаи бузургеро хафриёт карданд, ки дорой даххо бинохои истикоматии одамони давлатанд, миёнахол ва камбагали шахр мебошад. Дар адабиёти таърихй акидае хает, ки гуё дар шахр ахолй вобаста ба моликияти худ дар махалхои чудогона мезистанд. Х,африёти Панчакат нишон дод, ки ин акида дуруст нест. Шахрвандон новобаста аз мансубияти ичтимой якчоя мезистанд. Дар хар махалла хонахои бошукухи давлатмандон, миёнахолон ва кабагалон вомехуранд.

Албатта, дар баъзе шахрхо одамон вобаста ба касбу кор мезистанд. Масалан, дар баъзе шахрхо, махаллаи кулолон, заргарон, мисгарон ва гайра вучуд доштанд.

Дар хар махаллаи Панчакат бозор, ибодатгох ва раиси махалла вучуд дошт. Махалла як чузъи шахр буд ва маркази чамъиятии худро дошт.

Дар Панчакат бинои бохашамате толорхо, утокхои гуногун, пешайвон, хавлй ва хавз дошт. Х,ар ду бино пахлу ба пахлу сохта шуда, бо девори хавлй аз якдигар чудо мебошанд.

Ин ибодатгоххо, хонаи худоён, Багистон ном доранд. Дар онхо хайкалхои фариштагон ва худованди бузурги авестой чой доштанд. Дар яке аз бинохо ибодатгохи оташи мукадцае мавчуд аст.

Сугдиён дар ибодатгоххои худ, ки хонаи худоён ном дошт, хайкалони фаришта ва худованди бузургро нигох медоштанд ва ба онхо сачда мекарданду намоз мегузориданд. Накшаи ибодатгоххои Панчакат барои намоиши хайкалон муносиб аст. Ч,ониби шаркии он девор надорад ва ба суйй офтоб нигарон сохтаанд, яъне барои рушноии офтоб ибодатгохро бо пешайвон сохтаанд, то ки дар рушноии офтоб хайкалон хуб намоён бошанд.

Хайкалони аз тилло, нукра, биринч, латун ва сангу чуб сохташуда бо сару либос ва зевархо оро ёфта, ба монанди инсони зинда буданд.

Мувофики ривояти Наршахй, шохи Бухоро соле як бор дар майдони ибодатгохи худоён меистод. Дар ин руз касоне, ки56

бутхои шикаста доштанд, онхоро нав менамуданд. Ин анъана аз замонхои хеле кадим то омадани ислом вучуд дошт. Худой бадй Ахриман ва Захдок низ хайкал доштанд. Сугдиён ба онхо низ сачца менамуданд, то ки ба одамон бадй накунанд. Гайр аз ин, дар хар махалла ибодатгохи махаллй вучуд дошт. Давлатмандон дар хонахои худ ибодатгох доштанд ва ба маъбади махалла ё шахр нарафта, он чо намоз мехонданд. Дар рузхои Навруз дар хавлии ин ибодатгоххо хайкалхои кухнаи худоёнро иваз менамуданд.

Шахри Панчакат бузург набуд, вай хамагй 13 га замин дошт. Шахр ду дарвоза дошт, ки кучахои марказй бо онхо пайваст буданд. Як дарвоза дар девори шимолу шаркй ва дигаре дар девори чанубй чой доштанд.

Панчакат дар асоси накшаи меъморон сохта шуда буд. Бинохои шахр аксаран дукабата ва хатто секабатаи балкону равзандор буданд. Бинохо аз похса ва хишти хом сохта шудаанд. Пушиши онхо чубй ва баъзан гунбазй аст. Меъморони шахр тамоми коида ва анъанахои биносозиро медонистанд ва дар асоси онхо амал мекарданд. Бештари бинохои шахр ба давлатмандон нисбат доранд. Х,амаи бинохо мехмонхонаи бохашамат доранд ва деворхо бо мусавварахо ва чубхои кандакорй оро ёфтаанд.

Чунин ба назар мерасад, ки дар Панчакати асрхои IV-VIII бенавоён набудаанд, мардум серу пур мезистаанд.

Шахр кучахои тоза ва баъзан сангфарш дошт, шахрро бо кубурхо аз об таъмин менамуданд. Шахр дорой дуконхои савдо, хунармандй, кулолй, мисгарй, охангарй, заргарй, тангабарорй, рассомй, наккошй ва гайра буд.

Атрофи шахрро девори химоявии баландиаш 16 м ва пахниаш 12 м бо бурчхои тирандозй ва тиркашхою рохравхои тирандозй ихота менамуданд.

Шахри беруна - работ дар шимолу шаркй ва чанубй берун аз девор чой дошт. Хонахои берун аз девор замини наздихавлигй доштанд. Дар миёни онхо хонаи устои шишарез, шаробкаш ва гайра вучуд доштанд.

Кабристон. Дар масофаи 300 - 400 м дуртар дар теппахои чанубии шахр фарвартикхо-гурхонахои оилавй ё авлодии шахриён сохта шуда буданд. Дар ин фарвартикхо сугдиён устухонхои тозаи мурдахои худро дар танбархо-устухондонхои гилии пухта нигох медоштанд.

Точикон заминро мукаддас мехисобиданд ва «мурда онро харом мекунад» - гуфта часадро дар дахма - дар чои атрофаш девору тагаш санг мегузоштанд. Вакте ки устухонхо аз гушт тоза мешуданд, онхоро оварда дар фарвартикхои оилавй мегузоштанд. Хамин анъана дар тамоми шахрхо вучуд дошт.

57

САВОЛ^О:1. Барои чй Панчакат мавриди омузиши хаматарафаи

бостоншиносон карор гирифтааст?2. Шахр аз чанд кисмат иборат аст?3. Чаро дар атрофи шахрхо девор месохтанд?4. Барои чй хамаи хонахои Панчакат мехмонхона доштанд?5. Сугдиён ба кадом дин эътикод доштанд?6. Сабаби ба фарвартикхо гузоштани устухони мурдахо

дар чист?

§17-18. ШАХРХО

Шахрхои Марв. Дар вилояти Марв, дар аерхои III-VIII, даххо шахри бузург аз кабили Нусай, Марваруд, Сич, Бобак, Фашаи ва гайра вучуд доштанд, аммо бузургтарини онхо марказй вилоят - шахри Марв буд. Масохати он зиёда аз 300 га заминро дар бар мегирифт. Шахр аз диж, шахристон ва работ иборат буд.

Шахр то истилои араб дар чои хозираи Габркальа вокеъ буд. Атрофи шахр бо девори химоявй ихота шуда, чахор дарвоза дошт. Дар болои дархо расми фариштаи шамшердор акс ёфта буд. Фариштаро пуштибони шахр мехисобиданд. Марв марказй сархадй, маъмурй, хунармандй ва тичоратии Сосониён ба шумор мерафт.

Марзбони Марв яке аз шахсони бонуфузи дарбори Сосониён буд. Кдбатхои аерхои IV-VIII милодии Марв омухта нашудаанд. Танхо дар махаллаи кулолон тадкик гузаронида шудааст, ки аз хунари баланди онхо шаходат медихад. Марв баъди истилои арабхо ба марказй Хуросон табдил ёфт. Арабхо берун аз Марв лангар заданд ва аз ин чо ба забт намудани вилоятхои Мовароуннахр машгул шуданд.

Шахрхои Хоразм. С.П.Толстов - яке аз мутахассисони маъруфи таърихи Осиёи Марказй чунин ривоят пешниход карда буд, ки дар натичаи таназзулоти сохти гуломдорй, хамаи шахрхои он давра хароб шудаанд. Шахрхои нав хамчун кушкхои дехконй-феодалй ба вучуд меоянд ва минбаъд дар атрофи он тараккй мекунанд. Ин фикр, аз як тараф, дуруст бошад, аз тарафи дигар хатост, зеро на хамаи шахрхои давраи гуломдорй дар давраи таназзулот хароб шуда буданд ва чй тавре ки каблан зикр карда будем, аксари онхо дар аерхои минбаъда тараккй карда, ба шахрхои бузург табдил ёфтаанд. Танхо марказй Хоразм шахри Фир ба таназзул дучор меояд, аммо он хам сабаб дорад. Аввал он ки Хоразмшохон дар асри IV м. марказй давлати худро ба шахри Каёт мекучонанд. Хаёт дар Фир то асриV давом мекунад, аммо баъди марказй шохиро аз он чо 58

Расми 18. Бозёфтах,о аз хафриёти Хоразм.

59

бардоштан, бисёр дарбориён, ки бузургони мамлакатро ташкил мекарданд, ба Каёт куч мебанданд, ки боиси хароб шудани Фир мегардад. Албатта, сабабхои дигар низ буданд.

Шахри Каёт дар сохили Ч,айхун чой дошт ва дар вакти истилои арабхо чун яке аз шахрхои бузург ёд мешавад.

Лекин дар асри X руди Ому мачрои худро иваз мекунад ва Каётро хароб месозад.

Бояд тазаккур дод, ки шахрхои ибтидои асрхои миёнаи Хоразм омухта нашудаанд. Мувофики ахбори сарчашмахои хаттй ва археологи, дар ин давра дар Хоразм шахрхои Даргон, Садфар, Кардаранкат, Замахшахр, Ардахушмисан, Миздиккан, Урганч, Ардахива ва гайра арзи вучуд доштанд. (Расми 18).

Шахрхои Истаравшан. Дар кадим Истаравшан як бахши Сугд ба хисоб мерафт. Аммо дар ибтидои асрхои миёна хамчун кишвари мустакил бо подшохони алохида ёд мешавад. Подшохони Истаравшан унвони афшинро доштанд.

Дар ибтидои асрхои миёна дар Истаравшан даххо шахрхои хурду калон вучуд доштанд ва дар байни онхо Зомин, Собод, Куркат, Вагкат (Уротеппа), Навкат ва маркази давлат шахри Бунчакат буданд. Шахри Бунчакат дар нохияи Шахристони кунунй чой дошт. Тадкикотхои археологи бо сарварии академикН.Неъматов нишон медиханд, ки шахри Бунчакат дар асри V м. пайдо шуда, то истилои мугул маркази Истаравшан будааст.

Шахр аз диж, шахристон ва работи калон иборат аст. Имруз харобаи диж бо номи калъаи Кахкаха - I-III маъруф аст. Хафриёт нишон дод, ки калъаи Кахкаха - I, ки масохати 5 га заминро ишгол менамояд, макони истикомати афшинхо буд. Дар ин чо бостоншиносон хонахои истикоматй, хочагй, динй ва хабсхонаро кашф карданд. Дар дарбор якчанд толорхои маросимй бо деворхои мунаккаш кашф шуданд. Каср ва шахр аз чониби арабхо сузонида горат шудаанд. Дар замони ободии он бинохо, дару сутун ва пушиши он бо санъати баланд кандакорй шуда буданд.

Наккошон ва рассомони точик пеш аз дини ислом дар мавзуъхои гуногун асархо меофариданд. Онхо дар девори касрхои шохй, пеш аз хама, дар бораи кахрамонихои халки точик ба мукобили ачнабиён, корнамоихои Рустам, муборизаи куввахои бадй бо некй ва гайраро сабт кардаанд. Дар девори толорхо порчахои расмхои шахсони шахидшударо ёфтанд, ки дар бораи мавзуъхои мазкур накл менамоянд. (Расми 19).

Бостоншиносон дар дари даромади толори бузург тахтаи нимсухтаи нимдоирашаклро ёфтанд. Вай се метр дарозй, як метру чилу се сантиметр пахно ва дах сантиметр гафсй дорад. Ин тахта болои дари даромадро оро медод. Хошияи ин тахтаи

60

Расми 20. Кохи шохони Истравшан дар Бунчакат. Баркароркардаи меъмор С. Хмелнитский.

нимдоираро арк бо 17 дойра оро медихдд. Дар дохили доирахо ду савор дар холати мубориза ва як нафар мачрух ё мурда дар пеши пои аспон тасвир шудаанд. Ч,анговарон дар либоси чангй бо шамшеру сипар харбу зарб доранд. Токи арк ба се бахш таксим шудааст. Азбаски бисёр узвхои мучассама бокй намондаанд, дар бораи мазмуни он чизи муайяне гуфтан мушкил аст. Як чиз равшан аст: ин шохасар дар бораи муборизаи некй бо бадй хикоят мекунад. Ин амали кандакорони истаравшанй корест нодир. Вай бо тамоми коидахои банду басти мувозинатй ва санъати баландтарини тасвирй офарида шудааст. Чунин асархои човидонаи гузаштагон боиси ифтихоранд.

Дар яке аз деворхо расми модагурги ду тифлро сина медодагй пайдо шуд. Тадкикоти дар ин бахш бурдаи Н. Неъматов нишон дод, ки афсонаи модагурге, ки ба тифлони асосгузори Рим (Ромул ва Рим) шир медихад, баромади шакли ориёй ва хинду аврупой дорад.

Дар харобаи касрхои дуюми подшохони Истаравшан Кахкаха - II толорхо, утокдои истикоматии оличаноб кашф шуданд. Дар рохрави ин каср аз кабати дуюм ба якум 70 каполи (устухони) сари бошандагони калъаро ёфтанд, ки дар вакти мухориба бо арабхо халок шудаанд. (Расми 20).

Шахрхои Фаргона. Фаргона ба монанди Сугд яке аз вилоятхои бузургу гании точикон буд. Адабиёти замони

61

Расми 21. Кушки шох,они Фаргона дар Косой.

Сомониён зиёда аз 40 шахри Фаргонаро ном бурдаанд, аммо шахрхои ибтидои аерхои миёна кам омухта шудаанд ва аз хдмин сабаб микдори онхоро намедонем.

Бисёр шахрхои Фаргона ба монанди Хваканд (Куканд), Риштон, Хучанд, Маргиён (Маргелон), Андукон (Андичон), Канд (Конибодом), Аспара (Исфара) ва гайра машхур буданд. Марказй Фаргона шахри Ахшикат буд, ки дар лаби руди Ахшо (Сир) чой дошт. Шахр дар замони истилои мугул хароб гардид.

Тадкикоти археолога нишон медихад, ки шахр дар аерхои III-II п.м. пайдо шуда, замони истилои араб яке аз шахрхои бузурги замон буд. Шахр марказй ихшидхо-подшохони ин диёр, марказй бузурги тичорати дохилй ва хоричй, динй, хунармандй ба хдсоб мерафт ва баъди Самарканд дар чои дуюм меистод. Шахр дорой диж, шахристон, работ буд. Хафриёти шахр нишон дод, ки вай хеле ободу хуррам ва покиза буд. Оби нушокй бо кубурхо ба воситаи каналхои зеризаминии аз хишти пухта сохта ба ахолй дода мешуд. Шохони Фаргона дар Косон каерхои тобистона доштанд, ки хеле маъруф буд. (Расми 21).

Фаргонагихо мурдахои худро дар танбархои найй ва дахма мегурониданд. (Расми 22). Хучанд бо гирду атрофаш яке аз шахрхои бузурги Фаргона хисобида мешуд. Номи Хучанд дар хуччатхои аз кухи Муг ёфташуда дар шаклхои Кучанд, Кучон вомехурад, номи хозираи Хучанд шакли тагйир ёфтаи вожаи

62

Расми 23. Маъбадаои оташ, ки аз Бинкент (Тошканд) асрхои V-VIII м. ёфт шудаанд.

63

«кучон» мебошад. Калимаи «кучон» аз калимахои «кучи», «кучидан» гирифта шудааст. Шояд дар замонхои хеле кадим дар ин чо кучиён мезистанд ва ба мурури замон ба деха ва шахр табдил меёбад. Шахр таърихи беш аз 2500-сола дорад ва аз шахрхои кадимтарини дунё мебошад.

Шахрхои Чоч. Сарчашмахои ибтидои асрхои миёна аз шахрхои Чоч исм намебаранд. Сарчашмахои чугрофии замони Сомониён номхои зиёда аз 40 шахрро овардаанд, ки хамаи ин номхо ориёй-точикй мебошанд.

Тадкикоти археологи дар шахрхои Чоч нишон дод, ки аксари онхо дар асрхои II1-II п.м. пайдо шуда, дар даврахои минбаъда равнак ёфтаанд.

Яке аз шахрхои бузурги Чоч харобахои Канкаи имруза мебошад. Ин шахр дар масофаи 70 км аз Тошканд ба суи шимол чой дорад ва масохати зиёда аз 350 га заминро ишгол кардааст. Вай дорой дижи масохаташ I га, шахристони 200 га ва работа зиёда аз 100 га мебошад. Шахр хеле мустахкам буд. Дар диж маъбади оташ, утокхои истикоматй, толорхои кабулгох ва гайра мавчуд буданд. (Расми 23).

Мувофики ахбори Фирдавсй, шахри Канка дар замони Фирдавсй шахри бузург буд, наздик ба марзи чорводорони турк чой дошт ва образи Гангдижи Афросиёбро ифода менамуд.

САВОЛ^О:1. Шахрхои марказии вилоятхои Точикзамини Шаркиро

иомбар иамоед.2. Шахр аз чанд кием иборат буд?3.Диж чй гуна буд ва дар он кй мезист?4. Гангдижи Афросиёб дар кучо будааст?

§ 19. ДЕХДХ,0 ДАР АСРХОИ IV-УШ

Микдори дехахо нисбат ба шахрхо дахчанд зиёд буданд, аммо аз сабаби хурдй онхо бештар хароб шуда, то замони мо нарасидаанд. Чустучуи археологи дар Болооби Зарафшон нишон дод, ки дар ибтидои асрхои миёна дар ин мулк зиёда аз 200 дехахои хурду калон арзи вучуд доштанд. Дар водии Сугд шумораи онхо аз 1000 зиёдтар, дар Истаравшан 400 буданд. Микдори дехахо дар дигар вилоятхо маълум нест, аммо тадкикоти бостоншиносй нишон медиханд, ки шумораи онхо хеле зиёданд.

Дехахо дар чойхои баланд ва мушкилгузар карор дошта, аксаран, дар атрофии худ девори химоявй бо бурчу тиркашхои

64

барои тирандозй мучаххаз доштанд. Сабабхои дар баландихо, чойхои беоб ва мушкилгузар сохтани деха ва кушкхо набудани давлати мутамарказонида, ки марзхоро аз тохтутозхои бодиянишинони турк, ки дар асрхои VI-VII дар Осиёи Марказй пайдо шуда буданд, нигох дорад. Х,ар деха ва шахр бояд аз хучумхои ногахонй худро мухофизат менамуд. Ин вазъият то ташаккули давлати Сомониён ва суханони Исмоили Сомонй: «То ман зиндаам, бораи (девори) Бухоро ман бошам» давом кардааст. Вакте ки давлати бузурги точикон аз чониби дудмони Сомониён ташаккул ёфт ва бехатарии шахру дехот таъмин гардид, дехахо ба чойхои хамвор ва бо об таъмин куч бастанд ва дар махалхои кунунй карор ёфтанд.

Гардани Х,исор (Мадм). Хушбахтона, дар кухистони Сугд, дар назди дехаи Мадми нохияи Паргар (Фалгар) дехаи асрхои VII-YIII милод хафриёт шудааст. Ин деха дар хуччатхои аз Кухи Муг ёфтшуда бо номи Мадм зикр мешавад. Х,оло харобаи ин деха Гардани Хисор ном дорад. Барои ин Гардани Хисор мегуянд, ки дар поёни он калъае хает бо номи Х^исори Мадм. Гардани Хисор ягона дехаи точикони Сугд аст, ки дар Осиёи Марказй хуб бокй монда ва аз чониби муаллифи ин китоб пурра хафриёт шудааст. (Расми 24).

Расми 24. Накшаи дехаи хафриётшудаи асрхои VII-VIII-иГардани Х,исор (Мадм).

65

Расми 25. Кандакорихо дар болор ва марзахо аз Гардани Х,исор

Гардани Х,исор дар сари баландие дар рохи корвонгарди кадим вокеъ мебошад. Деха аз ду бахш - каср, чои нишасти деххудо ва дехотиён иборат мебошад. Кдсрхои деххудо дар болои бунёди дузинадор, ки сеяки дехаро ишгол менамуд, сохта шудааст. (Расми 27).

Бунёд накши салибиро дошта, зинае, ки дар болои он бинои асосй сохта шудааст, 4 м баландй дорад. Каср ду кабат утокхо дошт. Дар кабати якум толори ба андозаи 64 метри мураббаъ, маъбади оташ ва боз чанд хонахои истикоматии бошукух чой доштанд. Кдбати боло хароб шуда, утокхои он то замони мо нарасидаанд. Деворхои каср ва хонахои он аз похса ва хишти хом сохта шудаанд. Толор 4 сутун ва пушиши хамвор дошт. Сутун ва болорхои толор бо накшахои гуногун ороиш доштанд.

Деворхои толор ва маъбадхо ба монанди деворхои каерхои Панчакат бо расмхои ба мавзуи таърихй бахшида оро дода шуда буданд. Аз бохашаматии каср чубхои сухтаи пурнащи гувохй медиханд. (Расми 25).

Гирдогирди девори толорро суфахо оро медиханд. Дар суфаи марказй чои тахти кадхудо бокй мондааст.

Дар зинаи поёни хавлй ва утокхои хочагй хаммом ва чои зисти хизматгорон буд. Дар зинаи боло, дар дари даромад ба толор ва утокхои дигар пешайвони сутундор чой дошт. Кдсрро аз хонахои деха девор ва дарвоза чудо менамуд.

Дар дехистон 22 хонаи аз як дар то панч дар утокдор хафр шудааст. Кулбахои кишоварзони камбизоат аз як хонаи66

начандон калон иборат буда, он ба кисмх.о таксим мебошад. Масалан, дар рохрав, дар самти пеш, дар тули девор оташдон, танур ва суфачае барои дегу табак ва дигар анчомхои хурду хурок, дар миёначо суфаи калон барои нишастан ва хурду хоб, дар бахши сеюм хамбахо барои галла ва захирахои хурокй чой доранд. Хамбахо бо гач андова шудаанд, то ки муш галларо набарад. Андоваи гачй натанхо барои мухофизат аз мушон истифода мешуд, балки вай галладонаро пок ва хушк нигох медошт.

Хонахои дуутока яке барои ошхонаву анбор ва дигаре барои хурду хоб истифода мешуданд. Хамин тавр, хамаи утокхо таъйиноти худро доштанд.

Як бахши хурди деха ба чарй фуру рафтааст. Ба хисоби тахминии мо дар дехаи Мадми рустои Паргар дар аввали асри VIII 30-35 оилаи кишоварз мезистанд. Ба осонй муайян метавон кард, ки кадом хонахо ба давлатмандон, миёнахолон ва камбагалон тааллук доранд. Дар Гардани Х^сор ду маъбади ба бузургдошти оташ мутааллик вучуд дошт, ки ба мардум хизмат мерасониданд. Дар маъбацхо мубадони маздаяснопараст хидмат мекарданд ва ба мардум дар корхои динй ёрй медоданд. Хона ва кучахои деха хеле поку тамиз буданд. Дар деха чорворо нигох намедоигганд. Тамоми молу гов аз деха дур, дар наздикии об огал доштанд.

Хонахои деха аз санг ва хишти хом сохта шуда буданд. Хонахо мувофики накшаи меъмор бино ёфтаанд.

Аз тарафи шарку шимол дехаро чарии касногузар ва аз чанубу гарб девори химоявй бо тиркашхо ихота менамуд. Дар даруни девори химоятй рохрави тирандозй вучуд дошт. Бошандагони деха ба душман аз болои девор ва рохрав тир мекушоданд.

Хамаи мардуми деха аз дарвоза ворид мешуданд ва берун мерафтанд. Дарвоза аз ду кабат хона иборат буд, ки дар онхо посбонон менишастанд.

Бозёфтхои бостоншиносй нишон медиханд, ки бошандагони деха ба гайр аз кишоварзию чорводорй, ба хунармандй, махсусан кулолгарй, бофандагй, охангарй низ машгул буданд.

Мадм дар рустои Паргар яке аз дехахои ободтарин буд ва дар он Хуваб-амири ин диёр мезист. Дехаи К̂ ум, ки дар масофаи 5 км аз Мадм чой дорад, марказй нохия буд ва бехуда нест, ки Деваштич соли 721-722 пойтахти худ Панчакатро партофта, ба ин чо меояд. Арабхо аз кафои Деваштич меоянд ва ин дехахоро месузонанд ва хароб мекунанд.

Дар дехаи 1̂ ум чои истикомати шохй ва хазинаи хуроквории шох Деваштич хафр шудаанд.

Як дехаи асрхои VII-VIII милод бо номи Якфарсанг дар Хоразм, дар Истаравшан дехахо бо номи К^рабулок ва Теппаи Сар хафриёт

67

шудаанд, ки аз чихати сохтор монанд ба дехаи Мадми Сугд мебошанд. Аммо хеч як дехаи асрхои V-V1II ба монанди Гардани Хдсор тамоман тахкик нашудаанд. Барои хамин, мо хамчун намуна дехаи асрхои V-VIII Мадм (Гардани Xjicop)-po овардем.

CABOJIX.O:1. Дехаи Мадм дар кучо чой дорад?2. Барои чй мо онро хамчун намунаи дехаи ибтидои асрхои

миёна ба китоби дарсй дохил намудем?3. Ахамияти ин деха дар таърих аз чй иборат аст?4. Дар деха чихо барои таърих ёфт шудаанд?

§ 20. КУШКХО

Дар адабиёти таърихй дар бораи кушкхои пеш аз истилои араб маълумоти фаровон мавчуд буда, аз чониби бостоншиносон низ хафр шудаанд.

Яке аз олимони маъруфи замони Шуравй С.П.Толстое пешниход намуда буд, ки шахри пеш аз истилои араб аз кушкхои дехконон - феодалон иборат буд. Аммо ковишхои 50-солаи бостоншиносон дар харобаи шахри Панчакат нишон доданд, ки бинохои шахр аз хонахои одамони камбагал, миёнахол, касрхои давлатмандон, бозору дуконхо ва ибодатгохи динй ва гайра иборат мебошанд. Яъне фикри С.П.Толстов дар бораи он ки бинохои шахр танхо аз кушкхо иборат буданд, иштибох будааст.

Лекин дар шахр ва берун аз он кушкхои одамони давлатманд, аз чумла дехконон хеле зиёд буданд.

Ривояти Наршахй. Дар бораи кушкхои давлатмандони Бухоро Мухаммад Наршахй чунин накд менамояд: «Кутайба ибни Муслим ба Бухоро даромад ва Бухороро бигирифт. Ахли Бухороро фармуд то як ними хонахо ва молу замини худро ба арабон бидиханд. Кавме буданд дар Бухоро, ки эшонро кашкашон гуфтандй ва эшон мардумоне буданд бо хурмат ва кудрат ва манзалат ва дар миёни ахли Бухоро эшонро шарафи зиёд будй ва доранда будй. Онхо хона ва анчоми худро ба арабхо гузоштанд ва худ берун аз шахр рафтанд ва 700 кушкхо бино карданд. Дар гирди кушкхо ба чокарон ва хешон чой сохтанд ва бустонхо обод карданд». Кушкхо дукабата буданд ва дар болои бунёди хишту похсагй карор доштанд. Мо якчанд мисол аз кушкхои хафриётшуда меорем.

Дар Хоразм кушке хафр шудааст бо номи Тешиккалъа. (Расми 18).

Тешиккалъа дар болои бунёди махрутмонанди 7 метр баландй дошта сохта шудааст. Бунёдро аз похса гузоштаанд. Кушк68

дорой 10 утоки гуногунхдчм, аз чумла, як толор бо суфаи каён, дар самти рост утоке бо хамбахо барои хурокворй, дигар утокхо барои зисту хурду хоб вучуд доштанд. Кушк дукабата буд, вале аз хонахои кабати боло осоре ба гайр аз зина бокй намондааст. Деворхои берунии Кушк тиркаш доштанд. Тахкдкот нишон медихад, ки дар боми кабати дуюм камингохи дандонадор вучуд дошт. Дар гирдогирди кушк девори хдмоявй бо бурчхои тирандозй сохта буданд. Дар дари даромадгохи кушк утокхо барои сарбозон ва дигар пешхизматон сохта буданд. Азбаски кушк дар хамворй чой дошт, девори химоявии вай хеле устувор буд.

Кушкхои Тахористон. Кушкхои зиёд дар Тахористон хафр шудаанд ва яке аз онхо харобае бо номи Ч,уймаликтеппа мебошад. Албатта, дар гузашта номаш дигар буд. НомиЧ,уймаликтеппаро ба хароба мардум додаанд. Вай 30 ба 30 м дарозй ва пахной дошта, дар болои баландие сохта шудааст. Кушк ба аерхои V-VIII милод нисбат дорад, аммо дар вай дар даврахои пасин низ зиндагонй кардаанд. Девори химоявй ва девори берунии аксари утокхо бокй намондаанд. Кабати дуюм тамоман аз байн рафтааст. Дар кушк зиёда аз 30 хучраи гуногунхачм вучуд доштаанд. Дар кабати якум толори 4 сутуна бо суфаи каён чой дошт.

Дар гирдогирди толор барои нишастан суфа сохтаанд. Дар толор чубхои нимсухтаи пур аз накш ёфт шудаанд.

Дар марзахои шифт, болору сутунхо расмхои барчастаи одамон ва шояд фариштахо кашида шуда будаанд.Ч,уймаликтеппа яке аз каерхои бисёр бошукухи замони худ буд.

Кушки Истаравшан. Кушки дигар дар Истаравшан бо номи Уртакургон дар нохдяи Шахристон - марказй аерхои миёнагии ин вилоят хафр шудааст. Мутаассифона, на хамаи ёдгорй кофта шуд. Аммо аз руйи сохтор ба Тешиккалъа монанд буд. Кушк дар болои тейпа сохта шуда, аз ду кабат иборат аст. Бинохои асосй, аз чумла 2 толори чорсутуна, ки дар яке аз онхо мехроби оташи мукаддас вучуд дорад ва дигаре хонаи гунбазй, ки пешайвон ва суфаи дузинадор дар ру ба руйи дари даромаддошта, ба акидаи мо маъбад буд, хафр шудаанд. (Расми 19).

Кушк хавлй дошта, дар он хонахои истикоматй ва хочагй барои хизматгорон ва навкарон чой доштанд. Атрофи кушкро девори химоятй бо бурчхо ва тиркашхо ихота менамуд.

Кушки Варахша. Дар нохияи Сугд кушкхо хеле зиёд тахкик шудаанд, аммо бехтарин намунаи онхо каерхои берун аз шахрии бухорхудотхо дар Варахша мебошад, ки дар болои бунёди хишти похеагй сохта шудааст. Бино дукабата будааст,

69

Расми 26. Кушки Варахша. Баркароркардаи меъмор В. Нилсон.

вале танхо як бахши хучрахои поён кофта шудаанду халос. Утокхои поён, ки бештар аз 10-тои онхо хафр шудаанд, равокбандианд ва борхона, анбор ва амсоли инхо будаанд. Хонахои кабати боло боки мондаанд, аммо тахмин меравад, ки дар кабати дуюм утокхои бехтарин, аз чумла толорхои кабулу нишасти бухорхудот чой доштаанд.

Расми 27. Мрхри шох, Деваштич бо симои у.

Деворхои берунаи диж ё кушк хеле бохашамат будаанд. Онхо аз похсаи пайваст ба шакли навсутун сохта шудаанд. Кисмати болои деворхо дандонадор буданд ва чои камингох доштанд. Ба диж зинаи васеи бисёрзина мебурд, ки хеле бошукух буд. (Расми 26).

Дари даромад ва намой касрро хеле бодабдаба сохтаанд. Дар ин чо як арки бузург ва ду арки хурд вучуд доштанд. Аркхо болои сутунхои бузург кдрор гирифтаанд. Дар намохои пахлугии арки бузург расми барчастаи фариштаи Хушатр, ки рамзи давлат аст, чой дорад. Намохои аркхои пахлугй низ бо накшу нигорхои рамзй оро доштанд.

Дар пахлуи диж боз касрхои тобистонаи бухорхудот хафр шудааст, ки дорой даххо утокхои гуногун, аз чумла толори бузурги як бахши калонаш кушода, маъбади оташ ва чойхои хурду хоб ва маишат вучуд доштанд. Деворхои толори бузург бо андоваи гафси гачй ва расмхои барчастаи фариштагон, паранда ва рустанихои шифобахш, аз чумла хум, оро ёфта буданд.

Дар девори маъбад расмхои одамони филсавор, шикори бабрхо, мубадон бо мичмар ва гайра акс ёфтаанд.

Кушки Варахша яке аз шохасархои меъморй ва санъати тасвирии точикони Сугд буда, дорой ахамияти бузурги таърихй мебошад.

Чунин кушку касрхои бошукух дар асрхои IV-VIII хазорхо буданд, ки аз санъати баланди меъморй, сохтмонй ва фарханги бузурги гузаштагони мо шаходат медиханд.

71

САВ0ЛХ,0:1. Дар бораи кушкхо олимон чй акида доранд?2. Дар кушкхо кихо мезистанд?3. Бохашаматй ва микаоран зиёд будани кушкхо аз чй шаходат

медихад?

Боби IVСОХТОРИ ДАВЛАТИ ВА ИЧТИМОИИ ТОЧИ КОНИ

ШАРКИ ДАР АСРХОИIII-VIII

§ 21. СОХТОРИ ДАВЛАТЙ

Дар ин давра дар сохтори чомеа ва давлатдории точикон дигаргунихои ичтимой ва сиёсй ба вучуд меоянд. Пеш аз хама, чамъияти гуломдорй ба чамъияти дехконй табдил меёбад.

Дар Точикзамини Шаркй аввалин давлати дехконй ба замони дудмони Хайтолиён нисбат дорад, ки аерхои IV-VII милодро дарбар мегирад. Дехконон - заминдорони бузург дар замони гуломдорй низ буданд, аммо аерхои IV-VIII онхо аксариятро ташкил менамуданд. Гуломон низ вучуд доштанд, аммо бештари мардум озод ва ба тарзи батрак кор мекарданд ва ин вазъият аз ахбори муаррих Наршахй хуб бар меояд.

Дар солхои 70-уми асри VI бахши Турон ба дасти кабилахои туркзабон мегузарад. Ин туркхо бештар аз туркхои ориёнажод, ки дар болооби рудхои Об, Енисей ва Олтою Казокистони кунунй зиндагонй мекарданд, иборат буданд. Вожаи турк низ аз калимаи «турак» гирифта шуда, номи авлоди Фаридун аст. Туркхои Точикзамини Шаркиро забт намуда, бештар аз турко ва камтар аз мугулчехрахои харлук иборат буданд. Дар китобхои таърихи пешин хамаи онхоро ба мугулнажодон нисбат додаанд, ки дуруст нест. Туркхои омада аслан кучй, сахронавард буданд. Гуруххое, ки ба К,ошгар (Кашгар) рафтаанд, хокимияти сиёсиро сохиб шуда, давлате бо номи Хокония ташкил доданд. Онхо дар давлатдорй анъанахои махаллии точикиро истифода бурдаанд.

Аввалин давлати дехконй дар Точикзамини Шаркй давлати Хайтолиён буд, аммо дар бораи сохтори идоравии он маълумот хеле кам аст. Бинобар ин, то кунун дар таърихи халки точик дар бораи сохтори идоравии Хайтолиён чизе навишта нашудааст, аммо сарчашахои сугдй нишон доданд, ки тарзи давлатдории Хайтолиён ба монанди Кушониён ва Сосониён буд. Дар навбати худ Кушониён усули портхо ва Сосониёнро истифода мебурданд, чунки хамаи ориёихо - точикон аз Шарк 72

то Fap6 тарзи идоравии якхела доштанд ва таърихи он ба Авесто мерасад.

Х,удуди давлати Хайтолиён ва Кушониён васеътар буд. Дар ибтидо подшохи онхо ба монанди Кушониён баггуй ном дошт, аммо вакте ки тамоми Точикзамини Шаркиро гирифтанд, унвони шохро кабул карданд. Дар вилоятхои давлати Хдйтолиён шохони махаллй бо лакабхои гуногун амал мекарданд. Масалан, сарвари Сугд ва Фаргона унвони ихшид (сарбоз), Бухоро - бухорхудот, Чагониён - чагонхудот, Дарвоз, Бадахшон, Хоразм, Fyp, Гузгон, Кобул - шох, Истаравшан- афшин (сохиб), Марв - марзбон, рустохо ва дехахо - катхудот (сохиб) ва гайра гуфта мешуданд. Аслан Хайтолиён лакаби шерро доштанд. Шохони Хатлон ва Бомиён, ки аслан аз ин дудмон буданд, унвони шери Хатлон ва Бомиёнро доштанд. Шер ва боз (боша) рамзи авлодии Хайтолиён буданд ва дар сиккахо ва точи онхо акси гов, ки аз авлоди турхо буданро ифода мекард ва дар парчамашон акси шер кашида шуда буд.

Сохтори давлати Хайтолиён. Мо гуфтем, ки давлатро шохи бузург идора мекард. Вилоятхо шохони гуногун доштанд. Шохони вилоятхои калон, аз чумла Сугд, Фаргона ва Хоразм расман ба хукумати марказй итоат менамуданд, аммо сохтори идоравии худро доштанд. Дар ибтидо марказй давлати Хайтолиён шахри Толикон, баъд Диж - КУНДУЗИ кунунй, баъд Балх буд. Баъди он ки охири асри VI бахши Тахористон ба дасти туркон гузашт, марказ ба Бомиён мекучад ва харобаи он имруз бо номи шахри Гулгула машхур аст.

Пас аз шох шахси дуюм Фрамандар (фармондор) хисоб мешуд. Фармондор вазифаи сарвазириро ичро менамуд. Вай вазоратхоро дар ихтиёр дошт. Дафтари калони дабирон бо сарварии дабирпат амал мекард. Дабирон хукуки зиёд доштанд. Онхо маслихатгари шох буданд. Сафирхо, дипломатхо, косидхо- хама аз дабирон таъйин мешуданд. Дабирпат амалан вазифаи вазири корхои хоричиро анчом медод. Баъдтар ба чои фармондор сарвазир пайдо мешавад. Фармондор хамаи дахлу харчи давлатро назорат мекард.

Дар шахристони Панчакат бинои бошукухе хафр шуд, ки аз он муаллифи ин китоб 47 дона мухр ёфт, ки аз гили пухта сохта шудаанд. Ин мухрхо навиштачот ва расмхои гуногун, аз чумла асп, наргум (купщори гусфанди кухй) ва гайра доштанд. Х,ар як мухр ба хуччатхои сохаи махсусе гузошта мешуд. Масалан, мухри аспдор дар хуччатхои марбут ба хариду фуруши асп, аспдорй, асппарварй ва гайра истифода мешуд. Дар ин бино шояд вазорат-девоне чой дошт ва ё худи фармондор мезист.

73

Дар сохтори давлати вазоратхо-девонхо накши мухим мебозиданд ва шох ба воситаи онхо мамлакатро идора мекард.

Ба девони лашкар хангоми цанг шох ё вазир рохбарй менамуд. Сохтори лашкар аз сарфармондех (сипахбат), сипахсолор ва сархангхо ба монанди хазорпат, садпат, дахпат ва гайра иборат буд. Девони динро магупат, ё мубади мубадон идора мекард ва мубад, хирбад ва мугон дар итоати у буданд. Девони бон яке аз девонхои бонуфуз ба хисоб мерафт. Гумрук низ ба он итоат мекард. Хдмчунин девонхои дармонпат (тандурустй), датбарпат (додгустарй) ва гайра вучуд доштанд.

САВОЛХО:1.Дар замони Хайтолиён кадом вазоратхо мавчуд буданд?2. Дабирй чй гуна вазифа буд?3. Чй гуна мухрхо дар хуччатхо зада мешуданд ва чаро дар

мухрхо раем чой юв, гусфанд, асп ва гайраро мекашиданд?4. Вожаи дехкон аз кадим чй маъно дошт ва холо киро дехкон

мегуянд?

§ 22. НАМУДХОИ ЗАМИНДОРЙ

Замин дар тамоми давру замонхо ба ду бахш таксим мешуд: заминхои шахей ва умумй - давлатй (обшинавй). Ба заминхои шахей заминхои корам дохил мешуданд, ки шахе давру замоне сохиб шуда, минбаъд аз авлод ба авлод мерос мондаанд. Ба заминхои умумй - давлатй чарогоххо, чангалхо ва заминхои истифодаи умум дохил мешуданд.

Дар асрхои IV-VIII дар Точикзамини Шаркй шаклхои гуногуни заминдорй вучуд доштанд. Заминхои давлатй се хел буданд: якум, хамаи заминхои худуди мамлакатро аз они давлат мехисобиданд. Барои он ки аз чониби давлат мухофизат мешуданд ва мардум ба давлат андоз медоданд.

Дуюм, заминхои корами давлатй - богу киштзорхо, ки дар натичаи мусодираи давлат аз душманони он ба даст омадаанд. Даромади чунин заминхо ба харочоти умумидавлатй, маоши харбиён ва кормандони давлатй сарф мешуд.

Сеюм: заминхои шахсии шох, ки даромади онхо барои хонаводаи шох сарф мешуд.

Faftp аз ин, шох ва одамони давлатманд дар ихтиёри худ дехахо бо заминхои корам доштанд, ки як кисми даромади онхо ба хазинаи шох ва сохибонашон меомад. Масалан, муаррих Наршахй навиштааст, ки бештари заминхои воха бо дехахо ба Бухорхудот (подшохи Бухоро) нисбат доштанд ва мардуми онхо кадевар ва хизматгорони у хисобида мешуданд. Заминхои шахей бештар дар дасти давлатмандон, камтар миёнахолон ва хеле кам дар дасти камбагалон буданд.74

Замини ичора. Ба ин бахш заминхои богот, корвонсарой, мехмонсарой, коххо, дуконхо ва гайра дохил мешуданд, ки сохибонашон онхоро ба ичора дода, даромад мегирифтанд. Шакли ичора додан хеле тараккй карда буд. Аз замин cap карда, то хона, мехмонхона, иморатхои гуногун, олотхои истехсолй, аз кабили дос, сипор, охани чуфт, гов, асп, хар ва гайра ба мухлатхои муайян ба ичора дода мешуданд. Чизхои ичорадодашуда мувофики нарху арзишашон расман бо хуччату мухр ба расмият дароварда мешуданд. Дар хуччат шахсони дахлдор ва шохидон имзо мегузоштанд.

Пардиз ва богхо. Одамони давлатманд, шохон боги хайвонхои вахшй доштанд, ки атрофаш ихота буд ва дар он хайвонхо озодона мегаштанд, афзоиш меёфтанд ва шикор карда мешуданд. Дар пардизхо ва чорбогхо касру боргох ва хар гуна бинохои истикоматй, хочагй, аз чумла барои парвариши гову мол ва боготи мевахои гуногун вучуд дошта, яке аз сарчашмахои даромад ба хисоб мерафтанд.

Замини ибодатгоххо. Ибодатгоххои динй замини кишт, богот ва касру боргоххо доштанд. Замини ибодатгоххо аз хисоби заминхо ва манзилхои касоне, ки меросхур надоштанд, мувофики васияти сохибонашон ба маъбад бахшида мешуданд. Чунин ходисахо хеле зиёд буданд ва аз хисоби онхо ибодатгоххо сохиби мулкхои бузурги сердаромад мегаштанд.

Ибодатгоххо хеле сарватманд буданд. Дар ибодатгохн худоён хайкалони худоён ва фариштагон, ки аз тилло, нукра, мис ва чуб сохта шуда буданд, вучуд доштанд. Хдйкалхо, ба монанди одамон, сару либоси кимат ва чавохирот доштанд. Арабхо танхо аз бинои худоён дар Самарканд аз хайкалхо 150 хазор мискол зар гирифта буданд.

Магупат дар мамлакат шахси сеюм ба хисоб мерафт. Вай сарвари дин буд.

Намудхои истисмор ва андоз. Мо дар бораи бухорхудот накл карда будем, ки замину дехахои зиёд дошт ва мардумони дехахо кадевар ва хизматгори у буданд. Ин ривоят маънои онро дорад, ки мардумони дехахо дар заминхои шохй, дехконй кор мекарданд ва аз се ду бахши хосилро ба бухорхудот медоданд ва як бахши онро барои зиндагонии худ истифода мебурданд. Касоне, ки дар чунин заминхо кор мекарданд, побанди хочаи худ буданд ва хукуки чои дигар рафтан надоштанд. Кадевар- дехагиён озод буданд, аммо аз сабаби он ки барои рузгузаронй замини кофй надоштанд, мачбур буданд, ки дар замини давлатманд кор кунанд.

Бешубха, одамоне буданд, ки тамоман замин надоштанд ва мачбур буданд, ки замине аз заминдор ба ичора гиранд ва мувофики шарту шароити он кор кунанд.

75

Мувофики сарчашмахо, кадевархо дар як хафта аз се як хиссаи вакти худро дар кори сарвари деха сарф мекарданд, яъне дар як хафта ду руз барои сарпарасти худ бемузд коре анчом медоданд. Корхои мачбурй низ вучуд доштанд. Ба чунин корхои мачбурй сохтани деворхои химоявии атрофн шахру дехот, кандани канал ва чуйхои обёрй, сохтани пулхо ва дигар иншоотхои умумидавлатй дохил буданд, ки дар онхо бештар одамони бесохиб, бекас ва бехдмоя зуран кор фармуда мешуданд.

Аз хуччатхои таърихй маълум аст, ки чанд навъи гуломон (барда) мавчуд буданд, ки дар хона, замин, галлаю рамаи давлатмандон кор мекарданд ва хеч хукуке надоштанд.

Дар чомеи табакотии асрхои IV-VIII озодагон ва мугон аз андоз озод буданд. Дигар хамаи табакахо андоз медоданд. Ду намуди андоз: пулй ва чинсй-молй маъмул буд. Аз дехот андози молй, чинсй, яъне аз зироатхо-гандум, чав, нахуд, аз мевачот- май, мевахои хушк, аз хайвонот-гов, гусфанд, пуст ва гайра меситониданд.

Хунармандон, савдогарон ва касоне, ки бо пул сару кор доштанд, андози пулй - дирхам медоданд. Як дирхам ба 3,36 г. нукра баробар буд. Fafipa аз ин, боз андози сарона вучуд дошт, ки хамаи мардони дорой кувваи корй медоданд. Микдори пули андози сарона маълум нест.

Хамин тавр, аз овардахои боло маълум мешавад, ки чомеа ба сарватмандон, миёнахолон, камбагалон ва гуломон таксим мешуд. Дехконон-заминдорони бузург, сипахсолорон, мубадон, савдогарони калон худро аз нажоди олитабор мехисобиданд ва аз андозхо озод буданд, ба вазифахои давлатй таъйин мешуданд, дар хонахо ва касрхои бошукух мезистанд. Табакахои поён вобаста ба дороии худ руз мегузарониданд. Табакаи поёни мардум ва гуломон дастнигари давлатмандон буданд ва зиндагии хеле кашшокона доштанд. Аз ин чост, ки дар баъзе нохияхо шуришхои захматкашон ба мукобили худотхо cap мезаданд. Яке аз калонтарин исёнхои камбизоатон шуриши Абруй буд. Мувофики ривояти Наршахй, дехконони бузурги Бухоро, аз чумла бухорхудот Хамук ба мардум ситам карданд ва молу мулки онхоро гирифтанд ва онхоро ба хизматгори худ табдил доданд. Мардум бо сарварии Абруй шуриданд ва дехконони бузургро ронданд ва Абруйро подшох намуданд, аммо у мудцате хукмронй кард ва ба беадолатй даст зад. Мардум ба дод омаданд ва ба дехконони пешинаи худ мактуб навишта, онхоро даъват карданд, ки боз оянд, чунки ситами Абруй аз хад гузашт. Мардум ин дафъа ба мукобили Абруй бархостанд ва уро сарнагун карданд. Дехконони пешин бармегарданду боз замину об ва кадевар ва хизматгорони худро сохиб мешаванд. Хамин тавр, мардуми бечорахол боз ба асорати сохибони пешини худ меафтанд.

76

САВОЛХО:1. Дар он замон чанд намудн заминдорй буд ва онхо аз

якдигар чй фарк доштанд?2.Кадом намудхои истисмор дар он давра вучуд дошт?3.Кадом намуди андозхо мавчуд буданд?4.Шуриши Абруй чй гуна шуриш буд ва чаро у сарнагун шуд?

§ 23. ХУНАРМАНДЙ ВА САВДО

Кулолй. Кулолй дар ин асрхо яке аз сохахои тараккикардаи хунармандй ба хдсоб мерафт. Дар шахрхо кулолон хеле саршумор буданд, зеро талабот ба зарфхои гилин хеле зиёд буд. Зиёдшавии намудхои гуногуни зарфхо ба паст шудани сифати онхо оварда расонид. Ин пастшавии сифати зарфхоро баъзе олимон ба таназзули сохти гуломдорй ва саршавии чомеаи дехконй вобаста медонанд, аммо тадкиког дар шахри Панчакати бостонй нишон дод, ки ин акнда асос надорад. Паст шудани сифат, намуд ва рангу бори зарфхо ба зиёд шудани истехсоли онхо вобаста мебошад. Яке аз сабабхои афзудани намуди зарфхо ин талаботи мардум ба онхо буд. Дар ин давра, махсусан, намудхои гуногуни хурма, нимхурма, хурмача барои ширу чургот (мост) ва равган, коса, шохкоса, нимкоса, косача, пиёла, табак, нимтабак, табакча, хум, нимхум, хумча, куза, нимкуза ва кузача, майдаста ва гайра пайдо мешаванд. (Расми 28).

Мисгарй ва охангарй. Дар ин давра зарфхои мисин аз кабили чом, дег, коса, чарогпоя, табак, лаълй ва хар гуна ашёи зинатй зиёд мешаванд. Зарфхои майдаста, коса, чомхои заррин ва нукрагин вучуд доштанд, ки аз онхо давлатмандон истифода мебурданд. Олотхои истехсолй: дос, табар, теша, каланд, охани чуфт, афзори чангй, шамшер, ханчар, корд, пайкон ва гайра аз охан сохта мешуданд.

Заргарй. Бозёфтхои археологй ва расмхои руйидеворй (деворнигорахо) нишон медиханд, ки санъати заргарй хеле равнак ёфта буд. Давлатмандон - зану мард гушвор, ангуштарин, бозубанд, гарданбанд, точхои тилло ва нукрагуни аз сангхои киматбахои нигиндор доштанд. Занхо сару либоси худро бо зару зевар оро медоданд. Табакаи ашроф либосхои киматбахо пушида, оро доданро дуст медоштанд. Мувофики ривояти Наршахй, маликаи Бухоро Хутакхотун кафшхои бо чавохирот ороёфта дошт, ки арзиши онхо ба хирочи як вилоят баробар меомад.

77

Расми 28. Зарфхо аз Панчакати кадим.

78

Бофандагй. Дар ин давра санъати бофандагй хеле пеш рафт. Точикон матоъхои симин (парча), зарринро (зарбофт) дар Самарканд, Марв, Балх, Нишопур мебофтанд ва аз онхо давлатмандон либос медухтанд. Шохибофй, аз чумла, харири сабз, сурх, рангин, дебо, симгун шухрати чахонй доштанд. Матоъхои пахтагини гуногун бофта мешуданд. ки хам арзон ва хдм шинам буданд. Аз матоъхои пахтагин бештар мардуми миёнахол ва камбагал истифода мекарданд. Аз бозёфтхои археологи бармеояд, ки дастгоххои бофандагии матоъхои пахтагин, пашмй, омехтаи пашму пахтагй, абрешиму пахта дар хама дехахо вучуд доштанд. Иттиходияи бофандагон ба вучуд омада буд, ки дар он садхо нафар кор мекарданд.

Чармгарй. Яке аз сохахои хунармандй буд, ки даромади калон меовард. Дар он замон чарм дар сохахои гуногуни зиндагй, аз чумла, истехсоли пойафзол (кафш, махсй, мукй), зин, лачом ва афзори асп, хар, уштур, дар сохтани олоти харбй (сипар, камонгулак, камарбанд, манчаник), олоти мусикй (даф, дойра, таблак, рубоб ва либосхои гуногун (пустин, камзулхои чармини харбй, варзишй) истифода мегардид. Барои ичрои ин амал хавзхои калони рангубори кемухтгарон вучуд доштанд, ки дар он даххо одамон, аз коргари оддй то устохои гуногун иштирок мекарданд.

Гилембофй. Гилем, палое, чакман бофтан ва намадмолй хеле равнак дошт. Дар сохаи гилембофй ва палосбофй устохонахои калон вучуд доштанд, ки гилемхои рангоранг ва сергул мебофтанд. Дар гилемхо расми пахлавонон, ромишгарон, сахнахои шикор, мухорибахои чангй ва гайра акс меёфтанд.

Аз матоъхои пашмй бофтани чакман, махсусан кандиз - либоси болопуши саворагон дар фаслхои хунук хеле машхур буд. Ин либоси анъанавии ориёиён ва точикон буд. Хрло кандиз дар байни мардуми Кдфкоз бокй мондаасту бас.

Савдои дохилй ва хоричй. Савдо дар сарзамини точикон дар хама давру замон чизи даромаднок ба шумор мерафт ва мардум ба он таваччухи зиёд доштанд. Аз ривоят ва хуччатхои таърихй маълум аст, ки хунармандон чизхои сохтаи худро озодона дар бозор ба фуруш мебароварданд ва аз хисоби моли фурухтаи худ зиндагй мекарданд. Дар бисёр вилоятхои калон пул (танга)-хои мией, нукра ва тилло сикка зада мешуданд ва дар муомилот ба кор мерафтанд.

Тангахои мией дар бозори дохилии вилоят, тангахои тилло ва нукра дар муомилоти байналхалкй - чахонй истифода мешуданд. Дар муомилоти байни вилоятхо бештар тангахои нукраро мувофики вазнашон кор мефармуданд. Дар Точикзамини Шаркй се намуди тангахо: тилло, нукра ва биринчиро сикка мезаданд. Аммо дар муомилот танхо

79

дирхамх,ои нукра ва пулхои биринчй истифода мешуданд. Тангахои нукраи шохони сосонй-Фирузи I (солхои 459-484) ва Варахрани V (солхои 420-438) дар Бухоро ва баъд тамоми Сугд пахн шуда буданд. Дар болои онхо мичмари оташ бо нишони Бухоро ва расми шоху навиштачоте, ки ному унвони шохро ифода мекард, сабт шудаанд.

Тангахои мисй дар дохили вилоят дар муомилот буданд ва дар онхо номи худованди шахр навишта мешуд. Масалан, дар болои тангахои Панчакат номи фариштаи сарпарасти шахр ва рустои он Нанахудо навишта шудааст. Модархудо Нан пуштибони шахри Панчакат ва атрофи он хисобида мешуд.

Аз ривоятхои таърихй маълум аст, ки савдогарон кудакони худро аз хурдй ба омухтани хату савод ва хисоб вомедоштанд. Падару модар ба кудакони худ забонхои хоричй ва сухани ширин гуфтанро меомузонданд, то ки онхо бо суханони ширин харидоронро мафтун карда тавонанд. Мегуянд, ки дар вакти ба дунё омадани кудак бар забонаш асал мемолиданд, то ки ширинзабон шавад ва дар дасташ тангаи тилло мемонданд, то ки пулёбу сарфакор шавад.

Дар хамаи шахрхои калон дар як хафта як бор бозори умумй ташкил мешуд, ки дар он мардуми гирду атроф харидуфуруш мекарданд. Ба ривояти олими точик Абурайхони Берунй сугдихо дар як мох як бор дар як шахр бозори калон ташкил мекарданд, ки вай 7 руз давом меёфт.

Точикон фаъолтарин савдогарони чахон буданд. Онхо ба Шарки Дур, Чину Ч,опон, Х,индустон ва Русу Рум (Рим) ба тичорат мерафтанд. Махз онхо ташкилкунандаи Рохи Бузурги Абрешим буданд.

Мувофики ривоятхои хаттй, порсхо, бохтарихо, хоразмихо ва сугдихо бо корвонхои худ ними чахонро тай карда буданд. Дар Чин дар шахри императории Хинян чор маъбади оташ ва махаллахои точикон-эрониён буданд. Мавчудияти чор маъбад дар марказй Чин далели он аст, ки дар он чо точикони зиёд доимо зиндагй ва мувофики урфу ойини худ амал мекарданд.

Савдогарони точик ба чиниён шишасозии рангаро дар асри V омузониданд. Санъати аз ангур май тайёр карданро ёд доданд. Дар Чин ва Ч,опон аспони афсонавии зоти Фаргона ва Хатлон хеле арзиши зиёд доштанд. Савдогарони точик ба Чин матоъхои пахтагин, меваи хушк, аз чумла мавизи ангур, боз, сузанихо ва канизони навозанда ва раккосахо мебурданд. Аз Чин шохй, чинй, дорухо меоварданд.

Точирони точик тарчумон ва пахнкунандагони дини буддой дар Чину Ч°пон, Кориё ва Мугулистон буданд, яъне онхо донандаи забонхои чиной, хиндй ва кориёию чопонй буданд.80

Точирон аз он мамлакатхо шохй, мушк, чини ва гайра меоварданд. Точирони точик ба мамлакати славянхо дар Шимол, дар Fap6 то ба Испониёву Итолиё мерафтанд, матоъхои гуногуни абрешимй, пахтагй, сангхои киматбахои лочвард, фируза, лаъл, навшодир, заъфарон мебурданд.

Дар хар як нохия як чизи нодире истехсол мегардид ва ба савдои умумичахонй бароварда мешуд. Масалан, аз водии Зарафшон аз куххо навшодир, аз Х,исор заъфарон, аз Бадахшон лаъл, аз Хатлон аспхои саворй, аз Бохтар уштур, аз Сугд парча, аз Бухоро чома, аз Чоч камонгулак, аз Истаравшан шамшеру корд, аз Фаргона аспхои даванд, аз Хоразм муинахо ва гайра ба савдои чахонй мебароварданд.

Муаррих Табарй менависад, ки вакте арабхо соли 722 бо шуришчиёни Сугд дар Хучанд мечангиданд, аз Шарки Дур 400 нафар савдогар бо молхои киматбахо омаданд. Арабхо молу чизи онхоро горат карда, худашонро куштанд. Шахри Пайканди Бухоро шахри савдогарон буд. Вакте ки арабхо онро гирифтанд, хамаи мардон дар савдои хорича буданд.

Дар шахр як нафар одам барои чони худро харидан 200 туп шохии намуди харир ба арабхо пешниход кард. Арабхо аз дороии у дар хайрат монда, уро кушта, молу мулки хамаи шахрро горат мекунанд. Мардуми точик-эронй нисбат ба арабхо дахчанд зиндагии хубтар доштанд, арабхо на ба хотири пахн намудани дин, балки барои ганй шудан мечангиданд.

САВОЛХО:1. Дар бораи зарфхои хум, нимхум, хумча, куза, хурма чихо

медонед?2. Чаро пеш хамаи косаю табак аз гили пухта сохта мешуданд?3. Заргарон кадом зевархоро месохтанд?4. Кадом намуди матоъхо бофта мешуданд?5. Точирони точик ба Чину Чопон кадом намуди

молхоро барои савдо мебурданд?

§ 24. САНЪАТ

Санъати меъморй. Точикон хануз дар асрхои III-V милод тамоми шахру дехотро аз руйи накшаи тартибдодаи меъморон месохтанд. Хднгоми сохтани шахрхо сатхи замин, яъне кух, теппа, пастхамй, дарёю рудхо, дарахтзору кабудизор намудани онхо, заминчунбй, омадани сел ва кучидани талу теппахо ба назар гирифта мешуд. Дар сохтани шахру дехот амният ва аз об таъмин намудани одамонро ба хисоб мегирифтанд. Азбаски замони дехконй замони парокандагй буд, хар деха ва хар шахр

81

барои бехатарии худ атрофи шахру дехаро бо девори химояви ихота менамуд ва мардум аз дарвозахо даробаро мекарданд.

Расми 29. Кушки дехдон дар нох,ияи шахри Бинокат (Тошканд)

Шабхо даровозахоро мебастанд ва посбонхо бегонагонро даромадан намемонданд.

Асрхои III-VIII замони кушкхои дехдонй ном дорад. Заминдорони бузург дар чойхои зиндагибоб кушкхои бохдшамат месохтанд, ки дорой даххо толор, хонахои хурду хоб, хазина, саисхона, посбонхона, хизматгорхона буданд. Аксари кушкхо бинои дукабата ё секабата мебошанд. Атрофи кушкхо девори химоявй ва бурчхои тирандозй дошт. Дар кдбати аввал толорхои мехмонпазирй, утоки хочагй, ошхона ва гайра чой доштанд. Дар кабати дуюм хонахои хоб ва истирохат, дидбонгох чой гирифта буданд. Аз кабати якум ба сеюм ба воситаи зинаи хиштй ва аркпуш рафтуомад мекарданд.

Деворхои хучрахои истикоматй полкона (балкон) ва тиреза доштанд. Девори хучрахои кабати дуюм ва сеюм аз синчдевор иборат буд. Масолехи чубй - шохдул, болор, сутун, дар ва тирезахо кандакорй шуда буданд. Деворхо бо чанд кабат расмхои ранга зинат ёфта буданд. Кушкхо, касрхои шохй бо тамоми коидаву конуни накшахои меъморй сохта шудаанд. (Расми 29).

Се намуди пушиш истифода мегардид: якум, пушиши гунбазй, ки аз хишти хом сохта мешуд. Чунин бинохо накши чоркунчаи баробарпахлу дошта, чандон бузург нестанд. Дуюм,

82

пушиши нимдоирагй ё гахворапуш. Чунин пушиш низ аз хиигги хом сохта мешуд. Сеюм, пушиши хамвор, ки ба воситаи шохдул ва болору васса месохтанд ва аз болояш хок мерехтанд. Пушиши хамвор хеле фаровон истифода мешуд. Деворхо хиштй, похсагй ва сангй буданд. Деворхои сангинро бештар дар нохияхои кухистон месохтанд. (Расмхои 30, 31).

Санъати тасвирй. То истилои араб ва интишори ислом дар санъати тасвирй расми одамон хеле маъмул буд. Девори касрхо ва хонахои одамони давлатманд бо расмхо, хайкалхо ороиш меёфтанд. Дар деворхо расмхои пахлавонони халкй: Рустам, Исфандиёр, чангномахои онхо, шикори подшохон дар тугайзорхо ба оху, хукхои вахшй, чангхои гурух-гурух, танбатан, кабули мехмонхо, точгузории шохон ва гайра кашида мешуданд.

Масалан, дар девори яке аз каерхои Панчакенти кадим шикори гусфандони кухй аз чониби шох ва дарбориён акс ёфтааст. Ин шикор дар Пардизи шохони Сугд мегузарад. Одамон гусфандхоро ба суи подшох меронанд. Атрофи Пардиз шиг гирифта шудааст. Подшоху ёронаш тир кушода гусфандхо, аз чумла наргумеро зада афтондаанд.

Тавре дар боби шахри Самарканд накл шуд, дар девори яке аз каерхои асри VII милод маросими точгузории шоханшохи Сугд Вахуман акс шудааст. (Расми 32).

Дар маросими точгузорй сафирони Кориё, Чин, Хиндустон ва нохияхои гуногуни Точикзамин бо сару либоси хоси халки худ ширкат доранд. Дар миёни сафирон намояндагони Чагониён (аз водии Х,исор), ки расми онхо дар муковаи китоб оварда шудааст, хузур доранд. Х,амрохи сафирон тухфахои гуногун, аз чумла уштурон, гозхо, аспон, канизон, матоъхои киматбахо ва гайра мушохида мешаванд.

Дар токи 36-метраи Буддой Бомиён, марбут ба аерхои IV-V милод, расми аз осмон омадани аввалин диновари чахон - Зардушт ба дарбори Гуштосп акс шудааст. Мувофики ривояти таърихй, Зардушт аз пеши Худованд хангоми нисфирузй, дар вакти аз хоб бедор шудани шох ногахон ворид мешавад.

Дар дасти пайгамбар мичмари оташи фурузон ва чубчахои барсам ва сару либоси пешвои дини худофиристода мебошанд. Рассоми точик ин ривоятро аз Авесто ба калам овардааст. Дар аерхои IV-VIII дар Точикзамини Шаркй мактабхои гуногуни рассомй вучуд доштанд, ки як гурухи онхо ривоятхои таърихиро тасвир мекарданд. (Расми 33).

Дар ин давра дар бинохои давлатмандон, аз чумла шохон, бо андоваи гачин накшунигорхои ачибу гариб канда шудаанд.

83

Расми 31. Намуди пушиши нимдавра ё равокй.

Расми 32. Порчае аз акси тухфахои маросими точгузории шохи Сугд Вахуман аз деворнигорахои Самарканди кадим

Накшх,о расмхои рустанй, буттахо, гулкой гуногун, расми барчастаи хайвонхо, аз чумла кабки дарй, гулфар (боша) ва гайраро инъикос менамоянд.

Х,айкалсозй. Яке аз хунархои машхур хайкалсозй буд. Точикон аз тилло, нукра, биринч, сангхои киматбахо, чуб ва гил хайкалхои худоён, фариштагон, пахлавонон, ниёгони бузурги худро месохтанд ва бо асархои бехтарин маъбадхо, касру боргоххо ва хиёбону кучахои шахрро оро медоданд. Мо дар дарси гузашта гуфтем, ки дар Самарканд (марказй Сугд) касре буд бо номи хонаи худоён ва дар он хайкали худованди бузург Ахура Маздо ва фариштагони он нигох дошта мешуданд.

Хайкалхо бо сару либос ва зевархо оро меёфтанд. Арабхо омаданду хйкалхоро берун оварданд ва сару либос, чавохирот, тиллою нукраи дар онхо бударо канданд ва мучассамахоро оташ заданд. Дар ибодатгоххо махсули садсолахои хайкалтарошони мо нигох дошта мешуд. Арабхо ёдгорихои бисёрасраи санъати тасвирии моро нобуд сохтанд.86

Расми 33. Омадани Зардушт аз осмон бо мичмар ба дарбори Гуштосп.87

Хайкалхои тилловунукраро об намуда, барои худ ганимат карданд. Ривоят мекунанд, ки дар Регистони Самарканд хайкалхои аспон, уштурон, наргумхо, таккахои бузхои кухй, буккдхо дар холати мубориза бо якдигар гузошта шуда буданд. Касе, ки онхоро аз дур медац, гумон мекард, ки онхо зиндаанд ва бо якдигар мечанганд. Ин хайкалхо зеби шахр буданд. Арабхо ин хайкалхоро канда нобуд сохтанд.

Дар Сугди Марказй, дар Иштихон маъбади Худованди офаридгор вучуд дошт. Дар назди он дар пояи бапанде хайкали Ахура Маздо аз тилло сохта шуда буд. Хдйкал аз масофаи дур намоён мегашт. Арабхо даххо чунин ёдгорихои кадими таърихиро харобу горат

намуданд. (Расми 34)Хайкалтарошони точик дар куххои Бомиён марбут ба дини

буддой хайкалхои 54 ва 36 метра ва даххо хайкалони гуногунхачми Буддо ва дигар кохинонро сохтанд, ки аз санъати баланда ин мардум шаходат медоданд. Имруз дар осорхонахои Осиёи Марказй даххо хайкалхои аз биринч, санг, тилло, нукра ва чуб сохтаи Буддо вучуд доранд, ки махсули дасти мучассамасозони гузаштаи мо мебошанд.

Санъати мусикй. Мусикй дар хаёти гузаиггагони мо накдш бузург дошт. Дар ин давра олоти мусикии барбат, чанг, уд, карнай, сурнай, рубоб, най, дунай, дойра, табл, таблак, думбра, тор ва гайра вучуд доштанд.

Х,еч яке аз маросимхо, идхои Навруз, Мехргон, Сада, Тиргон ва туй ва бе суруд ва мусикй намегузаштанд. Чй тавре дар бораи мусикии дарбори Сосониён гуфтем, Борбад барои хар як рузи сол як суруд эчод карда буд.

Сарчашмахои чинй накд менамоянд, ки дар дарбори императорони онхо даххо гурухи раккосону навозавдагон аз Сугд, Фаргона, Бохтар, Чоч, Хатлон, Дарвоз ишркат менамуданд. Мусиканавозони махаллии чинй бо рашк ба хунармандони мо

Расми 34. Хдйкали чубини Худо Митро-Ахуро асри V мелод.

менигаристанд ва кушиш менамуданд, ки дар дарбор пайдо нашаванд, аммо ба санъати баланди мусикй ва раксии онхо императорон таваччухи хоса доштанд ва онхоро мехмони гиромй мехисобиданд.

Дар замони хукмронии император Суянаун зани у Рокшон ракси точикй меомухт. Раккосон бо куртахои харири сабз ва остинхои парчагин, танбон (шорвор), музахои сурх ба майдон баромада, раади Гирдбодро мохирона ичро мекарданд. Малика дар зери садои най ва дойра ин раксро меомухт. Ч,авонони чочй бо музахо ракси паронро мохирона ичро мекарданд. Яке аз раккосон дар болои кураи харакаткунанда мераксид ва бо чолокии худ хамаро мафтун мекард.

Макомхои точикй ба монанди «Оханги аз кафас озод шудани боша», «Шино бо усули аждахо», «Куи сарсабз» ва гайра дар дарбор ичро карда мешуданд ва дар байни халк низ маъмул буданд. Мусикии точикон дар Чини аерхои III-VIII милод нуфузи бузург дошт ва бисёр охангхо ва олоти мусикии точикй бо олоту навохои чинй омезиш ёфтаанд.

Санъати мусикй ва раксии точикон дар олами ислом низ таъсиру нуфузи бузург дошт. Машшокон, раккосони точик, ки дар замони истило асир буданд, дар дарбори халифахои араб хунарнамой мекарданд.

Раксу суруд ва охангхои мотамй ва гамангез низ вучуд доштанд. Барои ичрои раксхои мотамй либоси сиёху сафед, ё кабуду сафед вучуд дошт, ки хунармандон онро пушида, дар зери садои дойра ва най мераксиданд. Сурудхои мотам дар рузхои март ва гуселонидани майит ба кабристон дар рузхои ёдбуди арвоххо - рузи Навруз ичро карда мешуданд.

Бисёр охангхои имрузаи Шашмаком дар он замонахо вучуд доштанд ва онхоро машшокони касбй ба нота дароварда, ичро менамуданд. Асархои фаровони мусикй вучуд доштанд, ба монанди «Ойини хурсанддех», «Траникнамак» (Китоби сурудхо) ё «Таронанома», «Хусравони роч» (сурудхои Хусравонй) ва гайра. Дар замони пеш аз ислом точикон фариштаи хомиву сарпарасти ромишгаронро доштанд ва расми ин фаришта бо асбоби уд дар яке аз деворхои каерхои давлатмандони Панчакенти кадим ёфт шудааст, номи ин фаришта Ромиш аст. Доиггани фариштаи мусикй гувохй бар он аст, ки мусикй дар урфу одати точикон мукадцае ва навохтани он савоб будааст. {Расми 35).

Сарулибос. Либоси хар халк ба худаш хос буда, дар он хусусиятхи миллй, эстетикй, хичобй, чугрофию иклимй, динй, дорой ва нодорй ва мадании он тачассум меёбанд. Либос инъикоси вазъи ичтимой, этникй ва таърихии халк мебошад. Азбаски точикон яке аз халкхои кадими чахонанд ва хама сохторхои ичтимоиро аз cap гузаронидаанд, либоси онхо ба

89

монанди таърихашон рангоранг буда, вобаста ба давру замон ва мухити зист тагйиру такмил ёфтааст.

Fafip аз ин, дар хар давру замон фасонпушон (мудпушон) буданд, ки ба сару либоси замони худ тагйироти чузъй медароварданд, аммо азбаски либоси хар халк хусусиятхои миллй дорад ва нигохдорандаи хулку одоби он мебошад, фасонной замонавй дар он тагйироти чиддй ворид карда наметавонистанд ва чорчубаи он аз аср ба аср бокй мемонд.

Хамин тавр, либоси давраи ибтидои асрхои миёнаи халки точик нисбат ба либоси замони гуломдорй, ки дар он таъсири фарханги Юнон мушохида мешавад, фарк мекунад. Либосхои асрхои IV-VIII-po аз руйи расмхои деворхои Панчакати кадим, Афросиёб, Варахша, Хоразм, Балаликтеппа, Дилбарзин, Бомиён, Шахристон, К^зили Хутан, Кубо ба хубй баркарор кардан мумкин аст. (Расми 36).

а) Либоси мардона. Мардон куртаи дарозу кушоди то зону мепушиданд, ки чокии курта аз китфи рост бо тугма ё гирехбанд махкам мешуд. Ин намуди куртахо то рузгори мо дар байни точикони кухлстон вучуд доштанд. Чокии куртахои кудакона ва чавонон хам аз китфи рост ва хам аз пеш буд. Танбони (эзор) мардон ба монанди танбони анъанавии кунунй буд.

Либоси руй гуногунтар буд. Мувофики анъана, дар зимистон хама чома мепушиданд ва намуди он бе тагйир то имруз омадааст. Дар хавои борон ва барф саворагону чупонон чакману кандиз мепушиданд, ки хам остини мепушидагй ва хам остини ороишй дошт. Кандизхо, одатан, либоси саворагон буданд, ки остини онхо дар пахлу ё китфхо духта мешуд. Барои чанг, шамшер задан дар ду пахлуи кандиз чои дастхоро баровардан дошт. Кандизхо дар болои сина гирехбанд ё садафи гиребонхоро ба хам пайвасткунанда низ доштанд.

Либоси кандиз имруз дар байни точикон бокй намондааст. Лекин кафкозихо то имруз аз он истифода мекунанд. Либоси руйи мардони давлатманд камзули дарози пешчок буд. Вай вобаста ба дороии одамон аз парча, зарбофт, шохии гулдор духта мешуд. Камзулхо, одатан, мувофики тархи бадани пушанда буридаву духта мешуданд. Дар Сугд, Фаргона, Истаравшан, Чоч камзулхо дугиребона ва бегиребон духта мешуданд. Дар Бохтар - Тахористон, Хоразм, Марв онхо якгиребона ва бегиребон

буданд. Еайр аз камзулхои дароз боз нимкамзулхо буданд. Х,амаи либосхои боло аз пахлу ДУ чок доштанд.

б) Каллапушхои мардона. Каллапуши анъанавии точикон кулохи нугтез буд. Мубадон, муйсафедон тупии мудаввар (ба монанди шабмонак, аракчин) мепушиданд. Дар фаслхои гармо дар гирди сарашон тасмахои гуногун аз матоъхои кимат мебастанд. Дар маросимхои тантанавй ба cap точхои гуногун 90

Расми 36. Навдии кушки Балаликтеппа ва деворнигорахои он.

91

мегузоштанд. Муйсари мардон бештар то китфхо дароз буд, вобаста ба синну сол, яъне аз чил боло риш ва бурут мемонданд.

в) Пойафзол. Се намуди пойафзол мавчуд буд: чоруки нугаш ба пушти по гардонда, махсихои кутохсок ва муза. Чорук, махсй ва музах,о бо чуроб ва пойтоба пушида мешуданд.

г) Либосхои закона. Либосхои занона намудхои бештар доштанд. Аз расмхои деворнигорахо, хайкалхо бармеояд, ки намудхои гуногуни куртахои занона вучуд доштанд. Масалан, куртахои домандор мавчуд буданд. Камзули чунин куртахо то миён остиндароз буд. Куртаи боло тархи баданро такрор мекард. Доманхо гуногун буданд: аз миён поён васеъ мешуданд ва то ба замин мерасиданд. Доманхо парпарии амудй, парпарии уфукй ва гайра буданд. Куртахои яклухт то зону ва то сурин эзорхои дароз доштанд. Чокии куртаи духтархо аз пеш буд ва бо пешаки гулдузй пушонида мешуд. Бачахо миёни худро мебастанд. Миёнбандхо тасмаи чармин ва латтагй буданд. Либоси ру аз камзули дароз, нимкамзул, камзули беостин, кандизхои занонаи куростин иборат буданд.

Хдмаи занхо эзори борик ва кушодпоча доштанд. Пойафзоли занхо аз кафш, махсй ва муза иборат буд. Муй занхо бештар дароз буд, онро ду ё чахорчуфта бофта, дуторо ба пеш ва дуторо ба кафо мепартофтанд. Духтархои чавон торак ё кокул мебофтанд. Майдабофии муй барои чавондухтарон хос буд ва онхо бо кокулхо худро оро медоданд. (Расми 37).

Занхои давлатманд муйхои худро бофта, дар гирди cap, болои cap ё паси cap чамъ намуда, бо руймол пушонида, бо зевархо ё точафсархои гуногун оро медоданд. Каллапушхои занон ва тарзи ороиши муй хеле гуногун буданд ва хама бо зевархо ороиш доштанд.

САВ0ЛХ,0:1. Санъати хайкалсозй чй гуна буд?2. Рассомон дар кадом мавзуъхо асар меофариданд?3. Кадом охангхои мусикиро Борбад эчод карда буд?4. Мардон ва занон чй гуна либос доштанд?

%> :

§ 25. ЧДНГАФЗОР^О (АСЛИХ.А)

Ба асоси деворнигорахои ёдгорихои кадим, махсусан Панчакент, метавон намуди силоххои даврахои кадимро баркарор намоем.

Силоххои асосии чангй инхо буданд: Шамшери онвакга дарози борик ва нугтез буд. Дастаи онро ба шакли мор месохтанд. Онро дар гилофхои чубину чармини бо пардахои аз маъданхои биринч, тилло ва нукра ородода нигох медоштанд. 92

Шамшер дар камарбанд аз тарафи чап овезон мешуд. Шамшерхо аз охдн сохта мешуданд. Шамшерхои бехтаринро дар нохияи Марсамандаи Истаравшан сохта, аз он чо ба тамоми нохияхо мебурданд.

Камонгулак. Камонгулакро аз чанд чуби сахт ва лаппишдор бо хуми гов пайваст месохтанд ва зехи он низ аз рудаи гов буд. Камони бехтаринро дар Чоч месохтанд ва ба тамоми нохдяхои атроф мебурданд. Камон низ дар галоф нигох дошта мешуд. Тири камон пайкон аз охан ва думи он аз камиш ё навдаи бед тайёр карда мешуд. Тири пайкон се пахлу дошт ва дар нугаш захр мемолиданд. Дар бахши чубини он пари паранда низ пайваст мекарданд, то ки дур ва рост парвоз намояд.

Тирхо дар тирдон нигох дошта мешуданд ва дар китфи чанговар меистоданд.

Найза. Яке аз силоххои машхур найза буд, ки аз чуби дароз бо охани ханчармонанд дар нугаш сохта мешуд. Еайр аз найза боз силохи найзамонанде буд, ки жубин (жупин, зубин) ном дошт. Жубин дастаи кутох дошт ва нугаш ба монанди найза тез буд. Жубинро аз кафои душман партоб медоданд.

Ханчар. Ханчари дудама яке аз силоххои маъмулй ва дустдоштаи харбиён ва умуман хамаи озодагон ва мардон буд. Ханчар, одатан, дароз буд ва дар гилоф дар пеши бар, дар тасма овезон нигох дошта мешуд. Дастаи ханчар низ ба монанди дастаи шамшер шакли хайвони дарандаро дошт.

Гурз ё Шашпар. Яке аз силоххои маъмулй гурз хисобида мешуд. Гурзро бештар аз маъдани охан месохтанд ва болои он аз секунча ё барчастагихо иборат буд, ки дар вакти зарба задан дар сипар ё бадан захм мегузошт. Гурзхои шашпахлу ё шашпар низ буданд, ки онхо бо пахлухои тези худ чои зарбаро мебуриданд. Пахлавонони номй гурзи говсар доштанд. Умуман, якчанд намуди гурзхо мавчуд буд.

Сипар. Сипархо ду намуд доштанд: тухмшакл ва мудаввар. Онхоро аз тахта тайёр карда, аз болояшон пусти хоми говро мекашиданд. Дар болои сипар чорто куббаи доирашакли оханй шинонда мешуд. Шашпар ё гурз бар ин куббахо бармехурд ва сипарро аз шикастан ё бурриши шамшер нигох медоштанд.

Мо дар дарси гузашта ёдовар шудем, ки либоси чанговарон аз чавшан, зирех ва тоскулох (худ) иборат буд, ки паси сари чанговарро мухофизат менамуд.

Ч,ангхо танбатан сурат мегирифтанд, яъне ду пахлавон ба майдон мебаромаданд ва бо гурз ё шамшер чанг мекарданд. ^ангхои гурухй бо сипару найза ва шамшер ба амал меомаданд.Ч,ангхои омехта низ буданд. Силохи асосии деворшикан манчаник буд, ки бо тирхои сангй деворро мешикофт. Дар шаб зери девор сурохй мекофтанд ва ба воситаи он деворро мегардонданд. Кузачахои нафтдорро дар гиронида дар чойхои

93

Расми 37. Либосхои чавонон ва кудакон. Баркарорнамудаи либосшинос профессор Г. Майтдинова.

чубини дарвозахо истифода мебурданд ва баъди сухтани дарвоза ба дохили шахр рох кушода мешуд.

Умуман, сил охи точикони шаркй аз руйи сифат ба силохи дигар нохияхо мувофик меомад. Хизмати харбй меросй ба шумор мерафт, ки дар дарбори шох ичро мешуд. Микдори лашкари шох зиёд набуд. Дар вакти чанг дехконзодагон аз нохияхо гирд меомаданд ва лашкари асосиро ташкил менамуданд. Лашкар аз пиёдагон ва саворон иборат буд.

САВОЛ^О:1. Кадом силоххои чангй маъмул буданд?2. Либосхои чангй кадомхоянд?3. Кадом усулхои чангй кадимро медонед?

§ 26. МАКТАБ ВА МАОРИФ. ЗАБОН ВА АДАБИЁТ

Мактаб ва маориф. Точикон - сугдихо, марвихо, бохтарихо, хоразмихо ва дигарон аз кадим алифбои худро доштанд ва бештари мардум босавод буд. Алифбои онхо дар асоси хамон алифбои авестоии оромй сохта шуда буд ва факат мутобики лахчахои худ баъзе харфхо - овозхои нав илова карда буданд. Ба забонхои порта ва сугдй нисбат ба забонхои бохтарй ва хоразмй бештар адабиёта хаттй бокй мондааст. Забони портиён забони пахлавй ё форсии миёна ном дорад ва бо ин забон дар замони Сосониён Авесто ва дигар асархо навишта шудаанд. Авесто китоби динии хамаи точикон буд, бинобар ин, онро хамаи мардумони Точикзамини Шаркй медонистанд, харчанд дар ибтидои асрхои миёна тарчумаи Авесто ба забони сугдй вучуд доштааст. Мо каблан гуфта будем, ки як бахши шахриён ба савдои дохилй ва берунй машгул буданд ва онхоро аз кудакй хату савод меомузонданд. Сарчашмахои чинй хабар медиханд, ки бошандагони Самарканд кудакони худро аз панчсолагй ба хондан ва навиштан водор месозанд ва то 20-солагй ба ин кор шуга меварзанд.

Кудаконро аз синни 7-солагй ба дабистон мебурданд ва 8 сол тахсили умумй мекарданд. Еайр аз ин, мактаби олй бо номи дабиристон мавчуд буд, ки дар он интихобан одамон дохил мешуданд ва ихтисоси шоирй, муаррихй, дабирй-дипломатй, муначчимй, тиббй ва гайра мегирифтанд.

Пеш аз он ки кудаконро ба мактаб фиристанд, одоби куштй бастанро кайд менамуданд ва баъд уро ба дабистон мебурданд. Азбаски хамаи мардумони ориёнажод як дин ва ойин доштанд, одоби куштй бастан ё камарбанди мукадцас бастан шарт буд.

95

Дар яке аз танбархои сугдй маросими куштй бастани писараке акс шудааст, ки падару модар ба вай аспи зину афзордоре тухфа кардаанд. Ин маросим хеле бошукух мегузашт. Аспсаворй, тирандозй, шамшерзанй ва умуман пахлавонй вазифаи хар як мард буд.

Дар дабистонхо аз забои, адабиёт, хисоб, илми табиат- шиносй, дину мазхаб, одоби давлатдорй, мехмоннавозй, савдо, тиб, назария ва амалияи чангй даре мегуфтанд. Бачахоро дарси аспсаворй, шамшерзанй ва гайрахо меомузониданд. Даре дар маъбадхо мегузашт ва муаллимон аз мубадон буданд. Мубадон дониши хамачониба доштанд.

Дар мактаб, аслан, духтарон ва писарони давлатманд мехонданд, аммо хуччатхои аз кухи Мути нохияи Паргари кухистони Сугд ёфтшуда нишон медиханд, ки бештари мардум дар дехахо саводи хуб доштанд. Ариза, забонхат, ичоранома, никохнома, мактубхои дипломатй, хукукй, додситонй, сиёсй, точирй ва гайра ба забони равон ва босаводона навишта шудаанд.

Дар он замонхо когази навиштан хеле кимат буд, бинобар ин, талабагон дар тахтачахои чубин, сафолпорахо, порахои чарм, чубхои бед, пустлох менавиштанд. Кдламро аз най (камиш) месохтанд ва дар навиштан бештар аз ранги сиёх истифода мекарданд. Дар Панчакент дар пораи зарфи сафолин алифбои сугдиро ёфтанд, ки он машки талабае мебошад. Алифбои сугдй дорой 23 харф буд.

Дар калъаи кухи Муг 74 хуччат ёфтанд, ки онхо бо хату забони сугдй дар когазхои чиной, чарм ва чубхои аз пустлох тоза кардаи бед навишта шудаанд. Хуччатхои дипломатй, ки барои шохи Сугд Деваштич навишта шудаанд, хеле хушхат буда, мухру имзои шохро доранд.

Мактуб ва хуччатхои дипломатй, хукукй барои шох дар когазхои аз Чин овардашуда навишта шудаанд. Андозхои аз дехахои гуногуни нохияи Паргар гирифта, дар дастахои чуби бед навишта шудаанд.

Забои ва адабиёт. Дар адабиёти таърихй забоншиносон, махсусан мутахассисони рус, кушидаанд, ки харчи бештар аз якдигар фарки кал он доштани забонхои Точикзамини Шаркиро нишон диханд. Аммо сарчашмахо ин гуфтахои олимони имрузаро рад мекунанд.

Масалан, чугрофи юнонй Страбон, ки дар ибтидои аерхои милод зистааст, менависад, ки номи ориёй ба хамаи халкхо: порехо, модхо, бохтарихо, сугдихо, хоразмихо тааллук дорад. Халкхои ин мамлакатхо ба як забон харф мезаданд ва забони онхо аз якдигар бо лахчахо фарк мекунад. Хамин фикрро солномахои чинй нисбат ба забони халкхои номбаршуда таъкид менамоянд. Бинобар ин, тафовути байни забонхои портй, сугдй,

96

хоразмй ва бохгарй калон набуд. Гуяндагони онхо якдигарро бе тарчумон мефахмиданд.

Faflp аз ин, забони динии хамаи халкхои номбаршуда забони Авесто буд, ки вай ба забони форсии миёна - пахлавии порти навишта шуда буд ва онро хамаи маздаясноиён медонистанд. Забони давлатии Кушониён ва Хайтолиён забони дари - точикй буд ва онро нохияхои Осиёи Марказй хуб медонистанд.

Забони давлатй-точикй (дарй) забони гуфгугуи хамаи шахриён буд ва онро забони ахли Бохтар меноманд ва бо он сугдиён хеле хуб балад буданд ва бехуда нест, ки бори аввал соли 707 дар Бухоро ахли Сугд намозро ба забони точикй-дарй хонданд, чунки онхо арабиро намедонистанд. Аз хамон даврахо cap карда, огози намоз ба забони точикй мебошад.

Ба хамаи наздикии ин забонхо нигох накарда, забонхои бохтарй, хоразмй, сугдй, сако-хутанй мувофик ба гуишхояшон алифбои худро доштанд ва бо ин алифбохо асархои илмй, адабй навишта мешуданд.

Забои ва адабиёти сугдй. Солномахои чинй накд ме­намоянд, ки дар Сугд ба забони сугдй кигобхои зиёд, аз чумла солномахои таърихй ва нучумй, тиббй ва чугрофй мавчуданд. Ба забони сугдй аз дигар забонхо китобхои динй, аз чумла буддой, насронй ва дунявй тарчума шуда буданд ва онхоро мардум мехонданд. Ба забони сугдй аз хиндй асари машхури «Панчатантра», ки баъд устод Рудакй онро бо номи «Калила ва Димна» ба шеър гардонидааст, тарчума шуда буд.

Мувофики накди Наршахй, дар Сугд достонхо дар бораи корнамоихои Сиёвуш ва Рустаму Сухроб ва Исфандиёр вучуд доштанд. Дар бораи достони пахлавонии Рустам баъзе порчахо, махсусан дар хусуси гирифгани Рахш ва мубориза бо девхо ба дасти мо расидаанд. Дар бораи муборизаи Рустам бо девхо гуфта мешавад, ки вай девхоро шикает дода, гурезон мекунад ва аз кафояшон меравад. Девхо калъае доштанд хеле мустахкам ва дар он пинхон мешаванд. Дар атрофи калъа маргзоре будааст, чои хеле зебоманзар ва Рустамро хуш меояд. Аз Рахш мефурояд, зини онро гирифта, болишг мекунад ва хоб меравад. Рустам хоби пахлавонй мекард, яъне хобаш якчанд руз давом меёфг. Девхо мебинанд, ки Рустам хоби пахлавонй кардааст, лашкари бузурге аз чинхо тартиб медиханд ва суи Рустам меоянд. Замину осмон торик мешавад ва барфу борони шадид меборад, аммо Рустам бедор намешавад. Девхо мехоханд Рахшро гиранд, лекин вай оихоро зада мекушад ва пеши сохибаш омада, уро бо пойхояш сумбак зада бедор мекунад. Рустам либоси аз пусти шер доштаи худро пушида, бо шамшер ба чанг медарояд ва лашкари аз мору каждум, дарандаю чарандахо сохтаи девонро мекушад ва онхоро дуюмбора шикает медихад.

97

Аз деворнигорахои Панчакати кадим маълум мешавад, ки сугдихо хамаи достонхои Рустамро, аз чумла чангхои уро бо деви Сафед хуб медонистанд. Забони сугдй забони мардумони Чоч, Фаргона ва Истаравшан хисоб мешуд.

Забони хоразмй. Хату алифбои хоразмй, ба монанди алифбои сугдй, оромиасос буд ва микдори харфхо низ баробар буданд. Осори хати хоразмй нисбат ба сугдй хеле кам бокй мондааст. Олими хамадони гочик Абурайхони Берунй, ки хамзамони Абуалй ибни Сино буд, менависад, ки арабхо хамаи осори хаттии хоразмиро бо мардуми босаводаш нобуд сохтанд, то ки хоразмиён илму фарханги ба забони модариашон бударо фаромуш созанд. Мо дойр ба хату саводи хоразмиён аз хуччатхои хаттие, ки дар натичаи ковишхои археологи аз Хоразм ба даст омадаанд, маълумот пайдо намудем. Хуччатхои аз касрхои Тупроккалъа ёфтшуда нишон медиханд, ки забону адабиёти хоразмиён ба забону адабиёти сугдиён хеле наздик будааст.

Забон ва адабиёти Бохтариён - Тахориён. Дар бораи забону адабиёти Бохтариён - Тахориён маълумот бештар мебошад. Сарчашмахои чиной ва юнонй менависанд, ки ба забони бохтарй аз хамаи забонхои Точикзамини Шаркй адабиёт бештар буд. Аммо, мутаассифона, дар бораи забони Бохтарии асрхои IV-VIII милод маълумот хеле кам бокй мондаанд. Аз ривоятхои таърихй маълум мешавад, ки то истилои Искандари Макдунй дар Бохтар хати оромиасос амал мекард. Дар замони давлати Юнону Бохтар алифбо ва забони юнонй чорй мешавад. Дар замони Канишкаи Бузург боз забони бохтарй, вале бо хати юнонй чорй мешавад. Аз кагибаи Работак, ки дар бораи он дар синфи 5-ум, дар бахши таърихи Кушониёни Бузург накл кардем, маълум мешавад, ки забони бохтарй забони давлатии Кушониён ва Хайтолиён буда, дар каламрави давлати онхо забони расмй ба хисоб мерафт. Аз эхтимол дур нест, ки забони дари хамон забони давлатй-расмии Кушониён ва Хайтолиён мебошад ва дар замони истилои араб ва баьдан бо номи дарй-форсй маъруф мешавад.

Тадкикоти бостоншиносй нишон медиханд, ки дар замони Кушониён дар баробари хати юнонй хати бохтарй амал менамуд. Дар замони Хдйтолиён хати бохтарй хати юнониро иваз мекунад. Алифбои бохтарй аз 24 харф иборат буд ва аз рост ба чап навишта мешуд. Аз ривоятхои таърихй бармеояд, ки забони бохтариён дар арафаи истилои араб дарй-точикй буд ва ба ин шеъри «Аз Хуталон омадия,-Ба ру табох омадия» шаходат медихад.

Забон ва адабиёти хутанй-сакой. Далелхои таърихй нишон медиханд, ки вилояти Синсизяни Чини кунунй таърихан яке аз нохияхои ориёнишин ва минбаъд Точикзамин будааст ва мардуми он кошгарихо, кучониён, хутаниён, турфонихо, хумй, ёркандихо ва дигар нохияхои ин диёр баробари пайдо шудани

98

ному забони точикй хдмохднги дигар бахшхои Точикзамин шуданд. Дар ин марзи шаркии Точикзамин унсурхои фарханги халкх,ои хамсоя - чиниён, тибегиён, хиндувон ва туркон низ ворид шуда, омезишеро ба вучуд овардаанд, аммо то асрхои VI- VII милод, то замони истилои туркон забони асосии мардуми ин диёр лахчаи забонхои ориёии хутанй-сакой буд. Забонхои бадахшонй ба гурухи забонхои хутанй-сакой дохил мешаванд. Дар нохияхои гуногуни Хутан осори хатгй на танхо бо забони махаллй, балки ба забонхои сугдй, монавй, портй, санскритй, буддой ва чинй ёфт шудаанд.

САВОЛ^О:1. Кадом намуди дарсхо дар дабистоихо чорй буданд?

Фарки дабистон аз дабиристон дар чист?2. Ба забони сугдй кадом ёдгорихо боки мондаанд?3.Фаркняти забонхои Точикзамини Шаркй дар чй буд?4. Дар Бохтар кадом намуди хатхо истифода мешуд?5. Саводнокй дар кадом дарача буд?

§ 27. ДИ Щ О ДАР ТОЧИКЗАМИНИ ШАРКИ

Зардуштй-зурвонй. Дини ахли кишвархои Точикзамини Шаркй - Сугд, Хоразм, Бохтар - Тахористон, Фаргона, Чоч ва Хутан зардуштии зурвонй буд. Зардуштияи зурвонй аз дини зардуштии Точикзамини Еарбй каме фарк дошт. Дар зардуштияи замони Сосониён Хурмуз - Ахура Маздо Худованди офаридагор аз ибтидо то охир мебошад ва Ахриман хамчун кувваи офаридагори бадй абадй нест ва фанопазир аст.

Дар дини Зардуштияи зурвонй ё зурвония Зурвон Худованди замон аст ва падари Хурмуз ва Ахриман ба хисоб меравад. Ривояте аст: вакте ки замин ва осмону ситорагон набуданд, фазо буд ва Худованди замон - Зурвон дар тули 1000 сол рузаю намоз кард, то ки барои у фарзанде бо номи ХУРМУ3 пайдо шавад ва дунёро биофарад. 1000 сол гузашт, аммо Хурмуз пайдо нашуд. Зурвон дар дили худ гуфт: «Ман бехуда ин кадар тоату ибодат кардам, Хурмуз пайдо намешавад». Дар ин вакт маълум шуд, ки дар вучуди Зурвон ду гавхар пайдо мешаванд: Хурмуз барои тоату ибодат ва Ахриман барои гумони бад кардани Зурвон. Баъди он ки Зурвон фахмид, ки ду писар таваллуд мешаванд, ба худ карор дод: касе, ки аз онхо пеш ояд, уро подшохи олам мекунам. Х,урмуз кувваи рушной буд ва пешомадро медонист. Ин фикри падарро ба Ахриман накл кард. Ахриман пахлуи модарашро дарронд ва пеши падар омад ва гуфт: «Ман писари шумо хастам».

99

Расми 38. 1. Митро-Ахуро.2. Захдок.

Зурвон гуфт: «Ту писари май нести, аз ту буи марг, вайронй, харобй, бадй, торикй меояд». Дар ин холат Хурмуз нурафшон меояд ва Зурвон мегуяд: «Мана, ин писари ман аст ва уро шохи чахон, офарандаи замину замон ва хаёт таъйин кардем». Пас Ахриман гуфт: «Шумо магар ваъда надода будед, ки касе пеш ояд, уро шохи офариниш таъйин мекунам?» Зурвон, ноилоч, барои вафои ваъдаи худ Ахриманро ба мудцати 9 хазор сол баробари Хурмуз шох эълон мекунад ва мегуяд, ки баъди анчоми ин мухдат Хурмуз аз нав офаринишро дигар мекунад ва бадихои туро аз байн мебарад.

Баъди аз падар фармони офаринишро гирифтан, Хурмуз ва Ахриман ба сохтмони дунё шуруъ менамоянд. Хурмуз дар муддати се хазор сол олами рухиро меофарад. Дар се хазори дуюм олами ч и с м о н и р о , яъне заминро бо тамоми мавчудоташ, аз меофарад чумла аввалин инсон - Каёмард ва аввалин хайвон- Говмардро. Вакте ки Ахриман аз дунёи торикии худ ба боло назар кард, офаринишхои Хурмузро дид, ба газаб омад ва лашкари марговари худро фиристод, ки дар хама офаринишхои он олудагй, яъне маргро ворид кунад.

100

Аз ин чост, ки Х,урмуз хдёт офарид ва Ахриман ба мукобили у марг. Хурмуз руз офарид, Ахриман шабро ба мукобили у сохт. Хамин тавр, хамаи чизхои хуб, хаётбахш, лозима, муфидро Хурмуз месозад ва хамаи унсурхои бадиро ба мукобили онхо Ахриман пайдо мекунад. Ин вазъият дар тупи 9 хазор сол давом мекунад. Баъди ин дунёи дугонагй, духудой (Неки ва Бадй) ба поён мерасад. Ва Хурмуз - Ахура Маздо олами бемаргро аз нав бунёд менамояд.

Аз тахлили сарчашма­хои хаттй ва археологи

маълум мешавад, ки дини мардуми Точикзамини Шаркй аз кадим зурвонй буд. Дар Зурвония мавчудияти ду Худованди баробаркувва - Некй ва Бадй шинохта мешаванд. Мардумон ба Худой Некй барои офаринишхои муфидаш намоз мегуянд ва ба Худованди Бадй низ сачда мекунанд, барои он ки ба рузгори онхо зарар наорад. Зурвонихо мегуфтанд: «Мо зардуштии асил хастем» ва хамаи урфу одатхои ойини уро ба чо меоварданд. Яке аз фаркиятхои дини точикони шаркй аз гарбй дар он буд, ки дар Точикзамини Шаркй хамаи фариштагони авестой, аз чумла Хурмуз, хайкалхо доштанд ва онхоро дар маъбади худоён нигох дошта, парастиш мекарданд. Аз хамин сабаб, мусулмонон онхоро мачус, бутпараст ва оташпараст зикр кардаанд ва ба мохияти дини гузаштагони мо сарфахм нарафтаанд.

Точикони шаркй гумон мекарданд, ки дар хайкалхои худоён ва фариштагон кувваи рухие аз онхо чойгир аст ва ба одамони хокй мадад мерасонад.

Мувофики ахбори сарчашмахои чиной, дар Сугдй Марказй, дар Иштихон хайкали тиллоии Худованди бузургдаст- Хурмуз мавчуд буд, ки хама уро мепарастиданд. Хайкал хеле бузург буд ва аз масофаи дур намоён мешуд ва мардумон аз аспон пиёда шуда меомаданд. ХаР руз дар назди ибодатгохи он 5 уштур, 10 асп ва 100 гусфандро курбонй мекарданд. Баъзан шумораи курбониовардагон то ба 1000 мерасид ва гушт аз хурдан кам намешуд.

Расми 39. Маъбаи оташ дар ёдгории Октеппа аз чониби бостоншинос

А. Пулодов х,африёт шудааст.

101

Дар дини Зардуштияи суннатй ба хайкалхо ва худованди бадй сачда намуданро гунох мехисобанд. Аммо дар Зурвония ин урфият раво мебошад. Дар хама ойинхои зардуштй урфиятхои сугдихо, фаргонагихо, чочихо, хоразмихо ва бохтариён мувофик ба дастури китоби Авесто ичро мешуданд. (Расми 38).

Дар Точикзамини Шаркй ба монанди Гарбй се маъбади оташи мукаддас Бахром (оташи шохй), Михрбарзин (оташи кишоварзон) ва Фаранбаг (оташи мубадон) бо маъбадхояшон вучуд доштанд ва мардумон бузургдошти онхоро ба чо меоварданд. Панч вакт намоз гузоридан, куштй бастан, мурдаро дар дахма гузоштан, поси хотири арвохро доштан ва гайра чун суннатй хамаи зардуштиён ичро карда мешуданд. (Расмхои 39, 40).

Дар адабиёти таърихии Осиёи Марказй, аз чумла таърихи бисёрчилдаи халки точик «Точикон»-и устод Б.Гафуров чунин акида маъмул аст, ки гуё дар Точикзамини Шаркй точикон дини муайяне надоштанд.

Як гурухи онхо оташпарасту бутпараст, гурухе будцопараст, сеюм монипарст ва хатто насронй буданд.

Ин акидахо барои он вучуд доштанд, ки дар бораи дини мардуми бумии Осиёи Марказй асари тадкикотии махсусе набуд.

Х,оло чунин асар аз чониби муаллифи ин китоб таълиф ёфта ва исбот мешавад, ки точикони пеш аз исломй як дин доштанд ва он хам зардуштии зурвонй буд.

Дини буддой. Яке аз динхое, ки дар Точикзамини Шаркй пахн шуда буд, дини буддой ба хисоб меравад. Гуё дар Бохтар дар замони Кушониён буддоия хеле равнак меёбад ва ибодатгоххои кадими зардуштй - маъбади оташи шахри Балх ба дайри буддой табдил дода мешавад. Маъбади оташро ба дайри буддой табдил додан аз хакикат дур аст, аммо дар Балх дар замони истилои арабхо дар наздикии маъбади оташ - Навбахор хонаи худоёни авестой буд, ки онро дайри буддой нодуруст номидаанд. Сохибони он - оли Бармак аз точикони махаллй буданд. Шояд дар бахшхои точикнишини ба Хиндустон наздик як кисми одамон ба дини буддой гаравида бошанд.

Дар Тирмиз маъбади дайри буддой вучуд дошт. Мардуми бумй (точикон) дар симои Буддой хиндй Худованди бузурги худи Ахура Маздоро медиданд.

Аз сабаби он ки дар дини буддой хайкалсозй ва расмкашй хеле маъмул аст ва хамаи фаъолияти Буддо аз рузи таваллуд то ба дарачаи бемаргй расидан бо хайкалу расмхо тасвир шудааст ва ба зурвония хеле шабохат дошт, мардуми оддй онро бо дини зардуштй як дониста, Будцоро ба чои Хурмуз ва фариштагони маздаясно парастиш кардаанд.

102

Расми 40. Мехроби оташ аз Гардани Х,исор, намуди барканда.

Ин яке аз сабабхои бештар пахн шудани будцоия дар Бохтар ва Хутан мебошад.

Бисёр дайрхои буддой, насронй, ки дар шахрхои тичоратй ёфт шудаанд, дар назди работхо, дайрхои румй ва хиндй арзи вучуд доштанд ва ба мардуми савдогари худ хизмат мекарданд.

Дар работхо одамони мамлакатхои зикршуда мезистанд ва мувофик ба дини худ тоату ибодат мекарданд. Пайдо шудани чунин ибодатгоххо маънои онро надорад, ки мардуми махаллй насронй ва ё буддой шуда буданд. (Расми 41).

103

Расми 41. Хайкали Будцо аз Ачинатеппаи назди Кургонтеппа.

САВОЛХО:1. Дини зардуштии точикони шаркй аз дини точикони гарбй чй

тафовут дошт?2. Зурвония чй гуна ойин буд?3. Сабабхои пахн шудани буддоия дар Точикзамини Шаркй чй

буд?4. Марказхои калонтарини бутпарастй дар кучохо буданд?

104

§ 28. ВАРЗИШ

Маълумоти умумй. Пайгамбар ашу Зардушт таълим медод: «Тани солим - акли солим», яъне баданро солим нигох, доштан зарур ва шарт аст, зеро танхо ба акли солим ва кори солим тани сихат кодир аст. Аз ин лихоз, маздаясноиён ба шустушуй, тарбияи бадан ва варзиш ахамияти калон медоданд. Хдминаш басанда аст, ки дар ойини маздаясно касоне, ки намоз мехонанд, хар руз панч маротиба тамоми сару бадани худро мешуянд. Аз ин чост, ки дар шахри Балх - марказй динии ориёиён-точикон 1000 гармоба шабу руз амал мекарданд. Гармоба дар хар хонадон низ буд. Дар ойини маздаясно покй амри Худованд ва ифлосй хислати ахриманй хисобида мешавад.

Таълимоти Зардушт маглубиятро намепазирад, вай аз умматон бар зидци куввахои ахриманй, бадй ва душманй муборизаи беамонро бурданро талаб мекунад. Барои хамин, инсон бояд бо бадани солим ва акди солим бо нерухои бадй мубориза барац.

Аз ин чост, ки дар урфияти гузаштагони мо-ориёихо хар гуна бозихои харбй-варзишй (спортй) чорй буданд.

Тирандозй. Мард, пеш аз хама, мухофизи ватаи, муборизи истикдолият хисобида мешуд. Аз хамин сабаб, вакте ки дар хонадон писар таваллуд мешуд, тирандози номиро даъват менамуданд ва у гире ба суи осмон мекушод ва падару модар шукронаи тирандози нави ба дунё омадаро менамуданд.

Тирандозони ориёй душманро ба тарсу харос меандох- танд. Кдноти тирандозон дар тамоми чангхои ориёихо бар юнониён голиб буд.

Ориёихо (сакоихо) аз синни 8-солагй, аз айёми ба дабистон рафтан, бачаро аспсаворй, шамшерзанй ва тирандозй меомух- танд ва ин кор то ба воя расиданаш давом меёфт. Дар вакти чанг бо лашкари Искандари Макдунй дастахои Спитамон ру ба гурез меоварданд ва юнонихо гумон мекарданд, ки инхо шикает хурданд ва аз дунболашон асп медавонданд. Хамин ки кувваи дунболгир аз лашкари асосй дур мешуд, дастахои Спитамон онхоро тирборон ва нест менамуданд.

Амалиёти гурезчанг яке аз роххои душманро парешон ва нест намудани ориёихо-точикон буд. Дар този асп баргаштан ва ба душманй аз дунбол омада тири бехато задан, вазифаи хар як чанговари ориёй ба хисоб мерафт.

Дар ойини маздаясно фариштаи тирандозон Ораш ном дошт. Шумо таърихи онро дар синфи панч хондаед. Дар расмхои кадим расме хает, ки гуё шох Бахроми Гур охуро дар холати дав тир зада, як пой ва як гуши онро ба хам дузонидааст. Ин ривоят аз махорати баланди тирандозии гузаштагони мо шаходат медихад. (Расми 42).

105

Ривоятхои зиёди таърихй вучуд доранд, ки гуё яке аз шартхои духтарон ба шавхаршавандагони худ бо тир нишон задан буд. Чунин мусобикахо дар рузи иди Навруз дар майдони хукуматй баргузор мешуданд. Довталаб бо як тир тангаи тиллои дар нишон бударо мезад. Ин ривоят низ аз мактаби тирандозии гузаштагони мо гувохй медихад.

Дар сарчашмахои таърихй мавзуи шикор бо шерон, палангон, гургон ва охувон хеле маъмул аст. Шикор ин вактхушй набуд, шикор ин махорати тирандозии худро сайкал додан, баходурй ва чолокй нишон додан буд. Шикор ин равнаки донишу биниши чангиро ифода мекард.

Аспсаворй. Шумо медонед, ки ориёихоро ромкунандаи асп, гов ва уштур мехисобанд. Онхо пахнкунандаи аспхои ромшуда ва фойтун дар Шарку Fap6 буданд. Яъне ташкилкунандаи лашкари саворагон мебошанд. Аз ин ру, дар Авесто табакаи болои шохонро (лашкариёнро) табакаи саворагон меномиданд. Савораи хуб шаъну шарафи ориёй- точикй буд.

Падари таърих Х,еродот навиштааст, ки ориёихои зану мард савори хубанд. Дар ойини маздаясно асп хайвони мукаддас ба шумор мерафт. Ориёихо аспро гур мекарданд ва гушташро намехурданд. Аспи хуб барои чанговар кувваи галабаовар ва начотовар хисобида мешуд. Бехуда дар урфияти точикон намегуянд: «Зани хуб ва аспи хуб мардро бузург менамоянд».

Ориёихо-точикон аз синни 7-8 солагй, аз айёми камарбанди мукаддас бастан ба аспсаворй шуруъ менамуданд ва савори мохир буданд. Савора бояд дар болои асп шамшерзанй, гурззанй, найзазанй, жупинзанй ва тирандозиро хуб ёд гирад. Барои хамин, бозихои харбй ва варзишй ба монанди пойга, бузкашй, чавгонбозй хеле равнак доштанд. Савор дар холати дави асп бояд аз монеъхои зиёд мегузашт ва нишонро сохиб мешуд.

Муборизаи тан ба тан. Пеш чангхо бештар бо муборизаи ду чанговар cap мешуданд. Онхо бо якдигар найзазанй, шамшеру гурззанй мекарданд. Баъд аз он ки ин силоххо бекор мешуданд, даст ба камари якдигар мезаданд ва хар кй аз болои зин ба замин зада мешуд, маглуб хисобида мешуд.

Агар ин мубориза давомнок мешуд, аспон зону бар замин мезаданд ва пахдавонон хар ду пиёда муборизаро давом медоданд. Онхо барои голибият усулхои гуштинро истифода мебурданд. Каси чисман бокувват голиб меомад ва харифро ё мекушт ё ба асирй мегирифт.

Бинобар ин, дар рузгори осоишта чавонон усулхои чангро ба воситаи гуштингирй ёд мегирифтанд. Аз сарчашмахои таърихй ва расмхои девории ёдгорихои бостонй маълум мешавад, ки ду

106

намуди гуштингирй вучуд дошт. Гуштини аз камари якдигар гирифтан ва бардошта ба замин хобондан. Пахлавонон муки, эзори чармини аз зону боло ва калтачаи беостини аз миён боло доштанд. Гуштин дар майдон бо иштироки тамошогарон ва довар мегузашт. Бо чунин усул Рустам бо Исфандиёр ва Сухроб мубориза бурда буд. Расми чунин гуштин дар деворнигорахои Панчакат бокй мондааст. (Расми 43).

Касе, к-у ба гуштй набард оварад,Сари мех,таре зери гард оварад.

( Фирдавсй)Чунин гуштин холо дар байни точикони водии Зарафшон

ва Сир бо номи «Кураш» маъруф аст. Гуштини тарзи дуюм бо номи «Хдлукй» дар байни точикони чануб шухрат дорад.

Ин намуди мубориза бештар дар холати чангхои умумй, хусусй ва нобаробарии куввахо истифода мешуд. Хдрифи камкувват ракиби зурманди худро бо хилаю найранг ба замин мезад.

Дар байни ориёихо-точикон мусобикахои гуногуни варзишй аз дехахо cap карда, дар хама шахрхо ва вилоятхо гузаронида мешуданд. Пахлавонони довталаб дар рузхои Навруз дар пойтахт гирд меомаданд ва пахлавони солро муайян менамуданд. Дар таърих Рустам унвони «Чахонпахлавон»-ро дошт. Дигар пахлавонхо аз чумла Сухроб, Исфандиёр унвони пахлавони чахонро надоштанд.

Пахлавони сол дар рузи Навруз омада, дар сари мизи зиёфат меистод ва интизори довталаб мешуд. Довталаб омада, ба дастархон даст мезад. Даст задан маънои пахлавонро ба мубориза даъват намудан буд.

Мубориза то ба маглуб шудани яке аз онхо давом мекард. Еолиб - пахлавони сол дар худуди мамлакат эълон мегардид. Чунин пахлавонхо дар деха, шахр, русто ва дахпат - вилоятхо низ буданд.

Бучулбозй аз бозихои кудаконаи кадимй мебошад. Бучул- хои калшуда, сурохшуда дар кабрхои хазорахои III-II п.м. пайдо мешаванд. Ин бозёфтхо нишон медиханд, ки бозии бучул хануз дар хамон замонхо вучуд доштааст.

Бучулбозй намудхои гуногуни бозиро дарбар мегирифт; бучулхое, ки аз пахлу соида шудаанд, барои бозии «Харболо» истифода мешуданд. Чй тавре ки маълум аст, бучул ба пук, чук ва хару асп таксим мешавад ва хар пахлуи боло гаштани он накши муайян дорад. Масалан, агар асп хезад, сохиби он хамаи бучулхои чук бударо мегирад; агар хар хезад, бучулхои пук бударо мебарад. Бучули пук бучули чук бударо тир мезанад ва агар вай пук гардад, уро мегирад.

107

108

Расми 43. Аз деворнигорахои Панчакати кадим.1. Ракси юлибиятй.2. Куваозмоии Рустам бо Сухроб.

Расми 44. Бучулбозии намуди давра.

Х,амин тавр, бучулбозй хеле мураккаб ва шавковар мебошад.

Намудхои гуногуни бозии он ба монанди: «Дойра», «Кушак», «Чорпой», «Зангул» ва гайра дар байни мардуми Дарвоз ва Кулоб то имруз бокй мондаанд. (Расми 44).

Шатранч - Шохмот. Яке аз бозихои калонсолон буд. Дар адабиёти таърихй мардуми дарбор зану мард ба ин бозй рагбат доштанд ва онро бозии шохону докишмандон меномиданд.

Донахои шохмот дар ёдгорихои таърихй аз замонхои хеле кадим аз асри IV пеш аз милод вомехурданд ва нишонаи он мебошанд, ки мардуми ориёй (тоник) таърихи бисёрсолаи шохмотбозии худро дорад.

Дар замонхои кадим бозии нард хеле маъмул буд. Донахои нард бо ракамхои 1 - 6 аз устухони фил, сангхои сиёх ва сангхои кимат хеле зиёд ёфг шудаанд, ки ба замони портхо ва Кушониён нисбат доранд. Шояд бозии нард на танхо дар болои миз, балки дар майдон бо донахои калон низ ривоч дошта бошад.

CABOJIX.O:1. Кадом намуди машкхои харбй дар рузгори ориёихо ва

точикони кадим ривоч доштанд?2. Аспсаворй дар хаёти ориёихо кадом накшро мебозид?3. Бозихои кудакона ва калонсолон кадомхоянд?

109

Б АХШИ 3

Боби V ЗУХУРОТИ и с л о м

§ 29. ГУСТАРИШИ ИСЛОМ

Вазъи Точикзамини Гарбй дар арафаи истилои араб. Баъд аз Хусрави Парвиз дар Точикзамини Гарбй подшохе аз дудмони Сосониён пайдо нашуд, ки давлатро хифз намояд ва аз парокандагй начот дих,ад ва манфиатчуии дарбориёнро саркуб кунад. Кубоди II (Шируя) баъди Хусрави II ба тахг нишаст ва ба куштори авлоди Сосониён даст зад ва даххо меросталабони тахтро нобуд сохт, то ки ракибе надошта бошад. Аммо баъди ним сол худи у вафот ёфт. Хамин тавр, аз оли Сосон, ки зиёда аз 400 сол хукумат дошт, танхо чанд зан бо кудакони хурд боки монцанд. Муддати салтанати Кубод зиёда аз ду сол буд.

Баъди Кубод писари у - Ардашер, ки 7-сола буд, вориси тахг эълон шуд. Дар ин муддат кабилахои хазар Арманистон ва Гурчистонро горат карданд. Лашкаркаш Шахрбароз, ки дар замони Хусрави II нуфузи зиёд дошт ва дар замони Кубод аз дарбор дур шуда буд, бо императори Византия забон як намуда. бо ёрии у тахту точро (соли 630) сохиб мешавад.

Дар ин вакт дар Хуросон шохзодае бо номи Хусрав, ки гуё набераи Кубоди I буд, ба даъво бархост. Дар Тайсафун низ ашрофон шуриш бардоштанд ва сарвари забткор - Шахрбароз ва тарафдорони уро куштанд. Заминхои Осиёи Сагир, Миср ва гайра ба румиён гузаштанд. Дар хамин вакт Хусрави III, ки дар Хуросон бо ёрии туркон даъвогари тахту точ буд, ба катл мерасад.

Баъди Шахрбароз ва Хусрави III, набераи Хурмузи IV ва баъди у Ч,авоншер - писари Хусрави Парвиз ба тахт нишастанд (229-230). Пасон Бурондухт - духтари Хусрави Парвизро ба тахт нишонданд ва у чун дид, ки аз ухдаи идораи мамлакат намебарояд, баъди як солу панч мох ба истеъфо рафт. Баъд Гуштасп - набераи ХУРМУЗИ IV ба тахт нишаст ва баъди у Озардухт - духтари Хусрави Парвиз, хохари Бурондухт, Хурмузи V - набераи Хусрави Парвиз дар Нисибин худро шох эълон дошт ва то соли 631 подшохй кард. Баъд чанд муддат сарбозон сарварй карданд. Хамин тавр, аз соли 630 то 632 12 нафар ба тахт нишастанд. Хамаи ин ходисахо далели парокандагй ва нооромии мамлакат мебошанд.

Соли 632 Яздигурди III-po, ки набераи Хусрави Парвиз мехисобиданд, ба тахт нишонданд. Ва аз сабаби он ки модарашп о

аз сиёхдустон буд ва даъвогари тахту тон набуду дар Истахр мезист, уро накуштанд. Азбаски вориси дигаре аз оли Сосон намонда буд, бо маслихати аъёну ашроф марзбони Хуросон - Рустам уро ба тахт шинонда, хомии у мешавад.

Дар хамин вазъияти вазнин дар Ч,анубу Еарбии мамлакат давлати наве бо номи Хилофати араб cap бардошт. Давлати Яздигурд ба монанди бемори аз беморхона баромада, мухточи тарбия, гизогирй ва рушду ка мол буд. Бисёр вилоятхои Шимолу Рарбй, аз чумла Арманистон, Гурчистон, Осиёи Сагир, Бобул, Миср, Яман ва гайра ба тасарруфи румихо гузашта, ба хазина андоз намедоданд. Вилоятхо худмухтор шуда буданд ва ба хукумати марказй дуруст итоат намекарданд. Хукумати марказй бар онхо кувваи идора надошт. Вазъияти Точикзамин - Эронзамини Гарбй дар арафаи хучуми ачнабиёни тозй чунин буд:

1. Дар дини маздаясно ба вучуд омадани мазхабхои зиёд: монавия, зуровония, каюмарсия, мачусия, бехофария ва гайра, ки беш аз 15 адад буданд. Онхо байни худ мухолиф буданд ва ба ягонагии миллату кишвар халал мерасонданд.

Faftp аз ин, дар дохили мамлакат динхои насронй, буддой ва гайра амал мекарданд. Махсусан, тарафдорони дини насронй муддати зиёд ба румихои масехй ёрй медоданд ва дар паст шудани иктидори давлат накши манфй мебозиданд. Баъди низои Маздак мавкеи Зардуштия суст шуда буд.

2. Низоъхои дарборй сабаби дар ду сол ивазшавии 12 шоханшох гардиданд. Ин холат худсарихои аъёну ашрофи вилоятхо, нобасомонхои кишвар ва мухолифати байни дарбору лашкарро ба вучуд овард.

3. Лашкариён чанд сол маош намегирифтанд ва майли чанг кардан надоштанд. Интизом аз байн рафт. Сарлашкарони бовафою донишманд кам монда буданд.

4. Мамлакат таи чанги 24-солаи худ бо Рум (Византия) на иктидори иктисодй ва на харбй дошт. Мардум зери бори андозхои гарон азоб мекашиданд ва эътикоде нисбат ба хукумати сосонй надоштанд.

5. Арабхо аз носозихои давлату дарборй Сосониён хуб вокиф буданд. Онхо медонистанд, ки лашкари шох Яздигурд иктидори пешинаро надорад. Дар чунин вазъият лашкари касбии арабхо ба Точикзамин-Эронзамин хучум овард.

Сарзамини Арабистон дар остонаи зухури ислом. Сарзамини Арабистон бахши нимчазираест, ки дар чанубу гарбии Осиё карор дорад. Аз шарк онро Халичи Форс, аз чануб укёнуси Хинд ва аз Fap6 Дарёи Сурх ихота мекунанд. Арабистон сарзамини хушк ва сузон аст, ки дар он борон хеле кам меборад ва бештари хоки онро биёбонхо ташкил медиханд. Яман дар чанубии мамлакат яке аз бахшхои ободтарин ва сабзу хуррам ба

i l l

шумор меравад. Кисми гарбии Арабистон кухлои начандон баланд дорад ва он бахши Х^ичозро ташкил мекунад.

Ин чо низ ободу хуррам аст ва шахрхои Маккаю Мадина дар ин чо чой гирифтаанд. Шахрихо ба тичорат ва сахронавардон ба чорводорй машгул буданд. Дар арафаи зухури ислом арабхо ба кабилахо таксим шуда, байни якдигар муборизахои хунин мебурданд. Кабилахо и кучй тез-тез ба шахрхо хучум мекарданд. Бо истифода аз ин парокандагихо давлатхои точикй-эронй ва румихо мамолики Арабистонро ба тасарруф дароварда, аз онхо андоз мегирифтанд.

Акоид ва ахлоки арабхо пеш аз ислом. Дар байни арабхо пеш аз ислом ойинхои гуногун вучуд доштанд. Теъдоде аз онхо ба ойини яхудй, бахше ба насронй ва маздаясно мегаравиданд. Аксарияти арабхо бутпараст ва ниёпараст буданд. Х,ар кабила бути авлодии худро дар ибодатгохи Каъба нигох медошт. Арабхо табиатан сангдилу берахм буданд ва ба рохзанй ва катлу Fopara якдигар машгул буданд. Яке аз берахмонатарин одати онхо зинда гуронидани духтарони худ ба шумор меравад. Онхо ба ин восита кахру газаби ниёгонро паст кардан мехостанд. Яъне агар ягон офат ба сари оилае меомад, гумон мекарданд, ки он газаби арвохи гузаштагон аст. Аз хамин сабаб, духтари худро курбонй мекарданд, то ки газаби онхо фуру нишинад.

Дар арафаи зухури ислом муносибатхои ичтимой хеле тезутунд шуда буданд. Чднгхои тулонй байни кабилахо, тохтутози сахронавардон ва ба харобазор табдил додани заминхои корам, кам шудани даромади замину савдо боиси норозигии табакахои гуногуни ичтимой мегардиданд.

Зарурати ташкил додани давлати ягонаи арабй ба миён омад, то ки зиддиятхои кабилавиро аз миён бардорад ва ба чангхои авлодй ва кабилавй хотима бахшад. Барои ташкили давлати ягона дини ягонаи умумиарабй лозим буд, то ки мардумро дар доираи як акидаи ба хама макбул гирд оварад. Айнан дар хамин холат гурухи ханафия пайдо шуданд, ки бисёрхудоиро танкид намуданд, мардумро ба ибодати худой ягона - Аллох даъват мекарданд. Марказй ин даъвохо шахри Макка буд. Макка шахри бузурги тичоратй ва сиёсии арабхо ба шумор мерафт. Дар ин чо маъбади бузургтарини бутхои арабхо чой дошт, ки онро гуё Иброхими пайгамбар асос гузоштааст. Макка марказй муттахидшавии сиёсй ва назариявии акидахои дини ислом гардид.

Дар хамин вазъият Худованд ба хазрати Мухаммад вахй фиристод, ки мардумро ба кабули дини нав - дини ислом даъват намояд. Хдзрати Мухаммад 17 мохи рабеъулаввали соли 570 дар Макка дар оилаи Абдулло ва Амина ба дунё омадааст. Падараш пеш аз таваллуди пайгамбар, хангоми сафари тичоратй, дар

112

Яман вафот мекунад ва сарпарастии у ба бобояш Абдулмуталлиб мегузарад. Абдулмуталлиб фарзанди Хошим - раиси кабилаи Курайш буд. Хазрат 5 сола буд, ки модараш низ фавтид ва бобояш Абдулмуталлиб хам баъди 2 сол аз дунё чашм пушид. Сарпарастии Мухаммад ба амакаш Абитолиб гузашт. Чдвонии хазрати Мухаммад дар Макка гузаштааст ва мардум уро барои росткорй ва одоби хамидааш дуст медоштанд. У дар чавонй ба ситамдидагон ва бенавоён кумак менамуд ва уро Мухаммади амин меномиданд. Дар синни 25-солагй сарварии корвони зани сармоядор - Хадичаро ба ухда мегирад ва ба Шом (Сурия) меравад.

Корхояш барор мегиранд ва ба Хадича хонадор мешавад ва Фотимаи Захро аз ин никох таваллуд меёбад. Хазрати Мухаммад танхо зикри Худоро ба чо овардан ва дар бораи у фикр карданро дуст медошт. Ба горе дар кухд Хдро мерафт ва тоату ибодат ба чо меовард. Дар хамин гор Худованд уро ба пайгамбарй баргузид. Дар он вакт пайгамбар 40 сол дошт. Худованд уро хидоят намуд, ки ба мукобили бутпарастй, бисёрхудовандии мардуми Арабистон мубориза барад ва онхоро ба шинохтани худованди яккаю ягона - Аллох таъоло даъват намояд.

Аввалин касоне, ки ба пайгамбар имон оварданд, хамсараш Хадича ва хазрати Алй ибни Абитолиб (амакбачаи хазрати Мухаммад) буданд. Пайгамбар дар се соли аввал ба тарзи пинхонй таблиги дини ислом намуд. Баъд аз Худованд амр шуд, ки дар ибтидо хешу табор ва наздикони худро ба ислом даъват намо ва сипас ба даъвати ошкоро баро. Пайгамбар эълон дошт, ки касе аввалин шуда Худой яккаву ягона - Аллохро бишносад, у чонишини ман хохад шуд. Хазрати Алй аввалин шуда, дини Исломро кабул намуд ва то охири умри пайгамбар хамрохи вай буд.

Азбаски хазрати Мухаммад бо дастури Худованд амал мекард, дини овардаи у аз дини Мусо ва Исо фарк дошт. Дини Мусо махсуси яхудиён буд ва Исо писари Худо хисобида мешуд. Дар ислом Худованд зану фарзанд надорад. У офаридгори Замину Осмон ва кулли мавчудоти руйи Замин мебошад. Ин акида исломро аз дигар динхо бартарй бахшид. Ислом тамоми мардуми арабро муттахид сохт ва акидахои гуногуни динй, сиёсй, иктисодиро як намуд ва халки арабро ташаккул дод. Вожаи ислом ба маънии худро ба Худо супоридан мебошад.

Пайгамбар дар Мадина. Маъбади бузургтарини Арабистон Каъба дар дасти ашроф ва диндорони бутпараст карор дошт, ки аз он даромади калон мегирифтанд. Мувофики таълимоти Мухаммад, Худо хона ва чой надорад, бутхо Худо шуда наметавонанд ва бояд онхоро шикает. Аз хамин сабаб, аъёну

113

ашрофи Макка ба мукобили акидаи пайгамбар баромаданд, ба у фишорхо оварданд ва у мачбур шуд, ки Маккаро тарк намояд. Соли 622 милодй Мухаммад бо ёронаш ба шахри Ясриб рафт. Дар ин чо хам муборизаи динй байни ду кабилаи пурзур чараён дошт. Пайравони пайгамбар руз то руз меафзуданд. Мардум ба таълимоти Мухаммад руй меоварданд ва дини уро кабул менамуданд, чангхои кабилавй анчом меёфтанд. Бинобар ин, ба Ясриб омадани пайгамбар огози хукумати исломй ба шумор меравад. Шахри Ясриб номи Мадинатуннабиро мегирад ва соли 622 милодй, ки хазрати Мухаммад аз Макка ба Мадина хичрат кард, дар ислом огози солшумории мусулмонй ба хисоб меравад.

Аввалин коре, ки пайгамбар дар Мадина анчом дод, ин буд, ки масчид сохт ва хамаи мусулмононро баробару бародар эълон кард. Мусулмон бо мусулмон бояд чанг накунад ва бо сулху салох зиндагонй ба cap барад. Ин шиор ба мардум хеле макбул омад. Мухаммад бо яхудиёни хамсоя низ сулх бает ва зиндагонии орому осударо таъмин кард.

Ислом мардумони Мадинаро муттахид сохт ва онхоро ба мукобили золимон ба мубориза хонд. Акидаи «хамаи мусулмонон баробаранд» ба мардуми оддй хеле макбул афтод, аммо давлатмандон онро намепазируфтанд ва мехостанд Мухаммад ва тарафдоронашро нобуд созанд.

САВОЛ^О:1.3арурияти ба вучуд омадани дини ислом ва пайгамбари

онро чй тавр мефахмед?2. Чомеаи арабхо дар арафаи пайдо шудани ислом чй гуна

буд?3. Арабхо то ислом чй гуна дин доштанд?4. Чаро дини ислом галаба кард?

§ 30. FA3ABOT (чанги мусулмонон ва мухолифини онхо)

Чанги Бадр. Дар соли дуюми мустакилияти ислом байни лашкари Абусуфёни Макка ва дастахои Мадина чанг рух медихад. Лашкари хуб мусаллахи Абусуфён ба пирузии комил бовар доштанд. Лашкари исломро Мухаммад, Алй ва Х,амза сарварй менамуданд. Дар ин мухориба исломиён кахрамонихо нишон дода, бар лашкари Макка голиб омаданд, бисёр душманони ислом кушта шуданд, асир афтоданд. Ин галаба шухрати Мухаммад ва махорати лашкаркашии хазрати Алиро дар тамоми Арабистон пахн кард. Макка барои касоси ин

шикает тайёри дида, бо лашкари 3000-нафара ба Мадина хучум кард.

Ч,анги Ухуд. Соли сеюми хичрй, мутобик ба соли 624, мушрикони Макка бо сипохи хеле хуб мусаллах ба суи Мадина рафтанд. Мухаммад баъди машварати сарони лашкари худ бо 1000 нафар ба пешвози онхо баромад, аммо Абдуллох ибни Абй аз чангй кушод тарсида, бо бахонаи мухофизати шахри Мадина бо 300 нафар чудо шуда пас мегарданд.

Микдори лашкари ислом 700 нафар монд. Дар доманаи кухи Ухуд хар ду сипох cap ба cap шуданд ва ин чанг дар таърих бо номи газавоти Ухуд машхур аст. Мухаммад мавкеи хуби чангиро интихоб кард ва рохи аз пушт омадану зарба заданро бо 50 нафар бает. Дар чангй руёруй мусулмонон бо чунон мардонагй мечангиданд, ки Абусуфён аз таре ру ба гурез ниход. 50 нафари мухофизи чангй гумон карданд, ки чанг тамом шуд ва барои ба даст овардани ганимат ба суи кароргохи Абусуфён рафтанд. Абусуфён ин вазъиятро дида, бахше аз лашкарро барои зарба задан аз пушти исломиён фиристод ва ин боиси талафоти лашкари ислом гардид.

Дар байни шахидон амаки Мухаммад - Хамза низ буд. Дар ин чанг Мухаммад як дандонашро аз даст дод ва захм бардошт. Бо вучуди ин, дар ин чанг исломиён голиб омаданд ва маккиён сулх хостанд. Мувофики ин сулхнома, Макка хамчун шахри мукадцаси тамоми арабхо, аз чумла мусулмонон ба шумор меравад. Мусулмонон метавонанд хар сол ба ин чо омада, хонаи Каъбаро тавоф кунанд. Дини ислом дини маккиён низ эътироф гардид.

Хач барои хамаи мусулмонон шарт аст. Ин шартнома ба хазрати Мухаммад ва тарафдорони у имконият дод, ки хар сол ба Макка оянд ва бо таргиби ислом нуфузи ашрофи Маккаро, ки чандон мусулмон набуданд ва даромади ибодатгохро сохибй мекарданд, суст намояд. Мухаммад сиёсати давлатии мустахкам, пурзур ва дину худой ягонаро пеш мебурд ва руз ба руз нуфузаш меафзуд. Мухаммад ва тарафдоронаш мегуфтанд: «Худо ягона аст ва Мухаммад фиристодаи уст, хама бояд дар итоати у бошанд, зеро вай ахкоми Аллохро ба амал меорад. Касе, ки аз ин фармон cap печад, гунахгор ба хисоб меравад».

Дар назди Мухаммад шурое амал менамуд, ки аз хамсафону шогирдони наздики у иборат буд ва иродаи пайгамбарро_ ичро мекард. Мухаммад сарвари ягонаи дин ва давлат буд. У сарвари лашкар низ ба шумор мерафт. Лашкари ислом аз ихтиёриёни кабилахо ташкил меёфт ва хар кабила дастаи чудогонаро ташкил медод. Пайгамбар коидаву конунхои

115

ягонаро чорй карда буд, ки риояи он хатмй буд. Моли меросй аз наел ба наел мегузашт, дуздонро даст мебуриданд. Вай мухофизати хдёт Ва моли муминонро кори мукаддас мехисобид.

Хамаи ин чорабинихо дар чомеаи нобасомони арабхо обруйи пайгамбар ва дини исломро зиёд мекард.

Ч,анги Хандак. Дар соли 5-уми хичрат куввахои якчояи Арабистон иборат аз 10 хазор нафар, ки онхоро ахди Макка фарохам оварданд ва яхудиёнро низ дар бар мегирифт, барои торумори мусулмонон ба суи Мадина хучум карданд.

Пайгамбар бо асхоби худ ба машварат нишаст ва Салмони Форси маслихат дод, ки дар самти кушодаи Мадина хандаки васеъ канда шавад, зеро хавфи хучум танхо аз хамин тараф аст. Дигар самтхои шахрро кухпорахо мухофизат мекунанд, душман танхо аз тарафи шимол хамла оварда метавонад. Пайгамбари ислом ин пешниходро пазируфт. Хангоме ки сипохиёни Макка ба Мадина расиданд, хандаки бузургеро диданд ва хайрон монданд. Онхо баъди чандин руз дар он тарафи хандак истодан, кушиданд, ки аз хандак гузаранд. Хазрати Алй ба суи онхо рафт ва якчанд нафари номдори онхоро кушт ва бокимондаашон боз ба он суи хандак баргаштанд. Хандак имконияти чангкунон гузаштани микдори зиёди душманро махдуд сохт. Дар ин вакт туфоне бархост, ки хаймахои ахли Макка ва муттахидини онхоро канд ва парешонй дар лангаргохн онхо афканд. Бахше аз онхо ба мухосира афтоданд.

Баъди чанги Хандак обруй ва кудрати мусулмонон боз хам фузунтар гардид. Пас маккиён ба сулх омаданд, ки мувофики он мусулмонон метавонистанд ба зиёрати хонаи Худо раванд. Пайгамбар 10 сол тавонист ба таблиги дини ислом пардозад ва онро на танхо дар Арабистон, балки дар кишвархои хамсояи наздик хам таблиг кунад.

Фатхи Хайбар. Ойини ислом руз ба руз кувват мегирифт, микдори мусулмонон дар Арабистон бештар мешуданд ва ин душманони онхоро газабноктар мекард. Ба ислом ру овардани арабхои пайрави ойини яхудй, яхудиёнро ба хашм меовард. Бинобар ин, онхо ба мукобили мусулмонхо мубориза мебурданд. Махсусан, яхудиёни Хайбар пайгамбари исломро мачбур сохтанд, ки ба мукобили онхо лашкар кашад ва хисори онхоро мухосира намояд. Дар ин чанг хазрати Алй кахрамонй нишон дод. У дарвозаи Хайбарро канд ва калъаро фатх намуд.

Фатхи Макка. Баъди ду соли сулх, душманони пайгамбар, ки дар Макка буданд, паймоншиканй карданд ва мусулмонон ба суи онхо лашкар кашиданд ва шахру музофоти Маккаро гирифтанд. Пайгамбар ба хамаи мардум амонй бахшид.

116

I к I Чой^ои мух,ориба

Расми 45. Харитаи забткорихои арабхо дар асрхои VII-IX милод.

Хдмин тавр, пайгамбар баъди 8 соли хичрат ба Макка хамчун фотех баргашт ва барои баргашти мухочирон шароит фарохам овард. Пайгамбар ба маъбади Ахром рафт ва бутхоро нобуд сохт, Каъбаро макони парастиши Худованди яккаву ягона карор дод. Абусуфён ва тарафдоронаш, ки ба пайгамбари ислом душманй меварзиданд, ба ислом ру овардани худро эълон доштанд. Пайгамбар аз гунохи онхо гузашт. Фатхи Макка, ки бузургтарин марказй динй, тичоратй ва сиёсию маъмурии Арабистон буд, пирузии комили ислом хисобида мешавад. (Расми 45).

117

Пазироии ислом ва асосхои он. Солхои баъд хазрати Мухаммад барои густариши ислом дар байни ахли Макка ба шарху эзохи сурахои Куръон дар байни мусулмонон шугл варзид. Х,амаи мусулмонон бояд бинои мусулмониро, ки бар панч навъ аст, риоя намоянд: 1. Калимаи Шаходат аст, ки ашхаду ан лоилоха иллалоху ва ашхаду анна Мухаммадам абдуху ва расулуху. 2. Панч вакт намоз гузоридан. 3. Рузаи мохи рамазон доштан. 4. Закоти мол додан. 5. Тавофи хонаи Каъба кардан. Тавофи хонаи Каъба ва закот додан бар касоне фарз аст, ки имконият дошта бошанд.

Вожаи Куръон маънои бо овоз хондани матнхои мукаддасро дорац. Дар аввали солхои 30-юми садаи VII пайгамбар мекушид, ки ба суи Рум равад ва исломро ба шимол густариш дихад, аммо ин кор муяссар нашуд. Вай 28 мохи сафари соли 11-уми хичрй дар синни 63-солагй аз олам чашм пушид.

Пайгамбар дар рузгор оддитарин шахе буд. Аксари рузхо руза мегирифт ва шабхо намоз мехонд. Зиндагии у дар камоли содагй мегузашт. Болои бурё ва барги хурмо мехобид. Гизояш бештар нони чав ва чанд дона хурмо ва гохе нону об буд. Покиву покизагиро дуст медошт ва риоя мекард. Шустани дандонхо, бинй ва баданро шарт медонист. Бо тамкини тамом сухан мегуфт. Х,еч гох забонаш бо сухани нодуруст ва дашном олуда намешуд. Дар ичрои адолат ба хеч кас кутохй ва сустй надошт. Нисбат ба занон мехрубон ва кумакрасон буд. Падари гамхор ва хамсари мехрубон, барои хамаи муъминон бародари дилсузу гамхор буд. Аммо баъди вафоти хазрати Мухаммад байни ёрони наздики у барои идора намудани хилофат талоше пайдо шуд. Дар аввал Абубакрро халифа интихоб намуданд. Баъди у хилофат ба Умар ва Усмон гузашт.

Гурухи тарафдорони Алй мегуфтанд, ки Алй дар зиндагии расули Худо чонишини аввали у буд ва аз хонадони пайгамбар, яъне писари амакаш ва домодаш мебошад ва имомат ба у тааллук дорад. Абубакр бар хилофи дини ислом халифа шудааст. Вацте ки Алй баъди кушта шудани Усмон ба сари хилофат омад, тарафдоронаш мехостанд хокимиятро мероей намоянд, аммо уро куштанд ва хилофат ба Умавиён гузашт ва интихобй будани халифа бархам хурд. Дар натича ислом ба ду гурух: шиахо - тарафдорони имомати меросии Алй ва авлоди у ва суннихо - тарафдорони имомати интихобй таксим шуд.

Таълимоти дини Ислом дар асоси сурахои Куръон тартиб ёфтааст. Сурахои Куръон суханони парвардигоранд, ки хамчун дастур дар байни солхои 610-632 дар Макка ва Мадина ба хазрати Мухаммад нозил шудаанд.

Куръон аз 114 сура иборат аст. Сурахо ба оятхо таксим мешаванд ва микдори онхо аз 6204 то 6660 мерасад. Сурахо дар

118

замони пайгамбар ва дар кдйди хдёт будани ду халифаи аввал ба шакли пароканда вучуд доштанд ва мураттабу китоб дар замони халифагии Усмон шуданд. Бояд тазаккур дод, ки дар ин муддат мазмун ва мундаричаи Куръон тагйир наёфтааст. Куръон тагйирнопазир аст.

Дар ислом Худо ягона ва Мухаммад фиристодаи уст. Худованд 99 ном дорад, ки хар кадоми ин як сифати уро ифода менамояд. Масалан, Ахрор - ягона, Кодир - кудрат, Каххор - хама корхоро метавонистагй, Сомеъ - хамаро мешунидагй, Розик - ризкдиханда, Гафур - бахшанда мебошад.

Шариат. Ислом ба монанди дигар динхо коида ва конунхои худро дорад. Асоси хукукхои шариатро конунхои худовандй ташкил менамоянд. Инсон хукуки конунбарорй надорад. Конун эълон намуданро танхо худованд метавонад. Касе даъвои конунбарорй менамояд, гунахкор хисобида мешавад.

САВОЛХО:1.3арурияти пайдо шудани ислом дар нимчазираи

Арабистон дар чй буд?2. Сабабхои ба зудй иа\н шудан ва кувват гирифтани ислом

дар чист?3. Мухаммад чй гуна шахсият буд ва сабабхои дар

мухорибахо голиб омадани у дар чист?4. Куръон чй гуна китоб аст?5. Сабабхои ба мазхабхои суннй ва шиа гаксим шудани

ислом кадоманд?

§ 31. НАНГХОИ ИСТИЛОГАРОНАИ АРАБ ДАР ТОЧИКЗАМИНИ FAPBH

Чанги Занчир. Дар солхои 633-634 Холид ибни Волид ба суи марзхои Сосониён лашкар кашида, то ба халичи Форс расид ва Хурмузи марзбонро ба кабули ислом хонд. Хурмуз ин таклифро напазируфт ва кор бо чангй танбатани сарлашкарон ва кушта шудани Хурмуз анчом ёфт. Баъд лашкари арабхо ба лашкари точикон-эрониён голиб меояд. Ин чангро Ч,анги Занчир номиданд, зеро пойи баъзе лашкариён бо занчир баста шуда буд, то ки аз чанг нагурезанд. Холид ба дунболи лашкари Сосониён тохт, аммо дар ин муддат ба лашкари Сосониён кумак омад ва чанг тул кашид. Лашкари точикон-эрониён ба галаба наздик буд, ки арабхо кумак гирифтанд ва чанг идома ёфт. Лашкари Сосониён аз арабхои кироя ва точикон иборат буд. Холиди

119

газаболуд касам хурд, ки то аз хуни точикон-эрониён пур шудани майдон аз чанг даст намекашад ва нихоят у голиб омад ва сохили роста Фуротро гирифт ва ба шахри Фируз расид, ки дар марзи румихо чой дошт. Акнун Холид бо румихо чанг cap кард ва точикон-эрониён ба кумаки румихо омаданд, аммо футухот насиби мусулмонон гардид.

Чанги Пул. Мусулмонон баъди галабахои марзй ба чанги дохили ватани мо шуруъ намуданд. Шох Яздигурди III сарварии лашкарро ба Рустами Фаррухзод - волии Хуросон дод. Рустам бо фармондехии Бахмани Дарозабруй лашкар орост. Вакте ки лашкари Бахман ба назди Бобул омад, арабхо аз каикхо пул сохта, Фуротро гузаштанд. Лашкари точикон-эрониён филхои чангй доштанд, ки аспони араб аз онхо рамида, сохибони худро аз задухурд дур мекарданд.

Арабхо пиёда мечангиданд. Абуубайд - сарлашкари араб ба фили сафед хамла бурда, онро захмй сохт. Фили хашмгин уро зери по кард ва бикушт. Хамин тавр, бисёр арабхо кушта шуданд. Аммо арабхо фарёд мезаданд, ки ё хама кушта мешавем, ё галаба мекунем. Сарлашкари араб хавфи тамоман аз даст додани лашкари худро фахмида, бахшеро барои таъмир ва мухофизати пул фиристод ва худ мухорибаро давом дод. Вакте ки пул таъмир шуд, арабхо бошитоб акиб нишастанд. Дар ин чанг арабхо 4 хазор чангй талаф доданд, зеро баъди он 3 хазори бокимонда аз пул гузашта, 2 хазор суи Мадина рафтанд. Бахман мехост лашкари арабро таъкиб кунад, валекин хабар оварданд, ки дар Тайсафун шуриш бархостааст. У шитобон ба пойтахт баргашт. Ин холат ба арабхо имкон дод, ки лашкар фарохам оварда, ба хучуми навбатй тайёрй бинанд. Ин галабаи аввалин ва охирини точикон-эрониён дар чанги тулонй бар арабхо дар сарзамини мо буд. Мунокишахо ва нооромихои дарбор ба сарлашкарон имконияти чангиданро надод. Сарлашкари араб Мусанно, баъди шикает дар Чанги Пул, дар наздикии Куфа лашкар гирд овард ва ба чанги нав пардохт ва бо талафоти калон пеш мерафт, аммо у аз захми дар Чанги Пул бардоштааш вафот кард. Дар ин вакт арабхо аз чангхои Шом фориг шуда, сипохи 30 хазор нафараи худро бо сарварии Саъди Ваккос ба суи Точикзамин - Эронзамин сафарбар намуданд.

Умар пеш аз хучум ба дарбори Сосониён 12 нафар сафиронро фиристод. Шох онхоро ба хубй пазирой кард ва аз онхо максадашонро пурсид. Онхо гуфтанд: «Ё мусулмон шавед, ё чизя дихед». Яздигурд дар чавоб бо хакорат ба онхо гуфт: «Шумо мардумоне хастед, ки сусмор мехуред, бачахои худро мекушед» (то ислом баъзе арабхо духтарони худро зинда гур мекарданд). Сафирон чавоб доданд: «Мо факир ва гурусна будем, аммо Худо ба мо ёрй дод ва мо бо шамшер ганй шудем.

120

Х,оло ки бо шамшерем, хокимият бо мост», яъне имруз пурзур хастем ва бо шумо ба зури шамшер сухан мекунем. Умар фарсудагии давлати Сосониёнро хуб медонист ва магрурона барои масхара ва ба иззати нафси шох расидан, сафиронро фиристода буд.

Ч,анги Цадисия ва тасарруфи Тайсафун. Ин чанг соли 636 дар дехаи Кадисияи назди Карбало рух дод. Ч,анг 4 руз давом ёфт. Рузи аввал бартариро филхои сипохд Сосониён сохиб шуданд, зеро аспони арабхо аз филхо метарсиданд ва сохибонашон дуруст мукобилият нишон дода наметавонистанд. Рузи дуюм арабхо кумак гирифтанд ва лашкариёни савораи точикон эрониёнро шикает доданд ва сарбозони зиёде кушта шуданд.

Рузи сеюм арабхо бо хилаву найранг чашмони филхоро бо найза кур карданд ва филхо бо сипохн сохибони худ чангиданд ва бесарусомонихо оварданд. Шаб арабхо ба дастахо таксим шуда, ба сипохд Сосониён шабохун зада, талафоти зиёде оварданд.

Рузи чахорум тундбоде бархост ва хоку чанге ба суи лашкари тоуикон-эрониён овард ва мардумро бесаранчом сохт. Арабхо аз ин лахза истифода бурда, ба хучум гузаштанд ва дили лашкарро парешон сохтанд. Лашкари точикон бо душман далерона мечангид. Арабхо кумак мегирифтанд, аммо ба сипохи эрониён ёрие намерасид. Куввахо нобаробар шуданд ва чанг бо галабаи аъроб ба поён расид. Точикон-эрониён дар ин чанг дирафши Ковиёнро аз даст доданд. Навиштаанд, ки дирафш ба чавохири зиёд ороста буд, ки ба арзиши хирочи як мамлакат (200000 туман) баробарй мекард.

Умар барои ин галаба ба сипохи худ ду мох истирохат дод. Баъд аз ин арабхо ба забти минтакахои байни рудхои Дачла ва Фурот шуруъ намуданд.

Яздигурд сулх пешниход кард, ки мутобики он заминхои он тарафи Дачла ба дасти арабхо мегузаштанд, аммо Саъди Ваккос ин пешниходро напазируфт.

Азбаски арабхо барои гузангган аз Дачла киштй месохтанд ва дар ин боб тачриба надоштанд, ин кор вакти зиёдро гирифт, аммо Яздигурд барои мукобилият бо онхо чорае начуст ва хамин ки арабхо ба сохдли Дачла наздик омаданд, шох рохи гурезро пеш гирифт ва ба Хулвон рафт. Арабхо тобистони соли 637 бе мукобилияте ба Тайсафун - марказй давлати Сосониён даромаданд.

Онхо аз шукух ва хашамати марказй точикон-эрониёни гарбй дар хайрат афтоданд. Аксари арабхо тиллоро намешинохтанд ва кофурро намак мепиндоштанд. Онхо тахти тилло, чавохирот ва ганимати зиёде ба Умар фиристоданд. Хар як сарбози араб ганимат бурд. Арабхо бахше аз ахолии Тайсафунро куштанд ва бахшеро ба гуломй бурданд, шахрро сузонданду ба харобазор табдил доданд.

121

Арабхо соли 637 тамоми Байнаннахрайнро гирифта, дар он чо ду лангар сохтанд, яке дар Куфа - дар гарби руди Фурот ва дигаре дар Басра - дар резишгохд руди Дачла. Ин ду лангар ба шахр табдил ёфта, дар юриш ба Точикзамин чун пойгахи асосии арабхо хидмат мекарданд.

Ч,анги Ч,алуло. Саъд баъди горати пойтахти Сосониён мехост Яздигурдро дунболагирй намояд, аммо Умар ба у маслихат дод, ки тобистонро дар Мадоин гузаронад. Баъди чанде Саъд дастур гирифт, ки Яздигурд дар Хулвон ба чамъоварии сипох машгул аст. Ба у набояд чунин имконият дод. Бинобар ин, Саъд бо 12 хазор аскар рохи Хулвонро пеш гирифт ва дар мухориба голиб омад. Арабхо ганимати зиёд, аз чумла 100 хазор аспи зотй ба даст дароварданд ва лашкару умарои худро бо бехтарин аспон таъмин карданд. Баъди ин галаба Саъд мехост боз Яздигурдро таъкиб намояд, аммо Умар ба у маслихат дод, ки нохияхои Загросро фатх намояд. Саъд ба ишголи шахрхои Форс cap кард ва мукобилияти сахт дид. Дар ин чанг хокими Хузистон арабхоро шикает дод, аммо аъроб ин сарзаминро дубора гирифтанд ва Шушро мухосира карданд, ки фатхи он баъди 18 мох ба онхо муяссар гардид. Ин ходисахо дар соли 640 сурат гирифтанд.

§ 32. ЧАНГХОИ ОХИРИН ДАР ТОНИКЗАМИН- ЭРОНЗАМИНИ FAPBH

Чанги Нахованд. Ин охирин чангй Яздигурд бо арабхо буд. Вакте ки арабхо ба истилои Байнаннахриён саргарм буданд, Яздигурд ба гирдоварии лашкар пардохт ва аз тамоми вилоятхои ба дасти аъроб нагузашта ёрй талабид. Арабхо аз ин ходиса хабар ёфта, лашкаре бо сарварии Нуъмон ибни Макрон ба ёрии Хулвон фиристоданд.

Ч,осусони Нуъмон хабар доданд, ки Яздигурд бо лашкараш дар Нахованд мавкеъ гирифтааст. Нуъмон бо 30 хазор аскар харакат кард. Навиштаанд, ки лашкари Яздигурд микдоран бар душман бартарй дошт ва дар кухсоре камин гирифта буд. Он лашкар арабхоро тирборон мекард, аммо арабхо ба лашкари Яздигурд талафот расонида наметавонистанд.

Нуъмон ин чангро бенатича донист ва рохи фиребро пеш гирифт. У овоза пахн кард, ки зураш дигар ба чанг намерасад, хурока надорад ва халифа низ вафот кардааст. Бинобар ин, ба суи Мадоин бармегардад. Сарлашкари Яздигурд - Фирузон ба ин овозахои дуруг бовар намуд. Вай аз майдони чанг рафтани арабхоро дида, гумон бурд, ки онхо шикает хурдаанду

мегурезанд. Аммо арабхо бо ин акдбнишинй мехостанд лашкари Фирузонро аз камингох берун оранд ва ба у ногахонй хучум кунанд. Х,амин тавр хам шуд. Вакте ки лашкари Сосониён аз камингох баромада, ба таъкиби арабхо пардохт, арабхо ногахон баргашта, ба сафхои лашкари Фирузон зарба заданд ва таъкиб намуда, талафоти бузург расониданд.

Хамин тавр, чанги Нахованд, ки соли 642 (21 хичрй) ба вукуъ пайваст, бо торумори лашкари Яздигурд анчом ёфт.

Забти нохияхои бокимондаи давлати Сосониён. Баъди чанги Нахованд, Яздигурд аввал ба Исфахон, баъд Кирмон ва аз он чо ба Систон ва Балху Марв фирор кард. Мамлакат бесохиб монд. Мухофизати нохияхо ба ихтиёри сарварони махаллй афтод. Махалхо хар кадом алохида ба мукобили арабхо чангиданд, аммо дастахои хурд дар мукобили кушуни зиёду касбии араб истодагй карда натавонистанд. Бинобар ин, аз соли 642 то 644 арабхо вилоятхои Хдмадон, Рай, Кум, Кошон ва Озарбойчонро ба осонй ба ихтиёр дароварданд ва аз мардум андози гарон гирифтанд. Истахр соли 648 бо арабхо шартнома баста, бо 2 млн дирхам таслим шуд, аммо баъди чанде мардум шуриданд ва арабхо шахрро хароб намуда, 40 хазор мардро кушта, занон ва кудаконро гулом карданд. Танхо соли 649 арабхо забти сарзамини Порсро ба охир расониданд ва ба суи Хуросон ба дунболи Яздигурд баромаданд. Соли 650 Систонро гирифта, ба вай 1 млн дирхам товони чанг бастанд.

Мувофики ривояти Табарй, Яздигурд дар вакти дар Балх буданаш ба назди хокони турк ва ихшиди Сугд сафирхо мефиристанд ва ёрй мепурсад, аммо сафирон бенатича баргаштанд. Баъди гирифтани Систон Яздигурд худаш ба назди хокон рафта, бо у ва ихшиди Сугд муборизаи якчояро мепазонад ва хамрохи дастахои онхо ба Балх меояд. Вакте ки ба Балх наздик мешаванд, сарлашкари араб Ахнаф ба тарафи Марваруд акиб менишинад. Дастахои муттахидон аз дунболи у мераванд ва дар тангие вомехуранд. Мавкеи арабхо хуб буд.

Аз тарафдорони Яздигурд гурухи ками туркон, ки ба пеш рафта буданд, кушта шуданд. Хокон ин ходисаро фоли бад таъбир кард ва иттифокчиён ба Балх баргаштанд. Арабхо низ бо сарварии Хорис ибни Нуъмон дар калъае панох гирифтанд. Яздигурд барои овардани хазина ба Марв рафт. Аммо байни у ва хамрохонаш низоъ бархост. Хамрохонаш намехостанд, ки у ба назди хокон ва аз он чо ба Чин равад. Хамрохон гуфтанд, ки мо хазинаро ба арабхо медихем ва дар ватани худ мемонем. Кор ба чанг анчомид. Тарафдорони шох шикает хурданд ва бокимондаи онхо аз чониби аскарони араб кушта шуданд. Марзбони Марв аз кабули шох руй тофт ва шохи гурезон шаб дар осиёбе панох бурд. Осиёббон либосхои киматбахои уро

123

дида, шабона шохро кушт ва либосхояшро гирифт ва мурдаашро ба рудхона партофт. Касоне, ки хазинаро хамрох доштанд, онро ба Ахнаф супориданд ва ба хонахои худ бозгаштанд.

Ин ходиса соли 651 ба вукуъ пайваст. Бо хамин, подшохии 425-427 солаи дудмони Сосониён фочианок ба охир мерасад ва Точикзамин-Эронзамини Fap6ii ба дасти ачнабиёни биёбонгард мегузарад.

Кушишхои охирин намояндагони сосонй барои бакои салтанат. Сарнагунии дудмони Сосониён хануз маънои маглубияти халкро надошт. Х,ар нохия ба тарзи худ бо арабхо мубориза мебурд ва кушиши аз зулми онхо озод шуданро дошт.

Аз таърихномахо бармеояд. ки баъди вафоти Яздигурд писари у Фирузи III дар Тахористон худро шоханшох эълон мекунад ва ба гирд овардани сипох мепардозад ва аз шохи Тахористон кумак мегирад. Соли 661 давлати Чин туркхоро дар марзи худ шикает дода, мулки озодшударо ба Фируз месупорад ва онро Давлати точикй меномад. Чои ин давлат ё шохигарй маълум нест. Гумон меравад, ки ин давлат дар нохияи Кашгару Хутан чой дошт, зеро мардуми ориёнажоди махаллии ин диёр худро точик меномиданд ва Фируз дар хамин чо давлати точикии худро сохта буд. Такдири ин давлат низ маълум нест. Ба ривояте, соли 683 Фируз ба Чин, ба назди император меравад ва хуб пазирой мебинад ва он чо вафот мекунад.

Писари у Ниниш (шояд Нарсй бошад) ба чои вай менишинад ва ба Тахористон омада, кушиши лашкар чамъ овардан мекунад, аммо кораш бенатича мемонад. У ба дарборй чиниён бармегардад. Дар солномаи соли 722 аз шахсе бо номи Пушонии хурй ёд мешавад, ки худро шохи Эрон номидааст. Ин шахе шояд аз бозмондагони Фируз бошад.

Натичаи забткорнхои арабхо дар Точикзамини Fap6H. Тачовузи юнониён ба мамлакат ва тамаддуну фарханги мо таъсири нисбй ва руякй дошт. Fypypn ватанпарварии ориёй онро ба зудй аз байн бардошт. Юнониён дину ойини худро ба зурй чорй накарданд, баръакс, ба дину ойинхои мо назари нек доштанд. Арабхо баробари вуруд ба сарзамини мо хама чизро бе фарк нобуд месохтанд.

Арабхо тамадцуни пешкадаму хазорсолаи моро нобуд сохта, хату забони худро зуран чорй намуданд. Онхо дину ойини ачдодии моро аз байн бурда, дини худро бо номи «ислом» кабулониданд. Онхо аз чихати фарханг, сохтори давлатдорй хазорсолахо аз мо к;афо буданд. Бинобар ин, онхо заминхои ободу хуррами моро дида, кдбоили зиёдеро меоварданд ва онхоро ин чо мукимй менамуданд. Дар Хузистон, Хуросон лангархо сохта, ахолии зиёдеро оварданд. Дар шахрхо махаллахои арабнишин пайдо шуданд. То асри X хатто дар Кум

124

арабхо беш аз точикон буданд. Забони арабй забони хукмрон, забони илм ва фарханг гардид.

Танхо баъди пайдоиши дудмонхои точикии Тохириён, Саффориён, Сомониён ва Оли Буя арабхо бо ахолии махаллй омезиш ёфтанд.

САВОЛХО:1. Чаро Чанги Занчир мегуянд?2. Мохияти галабаи Чанги Занчир барои арабхо дар чй буд?3. Накши филхо дар галабаи Чанги Пул аз чй иборат аст?4. Чаро точикон-эрониён аз галабаи худ истифода набурданд?5. Сабабхои шикасти кушуни Яздигурдро дар чангй Кадисия

чй хел мефахмед?6. Чаро арабхо ба осонй марказй давлати Сосониён шахри

Тайсафунро гирифтанд?7. Хатой сарлашкари Сосониён Фирузон дар чангй Нахованд

аз чй иборат буд?

Боби VI ХИЛОФАТИ АРАБ

§ 33. ХОКИМИЯ ГИ АРАБХО

Точикзамини Гарбй дар замони умавихо (661-750). Замони хукмронии чахор халифаи аввал - Абубакр, Умар, Усмон ва Алй (632- 661) замони порсой ба шумор меравад. Халифа на танхо сарвари дин, балки сарвари давлат низ буд. Халифа имом буд ва умавихо онро ба меросй табдил дода, манфиати табакаи давлатмандонро химоя менамуданд. Дар замони халифахо сохти дехконй равнак ёфт. Мардум андозхои зеринро месупориданд:

1. Закот - аз чорводорй, хунармандй ва савдо, ки хачми он 2,5 фоизи даромади солонаро ташкил медод.

2. Ушр - аз 10 як хиссаи хосили замин.3. Хироч - аз 10 то 50 хиссаи даромади солона аз одамоне,

ки дини мусулмониро напазируфтаанд.4. Сарона ва чизя - аз пайравони динхои дигар - масехиён,

зардуштиён ва гайра, ки аз 12 то 48 дирхам медоданд.5. Даромад аз чангхо - аз панч як хиссаи он ба иштирок-

чиёни чанг таксим мешуд.То охири асри VII дар каламрави хилофат тангахои нукраи

Сосониён ва тангахои тиллои румиён дар муомилот ривоч доштанд.

125

Дар замони халифа Абдулмалик (685-705) сиккахои мусулмонй бо навиштачоти «Лоилоха иллалоху Мухаммадан расулуллох» ва номи халифа пайдо мешаванд. Пули тилло динор ном дошт ва вазни он 4,25 г буд. Як динор дар ибтидо ба 10 ва баъдхо ба 12,2% дирхам баробар буд. Вазни дирхами нукра 2,97- ро ташкил мекард. То ин давра хамаи коргузорихо ба забони пахлавй сурат мегирифт, дар замони Абдулмалик коргузорй ба забону хати арабй шуруъ мешавад.

Мубориза ба мукобили Умавиён. Аъёну ашрофи махаллй ба арабхо таслим шуда, бо онхо забон ёфта, зиндагонии худро ба дину ойини мусулмонй мутобик сохтанд, аммо гурухе аз ашроф, шохзодагон ва кишоварзон ба арабхо сари итоат нафуроварда, мубориза мебурданд. Силсилаи сипахбадони Табаристон, Гелон, Дайлам бо арабхо созишнома баста, хироч медоданд ва истиклолияти дохилй ва дину ойини худро нигох медоштанд.

Пояхои ичтимоии умавихо хеле махдуд буд. Онхоро на хамаи табакдхои давлатманди араб тарафдорй мекарданд. Умавихо бештар ба давлатмандони дар Сурия ва Миср сокиншуда алокамандй доштанд. Аз ин сабаб, тарзи мамлакатдории онхо дар байни табакахои гуногуни чомеа норозигихо ба вучуд меовард. Гайр аз бадавихо ва кишоварзони араб норозигихо дар байни мардуми гайриараб, махсусан точикон, хеле авч шрифт. Умавихо хукмрониро дар хилофат ба авлодй табдил доданд. Онхо махсусан хешовандони наздики пайгамбари ислом, халифаи чорум - Алй ибни Абитолибу фарзандони у, амакзодахояш, фарзандони Аббосро ба идораи хилофат рох надоданд. Дар Макка ва Мадина бисёр пайравони содики пайгамбар умавихоро барои гайриконунй ба хилофат расидан ва аз русуми исломй дур шудан айбдор мекарданд. Норозигихо дар байни дехконони точик-эронй низ шиддат ёфт.

Норозигихо баъди вафоти халифа Муовия (661-680) авч гирифтанд, шуришхо бо иштироки табакахои гуногуни ичтимой ва чараёнхои гуногуни динй сурат доштанд.

Хануз дар солхои 50-уми асри VIII се равняй динй ташкил шуда буд: тарафдорони исломи суннатй, шиахо ва хоричихо. Шиахо ва хоричихо зидци хукумати умавиён ва тарзи давлатдории онхо буданд. Суннихо дар назария чонибдори интихоби халифахо буданд, аммо дар амал онхо идораи хилофатро меросй карда буданд. Шиахо гуфтанд, ки халифа - имом бояд меросй ва аз авлоди духтару домоди Мухаммад, яъне аз дудмони Фотима ва Алй бошад.

Хоричихо як чараёни демократа дар ислом ба шумор мераванд. Онхо мегуфтанд: «Хамаи арабхо ва гайриарабхо, яъне тамоми мусулмонон баробархукуканд ва бояд сохти ичтимоии хамаи мусулмонон якранг бошад. Хамаи мусулмонон, сарфи назар аз миллату нажод, хак доранд, ки дар интихоби халифа -

126

имом ширкат чуянд, номзадии худро барои халифагй пешниход кунанд». Хоричихо ба аслу насаби имом ахамият намедоданд. Ба андешаи онхо, агар имом аз ухдаи вазифаи худ баромада натавонад, мебояд уро ба шахси болаёкаттар иваз иамуд.

Агар мусулмонон гунохи азим содир кунанд, кофир мешаванд. Азбаски хокимияти халифахои умавй намуди дунявй гирифта буд, хоричихо онхоро ба куфр гунахгор менамуданд. Дар аввал хоричихо танхо аз арабхо иборат буданд, аммо баъдхо ба хайати онхо точикон - эрониёни зиёде хамрох шуда, шуришхои зиддиумавиёнро чонибдорй менамуданд. Дар ин шуришхо занхо низ фаъолона ширкат меварзиданд.

Шурише, ки шиахо 9 октябри соли 680 дар Карбало созмон доданд, бо голибияти дастахои хукуматй ба охир расид. Дар ин шуриш сарвари шуришчиён - Хусайн ибни Алй кушта шуд. Шуриш дубора дар шахри Куфа бо сарварии Мухтор ибни Абуубайд cap зад. Шуришчиён тайи 2 сол (685-687) шахрро дар дасти худ нигох доштанд.

Шуришхои калони хоричихо дар Хузистону Ирок низ ба амал омаданд, бахши зиёди Байнаннахрайн ва Порсро то ба Кирмон фаро гирифтанд ва аз соли 684 то соли 697 давом ёфтанд. Шуришхо аз чониби Хаччоч ибни Юсуф берахмона саркуб гардиданд. Хаччоч одами хеле берахм буд. У дар Куфа 11 хазор касро кушт. Дар муддати 20 соли хукмрониаш 130 хазор нафар одамони мухолифи сиёсати у ба катл расиданд. Дар рузи марги вай дар хабсхонахои хилофат зиёда аз 50 хазор нафар мардон ва 30 хазор нафар занон махбус буданд.

Хдччоч кишоварзонро дар сохтмони каналхо, роххо, калъаю касрхо мачбуран кор мефармуд. Одамони мусулмоншударо ба чизя супоридан мачбур менамуд. Касоне, ки аз андоз ва чизя карздор буданд, дар гарданашон тахтачахои сурбй овезон мекарданд. Дар охири хукмронии халифахои умавй хироч аз болигон бо зурию ситам ситонда мешуд. Ин ходисахо боиси аз нав cap задани шуриши шиахо бо сарварии Зайд ибни Алй мегардад. Хоричихо бо сарварии Заххок ибни Кдйс дар Байнаннахрайн солхои 644-647 шуриш мекунанд, ки тамоми Хузистон ва Порсро фаро мегирад. Дар ин шуриш зиёда аз 120 хазор одам иштирок доштанд.

Сарнагунии хилофати Умавиён. Дар чоряки аввали асри VIII боз як иттифоки зидди Умавиён ташкил ёфт, ки онро Аббосиён сарвари менамуданд. Марказй он Куфа буд. Тарафдорони он мегуфтанд, ки хилофатро хеч кас, ба чуз авлоди Мухаммад, хакки сарварй надорад. Хамаи беадолатихо, андозхои вазнин ва конуншиканихо дар олами ислом аз чониби халифахои умавй содир мешаванд. Агар авлоди Мухаммад ба сари хилофат биёяд, беадолатихо аз байн мераванд. Ин даъвати зидди Умавиён, ки ранги мазхабй дошт, дар олами ислом чонибдорони зиёд пайдо

127

кард. Ба он хамаи куввахои зидди Умавиён пайвастанд. Куввахои мукобили хилофат дар Хуросон низ гирд омаданд ва дар кори бархам додани хукумати Умавиён накши халкунанда бозиданд. Ин куввахоро писари насури халки точик-эронй Абумуслим рохбарй мекард.

У 9 июни соли 747 байраки сиёх ва оташи зидди Умавиёнро дар Марв фурузон кард. Ба дастаи у хамаи шоху гадои точикон ва арабони норизо хамрох шуданд. Абумуслим дар назди Туе, Гургон, Нахованд ва руди Зоб лашкари Умавиёнро торумор сохта, ба дарборй хилофат наздик омад. Халифа Марвони II ба Миср гурехта, дар он чо кушта шуд. Соли 750 намояндаи Аббосиён Абулаббоси Саффох ба тахти хилофат нишаст.

САВОЛХО:1. Дар Точикзамини Гарбй, дар замони хилофати

Умавиён, кадом намуди андозхо вучуд доштанд?2. Сабабхои ихтилофи байни арабхо барои имомат дар чй

буд?3. Нараёнхои зидди Умавиён ва муборизаи онхо барои

хилофат ва характери динии ин харакатхо чй гуна буд?4. Чаро Абумуслим дар чангхои зидди хилофати Умавиён ба

пирузихо ноил гардид?

Ташкили хилофати Аббосиён. Сиёсати Умавиён дар каламрави хилофат норозигихои зиёдеро ба вучуд овард. Шуришчиён бо сарварии Абумуслим хонадони умавихоро сарнагун сохтанд ва Аббосиёнро ба сари кудрати сиёсй ва динй оварданд. Хануз мохи ноябри соли 749 дар шахри Куфа куввахои зидци Умавиён дар масчиди чомеъ Абулаббоси Саффохро имомхалифаи кулли мусулмонон эълон карда буданд. Мохи январи соли 750 Аббосиён расман идораи тамоми олами исломро ба даст гирифтанд ва то соли 1258 хукм ронданд.

Аввалин халифахои аббоей- Саффох (750-754) ва бародари у Мансур (754-775) марказй хилофатро аз Сурия ба Багдод кучониданд. Багдод аслан сарзамини точикнишин буд ва дар наздикии Тайсафун - пойтахти Сосониён чой дошт.

Аббосихо, ки бо дастгирии бевоситаи оммаи мусулмонон ба сари кудрат омада буданд, ба ваъдахои худ вафо накарданд. Абумуслим ва ёронаш умеди зиёд доштанд, ки Аббосиён барои халк сабукихо медиханд. Аббосихо ин корро накарданд. Онхо аз баланд шудани обруйи Абумуслим тарсида, уро соли 755 ба дарбор даъват намуда, ночавонмардона ба катл расонданд.

Бо вучуди он ки Аббосиён Абумуслимро хоинона куштанд, аз нуфузи давлатмандони точик-эронй дар олами ислом сахт тарсида, мачбур шуданд, ки бо ашрофи махаллй (точикон) хамкорй

128

намоянд. Шумораи точикон дар дарбор ва кушуни хилофат хеле зиёд буд. Зикр карда будем, ки Багдод шахри точикнишин буд ва онро марказ интихоб намудан ба манфиати арабхо набуд. Халифахои аббосй ба идораи давлати худ шохзодагони точикро чалб менамуданд. Онхо аркони давлати худро ба монанди аркони давлати Сосониён сохта, сарварии онро ба точики Балх-Бармак супориданд. Бармакиён дар муддати 50 сол вазирии Аббосиёнро ба ухда доштанд. Сарвазир хамаи корхои давлатиро идора менамуд, яъне сохтори давлати Аббосиён нимточикй ва нимарабй буд. Дар замони Аббосиён забону хати арабй дар' тамоми каламрави хилофат расман чорй мешавад. Хилофат ба давлати мутамарказ табдил ёфта мусгахкам мешавад. Забону хати арабй ахамияти байналмилалй пайдо мекунанд. Тамаддуни исломй пайдо мешавад ва минбаъд хеле равнак меёбад.

Муносибатхои ичтимой дар Точикзамин-Эронзамин дар асрхои VIII-IX. Дар замони Аббосиён низоми заминдорй ривоч меёбад ва бештари заминхо ба дасти дехконон мегузаранд, яъне онро тарзи заминдории дехконони бузург номидан равост.

Дар ин давра чандин навъи заминдорй вучуд дошт:1. Заминхои давлат. Заминхои давлатй хамаи заминхо,

кух, об, кул, дарё, хулоса, хамаи чизхои дар худудн хилофат мавчудро дарбар мегирифт. Давлат барои мухофизати онхо аз хучуми хоричиён андоз мегирифт.

2. Заминхои шахсии шохон ва халифа, ки ба ичора дода мешуданд ва даромади онхо ба хазинаи оилавии шох ворид мешуд.

3. Заминхои давлатй, ки аз шахсони гунахгор мусодира мешуд. Даромади ин заминхо ба хазинаи умумии давлат ворид гашта, барои нигохдории девонхо ва ё лашкар ба харч мерасид.

4. Заминхои масчид, ки онхо низ ба ичора дода мешуданд ва даромади онхо барои имомон харч мешуд.

5. Дар ин давра як намуди нави заминдорй пайдо мешавад, ки бо номи иктоъ ва иктоъдор маълум аст. Ин заминест, ки бо дехоту боготаш мувофики хизмат ба дарбориён, сарлашкарон дода мешуд. Халифа метавонист хачми онро кам ё зиёд кунад, ё онро гирифта ба каси дигар дихад. Андози иктоъ ба сохиби он - иктоъдор дода мешуд. Иктоъ, асосан, ба моли меросй табдил меёфт. Бисёр мулкхои Точикзамин чун иктоъ ба арабхо дода шуда буданд. Масалан, дар вилояти Казвин 500 нафар лашкариёни араб иктоъ доштанд ва ба ин рох бисёр сарбозони араб ба заминдорони бузург табдил меёфтанд. Аз заминхои давлатй, вакф, иктоъ андоз намеситониданд. Аз мулкхои шахсии мардум хирочи дахяк мегирифтанд. Аз заминхои хонадони Аббосиён низ ба давлат андоз намедоданд.

Ахволи кишоварзон вазнин буд. Шахсоне, ки андоз мегирифтанд, худсарона онро аз будаш бештар меситониданд. Хосилро аз будаш беш хисоб намуда, микдори андозро зиёд

129

менамуданд. То омадан ва хисоб кардани андозгирон хосилро аз замин ё дарахт гирифтан намегузоштанд. Кор ба чое мерасид, ки х,осили киштахо дар замин талаф меёфт ва кишоварзон мачбур мешуданд, ки барои ба даст овардани ичозати чамъоварии хосил ба андозгирон пора диханд.

Ходисахои пешакй харидани хосили киштзорону богот вучуд дошт. Дар шахрхо хунармандони озод, ки ба як иттиходия дохил буданд, аз мехнати гуломон истифода мебурданд ва гуломон мебоист харруза ба сохибони худ 1 дирхам аз махсули корашон медоданд. Гуломон дар корхои хона низ васеъ истифода мегардиданд. Корхои хонаро гуломону канизон ичро мекарданд. Истифодаи мехнати гуломон, баъди истилои арабхо, равнак гирифт.

САВОЛХО:1. Аббосиёнро кй ба сари хилофат овард?2. Онхо ба шуришгароне, ки хилофатро гирифта дода буданд,

чй сабукихо доданд?3. Аббосиён чаро Абумуслимро куштанд?4. Иштибохи Абумуслим аз чй иборат буд?5. Шумо кадом намудхои заминдориро медонед?6. Иктоъдорй чй гуна заминдорй буд?7. Истифодаи мехнати гуломро чй гуна мефахмед?

Боби VII_ТОЧИКЗАМИНИ ШАРКИ ДАР ЗАМОНИ

ИСТИЛОИ ТУРКУ АРАБ

§ 34. ИСТИЛОИ ТОЧИКЗАМИНИ ШАРКЙ АЗ ЧОНИБИ ТУРКОН

Дар асри VI дар Олтой иттиходи бузурги кабилахои турк ва туркзабонон ба вучуд меояд ва ин кабилахо дар як муддати кутох ба гарб ва чануб пахн мешаванд. Гурухи ба гарб рафта то ба сохилхои дарёи Охшиён ва Кимерия мерасад ва халкхои аврупоисимо, аз чумла, ориёнажодони сармат ва аланро ба итоат оварда, бо онхо омезиш ёфта, кдёфаи мугули аслии худро аз даст медиханд. Лекин туркон забони худро нигох медоранд ва онро ба дигарон кабул мекунонанд. Гурухе, ки ба Осиёи Марказй хучум оварда буд, сакоихои худуди Туронро (Казокистон, Киргизистон ва Кашгару Хутан) мегиранд ва бо турхои ориёй омезиш меёбанд ва киёфаи худро низ тагйир медиханд ва дар ин чо низ забони туркй чорй мешавад.130

Мо аз таърихи синфи 5-ум медонем, ки аввалин кабилахои турки ба заминхои Олтой ва Болооби руди Енисей омада, бо турхои сайнии авестой омезиш ёфтанд ва номи турро бо шакли турк кабул карданд ва турхо, дар навбати худ, забони туркиро пазируфтанд ва аз ин пас хамчун турк амал карданд. Азбаски туркхо, гайр аз ном, бисёр урфу одати турхо, аз чумла бузургдошти оташ, асп, шер, гург ва ривоятхои аз авлоди Афросиёб буданро кабул карданд, хангоми забти вилоятхои сакоинишини Осиёи Марказй мукобилияти сахте надиданд, зеро онхо хамчун авлодони Афросиёб амал мекарданд.

Сакоихо дар вакти истилои туркхо аз шохигарихои хурд иборат буданд ва пароканда мезистанд ва ба мукобили кувваи бузурги туркхо истодагарй карда наметавонистанд. Масалан, яке аз кайхои турк соли 555 дарёи Fap6, яъне Хоразмро мегирад, Мухон Истам ном дошт. Мухон-Мугон исми сакоихои тур аст ва Истам низ аз истодани точикй гирифта шудааст, яъне туркхои ба Осиёи Марказй дар ибтидо омада бештар тур буданд. Онхо вакте ки атрофи дарёи Хоразмро гирифтанд, дар ин чо сакоихои зироаткору чорводор мезистанд, ки дорой даххо деху шахр буданд ва дар таърих бо номи кангюихо маълуманд. Аз таърихи синфи 5 медонем, ки дар кадим давлати бузурги турхо ташкил ёфта буд. Аммо ба мурури замон турхо бумй шуда, дар байнашон парокандагй ба вучуд меояд ва хангоми истилои туркхо кайхои алохида иктидори мукобилият ба лашкари бисёрхазораи туркхоро надоштанд.

Аммо дар Точикзамин-Эронзамини Шаркй туркхо хокимияти худро танхо дар Хутан ташкил карданд ва марказй он шахри Кашгар (Кошгар) шуд. Аз ин пеш хамаи нохияхо зери дасти Х,айтолиён карор доштанд ва солхои 494-496 ду бор дар Шимолии Хумй ва Кучон ба туркон шикает доданд. Дар он вактхо туркхо бо номи кабилахои Жуван-жуван амал мекарданд. Дар хучуми солхои 60-уми асри VI кувваи бузурги туркхо иштирок дошт. Давлати Хайтолиён дар чангхои зидди Сосониён суст гардид. Сосониён бо туркхо иттифок баста, мехостанд Хайтолиёнро аз байн баранд ва на танхо аз андози вазнини онхо халоей ёбанд, балки мулкхои Тахористон ва хатто бахши сохили роста Омуро ба даст оварданд. Подшохи Сосониён - Хусрави Анушервон бо хокони турк дар бораи амалиёти якчоя ба мукобили Хайтолиён шартнома мебандад ва хатто духтари худро ба хокон медихад. Шохи хайтолй - Еотифар ба гирдоварии лашкар мепардозад. Фирдавсй, дар ин бора мегуяд:

Зи Балху зи Шукнону Омую Зам,Силону сипах; хост ганцу дирам.Зи Хатлону аз Тирмизу Висагирд,Зи уар су сипах, андар овард гирд.

131

Марказй давлати Хайтолиён - Кундуз буд. Аввалин чанг бо туркон дар Пайканди Бухоро огоз ёфт. Гумон меравад, ки бахше аз лашкари Хайтолиён бо Сосониён мечангид:

Бухоро пур аз гурзу купол буд,Ки лашкаргауи шо.^и Хайтол буд.

Бишуд Ротифар бо сипоте чу ку%,Зи Хайтол гирд оваридй гуруу;.Ба цанг андар омад зи %ар су сипох;,Зи тангй бибастанд бар бод рох,.

( Фирдавсй )Мувофики гуфтаи Табарй, духтари шохи Эрон ба никохи

хокон - Санчибу даромад ва яке аз шартномахои хешовандй аз байн бурдани давлати Хдйтолиён ба хисоб мерафт.

Бинобар ин, Хдйтолиён дар ин чанг танхо монданд, хатто сугдиён ба онхо ёрй надоданд. Куввахои якчояи муттахиддин бар Хайтолиён голиб омаданд. Зохиран, Ротифар аз кувваи якчояи душманон тарсида, ба суи кухистони Сугд, Насаф ва Нахшаб акиб менишинад ва чанг дар соли 565 дар ин нохияхо сурат мегирад. Ротифар дар ин чанг халок мегардад ва бокимондаи Хайтолиён шохи Чагониён - Вагонишро сарвари худ эълон мекунанд, ки у худро тобеи Хусрави Анушервон мехисобид. Марзи Сосониён ва Хоконият руди Ому таъйин мегардад. Сугдихо дар ин чанг худро бетараф хнсобида, расман ба итоати туркон даромаданд, лекин амалан мустакил буданд. Хайтолиён Хутан, Хафтруд, Чоч ва Сугдро аз даст дода бошанд хам, аммо Чагониён, Рашт, Воштгирд, Хуталон, Бадахшон ва Бомиёнро то Кобулу Хинд дар даст нигох доштанд.

Дар охирхои асри VI ва аввалхои асри VII дар байни худи туркон муборизаи дохилй шуруъ мешавад, аммо точикон барои аз дасти туркон озод намудани мамлакати худ кушише накарданд. Соли 581 шохи Хайтолиён ба мукобили туркон ба чанг бархост, аммо аз рафти он огохие нест. Хамин кадараш маълум аст, ки туркон шохигарии дар Чагониён, Хатлон ва Толикон бударо бархам дода, ба чои он чабгу ташкил медиханд.

Туркхо Сугду Тахористонро аз худ хисобида, ба Поре лашкар мекашанд, аммо аз чониби Бахроми Чубина шикает мехуранд. Аз сабаби нооромихои дарбори Сосониён, Бахроми Чубина аз таъкиб ва тамоман рондани туркон аз худуди Точикзамин-Эронзамини Шаркй даст мекашад. Туркхо дар аввали асри VII барои дар Вароруд мустахкам намудани мавкеи худ тасмим мегиранд. Онхо солхои 605- 606 баъди забти вилояти Чоч шохи онро кушта, ба чояш Доле Фучжи ном шахсро мегузоранд. Туркхо бо Сугд чанг карда наметавонанд, зеро дар ин вакт иттиходи сугдиён вучуд дошт, ки хеле пурзур шуда буд

132

ва барои онро нигох, доштан хокони турк - Дотоу (576-603) духтари худро ба ихшиди Самарканд ба занй медихад.

Хокон - Тун Шеху (618-630) мекушад то дар Сугд намояндаи худро барои гирифтани андоз нишонад, аммо ин кор ба у даст намедихад. Тун Шеху дар Кундуз (марказй Хайтолиён) писари худ - Дудошадро чабгу таъйин мекунад, ки то омадани арабхо хукумат меронад. Дар Сугд баъди вафоти Тун Шеху сугдхо намояндаи хоконро аз кишвар ронданд. Хамаи вилоятхои Сугд ба итоати хонадони ихшид гузаштанд. Соли 657 Хоконии гарбй ба кисмхо чудо мешавад ва хатари забти вилоятхои Вароруд аз байн меравад.

Вакте хоконии турк ташкил ёфт, забону хати сугдй забону хати расмии давлати онхо эълон шуда, то тартиб шудани хати рунй (асри VIII) давом кард. Хати рунй дар асоси хати сугдй аз чониби сугдхо тартиб дода шуда буд. Ин ходиса барои он рух медихад, ки дар заминхои забтнамудаи туркхо дар Осиёи Марказй ахолии асосй аз точикони сугдзабон (сакоихо) иборат буд. Хамин тавр, дар арафаи истилои араб заминхои Турон, ки ба он гирду атрофи дарёи Хоразм, заминхои имрузаи Кдзокистон, Киргизистон ва Кашгару Хутан ворид буданд, дар дасти туркон монданд.

САВОЛ^О:1. Хучуми туркхо ба Осиёи Марказй кай огоз ёфт?

2. Туркхо аз кадом кабоил иборат буданд?3. Байни турку тур чй муносибате хает?4. Чаро туркхо забони сугдиро забони давлатии худ эълон

карданд?5. Алифбои туркхо чй ном дошт ва дар асоси кадом алифбо

тартиб ёфта буд?

§ 35. ТОЧИКЗАМИН-ЭРОНЗАМИНИ ШАРКИ ДАР АРАФАИ ИСТИЛОИ АРАБ.

ХОРАЗМ ДАР АРАФАИ ИСТИЛО

Ривояти таърихй дар бораи шохони Хоразм. Хоразм яке аз вилоятхои кадимтарини мамлакати мо буд ва номи он дар бахшхои кадимтарини Авесто ба шакли хворамзй вомехурад, ки маънои замини офтобиро дорад. Дар арафаи истилои араб дар ин чо сулолаи шохони махаллй бо номи офригидхо сарварй мекарданд. Мувофики ривоятхо, шохони Хоразм аз авлоди Сиёвуш будаанд, аммо аз сабаби он ки арабхо хамаи сарчашмахои марбути шохони ин диёрро сузонидаанд, мо имруз дар бораи ин сарзамини ориёнишин маълумоти ночиз дорем.

133

Дар ин боб олими машхури точик - Абурайхон Берунй, ки фарзанди Хоразм аст, менависад, ки 980 сол пеш аз зух,ури Искандар Сиёвуш писари Кайковус ба ин чо омад ва ба давлатдории Хоразмиён асос гузошт. Ин анъана давом кард то замони подшохии Офриг, ки аз нажоди Кайхусрав буд. Мардум Офригро мегуфтанд, ки ба Хоразм некй намеорад, чй тавре ки Яздигурд ба Поре некй карда натавонист. Баъди Офриг писари у подшох шуд ва дар соли 615 искандарй биное сохт дар пушти каерхои шохони Хоразм бо номи Фир.

Ин диж дар канори шахр буд ва аз хишту гил сохта шуда, се девори химоявй дар гирдогирди он сохта буданд ва бурчхо, тиркашхо ва дарвозахо устувор карда, деворхо хар яке аз дигаре баландтар буданд. Каерхои Фир аз масофаи 10 мил (20 км) намоён мешуд. Дар замони истилои араб ин каср обод буд, аммо баъд Чайхун мачрои худро дигар карда, онро фуру мебарад.

Хангоме ки пайгамбари ислом зухур кард, дар Хоразм Арсомсух-писари Бузгор писари Хомкарй, писари Сиёвуши Сихр писари Азвочвор писари Аскачмуг писари Сакхасак писари Багра писари Офриг подшох буд.

Вакте ки хоразмиён бори дуюм аз ислом руй гардонданд, Кутайба ибни Муслим ба онхо чазохои сахттаринро раво дид ва Аскачмуги Аскачворро шох таъйин кард ва хар касеро, ки хати хоразмй медонист, аз дами шамшер гузаронид. Ва онон, ки аз ахбору иттилоот миёни худ тадрис мекарданд, эшонро низ ба дастаи пешин мулхак сохт. Бад - ин сабаб таърихи Хоразм тавре пушида монд, ки пас аз ислом донистани он гайриимкон гашт. Аз ин чост, ки ковишхои бостоншиносй ягона сарчашмаи омузиши таърихи кадими Хоразм мебошанд. Омузиши ёдгорихои ибтидои аерхои миёна танхо дар нохияхои Бургуткалъа тадкик шудаанд. Дар ин чо як шахрчаи иборат аз диж ва шахристон ва садхо кушкдехахо вучуд доранд, ки дар ду тарафи канал чой гирифтаанд. Бештари кушкхо аз ду кабат иборатанд. Дар кабати якум хонахои равокбандй, гунбазй ва дар кабати дуюм утокхои истикоматй, толор ва гайра чой гирифтаанд. Кушкхо девори химоявй ва тирандозй доранд.

Мувофики навиштаи Мукаддасй, танхо дар атрофи шахри Маздакан 12 хазор кушк чой доштаанд. Хоразм аз шахр ва рустохо иборат буд ва дорой фарханги баланди тичоратй, кулолгарй, заргарй, хайкалтарошй ва рассомй буд. Ахолии шахру дехахои асосии Хоразм ба кишоварзй ва тичорату хунармандй машгул буданд.

Забои ва русумхо. Забони точикони хоразмй яке аз лахчахои забони ориёихои шаркиро ташкил менамуд ва алифбои худро дошт. Забони хоразмиён ба забони сугдиён хеле

134

наздик буд. Аз гуфтахои Абурайхон Берунй бармеояд, ки идхои хоразмиён ва умуман ойини онхо бо сугдиён як будааст.

Масалан, дар яке аз шахрхои карнхои V-VIII м. Хоразм, ки харобаи он имруз дар байни мардум бо номи Токкалъа машхур мебошад, хафриёт гузаронида шудааст. Хонахо, дару девор, асбобхои рузгор ва гайра ба чизхои точикони Сугд монанданд.

Масалан, ковишхо дар кабристони шахри Токкалъа чизхои наве доданд, ки барои омухтани русуми гуронидани точикони хоразмии пеш аз исломй ахамияти бузург доранд. Дар девори устухондонхо маросими мотам, гиря кардан, сару руйхоро харошидан, муйхоро кандан, мушт ба сару сина задан, зорй кардан ва гайра акс шудаанд. Дар маросими сугворй занхо ва мардхо дар либосхои мотам мебошанд, яъне пеш сугдиён ва хоразмиён либоси мотам доштанд, ки онро дар рузхои сугворй мепушиданд. Мо аз сарчашмахо медонем, ки либоси мотамро аз матои сиёх ва кабуд медухтанд ва онро танхо дар рузхои сугворй мепушиданд. Либоси занхо аз матои сиёх ва сафед духта шудааст. Мурда дар тобут хобидааст ва хешовандонаш дар гирди он рост ва нишаста нола мекунанд.

Дар баъзе устухондонхо расми дари бихишт кашида шудааст. Навигарии дигаре, ки аз маводи гуристони Токкалъа ба даст омад, ин маълум шудани номи аслии устухондонхост. Чй тавре ки маълум аст, дар илм онхо бо номи устудон (сутудон) маъруфанд. Аз кабатхои ин ёдгорй маълум гардид, ки онхо танбар ном доштанд. Вожаи танбар ба забонхои хоразмй, сугдй ва точикии кунунй як маъно дорад: сандуке, ки дар он танро мегузоранд. Боз маълум шуд, биное, ки дар он танбархоро мегузоштанд, фарвартик ном доштааст. Дар танбархо навиштаанд, ки ин танбар ва фарвартик аз фалон оила аст. Фарвартик чои мукаддас хисоб меёфт ва хама вакт дар рузи Фарвардин дар ин чо маросими ёдбуд баргузор мекарданд. Маросими ёдбуди арвох (фарухархо) дар рузхои аввали Навруз баргузор мегашт.

Faflp аз ин, хоразмиён танбархоро ба шакли хайкал месохтанд, яъне дар танбархо киёфаи одамони мурда ифода меёфтанд. (Расми 47).

Савдо. Пеш аз истилои араб Хоразм яке аз вилоятхои мутараккии Вароруд буд, каналхои бисёр дошт ва заминхо хама обёрй мешуданд ва аз онхо хосили хуб гирифта мешуд. Замини Хоразм дар ду тарафи руди Ому чой дошт. Хар оила хавлй бо хонаи дукабата ва дар гирду атрофи он заминхои кишт ва токзору богот дошт. Ба воситаи каналхо ба тамоми шахрхои мамлакат киштихо харакат мекарданд. Хоразмиён аз тичорат даромади калон ба даст меоварданд. Хоразмиёнро дар тамоми шахрхои Вароруд дидан мумкин буд. Онхо бо кулоххои нугтезу

135

Расми 47. Танбархо:1-4 - симон мурдагон, ки дар танбархо акс шудаанд; 5 - танбаре, ки кушки хоразмиёнро ифода мекунад.

136

молхои баландсифати худ дар байни савдогарони дигар нохияхо бартарй доштанд. Онхо дар бозорхо мохии шуру хушк, муина, намак, бозхои шикорй ва гуломони саклобй (славянй) мефурухтанд.

Дар асри VII ба санъати тасвирии Сугд сабки чинй, яъне кашидани одамон бо чехраи чиниён ва мугулнажодон рох меёбад. Аммо дар Хоразм то истилои араб одамонро аврупоисурат мекашиданд.

Хоразм дар муомилот танга - сиккахои тилло ва мисии худро дошт. Дар як руйи тангахо расми шохон бо точи акси фаргин (боша) ва номи шох, дар руйи дигар нишони дудмони онхо сабт мешуд. Расмхои шохон ришдор ва бериш тасвир ёфтаанд. Азбаски бисёр номхои шохони Хоразм дар руйхати Берунй мавчуданд, номи онхо бехато хонда мешавад. Дар замони истилои араб дар ин чо забони нави точикй-форсй пахн мешавад ва то асрхои X-XIV дар ин чо сулолахои махаллии хоразмшохиён хукм меронданд.

САВОЛХО:1.Хоразмиён ба кадом нажод нисбат доранд?2. Дину ойини хоразмиён чй гуна буд?3. Марказй подшохнишини Хоразм чй ном дорад?4. Сиёвуш ба шохони кадими Хоразм чй муносибат дорад?

§ 36. ТАХОРИСТОН ДАР АРАФАИ XV ЧУ МИ АРАБРО

Ахбори умумй. Номи Тахористон дар замони Кушониёни Бузург чои номи Бохтарро мегирад. Ин ном дар сарчашмахои чиной соли 383 чун Тухоло ёд шудааст, яъне мардуме, ки дар асри II п.м. омада, давлати Юнони Бохтарро аз байн бурданд ва худро тахорй номиданд. Забоншиносон маънои «тахор»-ро сарсафед маънидод кардаанд, яъне тахорхо пусти сафед ва муйи тиллоранг доштанд.

Худуди Тахористон нисбат ба Бохтар камтар буд. Дар арафаи истилои араб дар ин нохия зиёда аз 35 шохигарии алохида вучуд дошт. Дар ин бора сайёхи чинй - Хаютаснак (Союансиан) (солхои 629-630), ки ба Осиёи Марказй омада, бисёр нохияхои Точикзаминро дидааст, маълумот медихад. Вай менависад, ки мардуми он чо бо Хайтолиён омезиш ёфтаанд. Тахористон метавонад 100 хазор сарбози чангиро ба мукобили душман фиристад. Пахнояш аз дарозияш се бор зиёд аст. Иклимаш серрутубат буда, либоси мардум аз пахта ва пашм аст.

137

Алифбои онхо аз 25 харф иборат буда, шумораи китобхои онхо аз сугдиён бештар аст. Дар муомилот сиккахои тилло ва нукраро истифода мебаранд.

Масохати пойтахти Тахористон аз Тирмиз ду баробар бузург аст. Вай дар бораи шохигарихои Ч,агониён, Тирмиз, Ку бодйен, Вахш, Хуталон маълумот медихад. Шохи Бомиён аз точикони хайтолй будааст. Шугнон мамлакати сард аст, либоси мардуми он аз пуст ва пашм мебошад. Мардуми он гандум, чав, лубиё мекоранд. Забони онхо аз забони дигар мардуми Тахористон фарк мекунад. Дар Хатлон аспони бодпо тарбия меёбанд ва хеле машхуранд, дар ин чо кухи бузурги намак мавчуд аст. Хамаи вилоятхои Тахористон мустакил буда, ба хукумати марказй, ки дар дасти туркхо аст, итоат намекунанд.

Кишоварзй. Хамаи вилоятхои Тахористон аз чониби бостоншиносон гад кик нашудаанд, аммо он чй тадкик шудааст, гувохй медихад, ки хамаи нохияхо ру ба бехбудй нихода буданд. Масалан, дар водии Вахш, Кубодиён, Шиман, Чагониён даххо каналхои бузург амал менамуданд ва мардум аз замин хосили хуби пахта, гандум, чав, лубиё, мош, заъфарон, арзан; аз мевачот - ангур, себ, зардолу, шафтолу, чормагз, олу; аз полезй - харбуза, тарбуз, каду ва гайра ба даст меоварданд. Дар хамон вакт гусфанди зоти Вахш бо дунбаи бузургаш хеле машхур буд. Имруз ин гусфанд бо номи хисорй машхур аст. Шутурони дукухонаи бохтарй ва аспони хатлонй (хатлй) машхури чахон гашта буданд. Сарчашмахо аз подаву галлаю рамахои говону гусфандон ва аспони бисёр хабар медиханд, яъне дар ин сарзамин чорводорй ва кишоварзй хеле равнак ёфта буд.

Хунармандй ва тичорат. Дар Тахористон лаъл, лочвард, тилло ва нукраю мис истехсол мекарданд ва аз онхо асбобхои ороишй, хайкалхои худоён, фариштагон ва бузургони давлату динро месохтанд. Аз расмхои деворй ба хубй маълум аст, ки лашкариён аз чавшан, тоскулох, найза, сипар ва гайрахо таъмин будаанд. Зирехи балхй, ки дар Балх тайёр карда мешуд, хеле машхур буд. Расмхои девории харобаи ёдгории Балаликтеппа нишон медиханд, ки намудхои гуногуни кадах, чомхои тилло, нукра бо санъати баланди хунармандй сохта шудаанд. Дар ин давра кулолгарй, шишагарй, охангарй ва гайра равнак доштааст.

Яке аз сохахои хунармандии тараккикарда бофандагй ба хисоб мерафт. Дар Тахористон пахта мекоштанд, матоъхои пахтагини гулдор бофта, аз он чо чома, курта ва гайра медухтанд, ки хеле шухрат доштанд. Аз расмхои девори ёдгорихои Ачинатеппа, Дилварзинтеппа, Балаликтеппа ва гайра маълум аст, ки занону мардони тоники тахористонй либосхои рангоранг мепушиданд, ки аз шохй ва пахта духта шудаанд. Баъзе либосхои одамони давлатманд аз парча ва зарбофт духта шудаанд.

138

Тичорат дар хаёти точикони тахористонй мавкеи калон дошт. Х,ар шахр дорой бозорхои калону хурд буд, ки аз он чо мардумон чизхои лозимаи худро мехариданд. Савдогарони тахористониро дар бозорхои чахонй - Чин, Хиндустон ва вилоятхои дохилй дидан мумкин буд. Дар бисёр шахрхо, тангахои сугдии мисй ёфт шуданд, ки аз доду гирифти сугдиён бо тахористониён далолат мекунанд.

Меъморй. Дар Тахористони аерхои V-VIII микдори дехахо ва шахрхо хеле афзуда буд. Шахрхои марказй ба монанди Балх, Бомиён, Кундуз масохати садхо гектар заминро дар бар мегирифтанд. Масолехи бинокорй дар тамоми шахру дехот аз хишти хоми чоркунчаи дарозруя (50/25/12 см) ва похеа иборат буд. Ба лой кохи сафеди майдаро хамрох менамуданд. Дар кухистон дар сохтмонхо санг ва лой истифода мешуд. Хдмаи шахрхо дар атрофи худ девори химоятй бо бурчхо ва тиркашхо доштанд. Деворхо то 16 м баландй ва дар поён то 14-15 м пахно дошта, аз чониби сарбозон шабу руз мухофизат карда мешуданд. Хамаи мардум аз дарвозахо медаромаданду мебаромаданд. Шаб дарвозахоро мебастанд ва хеч касро даромадану баромадан намемонданд. Бо омадани туркон ба Точикзамин ва дар марзхои шаркй ва шимолй чойгир шудани онхо хавфи шабохунзанихо афзуд. Бинобар ин, хамаи деха ва шахрхо омилхои худмухофизат доштанд.

Шахрхо аз руйи накша сохта шуда, аз каерхои бохашамати ду- секабатаи шохону шахрвандони бой, бозорхо, маъбадхо, бинохои маъмурй ва истикоматй иборат буданд ва ба махаллахо таксим мешуданд. Кдсрхо, маъбадхо, бинохои маъмурй дар асоси нащпаи меъморон сохта мешуданд. Техникаи сохтмонй ва меъморй хеле равнак дошт. Пушиши бинохо гунбазй, харпушт ва хамвор буд. Дар сохтмон чуб, тахта ва хиштхои пухтаро низ истифода мебурданд.

Санъати тасвирй. Расмхои девори каерхои дехконй чагонй дар ёдгории Балаликтеппа, маъбади буддоии Ачинатеппа, Кофарнихонкалъа, Тирмиз ва гайра нишон медиханд, ки Тахористон сабки санъати тасвирии худро дошт, ки аз Сугду Хоразм фарк мекард. Дар ин чо хамаи одамони дар раемхо тасвиршуда аврупоисурат мебошанд, яъне симои мугулй ё чинй надоранд. Дар яке аз деворхои каерхои Балаликтеппа расми маросими тантанавие акс ёфтааст, ки дар он занону мардони чуфт-чуфт акс ёфтаанд. (Расми 44).

Онхо болои гилемча нишаста, дар бар либосхои киматбахо, дар дастхо даспона, дар гушхо гушвор ва гарданбандхои тиллоии бо сангхои киматбахо ороёфта доранд. Зану мард чорзону нишаста, дар дастхо кадахи пур аз май дошта, бо якдигар сухбат оростаанд. Маросим дар вакти гармо баргузор шудааст, зеро дар пушти сари хар чуфт як хизматгор бо бодбезани бузург ба

139

сохибони худ хизмат мерасонад. Расми хизматгорон нисбат ба сохибони худ ду маротиба хурд кашида шудааст. Пеш хамин хел коида буд, ки расми хар касро мувофики мартаба ва вазифааш дар чомеа ва давлат мекашиданд.

Масалан, расми шох аз хама бузург, вазир хурдтар, касоне, ки аз вазир вазифаи хурдтар доштанд, боз майдатар кашида шудаанд. Расмхои ин давра нишон медиханд, ки русуми махсуси дар маъракахо нишастан, яъне тарики махсуси либос пушидан, нишастан, ran задан, салом додан, хурок хурдан, кадах гирифтан, нушидан ва гайра бояд риоя мешуд. Санъати рассомй ва хайкалсозй хеле равнак гирифт. Мактабхои рассомй, хайкалсозй амал менамуданд, ки дар онхо кудакон таълим мегирифтанд. (Расмхои 48, 49).

§ 37. КОБУЛ ДАР ЗАМОНИ ИСТИЛОИ АРАБ

Вазъияти сиёсй. Дар бисёр вилоятхои Х,индукух, аз чумла Кобул, то истилои арабхо ва хатто баъдан дар замони

Тохириён, Саффориён ва Сомониён шохони махаллй дар сари тахти ачдодии худ карор доштанд. Алптегин соли 963 бо кобулшох Чипол чангида, уро сарнагун мекунад, яъне то хамин давра кобулшохон истиклолияти худро нигох медоштанд.

Кобулшохон дар таърих бо лакабхои гуногун маълуманд. Онхо насаби худро аз Кушоншохон ва Хдйтолиён донистаанд. Азбаски нохияхои он тарафи Х,индукух ба водии Синд наздиканд, робитахои маданй ва таъсири тамадцуни Х^нд дар ин чо ба хубй хис мешавад. Ин низ хатто дар номхои кобулшохон Канакшох, Лактурмоншох, Кунучшох ва гайра ба назар мерасад.

Аз хамин лихоз, баъзе олимон онхоро аз барахманхо, баъзе будцоияпараст гуфтаанд, зеро таъсири динхои будцой, барахманй дар дарбори кобулшохон зиёд буд. Кобулшохон дар гузашта вилоятхои Еазна, Кашмир, Кандахор ва гайраро тобеи худ карданд ва давлаташон яке аз давлатхои пурзур ба хисоб мерафт.

Мувофики ривоятхои таърихй, дудмони кобулшохон дар Кашмир садсолахо хукм рондаанд.

Таърихи хукмронии кобулшохони пеш аз ислом маълум нест. Абурайхони Берунй 60 номро аз силсилаи шохони Кобул меорад, ки аз таърихи дуру дарози онхо дар ин сарзамин гувохй медихад. Яке аз онхо Канакшох буд, ки сохиби Пишовур хисобида мешуд. Вай дар сиккахо савори асп ва гов буда, бо номи Сариванкадаива маъруф аст.

Охирин подшохи Кобул Лактурмон буд, ки ба мардум ситам кард ва ба ин сабаб кушта шуд.140

I»

, Д еворнм горахо а , » « Л » о и будаош А ,ш »™ .па.Расми 48 .1.Деворн 2 К̂офарнихоНтеппа. 141

•v£

Расми 49. Мучассамахои гилин аз дайри будцоии Ачинатеппа.

142

Вазири у аз барахманон - Калар сохдби тахту точ гардид ва баъди у писараш - Соманд ва аз он пас панч наели у пайихам дар сари тахт буданд ва охирини онхо - Таручинпол то соли 1035 милодй (то болоравии Газна) хукмронй кард.

Яке аз лакдбхои кобулшохон Худовияка (ба маънои Худованд - Худодаивака) хануз дар замони Кушониён маълум буд.

Дар баъзе сиккахо номи Саполапатидайва вомехурд, ки шакли кадими точикии он сапала - лашкар ва патй сарлашкар мебошад.

Хамин тарик, аз руйи сиккахо кобулшохон зиёд буданд, аммо то тадкикоти бостоншиносй дар ёдгорихои кадими ин диёр гузаронида нашавад, таърихи он норавшан хохад монд.

Сохти ичтимоии мамлакати кобулшохон бо сохти ичтимоии Тахористон ва Сугду Систон як хел буд. Замину дорой дар дасти дехконони бузург карор дошт. Онхо дар кушкхои бохамашат мезистанд. Ахолии асосиро кишоварзони озод ташкил мекарданд. Дар корхои хонагй ва хочагии мардуми давлатманд аз мехнати гулом истифода мебурданд.

Меъморй ва санъати тасвирй. Ёдгорихои ибтидои аерхои миёна дар вилояти Кобул кам омухта шудаанд. Яке аз ёдгорихои нисбатан дуруст омухташуда Тали Маранчон аст, ки ба аерхои V-VII нисбат дорад. Тали Маранчон маъбади Будцост, ки аз тахтасангхо бо санъати баланди меъморй бино ёфтааст. Дару девор, аркхо ва дигар омилхои меъморй дар сабки умумии хоси ин давра сохта шудаанд. Дар Тали Маранчон ва Бомиён даххо ва садхо хайкали хурду калони Буддо ва фариштагони ойини он ба даст омадаанд.

Дар Бомиён дар багали кух ду хайкали бузурги Буддо, ки яке 54 ва дигаре 35 м баландй доранд, тарошида шудаанд, ки дар дунё аз ин хайкалхо бузургтар хайкале нест, вале мутаасеифона, мохи майи соли 2001 ин ёдгорихои нотакрори ниёгонамонро толибони мутаассиб хароб карданд. Дар Бомиён дар кухе зиёда аз 2000 ток - хучра канда шудаанд ва дар хамаи онхо осори дини буддой ба назар мерасад. Мувофики гуфтаи зоирони чиной дар ин чо хайкали сангини хобидаи Буддо мавчуд буд, ки 300 м дарой дошт. Холо вай бокй намондааст. Хайкалхои Буддо хеле гуногун мебошанд. Хайкалтарошон уро аз тифлй то ба худованди абадй табдил ёфтанаш тасвир кардаанд.

Хайкалони вай хачман аз якчанд сантиметр то ба 54 м дарозй доранд. Таъсири дини буддой дар аерхои V-VII дар вилоятхои Кобул, Кандахор, Пактиё, Каписо ва гайра хеле зиёд буд. Дар ёдгории Ачинатеппа (Кургонтеппаи Точикистон), ки пеш дайри буддой будааст, хайкали аз гил сохтаи Буддой хобида пайдо шуд, ки 13 м дарозй дорад. Мувофики дини буддой, Буддо Худо набуд, вай дар натичаи тоату ибодат ба дарачаи

143

бемаргй расид ва агар хдр кас тоату ибодати Будцоро ба чо биёрад, вай метавонад ба дарачаи худовандй, бемаргй - Будцонирван расад.

Бостоншиносон дар яке аз ёдгорихои асрхои V-VI бо номи Дилбарзин дар ибодатгохи оташ хайкалу расмхои фариштагон ва дар девор расмхои одамони барои зиёрат омадаро кашф карданд. Зиёраткунандагон аз зану мардхо иборат буда, либосх,ои бохашамати рангин дар бар доранд. Х,ама дар по муза дошта, дар cap точ ниходаанд. Мардон дар миён ханчар ва дар гарданашон гарданбанди тилло овехтаанд.

Дар яке аз деворхои маъбад расми сари ду олиха бокй мондааст. Занхо хеле зебо буда, яке дар cap точи гавхарнишон ва дигаре тоскулохи киштимонанд дорад. Муйхои онхо сиёхи печон, гушворахояшон заррини бохашамати кафасй аст. Сару либос ва пойафзоли зиёраткунандахо ба деворнигорахои Тахористон ва Сугд монанд аст.

Дар зери расмхо навиштахое бо хату забони бохтарй вучуд доранд, ки то ба хол шарх наёфтаанд. Бешубха, навиштачоти мазкур дар бораи маросимхои дар раем тасвиршуда маълумот медиханд. Баъди шарху баёни онхо мазмун ва мундаричаи расмхо аник мешавад.

САВОЛ^О:1.Чаро кобулшохон унвонхон алокаманд бо ойннхон хнндй

доштанд?2. Таъсири дини буддой дар аввали асрхои миёна дар

вилоятхои Кобул ва Бомиён чй тавр буд?3.Тали Маранчон чй гуна ёдгорй аст?

§ 38-39. СУГД ДАР АРАФАИ ИСТИЛОИ АРАБ

Ахборн умумй. Сугд яке аз вилоятхои кадимтарини ориёнишин-точикнишин аст. Дар Авесто бо номи Гава Сугд зикр ёфтааст. Гуё худованд аввалин хайвон - Говмардро дар ин сарзамин офарида буд. Маънои калимаи сугд рушной аст. Худуди он дар кадим аз руда Ому ибтидо гирифта, дар шарк хамаи вилоятхои кишоварзии Фаргона ва Чочро дар бар мегирифт. Сайёхи чиной Хаютаснак, ки соли 629 ба Сугд омада буд, менависад, ки марзи шаркии он аз руда Чу ва гарбии он дарвозаи оханин - куххои Бойсун аст, яъне ба Сугд вилоятхои кунунии Чимкенту Чамбули Казокистон, Киргизистон, вилоятхои Тошканд, Фаргона, Наманган, Сирдарё, Самарканду Бухоро ва Кашкадарёи Узбекистон ва вилоятн Сугдй Точикистон ворид мешуданд. Хаютаснак Сугд гуфта,

144

мардуми сувдизабони иохиях,ои зикршударо дар назар дошт, чунки дар арафаи истилои араб Фаргона, Чоч, Истаравшан давлатхои алохида ва бахши калони худуди Кдргизистону Кдзокистон дар дасти хоконии турк буданд. Дар ин даврахо дар мафхуми Сугд Фаргона ва Истаравшан ворид буданд.

Хаютаснак менависад, ки Сугд мамлакати ободтарин, зеботарин, серахолитарин дар ин диёр мебошад. Мардумони он донишманд, босавод, пурхунар ва дар савдо мохиранд. Дар марказй он - Самарканд аз хар гушаву канори чахон моли фаровон меояд. Шохи Сугд лашкари пиёдаву савораи шучоъ дорад. Шох болои тахти заррин менишинад ва нохияхои атроф мутей уянд. Шох точи заррине бо хафт санги киматбахо дорад. Малика муйхои сарашро дар зери точи сараш чамъ намуда, бо шоли заррин мепушонад. Либоси мардуми Сугд аз матоъхои абрешим ва пахта духта мешавад.

Дар диж маъбади саравлоди шохони Сугд чой дорад ва харсола онро бо иштироки сарварони вилоятхо бо тантана тачлил мекунанд. Шохони Сугд баромадашонро аз шохони Кушон мегиранд ва зиёда аз 1000 сол аст, ки хукмронй мекунанд.

Дар охири асри VI туркон хостанд Сугдро тобеи худ созанд, аммо шохони махаллиро сарнагун карда натавонистанд ва баръакс, иттиходияи Сугд ба вучуд омад, ки ба он шохони рустои Панч, Буттамон (Болооби Зарафшон), Маймург, Иштихон, Бухоро ва Кешу Насаф дохил мешуданд.

Шохи Сугд унвони ихшид (сарбоз)-ро дошт, ки маънояш шохи шохон аст. Ихшиди Сугд сохиби Самарканд ба хисоб мерафт ва ба у ба тарики «ихшиди Сугд» ва «шохи Самарканд» мурочиат менамуданд.

Дар арафаи истилои араб ба иттиходи Сугд Бухоро итоат намекард. Дигар вилоятхо низ мухтор буданд ва чй тавре ки баъдтар мебинем, хар вилоят ва шахр бо арабхо танхо мечангид. Дар арафаи истилои араб Истаравшан давлати алохида ва марказаш шахри Бунчакат (чои хозираи Шахристон) карор дошт.

Фаргона тамоман давлати алохида ба хисоб мерафт ва марказаш шахри Ахсикат буд.

Кишоварзй. Тахдили сарчашмахои хаттй гувохй медихад, ки Сугд дар замони Хдйтолиён мустакил буда, хамчун давлати алохида равнак меёфт.

Тадкикоти бостоншиносй дар нохияхои Сугд, Фаргона, Истаравшану Чоч нишон доданд, ки дар асрхои V-V1H садхо канал, чуй ва корезхо амал мекарданд ва аз оби онхо барои кишт, богот ва алафзорхо истифода мебурданд. Дар ин давра гандум, чав, мош, бокдо, нахуд, мушунг, арзан, наск, шолй, пахта, пиёз, лаблабу, зардак, каду, харбуза, тарбуз, даххо намуди зардолу, тут, шафтолу, себ, чормагз, олу ва гайра мепарвариданд.

145

Кишоварзон аз 1 гектар замини обй то 60 сентенер галла меруёниданд, ки кисмеро барои озука ва тухмй мегузоштанд ва бокимондаро ба бозор мебароварданд. Мева чунон фаровон буд, ки онро ба хайвонот медоданд.

Яке аз сайёхони асри X дар бораи Сугд менависад, ки водии Сугд ба монанди як боги пайваста аст. Агар кас ба баландие баромада, ба он назар афканад, хама чо киштзор, 6 o f o t ва хурраму сарсабз менамояд. Танхо дар шахру дехот гунбазхои баъзе бинохо ба назар мерасад. Сугд бихишти олами ислом аст. Мева он кадар зиёд аст, ки мардум онро ба чорпоён медиханд, мардум хеле доранда мебошанд.

Хар деха мувофики замину об ва обу хавояш махсулоти кишоварзй меруёнд ва ба давлат гандум, чав, арзан, меваи хушк, ангур, май ва гайра андоз медод. Гандум, чав ва умуман галладонаро дар осиёбхо орд мекарданд. Дар байни хуччатхои сугдй дастхате дар бораи ба ичора додани осиёбхо накл мекунад.

Дар хуччат гуфта мешавад, ки «Ман - Мохнён, писари Дапатшир аз шох Деваштич се осиёби обиро ба ичора гирифтам ва хар сол ба у 460 кавча орд медихам». Як кавча баробари 8 кг аст, пас дар тули сол Мохиён ба Деваштич 3680 кг орд музди ичора медод. Дар хуччат омадааст, ки агар Мохиён шартномаро вайрон кунад ва хармоха музди ичораро надихад ё додан нахохад, бигзор, Деваштич ба шахсони мутасаддии коидаву конун фармон дихад ва ба зурй музд ситонанд. Дар назди конун Мохиён ва писарони вай чавобгаранд. Дар хуччат шохидон ва шахси хуччатро навишта имзо кардаанд.

Тамоми додугирифт, аз чумла - додани карз бо фоиз, бе фоиз, мухлати додани вай ва гайра дар асоси коидаву конунхо сурат мегирифтанд, яъне сохтори тартиб додани хуччатхои хукукй хеле тараккй ёфта буд.

Китоби юридикие буд бо номи Матикони хазор додситон, ки дар он шарту шароити карз додан, ичора гирифтани об, замин, гов, хар, олоти истехсолй, мардикорй, гарав гирифтан, худро ба ичора додан ва гайра сабт ёфтаанд ва дар асоси он дар идорахои давлатй бо иштироки шохидхои дутарафа ва мухру имзо хуччатхои лозима тартиб дода мешуданд.

Хунармандй. Тахкики ёфтаи бостоншиносон ва деворниго- рахои касрхо далели онанд, ки хунармандй хеле тараккй карда буд. (Расми 50).

Сугдиён фаъолтарин мардуми точик буданд ва онхо аз замонхои хеле кадим маъданхои кухсори Буттамонро истихроч карда, аз онхо мис, тилло, нукра, охан ва гайраро мегирифтанд. Бинобар ин, дар он 40 мисгарй, заргарй, охангарй хеле равнак ёфта буд. Бостоншиносон конхои истехсоли тилло, нукра, охан ва мисро дар кухистони Сугд, Фаргона, Истаравшан кашф карданд.146

Расми 50. Деворнигорахо аз касри шох,они Истравшан ш. Бунчакат.

Расми 51. Бокимондаи чавшан; асои рамзи се оташи мукаддас

Дар арафаи истилои араб сохтани чавшан, зирех, тоскулох, шамшер, тир, гурз ва гайра ривоч ёфта, ба касби асосй табдил меёбад. Чизхои сохтаи хунармандони сугдй дар бозори чахонй эътибору талаботи зиёд доштанд.

Масалан, дар шахри Марсамандаи Истаравшан олоти оханй, аз чумла шамшер, корд, дар Чоч камонхои чочй, дар Фаргона дегхои мией ва оханй тайёр карда, ба тамоми мамлакатхои Fap6y Шарк ба савдо мебароварданд. Чавшан ва зиреххои чангии сугдй то ба Чину Араб шухрат доштанд. Ч,авшану зирех бо фулузоти ранга зебу оро меёфтанд ва бо санъати баланди хунармандй сохта мешуданд. (Расми 51).

Х,ар як сохаи хунармандй ба бахшхо таксим мешуд, яъне дар сохтани ашёву асбоб таксимоти мехнат вучуд дошт. Масалан, барои он ки шамшерро созанд, яке онро ба шакли муайян медаровард, дигаре дар вай гул мезад, сеюмй тез мекард ва чахорумй даста месохту панчумй - гилоф. Корхонахои калони силохсозй амал мекарданд, ки дар онхо даххо одамон - мутахассисон машгул буданд. Ин одат дар хамаи сохахои 148

хунармандй - мисгарй, охангарй, заргарй, силохсозй, кулолгарй, бофандагй, чармгарй, кандакорй ва гайра амал мекард.

Савдои байналхалки. Сугдиёнро В. В. Бартолд финикиёни Шарк номидааст. Аз таърихи дунёи кадим медонем, ки финикихо аввалин савдогарони Бахри Миёназамин буданд. Онхо ихтироъкунандагони хисоб ва алифбои оромй ба хисоб мераванд. Сугдихо кашшофони Рохи тичоратии Абрешим буда, то Мугулистон, Шарки Дур ва хатто Япония рафтаанд. Онхо ба туркон хондан ва навиштанро омузониданд. Дар асоси алифбои сугдй барои туркон, мувофики хусусиятхои забони онхо, алифбо тартиб доданд.

Сугдихои савдогар забонхои туркй, чинй, хдндй ва гайраро хуб медонистанд ва аввалин тарчумонхои адабиёти буддой ба забони сугдй буданд.

Дар рохи тичоратй, аз Точикзамин ба Шарки Дур ва Чин даххо корвонсарой ва махаллахои точикони сугдизабонхо ба вучуд омада буданд. Онхо ба Чин дарахти зардолу, шафтолу ва ангурро бурда, ин мевахоро дар он чо пахн менамоянд. Зардолу ва шафтолухо бо номи «Шафтолухои тиллоии Самарканд» машхур мешаванд. Пахн кардани май дар Чин низ ба точикони Сугд тааллук дорад.

Дар асри V точикон баровардани шишахои рангаро дар Чин ба рох мемонанд. Навшодири кухистони Сугд ва заъфарони водии Хисор, аспони тозии Хатлону Фаргона ба тамоми Шарку Еарб бурда мешуданд. Сугдихо кирми пилла ва когазро аз Чин оварда, истехсоли онхоро дар Точикзамин пахн мекунанд ва ракиби асосии чиниён дар истехсоли матоъхои абрешимй, когаз ва фуруши онхо дар бозори чахонй мешаванд.

Х,амин тавр, сугдихо равнакдихандагони Рохи Абрешим буданд. Молхои тичоратй хеле зиёд ва рангоранг буданд; хайвонхои пурарзиш, газворхо, гулхо, асбобу анчоми зебу зинатй, хайкалхои тилло, нукра, мармар ва дигар сангхои киматбахо, атриёт ва гайраро мувофики талабот ба бозори чахонй мебурданд.

Савдо на танхо бо шарку гарбу чануб, балки бо шимол низ хеле густариш ёфт. Дар Кимерия (Крим) имруз хам шахри сугдиён бо номи Судак боки мондааст. Молхои шохии истехсоли Самарканду Бухоро, Истаравшану Фаргона дар Кафкоз ва хатто Аврупо (Белгия), Норвегия пайдо шудаанд.

Дар муомилоти байналхалки сиккахои тилло ва нукра мувофики вазн истифода мешуданд. Тангахои тиллоро динор ва нукраро дирхам мегуфтанд.

Дар дохили хар вилоят дар муомилот тангахои мисин ва байни вилоятхо дирхамро истифода мебурданд.

149

Намуди дарунии толори Панчакати кадим, баркарорнамудаи рассом Ю.П. Гремячинова.

Нархи маводи хурока чандон баланд набуд.Бинокорй, меъморй ва санъати тасвирй. Дар бобхои

гузашта мо дар бораи бинокорй ва меъморй ба тарзи хеле кутох накл карда будем. Масолехи бинокорй аз кадим похса ва хишти хом буд. Дар ибтидои асрхои миёна хиштхои калонро истифода карданд. Аксаран хонахои шахр дукабата буданд. Девори кабати якум, ки зиёда аз 1 м пахно дошт, аз похса ва кабати дуюм аз хишти хом сохта мешуд. Кабати сеюм аз хишту чуб каламкорй ё синчкорй мешуд.

Дар кухистон хонахо яккабата буда, сангро бештар кор мефармуданд, аммо хишт низ истифода мегардид. Пушиши хонахои кабати якум дар шахр харпуши (равоки) нимдоира буд.

Хонахои бо пушиши гунбазй, нимгунбазй низ зиёд буданд.Бештари бинохои бузург бо чуб пушонида мешуданд- Дари

даромад чубй буд. Дарвоза, дархои яктабака ва дутабакд маъмул буданд. Яке аз хусусиятхои меъмории аввали асрхои миёна, аз чумла Сугд, ин сохтмони кушкхо ва саройхои бузургу бохашамат мебошад. Масалан, кушки Бухорхудотхо дар Варахша яке аз бузурггарин ва бохашаматтарин бинохост. Вай даххо хонаи истикоматй ва толорхои пуршукух ва таххонахо дошт. (Расмхои 52-54).

Сохтмони касрхо ба тамоми коидахои меъморй аз тарафи мутахассисон сурат мегирифт. Масалан, Наршахй - муаррихи точик, дар бораи сохтмони касрхои подшохии Бухоро накл мекунад, ки бинои арки Бухороро Сиёвуш, писари Кайковус, бино кардааст. Вакте ки уро бо модархондаш тухмат мекунанд ва аз гулхан гузашта, бегунохияш собит мешавад, аз падар ранчида, ба Турон меояд ва Афросиёб уро навозиш мекунад ва духтари худ Фарангисро ба у медихад ва подшохиро низ ба у мебахшад. Аммо Сиёвуш пошохиро аз у кабул намекунад ва мегуяд, ки ба ман замине чудо кун ва ман худам барои худ хона месозам, то ки касе ба ман рашк набарад. Афросиёб розй мешавад ва Сиёвуш омада, дар чои арки Бухоро барои худ касре бино мекунад. Аммо бародари Афросиёб - Агарис ба вориси тахти Турон буданаш рашк мебарад ва Сиёвушро назди шох бад мекунад ва Афросиёб лашкаре ба мукобили Сиёвуш мефиристад. Онхо Сиёвуши бегунохро мекушанд ва дар дарвозаи Кохфурушон ё FypoH гур мекунанд.

Мардуми Бухоро дар бораи бегунох куштани шохи худ - Сиёвуш мусикй ва сурудхои мотамй доранд ва онхоро хар сол дар рузхои аввали Навруз дар сари кабри Сиёвуш ичро менамоянд. Хисори Сиёвуш солхои зиёд хароб буд то рузгори бухорхудот Бидун. У ин хисор обод кард ва вай вайрон мешуд. Баъди чандин бор вайрон шудан, бухорхудот олимону меъморонро даъват намуд ва онхо тархи аркро тартиб доданд,

151

Расми 52. Ёдгорихои маздаясноии Бухоро, ки холо дар миёни мардум бо номи Сеталок ва Кизилгир маъруфанд.

152

Расми 53. Кушки бухорхудотхо дар Варахша, асри VIII.

д. Ошанин I

д. Нав

д. Атторон

Расми 54. Нащии ш. Бухорои асри VIII.

153

ба монанди ситорахои хафтдодарон болои 7 сутуни сангин сохтанд ва дигар вайрон нашуд. (Расми 54).

САВОЛХО:1.Чаро Хаютаснак марзи шаркии Сугдро аз руди Чу донистааст?2. Дар арафаи истилои араб ба Сугд кадом вилоятхо дохил

мешуданд?3. Чаро В. В. Бартолд савдогарони сугдро финикиёни Шарк

меномад?

Боби VIIIХУЧУМХОИ ГОРАТГАРОНАИ АРАБХО БА

ТОЧИКЗАМИНИ ШАРКИДавраи якум

§ 40. ВАЗЪИ СИЁСИИ МИНТАКА ДАР АРАФАИ ХУЧУМ И АРАБХО

Аз каламрави Точикзамини Шаркй, ки ба вилояти Хуросони Эрон, Афгонистон, Осиёи Миёна, Кдзокистон ва Синсзяни Чин дохил мешуд, бахшхои Хуросон ва Марв то солхои 650-651 ба тасарруфи арабхо даромада буданд. Дар бахшхои дигари он даххо шохигарихои хурду калон вучуд доштанд ва бо якдигар мечангиданд.

Хамин тавр, дар вакти хучуми арабхо ягон давлати пуриктидор бо лашкари тавоно вучуд надошт, ки ба мукобили кушуни бузургу касбии арабхо истодагй карда тавонад.

Хучумхои горатгаронаи араб ба Бухоро ва Самарканд. Чунон ки гуфтем, арабхо бахши Точикзамин-Эронзамини Шаркй - вилоятхои Хуросон, Марв, Хдрот ва Систонро ки чузъи каламрави Сосониён буданд, солхои 650-651 забт карданд. Онхо махсусан Марвро ба кароргохи бузурги харбй табдил доданд. Ба ин чо аз Басра ва Куфа 50 хазор хонаводаи арабро кучонида оварданд ва минбаъд онхоро хамчун такягохи харбй ва химоявй барои забти Вароруд - Мовароуннахр истифода бурданд. Арабхо, баъди ишголи Марв, барои забти дигар вилоятхои точикнишин тайёрии чиддй медиданд, аммо шохони мо барои химояи ватани худ хеч тадбире намечустанд.

Соли 673 амири Хуросон Убайдуллох ибни Зиё бо лашкари 20 хазора ба Вароруд хучум овард ва Пайкандро ба мухосира гирифт. Маликаи Бухоро - Хутак турконро ба ёрй хонд. Мувофики ривояти Балозурй, хокон бо занаш - Кабатхотун ба Бухоро омад. Хучуми бонизому шадиди арабхо 154

туркхоро пароканда сохт ва кариб, ки хокон асир меафтод. Хокои аз хайма саросемавор бо занаш мегурезад ва Кабатхотун як кафшашро напушида меравад. Кафшаш бо чавохирот зинат дода шуда буд ва арабхо арзиши онро 200 хазор дирхам гуфтанд.

Арабхо аз маликаи Бухоро товони гарон гирифта, 2 хазор чавони чангиро асир гирифтанд. Хучуми навбатиро ба Бухоро амири нави Хуросон Сайид ибни Усмон соли 676 cap кард. Маликаи Бухоро ба у сулх ва 300 хазор дирхам пешниход намуд. Дар ин вакт лашкари шохи Сугд бо дастахои Кешу Насаф ва туркон омаданд ва малика бо онхо хамрох шуд. КУвваи точикон нисбат ба арабхо хеле зиёд буд, аммо байни сарварони точик ва туркон мунокиша бархост ва онхо бе чанг пароканда шуданд. Сайиди Усмон аз малика 300 хазор дирхамро гирифта, ба суи Самарканд равон шуд. Мувофики сулхи байни Сайид ва Хутак, дастаи Бухоро бояд дар хучуми Сайид ба Самарканд ширкат мекард. Сайиди Усмон ба мукобили сармаркандиён як мох чангид ва хар ду тараф талофоти зиёд доданд.

Дар ин чанг писари амаки Мухаммад - Кусам ибни Аббос кушта шуда, Сайид ибни Усмон ва сарлашкараш Мухаллаб ибни Абдусафр як чашми худро аз даст доданд. Сайид ибни Усмон дид, ки Самаркандро гирифта наметавонад, ба суи касрхои авлодии ихшидхо рафта, онро мухосира мекунад. Бояд гуфт, ки ин воситаро ба Сайид кадоме аз хоинони махаллй нишон додааст. Шохи Сугд аз оилаи худ ва дигар бузургони Сугд, ки он чо пинхон буданд, тарсида, шахрро ба арабхо таслим намуд. Сайид ибни Усмон 700 хазор дирхам товон ва 40 шохзодаро гаравгон гирифту рафт. У дар рох Тирмизро низ горат кард. Сайиди Усмон ваъда дод, ки баъди аз Ому гузаштан, дехконзодагонро озод мекунад, аммо у ваъдахилофй карда, онхоро ба Арабистон бурда, гуломи худ кард. Дехконзодагон аз ин тахкири Сайид ба газаб омада, уро мекушанд ва худро низ халок месозанд.

Мувофики накли муаррих Табарй, вакте ки амири Хуросон Сайиди Усмон дар Кеш буд, бародарзодаи шохи Хатлон ба наздаш меояд ва уро барои забти он даъват менамояд. Амир писари худ - Язид ибни Мухаллабро бо лашкаре мефиристад. Шохи Хатлон Шохбол аз ин вокеа огохй меёбад. Шабонгох бародарзодаи худро аз лангари арабхо медуздад ва ба Хатлон бурда мекушад. Модари мактул ба модари Шохбол мактуб навишта мегуяд: «Ту чй сон умед дорй, ки Шохбол пас аз куштани писари ман зинда мемонад. Охир ман хафт писари дигар дорам, ки онхо хуни бародари худро мегиранд. Ту танхо як писар дорй ва агар уро кушанд, ту танхо мемонй». Модари Шохбол дар чавоб навиштааст: «Шер як бача мезояду хук - бисёр».

155

Соли 680 Зиё ибни Салм амири Хуросон таъйин мегардад ва у ба хучуми навбатй ба Вароруд тайёрй мебинад. Дар хамин вакт шохони точик дар яке аз шахрхои сархадии Хоразм гирд омада, маслихат мекунанд, ки бо якдигар начанганд ва дар забткории арабхо иштирок наменамоянд.

Арабхо аз ин ходиса огох шуда, биноро ба ихота мегиранд ва аз шохон пули зиёди гаравгонй меситонанд. Шохон ба чои муттахид шудан ва ба мукобили арабхо муборизаи муташаккилона бурдан, танхо ба маслихат омаданд, ки хамрохи арабхо ба мукобили мардуми худ начанганд. Лекин чй тавре ки баъдтар мебинем, ин маслихат амалй нагардид ва бо дахолати арабхо дастахои Хоразм ва Бухоро дар фатхи вилоятхои Сугдй Самарканд ширкат карданд.

Салм, баъди пули гаравгонро ситондан, Хоразмро мачбур кард, ки баъди товони калон додан, бо у сулх бандад. Сипае у ба Самарканд омада, зимистон он чо мемонад ва занаш фарзанде мезояд, ки уро Сугдй ном менихад. Зани Салм зевархои зани ихшиди Сугдро ба амонат гирифта, бахше аз онхоро медуздад.

Салм хангоми икомат дар Сугд _ба Хучанд лашкар мекашад, вале ба шикает дучор меояд. У соли 681 ба Марв рафта, дехоти гирду атрофро горат мекунад.

САВОЛХО:1.Шохони Точикзамини Шаркй ба мукобили арабхо чй

тадбирхо чустанд?2.Чаро арабхо аввал ба Бухоро хучум оварданд?З.Ч,авонони гаравгонбурдаи арабхо чй кор карданд?4.Чаро шохони махаллй дар мубориза ба мукобили арабхо

муттахид нашуданд?

§ 41. ПАЙЩАМИИ ЗАБТКОРИХОИ АРАБХ,0 ДАР ВАРОРУД ВА МУБОРИЗАИ ТОЧИКОН БАРОИ

истиклолиятЗабткорихои аъроб дар Вароруд, баъди амири Хуросон

таъйин шудани Кутайба ибни Муслим дар соли 705, хусусияти мунтазамй мегиранд. То ин давра хучумхои арабхо хусусияти тохтутозии горатгарона доштанд.

Мухорибаи Пайканд ва Рометан. Табарй менависад, ки соли 705 Кутайба бо лашкари бисёр аз Ому мегузарад ва ба Пайканд хучум меоварад. Дар лашкари у дастахои Балхиён ва Чагониён низ ширкат доштанд. Пайканд дар он вактхо шахри ободу доро ба хисоб мерафт. Ахолии онро, асосан, точирон

156

ташкил медоданд ва шахр марказй тичоратии Вароруд ва Шарку Fap6 ба шумор мерафт. Атрофи шахр девори бузурги химоявй дошт. ки онро «Девори оханин» мегуфтанд. К|утайба шахрро дар мухосира гирифт. Бисёр мардони шахр дар сафари тичоратй буданд ва дар шахр, асосан, занон, кудакон ва пирон буданд. Ба ёрии пайкандиён лашкархои Бухорову Самарканд омаданд ва арабхоро мухосира намуднд. Ч,анги шадиде рух дод ва хавфи тамоман торумор шудани арабхо пеш омад. Дар давоми ду мох аз Кутай ба хабаре ба Хдччоч нарафт, аммо аз сабаби ихтилофхои байни сарлашкарони точик дастахои онхо аз майдони чанг берун рафтанд ва окибат шахрро ба ихтиёри арабхо гузоштанд. Шахр таслим шуд ва арабхо онро горат карданд. Кутайба як дастае он чо гузошта, худ ба суи Бухоро меравад. Баъди рафтани Кутайба шахриён шуриш бардошта, дастаи арабхоро мекушанд. Кутайба дубора шахрро мухосира намуд ва боз як мохи дароз бо манчаникхо деворро тирборон кард ва нихоят як бурчи он афтод ва 40 араб зери он монд. Арабхо бештари ахолии Пайкандро кушта, шахрро дубора горат карданд ва оташ заданд. Мегуянд, ки арабхо бо занон, кудакон ва пирон чангида буданд.

Табарй навиштааст, ки вакте арабхо вориди шахр шуданд, он кадар ганимат ба даст оварданд, ки ба хирочи мулки Хуросон баробар меомад. Танхо аз як савдогари кур панч хазор либосвор матои шохии зебо гирифтанд, ки хар либоси он хазор дирхам арзиш дошт. Дар миёни ганиматхо зарфхои тилло ва нукра хеле зиёд буданд. Аз маъбади шахр хайкали нукрагини бузургро гирифтанд, ки ду чашмаш аз гавхархое буд ба бузургии тухми кабутар. Кутайба гуфт, ки гавхаре ба ин бузургиро харгиз надидааст ва аз мубадон мепурсад, ки ин чавохирхоро шумо аз кучо овардаед? Онхо чавоб доданд, ки паррандае овард ва ба боми маъбад гузошт. Мо онхоро ба чашми худованд гузоштем. Маъбади горатшуда хонаи худоён ном дошт ва дар он хайкалу мучассамахои худованд, фариштагон ва бузургони ойини маздаясно гирд оварда шуда буданд.

Арабхо хазинаи аслихаи шахрро горат карданд, ки дар он тиру камон, чавшану кулоххуд, гурз, сипар ва ханчару шамшери зиёд вучуд дошт. Кутайба тамоми лашкари худро бо силохи бехтарин таъмин сохт.

Кутайба баъди Пайкандро хароб кардан, ба суи Бухоро лашкар мекашад. Дар Рометан уро куввахои якчояи Бухоро, Самарканд ва туркони ба ёрй омада пешвоз мегиранд. Ч,анги шадид ба амал омад. Лашкари точик арабхоро мухосира ва ду мох тирборон кард. Точикон метавонистанд лашкари Абдурахмон ибни Муслим Бохилиро тамоман нобуд созанд. Аммо аз сабаби бо як накшаи умумй амал накардан ва рохбари

157

ягона надоштан, арабхо рохе ёфта, аз мухосира баромаданд ва ба кувваи асосии Кутайба хамрох шуданд. К^утайба дид, ки бар точикони Сугд голиб омада наметавонад, худуди Бухороро тарк карда, ба Балх меравад. Хамин тавр, амалиёти Рометан нишон дод, ки агар точикони Вароруд якчоя амал кунанд, арабхоро шикает дода метавонанд ва бар онхо голиб меоянд.

Кутайба солхои 707-708 дубора ба Бухоро хучум карда, марказй он Нумичкатро гирифт ва дар Бухоро намозро чорй кард, ки онро ба забони дарй - точикй мехонданд, зеро мардум забони арабиро намедонистанд. Сурахои намозро ба точикй тарчума намуда, мардумро ба хондани онхо мачбур месохтанд.

Агарчи чангхои солхои 706-709 дар Сугд голибияти арабхоро муайян накарда буд, подшохи Сугд Тархун бо Кутайба сулх бает ва хукумати арабхоро ба расмият шинохт. Сугдиён аз ин амали подшохи худ норозигй баён карда, Тархунро ба зиндон партофтанд ва ба чои у FypaKpo ба тахт шинонданд.

Мухорибаи Самарканд. Тархунро барои муросокорй бо арабхо сарнагун карда, ба чои у FypaKpo шинондани сугдиён бахонае шуд барои забти Самарканд - марказй бузурги точикон. Кутайба гуё барои касоси Тархунро гирифтан омада буд, на барои забти Самарканд.

Пеш аз он ки Кутайба ба Самарканд лашкар кашад, ба Хоразм меравад, зеро дар он чо бародари Хоразмшох - Хурзод шуриши зиддидавлатй бардошт, ки мардуми зиёде ба у хамрох шуданд. Кутайба ба бахонаи ёрй ба Хоразм дар фуру нишондани шуриш кумак мекунад. Хоразмшох бо Кутайба сулх баста, худро тобеи арабхо мехисобад ва бо як дастаи бузург хамрохи онхо барои забти Самарканд меояд. Дар Бухоро дастаи бухорхудот ба лашкари Кутайба хамрох мешавад.

Х,амин тавр, Кутайба бо лашкари 20 хазора соли 712 ба суи Самарканд омада, шахрро дар мухосира мегирад. Аввал ба шахр дастаи бародари у Абдурахмон наздик шуда, дар атрофи девор манчаник гузошта, онро шабонаруз тирборон мекунад. Сугдиён шабонгох ба арабхо зарба мезаданд. Шахр муддати як мох дар мухосира карор дошт. Сарони он ба подшохони Чоч ва Фаргона пинхонй мактуб фиристода, ёрй мепурсанд, аммо туркхо нахостанд, ки ба ёрй биёянд.

Хамин тавр, мухофизати Самарканд танхо бар души худи шахриён афтода буд. Баъди як мохи мухофизат арабхо деворро шикаста, ба шахр медароянд ва хамаро аз дами тег мегузаронанд. Шох FypaK сулх талабид, аммо Кутайба шарт гузошт, ки мардум шахрро тарк намоянд. Самаркандиён хонаю дар ва молу холи худро гузошта, аз шахр берун рафтанд ва дар чангалхо мезистанд. Арабхо шахрро горат карданд ва дар он чой гирифтанд. Табарй - муаррихи точик менависад, ки158

Самарканд ба арабхо 2 миллион дирхам чарима ва 1000 марди солим, ки дар байни онхо маъюбе набуд, ба сифати гулом дод. Кутайба фармон баровард, ки хар тоники сугдие, ки бо худ силох мегирад, ба катл хохад расид.

Худи арабхо Кутайбаро дашном дода мегуфтанд, ки шахри маъруфи чахонро хароб кард. Баъдтар бо ичозати Кутайба мардум ба хонахои горатшуда ва нимвайронаи худ баргаштанд. Дар дарвозахои шахр зану мард тафтиш карда мешуданд ва хатто агар касе кордча медошт, кушта мешуд.

Кутайба ибодатгоххои шахрро ба масчид табдил медод ва ё хароб мекард. Масалан, дар шахр маъбади худоён мавчуд буд, ки дар он мучассамахои заррин, нукрагин, мисин, сангин ва чубини худоён, фариштагон ва бузургони ойини маздаясно, пахлавонон, шохони мардуми Сугд нигох дошта мешуданд. Хай кал хо ба монанди одамони зинда бо сару либос ва ороишхои нукра, тилло ва чавохирот зинат ёфта буданд. Бисёр хайкалхо таърихи чандинхазорсоларо аз cap гузаронида, ёдгории беназири халкамон ба хисоб мерафтанд. Арабхо барои зевар ва зару сими онхо ин ёдгорихои санъати тасвириро ба майдон бароварда, аз мучассамахои чубин зару зеварро канда, худи онхоро месузонданд. Мувофики гуфтаи Табарй, Кутайба танхо аз мучассамахо 250 хазор мискол зар ганимат гирифт.

Дар Регистони Самарканд мучассамахои бузурги асп, гов ва шутурхо вучуд доштанд. ки онхо дар холати хучум ба якдигар тасвир ёфта буданд. Бинанда гумон мебурд, ки онхо зиндаанд ва бо якдигар зур меозмоянд. Арабхо онхоро низ несту нобуд карданд. Зарархои чонй ва моддию маънавй, ки лашкари араб ба Самарканд овард, ба хисоби инсонй намегунчид. Кутайба баъди галаба бар мардуми водии Сугд ба Чоч ва Хучанду Фаргона лашкар кашид ва бо ганиматхои бузург баргашт.

Х,амин тавр, Кутайба аз з_иддияти байни шохони точик мохирона истифода мебурд. У кувваи харбии вилоятхои забтшударо ба мукобили нохияхои чангкунанда истифода бурд. Еурак ба Кутайба гуфт: «Ту бар ман бо кувваи бародарони худам пируз гаштй».

САВОЛХО:1.Чаро самаркандиёи маглуб шуданд?2.Назарня ва амалнян арабхо дар ин чанг чй гуна буд?3. Мучассамахои хонаи худоён барои таърихи халки точик

чй ахамият дошт?4.Чаро Кутайба ибодатгоххои сугдиёнро ба масчид табдил

дод?

159

§ 42. ЗАБТИ ВИЛОЯТХОИ *ИРОТ, ЗАРАНН, FYP, ЗОБУЛ ВА КОБУЛ

Соли 652 арабхо бо сарварии Абдурахмон Хдрот, Заранч ва замини Доваронро гирифта, ба суи Разна ва Кобул лашкар кашиданд. Дар кухистони ин чо арабхо ба мукобилияти сахти мардум дучор омаданд. Бо онхо на дастахои дехконон, балки тамоми мардон мечангиданд. Аз ин ру, арабхо кухистони Fyp ва Сулаймонияро гирифта натавонистанд ва ба шикает ру ба ру шуданд. Аммо водихо ба осонй ба тасарруфи аъроб мегузаштанд.

Дар замони халифа Волид (705-715) ба арабхо муяссар шуда буд, ки то водии Синд раванд.

Арабхо барои гирифтани Кобул аз замони халифа Муовия (661- 690) шуруъ карда, борхо лашкар кашиданд, аммо натичаи дилхох нагирифтанд, зеро мардуми озодидусти ин диёр хеч гох ба душманони ачнабй сари итоат намефуроварданд. Кобулшохон дар мавридхои мушкил худро мутей арабхо хисобида, хамин ки куввахои асосии арабхо аз замини онхо дур мешуданд, тозихои бокимондаро кушта, худро мустакил эълон мекарданд ва аз додани андоз cap мепечиданд.

Кобулшохон хатто дар вактхое ки худро тобеи халифа мехисобиданд, итоаташон бо додани андоз махцуд мешуд. Онхо чун пешин дар идораи мамлакати худ мустакил буданд ва мувофики расму одати бобоии хеш мезистанд.

Ба ривояти муаррихи араб, Балозурй, Абдурахмон хисори Кобулро муддатхои тулонй мухосира кард ва нихоят онро гирифт ва ба андоз додан мачбур намуд, аммо хамин ки арабхо баргаштанд, Кобулшох аз итоат баромад ва дигар андоз нафиристод. Дар таърихи Систон накл мешавад, ки Кобулшох марди кавичусса ва баходур буд ва бо арабхо худаш мечангид ва бо тег чапу ростй арабхоро мезад. Абдурахмон мебинад, ки у лашкари мусулмононро то 20 хазор бикушт ва хеле монда шуда буд ва боз мегашт, Мухаллабро аз паси у фиристод ва у аз акиб найза зад. Найза чавшанро даронда, ба пушти шох расид, вале захм зиёновар набуд. Дар охир Кобулшох бо арабхо сулх бает ва ба додани андоз розй шуд.

Лашкаркашихои арабхо ба Тахористон. Вилоятхои наздики Марв аз чониби арабхо хеле барвакт забт шуда буданд. Соли 652 Ахноф - сарлашкари араб ба Марваруд лашкар кашид ва хисори онро мухосира кард. Бозой - марзбони Марваруд бародари худ - Мохакро назди Ахноф фиристод ва бо 1000 дирхам ва боч додан сулх пешниход кард.160

Аммо Ахноф шарт гузошт, ки шумо лашкари арабро ба шахр рох дихед, то онхо бар шумо назорат кунанд ва намоз хонданро ёд диханд ва 300 ООО дирхам товони чанг дихед. Шохи Марваруд розй шуд. Пас аз ин Ахноф 4 хазор лашкари худро ба суи Тахористон равон кард. Шохони Балх, Чурчон, Толикон ва Фороб бо дастахои худ ба микдори 1000 нафар ба мукобили у баромаданд. Ахноф бо лашкари худ бар онхо голиб омад ва калъаеро гирифт, ки минбаъд бо номи у - Кдлъаи Ахноф машхур шуд. У бо мардуми Балху Чурчон бар ивази бочи 400 000 дирхам сулх бает. У писари амаки худро дар ин чо сарвар таъйин намуд ва бо 400 аскари араб ва 1000 нафар точик ва сарварии Нуъмон Бохилй ба мукобили хайтолиёни Форобу Кухистон фиристод. Хайтолиён арабхоро шикает доданд ва онхо ба суи Марваруд бозгаштанд.

Дар хамин сол дастаи араб бо сарварии Умар ба Х,ирот ва Бодгис хучум оварданд. Онхо дар Хирот ба муковимати сахт дучор шуда, муддатхои зиёд шахрро ба мухосира гирифта, мардумро ба таслим шудан мачбур сохтанд. Умар бо хиротихо ба товони 1 миллион дирхам сулх бает. Пас аз он у лашкарашро дар ин чо гузошта, худаш ба назди халифа рафт. Мардуми он диёр бо сарварии Корон шуриданд ва дар Самангон бар лашкари араб голиб омаданд. Арабхо суи Марв гурехтанд. Вакте ки Умар баргашт, бо лашкари 4 хазора ба Корон шабохун зад ва аскарони уро бикушт ва Коронро асир гирифт.

Хуручи Низак ва ташкили Иттиходи Фороб, Балх, Марв ва Толикон. Низак Тархун шохи нохияи Боддиз буд. Низак аз дудмонхои кадими кушонй буд, ки мувофики ривоятхои таърихй бо арабхо то кушта шуданаш чангидааст. У шохи Тахористонро, ки аз туркон буд ва марди сустирода ба шумор мерафт, барои ба арабхо сари итоат фароварданаш зиндонй мекунад. Соли 703 лашкари араб бо сарварии Мухаллаб калъаи дастнораси Боддизро мухосираи дуру дароз намуда, Низакро ба таслим шудан мачбур месозад. Аммо баъди рафтани арабхо боз худро мустакил мехисобад. Соли 705 Кутайба ибни Муслим ба Боддиз хучум меорад. Низак ба Кутайба шарт гузошт, ки агар ту Боддизро озод гузорй, ман мутей ту мешавам. Кутайба ин шартро пазируфт ва уро хамрохи худ ба чангй Сугд бурд.

Кутайба дар чанг бо Сугд ва шохи он - Тархун нисбат ба махаллиён берахмии сахт нишон дод, ки боиси газаби Низак нисбат ба арабхо шуд. У аз Кутайба чудо шуд ва ба Тахористон омад ва ба худ гуфт: «Ин арабхо мисли саганд, бо онхо мечангед ва тахкирашон мекунед, аммо барои пул ва чиз аз гуноххои ту

161

мегузаранд. Барои хамин, ман бояд чангам ва онхоро кушам. Онхо бар ивази мол аз гуноххои ман мегузаранд».

Солхои 708-709 Низак ба Балх омада, бо шохи он оиди муборизаи якчоя ба мукобили Кутайба маслихат мекунад. У ба Хулм, Толикон ва дигар минтакахо рафта, бо шохони онхо масъалаи ташкили иттифоки зиддиарабиро ба миён гузошт. Чун мавсими зимистон буд, шохони точик метавонистанд то бахор тайёрй бинанд.

Ба иттиход инхо ризогй доданд: испахбади Балх, Бодом - дехкони Марв, Шахрак - дехкони Толикон, Тарсал - дехкони Чузчон. Низак хатто ба Кобулшох мактуб навишта, уро низ даъват намуд. Кобулшох ба Низак ваъдаи пуштибонй дод ва дар сурати нобарории корхо химояи оила ва амволи уро ба ухда гирифт. Низак пеш аз чанг оила ва амволи гаронбахои худро ба Кобул фиристод. Кутайба аз кори Низак огох шуд ва бародари худ Абдурахмонро бо 12 хазор аскар дар Барукани назди Балх Чой дод. Ва дар дараи Fa3apa дар рохи Низак посбонхо ниход. Хамин тавр, Кутайба пеши рохи шохони махаллиро бает ва онхоро муттахид шудан намонд.

Низак дар калъаи Дугули Баглон, ки яке аз мустахкамтарин калъахои он замон буд, пинхон шуд. Барои ба калъа ворид шудан як рох буд, ки онро дастахои Низак мухофизат мекарданд. Кутайба дар ин чо дармонд. Дар хамин вакт шохи рустои Рубихон ба назди Кутайба омада, аз у амон хост. Кутайба гуфт: «Ба шарте туро амон медихем, ки рохи пинхонии калъаи Дугулро ба мо нишон дихй».

Шохи Рубихон рохи пинхонии калъаро ба арабхо нишон дод ва лашкари араб ногахон ба бошандагони калъа хучум карданд ва хамаро куштанд. Низак аз он чо ба Самангон, ба калъаи машхури Фитачо рафта буд. Кушуни Кутайба дар тули ду мох дар зери калъа, дар дарёи Курз истод, аммо фатхи он муяссар нашуд, зеро калъа аз чахор тараф бо куххои касногузар ихота буд. Аз зери он руде мегузашт ва рохи борике ба калъа мерафт ва он аз чониби дастаи Низак мухофизат мешуд. Дар калъа чашмаи об ва заминхои корам ва алаф барои хайвонот мавчуд буд. Низак барои худ ва лашкариён хурок дошт, аммо аз гармй гуштхо вайрон шуда, лашкариёнро захролуд кард.

Кутайба ба назди Низак ошнои уро бо номи Сулаймон фиристод ва ваъдаи амонй ба у ва ёронаш дод. Низак гуфт: «Ман ба Кутайба бовар надорам. У маро мекушад, аммо илоче нест». Вакте ки Низак ба назди Кутайба омад, дар атрофи у шохони Хатлон-Шохбол, Шумону Ахорун-Тарсалшох хузур доштанд. Низак багуи Тахористон ва наздикони уро асир нигох медошт.162

Кутайба онхоро ба назди халифа фиристод. Кутайба Низак ва ду писари бародарашро дар Искимишти Тахористон бо азоб бикушт. Дар музаи Низак санги киматбахое ба арзиши хирочи як вилоят буд. Он ба Кутайба расид. Хдмин тавр, арабхо хамаи шохони махаллиро алохида-алохида тахти фармони худ медароварданд. Баъди ин Кутайба калъаи Боддизро горат кард. Аз он дороии зиёд ба даст овард ва ба хар сарбоз 800 дирхам тухфа дод.

Исёни Мусо. Мусо писари Абдуллох ибни Хозим б_уд, ки падараш солхои 651-652, 662 дар Хуросон амирй мекард. У соли 683 ба мукобили халифа баромада кушта мешавад. Писараш Мусо бо тарафдоронаш ба_ Мовароуннахр мегурезанд ва он чо бедодигарихо мекунанд. У ба мехмонии шохи Сугд Тархун омада, рузи Навруз бо яке аз пахлавонхои араб дар Самарканд кувва озмуда, уро кушт. Шохи Самарканд аз ин ходиса ба газаб омад ва ба Мусо гуфт: «Агар мехмони мо намебудй, ту ва дастаатро нобуд месохтам. Холо тарки мамлакати мо кунед».

Мусо бо дастаи худ ба Тирмиз омад ва аз шохи он барои истодани муваккатй дар шахр рухсат пурсид. Тирмизшох онхоро чой дод, аммо онхо берун рафтан нахостанд. Байни дастаи шохи Тирмиз ва Мусо чанг cap зад ва арабхо голиб омаданд. Дар Тирмиз норозиёни араб аз сиёсати мири Хуросон чамъ меоянд ва шахрро сохибй мекунанд.

Шохи Тирмиз ва ёронаш аз хокони турк ёрй металабанд. Хокон ба онхо мегуяд, ки шумо чй тавр муборизед, ки 200 араб омада, шахру хонаи шуморо сохиб шуданд. Баъди чанде хокон дастае барои онхо дод ва суи Тирмиз равон кард. Вакте ки онхо ба Тирмиз расиданд, лашкари Хайтолиён низ ба мукобили Мусо омада буд.

Мусо ва тарафдорони уро шохи Сугд ёрй дод ва барояшон дастаи харбиён фиристод. Аммо байни Мусо ва сугдиёни омада дар рохбарии лашкар норозигй ба вучуд меояд ва онхо бо рохбарии Собит ном араб аз шахр баромада, ба куввахои зидди Мусо хамрох мешаванд. Собит аз Кеш, Насаф ва Бухоро низ ёрй мегирад. Собитро чосусони Мусо мекушанд ва сугдихо ба ватанашон бармегарданд. Мусо соли 690 Тирмизро гирифта, то соли 704 дар дасти худ нигох медорад. Соли 707 амири Хуросон бо сарварии Сайиди Усмон 15 хазор сарбоз фиристод. Ба ёрии арабхо лашкари Сугд бо сарварии Тархун ва Тирмизшох низ (бо туркон) омада буданд. Калъаи Тирмиз дар баландии сохили Ому чой дошт. Шояд дар он замон оби Ому дар назди калъа кам буд, ки арабхо аз тарафи руд ва сугдихо аз хушкй хучум оварданд.

163

Мусо бо 8 хазор лашкар дар се бахш мечангид. Вакте ки у аз калъа баромад, лашкари точикон рохи бозгашти уро буриданд. Мусо дар ин чанг халок ва тарафдоронаш кушта ва Тирмиз озод карда шуд. Дар ин мухориба шохони Чагониён, Ахорун ва Шиману Хатлон низ иштирок доштанд.

Чангхои Кутайба дар Шимоли Тахористон (водии Хисори имруза). Дар давраи истилои араб дар водии имрузаи Хдсор шохигарихои зерин вучуд доштанд: Тирмизшох, ки ба он Тирмиз ва атрофи он дохил мешуданд; Кофиён нохияхои Бойсун ва Шерободро фаро мегирифт; Чагониён, миёнахои Чагонруд, яъне Шурчаву Дехнавро дар бар мегирифт. Ба Ахорун Регару Шахринав ва ба Шиман-Хисор, Душанбе ва Варзоб то Рохатй дохил мешуданд, нохияи Кофарнихон бо номи Кумидиён шохигарии алохида буд.

Кутайба соли 705 ба Боддиз ва Толикон лашкар кашид ва то Тирмиз омад. Дар ин чо уро шохи Чагониён Тиши Якчашм пешвоз гирифт ва калиди тиллоии шахри худро ба у хадя намуд ва уро ба мехмонй даъват кард. Тиши Якчашм ба Кутайба шикоят кард, ки шохи Шиман ба шахри мо хучумхои харобиовар мекунад.

Кутайба ба Шиман меояд, аммо шохи он бечанг таслим мешавад ва баъд у ба суи Кешу Насаф меравад. Баъди ин ходиса Шумон боз аз тобеияти арабхо мебарояд ва Кутайба дубора барои фатхи он меояд. Ин ходиса баъди таслими Низак соли 703- 709 рух дод, чунки шохи Шиман дар таърифи калъаи баланду устувори худ мегуяд. «Тири арабхо хеч гох ба болои дижи ман парвоз карда наметавонад ва ман аз дигарон чй камй дорам, ки ба арабхо таслим шавам». Вакте ки арабхо соли 710 калъаи Шумонро ба мухосира гирифтанд, яке аз тирхои манчаник омада, бар сари шохи Шиман, ки дар курсй нишаста буд, зад ва уро нобуд сохт. Вай пеш аз марг васият мекунад, ки хазинаи тилло ва нукраи давлатро дар чохи чашмаи дохили диж партоянд, то ба дасти душман наафтад. Касрхои шохи Шиман дар чои имрузаи калъаи Х,исор карор дошт.

САВОЛХО:1. Сабабхои асосии галабаи арабхо дар чй буд?2. Чаро шохони махаллй муттахид намешуданд?3. Аслан, арабхо бо кихо мечангиданд?4. Чаро Мусо бо 200 савори худ тавонист бар шохи

Тирмиз голиб ояд?5. Чаро шохони точик аз хамсоягоии худ ёрй

намепурсиданд ва ба туркон мурочиат мекарданд?164

БобиIX ИСТИЛОИ АРАБ

§ 43. ДАВРАИ ДУЮМИ ЗАБТКОРИХОИ АРАБХО ДАР ТОЧИКЗАМИНИ ШАРКИ

Ахволи точикон баъди истилои араб. Арабхо дар тамоми шахру дехдхои забтшуда дастахои худ ва намояндагони диниро мегузоштанд, то ки ба корхои харрузаи мардум назорат кунанд. Аслан, давраи якуми забткорихои араб мохияти горатгарона- тачовузкорона дошт ва аз омадаии Кутайба ибни Муслим шакли мунтазам ва максадноки мусулмон карданро гирифт. Аммо азбаски мамлакати мо хеле пахновар буд, онхо хамаи онро ба якборагй гасб карда наметавонистанд. Х,амин ки куввахои асосии арабхо дур мерафтанд, мардум намояндагони онхоро мекуштанд ва худро чун пештар озод мехисобиданд.

Кутайба фахмид, ки дар шахру дехот аскарони арабро бештар гузоштан лозим ва у назоратро пурзур кард. Бинобар ин, у вакте ки Самаркандро гирифт, бародари худро бо лашкараш он чо гузошт ва хукм баровард: «Ба хеч бутпараст-оташпараст то вакте ки тамга ба у назананд, рухсат надихед, ки аз шахр берун равад, касони бетамгаро кушед. Агар дар вакти аз дарвоза даромадан ва ё баромадан аз касе кордчае ёбед, уро бикушед. Ва агар шабонгах пас аз бастани дарвозахо касе биёяд, уро бикушед». Арабхо мамлакати моро горат мекарданд ва ахолии онро ба кабули дини ислом мачбур менамуданд.

Тавре ки каблан зикр карда будем, вакте ки Кутайба ибни Муслим соли 712 ба Бухоро омад ва Бухороро забт кард, ахли Бухороро фармуд: «Ними хона ва анчоми онро ба арабхо бидиханд, то ба онхо рузаю намоз ёд бидиханд».

Аксари мардум намехостанд бо арабхо якчо бошанд, хона ва молу маноли худро ба онхо гузошта, тарки шахру дехоти худ мегуфтанд. Онхоро барои ин эътирозашон арабхо мекуштанд. Точик арабй дар хонааш чойгирифтаро бояд мехуронд ва нигохубин мекард. Кор ба дарачае расид, ки араб дар хонаи точик сохдбхона ва сохибхона хизматгор буд. Хдцисахои махаллиёнро аз хонаву замин рондани арабхо ва онхоро сохиб шудан пайваста руй медод. Аъёну ашрофи араб дар вилоят, шахр ва дехахои забтшуда бехтарин замину об, касру боргохро азхуд намуда, ахолии махаллиро мачбуран дар замини худ бепул кор мефармуданд. Ба мардум андозхои гарон баста, молу мулкро ба зур мегирифтанд. Агар касе чизи киматбахое дар даст, пой, cap, бадан медошт, онро ба зурй меситониданд. Касоне, ки исломро кабул надоштанд, ба андозаи зиёд чизя медоданд. Андозхо хеле зиёд буданд. Аз об, замин, дорой ва гайра андоз ситонида мешуд.

165

Иттифоки зиддиарабии Сугд, Чоч ва Фаргона. Кутайба баъди фатхл Бухорову Самарканд соли 713 ба Истаравшан, Хучанд ба Фаргона лашкар мекашад. Сарчашмахо дар бораи ин хучум чизе наменависанд. Танхо аз хучуми у ба Чоч ва Фаргона хабар медиханд. Аммо аз сарчашмахои бостоншиносй ба хубй маълум мешавад, ки дар Истаравшан Кутайба кушторхо ташкил дод. Бостоншиносон дар даромадгохи каср устухонхои 50-60 нафар мардон, занон ва кудаконро пайдо карданд, ки бошандагони каср хешу табори афшинхо ва химоятгарони ин кох будаанд. Онхоро арабхо баъди таслим шудан ё дар вакти мухориба куштаанд.

Баъд Кутайба бахши лашкари худро барои забти Чоч ва бахшеро худаш ба Хучанд бурд. Дар Хучанд точикон уро мардонавор бо тиру камон пешвоз гирифтанд ва мухориба чандин руз давом ёфт. Нихоят, у шахрро гирифта, горат намуд ва суи Фаргона рафт. Шохи Фаргона дар Косон буд, бо у сулх бает ва бо ганимати зиёд баргашт. Аммо лашкари ба суи Чоч рафта аз чониби точикони ин диёр шикает мехурад. Соли дигар худи Кутайба ба Чоч хучум мекунад ва то Исфанчоб меравад.

Аз Чоч ба суи Фаргона меояд. Фаргона ба Кутайба писанд меояд ва ин чоро барои худ макони зист карор медихад, зеро бо халифаи навтаъйиншуда - Сулаймон муносибати хуб надошт. Кутайба ба халифа Сулаймон хат навишта, уро огох мекунад, ки шохони точик аз у метарсанд ва у исломро дар ин чо пойдор сохтааст. Агар халифа уро аз вазифаи амирии Хуросон дур кунад, вай аз итоати у мебарояд. Халифа аз ин хати Кутайба ба газаб омада, дар касди чони вай мешавад. Соли 715 Кутайба бо бародарону писарон ва наздиконаш иборат аз 11 нафар дар Фаргона кушта мешаванд.

САВОЛ^О:1. Сиёсати Кутайба дар Точикзамин чй хел буд?2. Сиёсати шохони точик дар замони забткорихои араб чй

гуна буд?З.Чаро халифа Сулаймон Кутайбаро кушт?

§ 44. ЧАНГХОИ О ЮДИХОХОНАИ ТОЧИКОН ДАР ХУРОСОН ДАР СОЛХОИ 717-722

Вазъияти сиёсй дар арафаи шуришхо. Соли 715 Кутайба ибни Муслим дар Фаргона бо хешу табораш ба катл расид. Ин ходиса ба шохони тоник, ки аз дасти у маглуб шуда буданд, имконият дод, ки боз мустакил шаванд. Шохони аз сиёсати арабхо норозй гох-гох дар ин ё он вилоят ба мукобили арабхо мешуриданд ва гумоштагони онхоро мекуштанд. Дар солхои 166

716-719 дар миёни мардуми точик овоза пахн шуд, ки гуё худованд барои арабхо 100 сол хукмронй чудо карда будааст ва соли 719 соли охирини мавчудияти ончо дар Точикзамин- Эронзамин ба шумор меравад. Дар ин бора мактуби шохи Сугд ба императори Чин шаходат медихад.

Дар мактуб омадааст: «Мо 100 сол боз зери дасти дашихо (арабхо) гирифторем. Мо дар ин муддат ба мукобили онхо пайваста дар чангем. Аммо кувваи мо басанда нест. Имсол соли охирини хукмронии онхо ба хисоб меравад. Агар шумо ва туркон ба ёрии мо биёед, мо онхоро зада аз мамлакати худ пеш мекунем».

Ривоят кардаанд, ки дар байни арабхо низ чунин овоза вучуд дошт. Хдмзамон хамон соли 719 шохи Бухоро (Тугаюд) ва Рашт (Рарм) низ ба императори Чин хат навишта, ба монанди шохи Сугд аз у ёрй металабанд. Аммо императори Чин хеч гох ба ёрии точикон наомада буд. Вай мехост, ки точикон ба мукобили арабхо чанганд ва тамоман суст шаванд. Баъди сустй, онхо ихтиёран ба Хитой хамрох шуданро металабанд. Аммо императори Хитой хато кард. Арабхо тамоми Осиёи Марказиро гирифта, ба Хитой тахдид карданд.

Дар ин вакт ал-Чаррох, шахси золиму хунхор, амири Хуросон буд. Мувофики фармони халифа касоне, ки исломро кабул кардаанд, аз андози чизя бояд озод мешуданд. Аммо у аз точикони мусулмоншуда низ андози вазнин меситонд. Ин сиёсати у норозигии мардуми точикро ба вучуд овард. Шохони нохияхои норизо дастахои худро омода сохта, ба мукобили арабхои нозир хучум оварда, онхоро нест мекарданд ва ба дини пешини худ бармегаштанд. Чунин шуришхо дар Дехистон, Чурчон, Табаристон ва Сугд cap заданд.

Вазъият дар Сугд хеле мураккаб гардид. Ал-Чаррох аз мактуби ба шохи Чин фиристодаи Рурак огохй ёфт ва хост уро иваз намояд. Дар ин вакт писарони Тархун, ки пеш аз FypaK подшохи Сугд буд, дар назди Деваштич - шохи Панч (Панчакат) карор доштанд. Азбаски писарони Тархун хурдсол буданд, масъалаи ба чои онхо Деваштичро шохи Сугд таъйин кардан ба миён меояд. Деваштич аз авлоди шохони Сугд, яъне хешованди Тархун буд ва чй тавре ки баъдтар мебинем, бо ёрии Тархун шохи Панч шуда, яке аз ракибони FypaK мегардад. Деваштич зохиран худро тарафдори арабхо нишон дода, кушид, ки чои FypaKpo бигирад ва ин кор ба у даст медихад.

Шуриши Дехистон бо сарварии Фируз. Мувофики ривояти Табарй, мардуми Дехистон аз ислом баргашта, ба дини пешини худ руй оварданд. Ба ёрии онхо туркон бо сардории Сул омаданд. Соли 717 лашкари араб бо сарварии Мухаллаб-амири Хуросон ва гурухи ашрофзодагони Рог ва Хуросон, ки микдорашон зиёда аз 100 хазор буд, ба шахри шурида хучум

167

оварданд. Кдлъа ба мухосира афтод. Точикон бо хучумхои ногахонй ба арабхо талафот дода, боз вориди калъа мешуданд. Арабхо роххои калъаро бастанд ва мардум аз гуруснагй мачбур шуданд, ки сулх талабанд. Мувофики ин шартнома, арабхо ба Фируз, хешон ва амволи у даст назаданд ва дигар аксари химоягарони калъаро кушта, кисмеро асир гирифтанд ва калъаро горат намуданд.

Шуриши Чурчон ва Табаристон. Баъди галаба бар дехистониён, Мухаллаб ба Чурчон омад. Чурчониён се маротиба ба мукобили арабхо чангида, бо додани товон ба маблаги 100, 200 ва 300 хазор дирхам сулх баста буданд. Арабхо ин сулххоро пазируфтанд. Ин дафъаи чахорум буд, ки онхо ба шуриш омаданд. Ин бор низ онхо бо лашкари Язид чангидан нахоста, оштй пешниход карданд. Язид Асад ибни Абдуллохро он чо гузошта, худ суи Табаристон рафт. Язид рохи калъаро мухосира кард. 1^алъа дар тангнои кух чой дошт. Испахбад, ноилоч, сулх талабид ва аз будаш зиёд супоридани хирочхоро ваъда дод.

Язид дастаеро бо сарварии бародараш назди онхо фиристод. Дар ин вакт дайламихо ба ёрй омада, арабхоро аз пушт зарба заданд. Лашкари араб ба тахлука афтода, аз тангй ба кухпорахо рохи гурез мечуст. Шуришчиён онхоро бо сангхо мезаданд ва онхо аз чарихо афтода мемурданд. Лашкари араб бо талафоти калон ба баромадгохи дара акиб нишаст.

Испахбад ба шохи Чурчон мактуб навишта, уро ба ёрй талабид. Чурчонихо дастаи дар он чо будаи арабхоро кушта, ба ёрй омаданд. Язид дастаи худро ба мукобили чурчониён фиристод, аммо онхо дар кух сангар гирифта, рохи омадурафти Хуросонро бастанд ва сипохи араб хеч кор карда натавонист. Язид бо табаристониён сулх баста, суи Чурчон омада, муддати якчанд мох рохро банд кард ва бо мушкилихои зиёд ба калъа наздик рафта, аз чор девори он оташи бузурге афрухт. Бошандагони калъа диловарона чангида, кахрамонона халок мешаванд. Ба ривояти Табарй, дар ин мухориба арабхо 40 хазор бошандагони Чурчонро кушта, 5 миллион дирхам ганимат ба даст оварданд. Онхо аз тифлон то пирон хамаро аз дами тег гузарониданд, ки чунин берахмиро таърих ёд надошт.

Шуришхои пай дар пай дар Хуросон ва мукобилияти далеронаи чурчониён арабхоро сахт ба ташвиш андохт. Онхо амирони Хуросонро тез-тез иваз мекарданд, аммо харакатхои зидди тозиён бештар авч мегирифт.

Вазъият дар Сугд. Соли 720 халифа ба чои ал-Ч,аррох ба амирии Хуросон Абдурахмон ибни Нуъайм а л - Х д м и д и р о таъйин кард. Дар ин вакт FypaK бо туркон иттифок баста, ба мукобили арабхо ба чанг медарояд. Дар хамин айём, соли 720 арабхо Деваштичро ихшиди Сугд ва афшини Самарканд эълон

168

мекунанд. Хамин тавр, дар Сугд духокимиятй ба вучуд меояд. Еуракро сугдиён соли 710 ба чои Тархун интихоб намуданд ва арабхо низ уро эътироф карда буданд. Вай соли 719 ба мукобили арабхо чанг cap кард ва арабхо аз у норизо шуда, Деваштич - хеши Тархунро ба чояш таъйин намуданд.

Деваштич дар ин вакт дар Панчакат менишаст ва ба мукобили FypaK чанг накард. У низ баъди унвони шохи Сугдро гирифтан, ба нохияхои гуногуни Мовароуннахр, аз чумла Хатлон, Чоч, Истаравшан, Фаргона ва хамчунин Хокон мактуб навишта, онхоро барои муборизаи якчоя ба мукобили арабхо даъват менамояд.

Хамин тавр, дар солхои 20-ум дар Сугд ду лагери зидди арабхо: яке бо сардории Деваштич ва дигаре бо сардории FypaK ташкил ёфт.

§ 45. ШУРИШИ ШО^ЗОДАГОНИ СУГД БО САРВАРИИ ГУРАК ДАР СОЛХОИ 719-720

Ба ривояти муаррих Табарй, сугдихо аз ислом руй гардонида ба дини пешини худ бозгаштанд. Онхо масчидхоро месузонданд ва арабхоро мекуштанд. Намояндаи арабхо дар Сугд - Шубро ронданд. Амири Хуросон ба чои у Сулаймон Абусарй яке аз точикони мусулмоншудаи Марвро мефиристад, то мардумро ором гардонад.

Аммо вазъият хеле шидцат гирифт. Бахонаи чанг хамин шуд, ки яке аз дехконон - шохзодаи Сугд мехохад зани араберо аз кабилаи бохилй ба никохи худ дарорад, аммо арабзан таклифи уро намепазирад. Шохзода бо дастаи худ калъаи бохилихоро ба мухосира мегирад. Туркхо низ бо сарварии Корсул ба у хамрох мешаванд. Арабхои дар калъаи Бохилй буда ба ивази 40 хазор дирхам сулх металабанд. Дар ин вакт ба ёрии онхо 4 хазор лашкари араб аз Самарканд меояд. Ин даста дар рох як гурухи 300 нафараи турконро мебинад, ки ба сабаби норозигй аз лашкари Корсул чудо шуда буданд. Туркони хиёнатгар ба лашкари араб хамрох шуда, аз вазъияти арабхои дохилй, калъа ва сипохи точикону туркони Корсул ба онхо маълумот медиханд.

Лашкари точику турк аз омадани ёрй огохй ёфта, ба арабхои дохили калъа барои таслим то субх мухлат медиханд. Дар баробари ин, арабхои гаравгонро мекушанд ва ба фатхи калъа тайёрй мебинанд.

Аскарони араб бо сарварии Мусайиб шаб ба туркон шабохун зада, бештари онхоро мекушанд. Туркони бокимонда мегурезанд. Арабхо хамон шаб асиронро озод карда, суи Самарканд мераванд. Пагохй, вакте ки сугдихо бо туркони

169

бокимонда чамъ мешаванд, дар калъаи Бохилй касеро пайдо карда наметавонанд.

Соли 721 Сайд Абдулазиз амири Хуросон таъйин мешавад. Вай шахси рахмдил буд. У ба точикон бо тараххум менигарист. Шохони махаллй аз сустиродагии у истифода мебурданд. У дар Богчо ном нохияи Сугд лангар зада, бо туркону точикон чангхои тулонй кардааст. Дар яке аз чангхо 50 араб, аз чумла Шуб - намояндаи пешини арабхо дар Самарканд халок мешаванд. Микдори талафот аз точикон ва туркон бештар буд. Дар ин чанг туркон шикасти сахт хурда, точиконро дар майдони чанг монда мегурезанд. Арабхо бо фармони амир Абдулазиз чангро бас карда, ба кароргохи худ бармегарданд. Ин кори у норозигии арабхоро ба вучуд оварда, боиси аз вазифа сабукдуш шуданаш гардид. Халифа ба чои у Алхараширо фиристод.

Шуриш бо сарварии Карзанн. Аз сарчашмахои таърихй маълум мешавад, ки ал-Харашй одами хашмгин ва берахм будааст. Халифа уро ба мукобили шуришгарони Сугд фиристода, аз вай талаб мекунад, ки ба кофирон хеч рахм накунад. Дар ин давра FypaK-шохи Сугд ба тарафи арабхо гузашта, мардумро ба таслим шудан даъват мекунад. Кувваи асосии шуришгаронро дастахои дехконони Сугдй Марказй ташкил мекард. Онхо ба суханони FypaK гуш надоданд ва ба суи Хучанд равон шуданд. Дастахои точикони Сугд зери рохбарии шохзодагони зерин карор доштанд: мардумони рустохои Фарпай ва Абаргарро Карзанч ва Чдланч, Иштихонро Мохун ва Собит, Баёркат, Соскат ва Бузимчонро (1000 нафар) Бошим ва Багир рохбарй мекарданд.

Мувофики мактубхои Деваштич, шо\и Фаргона бояд онхоро хамчун иттифокчй пешвоз мегирифт. Аммо модари Алутар шохи Фаргонаро намегузорад, ки ба чанг хамрох шавад. У ба Алутар маслихат медихад, ки барои сугдихои омада дар Истам номи мавзеи Аспара (Исфара) чой тайёр кунад ва бигзор онхо ончо раванд.

Алутар муносибати худро бо сугдиён тагйир дода, ба онхо мактуб менависад, ки ман ба шумо дар водии Аспара чой тайёр мекунам ва барои ин корро ба сомон расонидан 40 руз лозим аст. Агар дар ин муддат арабхо шуморо таъкиб кунанд, ман ба шумо ёрй дода наметавонам. Сугдихо аз ноилочй ба ин шарти хоинонаи Алутар розй мешаванд.

Дар Аспара вориси ихшид - Балаз менишаст ва аспони бехтарини дунё бо номи «даванд» дар он чо парвариш меёфтанд. Алутар аз омадани Алхарашй тарсида буд ва намехост, ки сугдиён ба Фаргона биёянд. Бинобар ин, у писари амакаш - Ниланро ба назди Алхарашй фиристода, уро огох мекунад, ки сугдиён дар Хучанд карор доранд ва то 40 руз дар химояи мо намебошанд, шумо зуд биёед ва онхоро дастгир кунед.

170

Лашкари араб бо сарварии Алхарашй ба Истаравшан омада, бо шохи он бар ивази андак пул сулх мебандад ва ба Хучанд наздик мешавад. Арабхо дар назди шахр лангар зада, ба хучум тайёрй мебинанд. Сугдихо, дар навбати худ, дар рохи арабхо чоххо канда, онхоро бо хас мепушонанд. Сипае арабе омада дарвозаи шахрро зад ва он кушода шуд. Сугдихо аз пайи у давиданд, то дастгир кунанд. Дар ин вакт гурухп калони арабхо ба хучум гузаштанд ва сугдихо онхоро бо рохп фиреб суи чохдо бурданд. 40 нафар араб ба чоххо меафтанд ва чарохат мебардоранд.

Баъди ин ходиса Алхарашй дар атрофи девор манчаникдо гузошта, девор ва шахрро зери борони тир мегирад. Сугдихо шабона аз калъа баромада, ба арабхо талафот дода, боз ба чои худ бармегаштанд. Сугдихо ба Алутар одам фиристода, уро ба хиёнат гунахгор карданд, аммо вай изхор менамояд, ки арабхо пеш аз мухлати муайяншуда омаданд ва у онхоро химоя карда наметавонад. Сарвари шуришгарон - Карзанч дид, ки дар ихотаи лашкари зиёди араб муддати зиёд истодагарй гайриимкон аст, ба гуфтушунид розй шуд. Сугдиён ваъда доданд, ки хамаи андозхои лозимаро месупоранд ва ба ватан бармегарданд. Алхарашй розй мешавад, аммо мегуяд, ки шартхоро ман мегузорам на шумо. Вакте ки сугдиён аз шахр берун омаданд ва дуртар аз арабхо карор гирифтанд, Карзанч барои маслихат ба назди Алхарашй рафта, аз у мепурсад, ки вай бо сугдихо чй кор хохад кард. Алхарашй чавоб медихад, ки шояд аскарони араб сугдихоро набахшанд.

Дар байни сугдиён 150 нафар арабхои асир хузур доштанд. Дар вакти пурсиш арабхои асир гуфтанд, ки Собит занеро кушта, зери девори калъа гуронид. Алхарашй барои ин кор шохзода Собитро мекушад.

Сарварони шуриш бо дастхои баста дар хаймахои гуногуни арабхо буданд. Карзанч дар хаймаи араби шиносаш - Аюб ибни Хасан чой дошт. Вакте ки хабари катли Собит ба Карзанч расид, вай фахмид, ки Алхарашй ба ваъдаи худ вафо накарда, онхоро мекушад. Вай ба Аюб мегуяд, ки шалвори ман даридааст ва намехохам, ки маро дар ин либоси дарида кушанд. Агар розй бошед, ман гуломамро ба лангари худам фиристам, то аз чиянам Чаланч бароям шалвори нав биёрад. Бо ин рох Карзанч хамватанонашро аз ахдшикании арабхо огох кард ва онхоро ба чанги нихой хонд. Сугдихо бо чубдастахо мусаллах шуда, ба чанг бархостанд ва арабхои зиёдро куштанд ва то охирин катраи хун мубориза бурданд.

Хамрохи сугдиёни гуреза 400 нафар точири аз Чин омада низ буданд, ки моли худро ба арабхо доданд, вале начот наёфтанд. Алхарашй 7 хазор нафар ахолиро кушта, шахр ва дехоти атрофро харобу горат кард. Арабхо бо ганимати хеч гох надида ва нашунидаашон ба Марв бозгаштанд.

171

САВОЛ^О:1.Чаро шохони махаллй ба чои муттахид шудан, аз чиниёну

туркон ёрй металабиданд?2. Кувваи асосии зиддиарабхо аз кадом табакахои ичтимой

ташкил ёфта буд?З.Чаро шохони махаллй дар хякки халку ватани худ хнёнат

мекарданд?4. Духокимиятй дар Сугд ба арабхо чй фонда дошт?

§ 46. ШУРИШ БО САРВАРИИ ДЕВАШТИЧ

Вазъияти сиёсй баъди шуриши Карзанч- Аз сарчашмахои сугдй - хуччатхои кухи MyF (кушки Абаргар) маълум мешавад, ки Деваштич аз соли 706 то соли 722 подшохи нохияи Панч (Панчакат) буд ва аъроб (арабхо) уро хамчун яке аз хешовандони подшохи пешини Сугд Тархун хамчун шахси зидди FypaK мешинохтанд ва умед доштанд, ки у дар мубориза бар зидди шуришгарон ба онхо ёрй медихад, аммо Деваштич ба монанди дигар шохзодагони точик орзуи озодии Ватанро дар дил мепарварид. Вай дар солхои 20-ум ба шохони гирду атроф мактубхо навишта, онхоро ба муборизаи якчоя бар зидди арабхо даъват мекард. Дар ин бора дар бойгонии кухи MyF даххо мактуби махфй махфуз аст. Мо барои мисол номаи Фатуфарнро меорем, ки вай дар вакти ба Хучанд омадани Алхарашй навишта шудааст. Дар мактуб бисёр имову ишорахое мавчуданд, ки мо онхоро хеч гох фахмида наметавонем. Аммо барои Деваштич хамаи он чизе, ки Фатуфарн навиштааст, маълуму фахмо буданд. Мактуби Фатуфарн ихтисоран чунин аст: «Ба чаноби аълохазрат, такягох, ихшиди Сугд ва афшини Самарканд Деваштич, аз гуломи хакиру пургунох ва камтарини камтаринхо Фатуфарн огохй. Ба Шумо, бузургворам, дуруд мегуям ва саломативу бузургворй хохонам. Ман ба Чоч омадам ва мактубро ба шохи он додам ва он чиро, ки дахонй фармуда будед, ба у гуфтам. Х,еч чизро фаромуш накардаам, хамаашро арза доштам. Номахои барои хокон ва ихшиди Фаргонаро ба дасти навкарони онхо фиристодам. Шохам, маро бубахшед, ки шахсан ба тарафи Фаргона ва туркон рафта натавонистам, зеро тамоми роххоро душман зер кардааст. Аз хокон ва туркон хабар нест. Мегуянд, ки онхо хеле дур рафтаанд ва диданашон гайриимкон аст.

Ба Тудун ва Ёрдамчй мактубхо додам ва чавоб гирифтам. Барои бозгаштан рох нест, бинобар ин, ман боз ба Чоч омадам. Истаравшан таслим шудааст. Тудун мувофики сулхи баста (бо арабхо) ба кафо рафтааст. Жамравоз ва сарлашкари порсхо 172

барои гирд овардаии сипох, ба поён рафтаанд. Нох,ияи поён низ таслим шуд. Тудун бо Тарбанд сулх баста, заминхоро гирифта, аз мубориза баромад. Ёрдамчй аз ин кор хеле гамгин буда, аз Шумо метарсад. Ман ин мактубро ба воситаи Марвон (араби зархарид) аз тарики Канд (Конибодом) фиристодам».

Аз мактуби Фатуфарн ба хубй маълум мешавад, ки хамаи шохони водии Фаргона, Чоч, Истаравшан ва туркони Хдфтруд аз арабхо тарсида, аз муборизаи якчоя ба мукобили тозихо даст кашидаанд.

Мо дар боло дидем, ки шохи Фаргона ба чои ёрй ба хамватанони худ, ба тарафи арабхо гузашта, ба онхо ёрй дод, то ки сугдихоро махв созанд. Танхо хучандихо ба омадагони сугдй чой доданд ва аз ин ру, ба чазои сахт дучор омаданд.

Аз мактуби Фатуфарн ва дигар номахои махфии Деваштич бармеояд, ки у мехост дар Хучанд ё Истравшан бо лашкари иттифокчиён чамъ шуда, ба арабхо шикает дихад, аммо ин накшаи у барбод рафт. Арабхо дар Хучанд фахмиданд, ки Деваштич низ зидди онхо тайёрй дидааст. Бинобар ин, Алхарашй, баъди торумор кардани куввахои зидди арабии Хучанд, барои пахш кардани Деваштич лашкар мефиристад.

Чорачуихои Деваштич дар Буттам. Деваштич баъди он ки аз Фатуфарн ва дигар чосусони водии Сайхун мактубхо гирифт, донист, ки иттифокчиёнаш - шохони Чоч, Истаравшан ва туркон тарсида, баъзеашон бо арабхо шартномахои имтиёзнок баста ва кисми дигарашон аз худуди Мовароуннахр берун рафтаанд ва аз онхо умеди ёрй нест. Деваштич донист, ки подшохи Фаргона_Алутар чун FypaK дар хакки хамватанонаш хиёнат кардааст. У на танхо гуруххои Карзанч ва Собитро ба Алхарашй фурухт, балки тамоми накшаи амалиёти бар зидди арабхо кашидаи Деваштичро ошкор кард.

Деваштич ба рустохои (дехахои) гирду атроф мактубхо фиристода, онхоро барои мубориза бар зидди арабхо даъват мекунад. Ба ин мактуби ба шохи Хохсари Самарканд навиштаи у гувохй медихад. Дар мактуб омадааст:

«Аз подшох Деваштич хокими Хохсарро дуруд ва эхтиром. Ч,аноб, хеле вакт шуд, ки аз ту хабар нест. Ман ба ту пеш аз ин гуфта будам. Хамон тавре ки гуфта будам, амал намо. Худро эхтиёт кун. Ман акнун дар катори шохони камкудрат афтодам, лекин умед дорам, ки ба зудй хамаи заминхои мамлакатро муттахид мекунам, ба пеши ту - замини Руст мерасам. Ту бояд то омадани ман худро нигох дорй, бокувват бошй. Аз ман чунин хабархои тоза: саворахои мо омаданд, аз Хокон ба ман унвони бузург оварданд. Туркхо низ омаданд, дар рузи анвахргоч аз ихшиди Фаргона дастае омад, ки ман онхоро зиндонй кардам. То мохи нав барои мубориза тайёр мешавам.

173

Барои хамин ман ба ту мактуб навиштам. Чй ахвол дорй? Чй кор мекунй? Барои чй пинхон шудаед? Аз одамони худй боз кихо зиндаанд? Агар имконият бошад, маро аз онхо огохй дихед. Агар ягон ходиса рух дихад, маро хабар дех. Аммо одамонро эхтиёт намо, бигзор талафот нашавад. Аз шох Деваштич ба шохи Хохсар Афарун».

Аз ин мактуб ва боз мактубхои дигар пайдост, ки бисёр сарварони нохияхои Сугд аз тарси Алхарашй пинхон шудаанд. Деваштич онхоро чустучу намуда, бо ваъдахои сиёсатмадорона ба худ чалб карданй мешавад. Шояд бисёр чизхои дар мактуби ба Афарун навиштаи Деваштич, аз чумла, омадани туркхо ва куввахои зиёд дуруг бошад, зеро аз мактуби Фатуфарн ва дигар мактубхои бойгонй маълум мешавад, ки Деваштич аз Истаравшану Фаргона ёрй нагирифтааст. У дар мактубаш ба Афарун дар мохи нав ба чанг тайёр буданашро хабар дода бошад хам, дар амал вай кувваи кофй надошт. Деваштич мехост Афарунро бо дастааш назди худ нигох дорад. У медонист, ки дар Панчакат сипохи арабро нигох дошта наметавонад. Бинобар ин, у барои мубориза калъахои Мадм, Кум ва Абаргари Буттамро омода месохт.

Аз дастхатхои бойгонй маълум мешавад, ки Деваштич дар Буттам галла, мевахои хушк, гову мол, хулоса хамаи захирахои хуроквориро ба руйхат гирифта буд. Ба мардумони гурусна бо ичозати Деваштич галла медоданд. Масалан, дар яке аз хуччатхо гуфта мешавад: «Чун мактуби маро гирифтй, ба гуруснагони дехаи Рарз 300 ковча галла дех, Деваштич». Дар яке аз хуччатхо Спадак ном шахе ба фармондори Деваштич менависад: «Чаноб, аз дехахои Зароводк, Искодар ва Аншак галла оварданд. Шумо онхоро бо одамон ба руйхат гиред ва ба суи мо фиристед. Аз Зароводк 63 гусфанд фиристодам. Шох Деваштич холо ба назди шумо омада наметавонад».

Дар мактуби дигар гуфта мешавад: «Аз дехаи Зароводк 5 зину лачом, 20 банд, 250 тири пайкон фиристодем». Дар як мактуби Деваштич, ки аввалу охираш нест, гуфта мешавад: «Галла ва дигар навъхои хурданиро дурустакак пинхон кунед ва аз болояшон посбон монед. Ман як тирдон, як чуфт муки фиристодам». Аз мактуб пайдост, ки Деваштич тахдидеро дар назар дорад. Хдмаи чорабинихо дар гирду атрофи дехахои Прагар, ки кароргохи Деваштич чой дошт, сурат мегиранд. Холо мо хуб медонем, ки Деваштич калъахои Мадм, Кум ва Абаргарро барои шуришгарон тайёр карда буд. Баъзе олимон менависанд, ки гуё Деваштич ва тарафдоронаш суи Хучанд мерафтанд, арабхо пеши рохи онхоро гирифтанд.

Тавре ки каблан зикр намудем, Деваштич пеш аз хучуми арабхо ба Хучанд чунин накша дошт, аммо вакте ки мактуби

174

Фатуфарнро гирифт ва аз вокеахои Хучанд огох, шуд, дигар суи Хучанд рафтаий иабуд.

Сабабхои шикасти шуришхои солхои 720-722. Чй тавре аз мактуби Фатуфарн маълум шуд, хокимияти махаллй бо якдигар ракобати душманона доштанд. Онхо аз обруйи якдигар метарсиданд. Онхо аз туркон ёрй металабанду аз хамватанони худ не. Хар деха, русто, шахр мустакилона мубориза мебурд. Дар дохили Сугд даххо шоххои мустакил вучуд доштанд. Агар онхо бо муттахидй ва якдилй аз руйи як накша амал мекарданд, арабхо хеч гох бар онхо голиб намеомаданд. Бинобар ин, яке аз сабабхои шикает хурдани точикон парокандагии куввахои онхо буд. Лашкари араб на танхо микдоран зиёд буд, балки бо як фармон ва як накша амал мекард. Лашкари араб аз низомиёни касбй иборат буд. Дастахои точик на низоми харбй, на малакаи чангй ва на хисси миллии ватанхохй доштанд. Дастахои хурди аъёну ашроф барои манфиатхои шахей ва шухрати худ бо арабхо мечангиданд.

САВОЛХО:ЬШуриши точикон бо сарварии Деваштич аз шуришхои

Кеш ва Сугдй Марказй чй фарк дошт?2 .0 ё накшаи пешниходкардаи Деваштич барои мубориза

бар зидди арабхо, дар сурати амалй шуданаш, метавонист пирузии точиконро таъмин намояд?

З.Дар бораи хуччатхои кухи Муг шумо чй медонед?

§ 47. БОЙГОНИИ ДЕВАШТИЧ ВА А^АМИЯТИ ТАЪРИХИИ ОН

Хуччатхои хаттй. Баъди шикасти Деваштич арабхо бо ганимати зиёд баргаштанд. Аммо онхо надонистанд, ки дар яке аз хумхои дохили кушк бойгонии шох Деваштич пинхон аст. Ин бойгониро баъди 1200 сол, яъне соли 1932 чупони дехаи Хайробод - Чураалй Махмадалй тасодуфан ошкор сохт. Вай дар болои харобаи калъаи Муг буз мечаронд. Ногох чашмаш ба сурохие афтод, ки дар даруни он як сабади пур аз когазхои печонида мехобид. У як лулапечи когазхоро гирифта, ба деха овард ва ба муйсафедони хати арабихон нишон дод. Аммо дар деха ва дехахои атроф ин хатро касе хонда наметавонист. Дар охир хат ба дасти котиби хизбии нохия - А.Пулодй мерасад. Пулодй онро ба Душанбе, ба Академияи илмхо меорад ва аз ин чо як нусхаи расми онро ба шахри Ленинград (холо Санкт- Петербург) ба Пажухишгохи ховаршиноей мефиристонад.

175

Забоншиноси маъруф - А. Фрейман дастхатро дида, онро ба хату забони сугдиён нисбат медихад.

Аввалин дастхатхои забону хати сугдиро дар аввали асри XX дар Донхуани Хутан (Синсизяни кунунии Чин) пайдо карда буданд, ки ба асри V милод нисбат доштанд.

Дар худуди Сугд бори аввал хуччатхои кушки Абаргар (кухи Муг) пайдо шуданд, ки ахамияти бузурги илмию фархангй доштанд. Вакте ки сугдй будани дастхат маълум шуд, соли 1933 А. Пулодй бо кувваи бошандагони дехаи Хайробод дар харобаи Абаргар ковишхо гузаронида, боз 21 дастхати дигар ёфт. Тирамохи хамон сол экспедитсияи Академияи илмхои СССР бо сарварии А. Фрейман калъаро пурра тахкик ва боз 30 дастхати дигар пайдо кард. Хдмин тавр, аз харобаи Абаргар 74 хуччати сугдй, якто арабй ва зиёда аз 400 ашёи моддй ба даст омад. Дастхатхо дар порахои чарм, когазхои абрешимй ва дастакхои чуби беди аз пуст тозакардашуда бо ранги сиёх навишта шудаанд. (Расми 55).

Бинои Абаргар хамагй аз панч у токи равокй иборат аст. Бино дукабата, аммо кабати дуюм бокй намондааст.

Хамаи бозёфтхо дар хонахои кабати якум ва хумхо нигох дошта шудаанд. Баъзе хуччатхои дар чуб навишта аз чониби шахсони номаълум сузонида шудаанд.

Дар харобаи Абаргар тирхои пайкони бо най пайваста хеле зиёд ба даст омаданд. Ин тирхо барои омухтани таърихи харбии давраи истилои арабхо сарчашмаи бебахо ба хисоб мераванд. Аз Абаргар табак, коса, чумча, кафлес, шонахои занона, бели чубин, дастгоххои бофандагй, порахои сандукй бо чарм рукашшуда ва бо оби тилло хотамкоришуда ва гайра ёфта шуданд. (Расми 56).

Мактуби Алчаррох ва Абдурахмон ибни Субх. Аз хама бозёфти гаронбахо ин дастхатхои сугдй мебошанд. Дар байни мактубхо як хуччат бо хату забони арабй низ вучуд дошт, ки дар он омадааст: «Ба амир Алчаррох аз мавло Деваштй салом. Рахмати илохй ба Шумо бодо, илохо доиман саломат бошед. Худоро ёд мекунам, ки у якка ва ягона аст. Худованд ба Шумо хайр дихад, ки аз писарони Тархун ёд кардаед. Агар онхо лозим бошанд, ба Сулаймон Абусарй хабар дихед. Ман розй хастам, ки онхоро ба воситаи вай ба назди Шумо фиристам. Ё ки аз аспони ал ока яктояшро фармоед, ман онхоро бо навкарам ба назди Шумо мефиристам. Аз Худованд ба шумо саломатй мехохам».

Академик И.Ю. Крачковский - арабшиноси номии рус ин мактубро хонда, маълум сохт, ки Алчаррох шахси нихоят золим буда, солхои 717-719 амири Хуросон буд. У мардони калонсолро ба хатна мачбур менамуд, ки боиси норозигии зиёд шуд.

176

£S£5цЗззэд- Л 9 н | м м Ы « м s6«u

/ * * * » * • i*9-*d w > 4 я***—N J *. .Л ■ l l i ' n J j I ' j j l l l .к .' • ' ‘ • O f ^

««• 6>> *

Расми 55. Никохдомаи сугдй, ки аз кушки Абаргар ёфт шудааст.

Деваштич зохиран худро мусулмон вонамуда, сохиби тахти Сугд гардид. Вакте ихшиди Сугд таъйин гашт, бар зидди арабхо муборизаи ошкор бурд ва ин сабаби аз вазифа рафтану куштани у гардид. Дар ин бора мактуби чонишини амири Хуросон ба Деваштич гувохй медихад: «Бисмиллохир Рахмонир Рахим. Аз номи амир менависад Абдурахмон ибни Субх ба чаноби ихшиди Сугд ва афшини Самарканд - Деваштич эхтиром. Дина Ничитак ва магупат Курчй аз пеши амир омаданд ва ба номи ту хати норизой оварданд. Ту магар пинхонй аз ман ба дасти Ничитак ва Курчй ба амир хате фиристода будй? Амир ба ман мактуб навишта, аз ту хеле дар газаб шудааст. Ман баъдтар онро ба ту мефиристам, то ки худат бо чашмонат хонда бубинй ва бовар намой. Амир баъзе суханонро дар хат нанавишта, дахонй ба Ничитак ва Курчй гуфтааст. Онхо аз ин суханхо хеле тарсида, барои ту гамгин мебошанд. Агар ту минбаъд ба амир хат нависй, ба ман як нусхаи онро бифирист, то ки ман огох бошам. Холо суханхои Ничитак ва Курчиро бодиккат гуш кун ва мувофики онхо амал намо, варна аз амирбоз дигар фармонхо низ мумкин биёянд».

177

4Расми 56. 1. Кафлес ва табаки чубини аз калъаи Абаргар ёфтшуда.

2. Курчак - бели чубин аз калъаи Абаргар.3. Ш онахои занона ва болопуши сабад аз калъаи Абаргар.4. Донахои нард аз чуб ва устухон аз калъаи Абаргар.178

Хамин тавр, аз мазмуни мактуб бармеояд, ки арабхо ба воситаи чонишинони худ бар шохони хурду калони Сугд сахт назорат мебурдаанд. Ин кори онхо ба шохони махаллй ба монанди Деваштич намефорид. Деваштич ба чойи ёрдам ба амир дар пахш намудани шуришхо боз мактуби дагалонае навиштааст, ки кахру газаби вайро афзудааст. Аз мактубхои дипломатии Деваштич ба хубй маълум мешаванд, ки вай аввалин шахсе буд, ки мехост шохони махаллиро муттахид созад ва ба мукобили арабхо муборизаи катъй барад. Аммо мутаассифона, у барои ин кор вакти кам дошт ва шохони Чоч, Фаргона ва Истаравшан боз даст ба хиёнат зада, накшаи уро барбод доданд.

Дар байни дастхатхои калъаи Абаргар намунаи ягонаи акди никохи духтари точики пеш аз ислом - Дугдонча, таквими сугдй, хуччатхои нодир дар бораи ичора додани осиёбхо, харидани замин, забонхатхо ва гайра мавчуданд. (Расми 55).

САВОЛХ.О:1. Калъаи кухи Муг дар кучо ной дорад ва номи хакикин он

чист?2. Хуччатхои сугдй чй тавр дастрас шуданд?3. Кадом олимон онхоро тафсир кардаанд?4. Ахамияти хуччатхо барои таърихи халкамон аз чй иборат

аст?

§ 48. МУБОРИЗАИ ТОЧИКОН ДАР СОЛХОИ 726-730 БА МУКОБИЛИ ИСТИЛОГАРОИИ АРАБ

Кушторхои берахмонаи арабхои хунхор дар Сугду Фаргона, ахдшиканона ва вахшиёна куштани шох Деваштич ва садхо ватанпарастони дигар иродаи точиконро нашикаст, балки неру бахшид. Халифаи араб амири Хуросон Алхараширо барои чабру зулмаш дар Точикзамини Шаркй аз вазифа озод намуд. Аммо Алхарашй бо тарафдоронаш ба халифа итоат накарда, катлу горатро дар замини мо давом дод. Ба ривояти Табарй, у хайкалу мучассама, зарфхои заррин ва симин, тангахои зиёди тиллоро чамъ оварда, ба хешовандону наздикони худ таксим мекард ва ба мукобили фиристодахои халифа мечангид. Алхарашй ба василаи_хирочро аз будаш беш ситонидан дороии зиёд чамъ карда буд. У дар болои сиккахои тилло мехобид.

Лашкаркашии Асад ибни Абдулло ба Хатлон ва шикасти он. Соли 725 Асад ибни Абдулло амири Хуросон таъйин мешавад. Хуросон дар назари арабхои горатгари чашмгурусна мамлакати бойтарини хилофат ба хисоб мерафт ва барои дар ин

чо амир шудан довталабон муборизаи хунин мебурданд. Асад ибни Абдулло ба Хуросон омада, барои хучуми горатгарона ба суи Сугд тайёрй мебинад. Вай дар ин сафараш сарлашкарони дар нохияхо бударо бо одамони бовариноки худ иваз мекунад. Дар Истаравшан бо афшин-шохи он шартномае баста, аз у маблаге мегирад ва ба нохияи Барукани назди Балх меравад, ки дар он чо махаллаи арабони Ямании хамдиёраш буд.

Аз хамин сабаб, марказй аморатро аз Нишопур ба Балх кучонида, ба таъмири девори шахр, ободонии шахристон ва кароргохи худ машгул мешавад. Сарвари сохтмони Балх Бармак, ки аз авлоди мубадон буд, таъйин мешавад.

Бояд тазаккур дод, ки бо омадани Асад ибни Абдулло сиёсати арабхо бо шохони махаллй тагйир меёбад. У бо бузургони точик муносибати хуб намуда, онхоро ба худ наздик мекунад. Махаллиён вазифахо гирифта, ба мусулмон шудан руй меоранд ва минбаъд муборизи рохи ислом мешаванд.

Асад аз Балх ба вилоятхои Нимруз ва Fyp лашкар мекашад, аммо шохони вилоятхои зикршуда бе чанг исломро кабул мекунанд ва бо Абдулло созишнома мебанданду мустакдлияти худро нигох медоранд.

Асад ибни Абдулло соли 725 ба Хатлон хучум менамояд. Хатлон дар он вакт яке аз шохигарихои пурзуртарини Тахористон буд ва худуди имрузаи вилояти Хатлон бахши зиёди Бадахшони кунунии Афгонистонро дар бар дошт. Шохи он Шохбол марди часуру окил буд ва бо хокони турк наздикй дошт. Мувофики гуфтаи сарчашмахои чиной, лашкари Хатлон 50 хазор савору пиёдаро ташкил менамуд. Вакте арабхо ба худуди Хатлон ворид шуданд, онхоро куввахои якчояи точикону туркон пешвоз гирифтанд ва задухурди шадиде ба вучуд омад, ки дар натичаи он арабхо талафоти калон дода, ру ба гурез ниходанд. Точикони Балх ба лашкари шикастхурда ва мачрухшудаи Асад бо масхара мегуфтанд:

Аз Хуталон омадия,Ба ру табоу; омадия,Овора боз омадия,Хушку низор омадия.

Овозаи шикасти шармандавори Асади Абдуллох то ба халифа мерасад. Халифа ба газаб омада, уро хамчун сарлашкари ноухдабаро аз амирии Хуросон дур месозад.

Галабаи мардуми Хатлон нишон дод, ки агар точикон муташаккилона чанганд, бар арабхо голиб меоянд.

Мухорибаи Камарчо. Соли 728 амири нави Хуросон Ашрас бо лашкари бузург барои пахши шуриши сугдиён ба Самарканд меояд. У дар Сугд эълон мекунад, ки хар кй исломро напазируфтаасту мепазирад, аз андози чизя озод аст. Мардуми

180

захматкаш хама худро мусулмон эълон мекунанд ва арабхо аз хеч кас хироч чамъ карда наметавонанд. Аз ин сабаб, шохи Сугд ба амири Хуросон арз менамояд, ки акнун дар Сугд хама исломро кабул карданд ва одами хирочдиханда намонд.

Амир аз ваъдаи худ бармегардад ва фармон медихад, ки аз хамаи мардуми гайриараб хироч ситонанд. Ин фармон сабаби норозигй ва аз мусулмонй руй гардондани точикон мегардад. Мардум силох ба даст мегиранд ва боз ба мукобили арабхо ба чанг медароянд. Танхо дар рустохои Самарканд 7 хазор одам шурида буданд. Ба ин исён баъзе арабхо низ хамрох мешаванд.

Амири Хуросон бо лашкари 80-хазора ба Омул омада, дар он чо се мох тайёрй мебинад ва 10 хазор сипохиро аз Ому гузаронида, ба суи Бухоро мефиристад. Аммо онхо дар рох ба туркон вохурда, мечанганд ва талафоти зиёд медиханд. Аз ин ходиса арабхои дар Омул буда огохй меёбанд ва ба ёрии онхо сипохи асосй бо сарварии амир ба чанг меояд ва точикону туркон акиб менишинанд. Амир Ашрас бо лашкараш дар наздикии шахри Пайканд чой мегирад. Точикон рохи обро мебанданд ва душман аз ташнагй азоб мекашад. Рузи дигар онхо ба лашкари араб хучум оварда, зиёда аз 1000 нафари онхоро мекушанд. Рузи сеюм лашкари точикони Сугд, Насаф, Чоч, Истаравшан ва Фаргона ба хучуми катъй гузашта, арабхоро мачбур мекунанд, ки дар калъаи дастнораси Камарчо панох баранд.

Микдори арабхо 6 хазор нафар буд, аммо шумораи лашкари точику турк бештар. Мувофики ривояти таърихй, дар лашкари туркон як дастаи 30-нафараи порсхо бо сарварии Хусрав писари Яздигурди III низ иштирок дошт.

Аз чониби лашкари точикон ва туркон як гурухи 200- нафара бо сарварии Бозгарй барои гуфтушунид ба назди калъа омада, арабхоро ба таслим ва ё кабули дини зардуштй даъват мекунад. Арабхо ин даъватро напазируфта, ба гурухи Бозгарй тир мекушоянд ва яке аз тирхо ба Бозгарй расида, уро халок мекунад.

Мухосираи калъаи Камарчо 2 мох давом меёбад ва муттахидин аз сабаби бо дили нохохам чангидан, галабаро аз даст медиханд. Барои марги Бозгарй асирони араб бо сарварии Хдччоч Нодирй кушта мешаванд. Арабхо низ асирони точику туркро, ки бештар аз занону кудакон иборат буданд, ба катл мерасонанд.

Дар ин чанг шохи Чоч Тарбанд халок мешавад ва ривояте хает, ки гуё Хаччочро барои хуни Тарбанд cap задаанд. Мувофики ривояти Табарй, дар дасти арабхо шохи Сугд FypaK асир буд ва дастахои Сугд бо сарварии писари у Мухтор намечангиданд ва дигаронро низ аз мухосира нигох медоштанд. Яке аз сабабхои калъаро бо хучум нагирифтани точикон ин буд, ки дар ин чо FypaK ва занону кудакони сугдиён чун гаравгон

181

нигох дошта мешуданд. Табари дар бораи чй тавр гаравгон гирифтани FypaK ва занону фарзандони сугдй чизе намегуяд. Аммо ин гаравгонхо лашкари арабро аз торумор начот дод. Мухосира 58 руз давом кард ва нихоят иттифокчиён розй шуданд, ки аз ихотаи калъа даст кашанд ва арабхо баромада раванд. Ривоят мекунанд, ки дар ин чанг амири Хуросон Ашрас ба халокат мерасад.

Хамин тавр, арабхо шарти точиконро пазируфта, FypaKpo озод карданд ва худ аз калъа баромада рафтанд. Онхо ба хотири FypaKH пир ва чанд зану фарзанди ашроф ба лашкари араб ичозат доданд, ки ба Самарканд омада, бо куввахои дигар хамрох шавад ва минбаъд ба мукобили точикон бичангад ва хазорхо нафарро бикушад.

Соли 730 халифа Алчунайдиро амири нав таъйин намуд. Ривоят мекунанд, ки Ч,унайдй дар чангх,о бо точикон марчоне аз навъи чавохир ба даст оварда буд. У онро ба зани халифа мебахшад ва халифа уро амири Хуросон таъйин мекунад. Чунайдй бо лашкари худ ба Сугд меояд ва ба чанг хамрох мешавад.

CABOJI^O:1. Кадом амири Хуросон аввалин шуда, сиёсати

наздикшавиро бо шохону бузургони махаллй пеш гирифт ва он чй натича дод?

2. Чаро Асад ибни Абдуллох дар чангй Хатлон шикает хурд ва дар хакки у кадом шеъри хачвиро гуфтанд?

3.Созишномаи Камарчо чй ахамият дошт?4. Чаро шуриш бенатича анчомид?

§ 49. ШУРИШХОИ СОЛХОИ 30-ЮМ ДАР ТОЧИКЗАМИНИ ШАРКИ

Сиёсати Ашрасро амирони баъди у тагйир надода, золимй ва хирочи нохакро аз мардумони мусулмоншуда ва гайримусулмон меруёниданд. Ин буд, ки мардуми Кешу Насаф ва Сугду Фаргона боз шуриданд. Солхои 731-733 дар Самарканд намояндаи арабхо - Савр ба мукобили шуришгарон лашкар кашид. Амири Хуросон Чунайдй Умарро бо 18 хазор лашкар аз Тахористон ва Иброхим ибни Басамро бо рохи дигар ва дастахои иловагй ба Сугд фиристод. Худаш низ бо 5 хазор аскар равона шуд. Точикон чохдои рохи биёбони байни Кешу Омулро хокпур намуданд, то ки арабхо аз беобй азоб кашанд. Онхо ба агбаи Кеш ба суи Самарканд омаданд ва дар масофаи 4 фарсах аз Самарканд бо лашкари турку точик вохурданд.182

Лашкари араб аз саворони вазнинсипох, яъне савороне, ки худашон бо аспашон чавшанпуш буданд, савороне, ки танхо худашон чавшан доштанд ва савороне, ки танхо силохд сабук доштанд ва пиёдагон иборат буд. Онхо мувофики силохашон: вазнин, нимвазнин ва сабуксипох ба мукобили лашкари турку точик саф оростанд. Ба лашкари араб 12 лашкаркаши чангозмуда рохбарй менамуданд. Лашкари точиконро шохони Сугд - FypaK, Кеш-Шиканд, Фаргона- Алутар ва туркон - Корсул сарварй менамуданд. Ч,анг дар рустои Маймург ба амал омад. Дар ин задухурд дастахои араб бо сарварии Зухайр, Х,авзан,Ч,ирфас ва Хонад торумор гаштанд.

Мухориба дар каноти рост, ки барои арабхо созгор буд, гох дар сафи арабхо ва гох дар сафи туркон парешонй меовард. Сарфармондехи сипохи араб Ч,унайдй ба ёрии каноти рост сарбоз фиристод. Ч,анг то шом давом кард ва шаб хар ду сипох ба чойхои худ бозгаштанд. Талафот дар байни арабхо нисбат ба точику турк хеле зиёд буд.

Дар рузхои чумъа ва шанбе хангоми чанг хокбоде бархост, ки кас касро намедид. Вакте хокбод фуру нишаст, диданд, ки дастаи арабхо бо сардории Савр дар миёни туркон парешон аст. Туркон онхоро ихота намуда куштанд. Худи Савр ба горе афтида, миёнаш шикает ва мурд.

Дар сипохи хар ду тараф захмиён зиёд буданд. Точикон ва туркон метавонистанд голиб оянд, аммо ба бокимондаи лашкари араб имконият доданд, ки суи Самарканд равад. Чунайдй ба халифа хат навишта, ёрй металабад. Халифа 30 хазор аскарро бо сарварии Абдурахмон ибни Наим, ки дар Сугд чангида буд, бо 30 хазор найза мефиристад. Ч,унайдй бо бокимондаи дастаи худ як сол дар Самарканд дар мухосира мемонад.

Шикасти дуюмини Асад ибни Абдулло дар Хатлон. Асад хеч гох шикасти шармандавори худро аз хатлониён фаромуш накарда буд. У соли 735 дубора амири Хуросон таъйин мешавад. Вай баъди сохиб шудани тахти амирй, соли 737 барои чазо додан ба Хатлон лашкар мекашад. Мувофики ривояти Табарй, Шохбол мурда буд ва дар Хатлон Ходаш - писари Шохбол подшохй мекард. У марди тарсончак ва камчуръат буд. Арабхо калъаи Зигаракро гирифта, ганимати зиёде, аз чумла рамахои гусфандонро сохиб мешаванд. Ходаш аз омадани арабхо тарсида, ба назди хокон барои ёрй меравад. Хокон бо шунидани лашкаркашии Асад сипохи худро омода месозад ва ба Хатлон меояд. Асад аз омадани туркон ба ёрии хатлониён тарсида, мехохад ганиматхои худро аз Хароб (Панч) гузаронад ва ба хар сарбоз фармон медихад, ки дар гардани худ яктой гусфандро низ аз об гузаронад. Ва худи Асад низ гусфандеро гирифта буд. Ба Асад хабар доданд, ки лашкари точикон ва туркон наздик расидаанд, гусфандонро монда, одамонро аз об гузаронанд.

183

Аммо амири чашмгурусна эълон намуд, ки касе бе гусфанд мегузарад, дасташ бурида мешавад. Вакте ки одамон бо гусфандон дохили руд шуданд, гузаргох сероб ва чукур буд ва одамону гусфандонро мебурд ва биеёрй FapK шуданд.

Бахше, ки дар сохил буд, аз тарафи лашкари якчояи точикон ва туркон кушта шуданд. Лашкаркашони точик - Иштихонй ва Ашкандй ба арабхо зарбаи сахт расонида, баъзе саронро асир ва аслихаи зиёдро ганимат гирифтанд. Дар сохили чап, ки Асад он чо буд, бурони шадид бархост ва дар торикии он арабхо ба калъае пинхон шуданд ва лашкари точику турк ба сохили рост бозгаштанд. Рузи дигар Асад худро магауб шуморида, акибнишинй намуд.

Дар ин чо шохи Чагониён, ки аз тарафи арабхо мечангид, кушта шуд. Хдмин тавр, Асад ибни Абдуллох, дуюмбора аз хатлониён шикает хурда, шармандавор ба Балх омад.

Сеюмин лашкаркашии Асад ибни Абдулло ба Хатлон. Illохзодай Хатлон - Ходаш соли 738 боз аз хучуми арабхо тарсида, ба пеши хокон ва аз он чо ба суи Чин рафт. Дар вакти хучуми сеюминбораи Асад дастаи Хатлонро Бадртархун идора менамуд. Шохбол дар вакти мурдани худ ба яке аз наздиконаш Саочй чунин васият карда буд:

1. Ба мардуми Хатлон такаббурй накунед, зеро онхо фахру кудуратро намебардоранд. Онхо танхо ба шохони худ итоат мекунанд. 2. Шохзода Ходашро ёфта биёред, зеро у вориси тахти ин мамлакат аст. 3. Бо арабхо начангед, зеро шумо кобилияти рохбарии чангро надоред ва мамлакатро ба тороч медихед. Хамин тавр, дар вакти хучуми сеюминбораи Асад Хатлон бе шох буд ва онро Бадртархун, ки аз шерони Бомиён ва аз дудмони шохони Хатлон буд, дар дарборй Шохбол дар русток мезист ва аз набудани ворис дар ин бахш хукм меронд. Вай бо арабхо чанг кардан намехост. Аз таърихномахои замони истилои араб дар Точикзамин бармеояд, ки шохони Хатлон ва Бомиён аз дудмони Хайтолиён буданд ва унвони шери Хатлон ва Бомиёнро доштанд.

Асад, ки ду шикасти худро дар Хатлон хеч фаромуш намекард, ин дафъа Хатлонро бе чанг ишгол менамояд ва Бадртархунро ба мехмонй даъват намуда, асир мегирад ва аз у талаб менамояд, ки аз Хатлон берун равад. Мувофики гуфтаи Табарй, Бадр аз Асад 1000 ООО дирхам талаб мекунад. Асад ба у мегуяд: «Аз Хатлон нестй ва чй тавре ки аз Бомиён омадай, хамон тавр бозгард». Бадр посух медихад: «Ман ба ин чо дар чавониям омадам ва он чй дорам, ба зури бозу гирд овардаам. Х,оло ту, як марди бегона, бо ду уштури думбурида ба замини мо омадай ва ба ватанат камаш бо 50 уштури пур ва ганимат бармегардй. Боз аз ман талаб дорй, ки зану фарзанд, хона- чоямро монда, баромада равам?»

184

Асад аз ин суханони тахкиромези шохи Хатлон дар газаб шуда, уро вахшиёна ба катл мерасонад; аввал гушу бинй ва дастхояшро мебурад, сипас сарашро аз тан чудо мекунад. Гуё Бадр арабхоро ба чунин шакл мекуштааст ва он арабе, ки узвхои Бадрро буридааст, хеши яке аз он куштагони Бадр будааст. Дустони Бадр зану фарзанди уро ба кухистон бурда, пинхон мекунанд ва Асад боргохи хатлониёни рустоки Бузургро ба ягмо мебарад. Дар назди Чубак ва Сайёд гузаргохе буд ва шохони Хатлон дар хар ду сохил касрхои худро доштанд. Дар ин хучум Асад аз тарси шикастхои пешин ба сохили рост нагузашт.

Асад як дастаи калонро ба калъахои кухии Хатлон барои чустучуи фарзанди Бадртархун мефиристад. Онхо якчанд калъаро харобу горат менамоянд, аммо зану фарзанди шохро намеёбанд. Асад Хатлони бесохибро тороч мекунад ва бо ганимати фаровон бармегардад.

Сабабхои шикасти шуришхои солхои 20-30-юм, пеш аз хама, дар ноиттифокии шохони точик буд. Онхо бо якдигар забон як карда, ба мукобили арабхо мубориза бурданро намехостанд. Онхо бештар аз арабхо не, аз бузургшавии якдигар метарсиданд.

Дар тули асорати бисёрсола дар зери зулми арабхо бахше аз шохони махаллй мусулмон шуда, хамрохи арабхо бо хамватанони худ мечангиданд ва якдигарро мефурухтанд. Дар дастахои Асад на танхо форсхо - точикони Точикзамини Гарбй, балки точикони шаркй низ хеле зиёд буданд.

САВОЛ^О:1.Муборизахои точикон дар солхои 20-30 бар зидди арабхо

аз солхои пешин чй фарк доштанд?2. Чаро аъёну ашрофи точик бо арабхо ва арабхо бо

онхо муросо мекарданд?3. Кадом намуди сипохиёнро вазнинсилох, кадом намудро

ннмвазнинснлох мехисобиданд ва дар чанг вазифаи онхо аз чй иборат буд?

§ 50. МУБОРИЗАИ ЯКЧОЯИ ТОНИКУ АРАБ БА МУКОБИЛИ УМАВИЁН

Сиёсати Насри Сайёр дар солхои 738-748. Дини ислом ва хокимияти арабхо дар замони амири Хуросон будани Наср ибни Сайёр (738-748) хеле мустахкам гардид. Насри Сайёр дар чавонияш ба Мовароуннахр омада, дар чангхо иштирок дошт, бо хаёти мардуми точик ва хулку атвори он хуб шинос буд. Бо

185

бисёр шохон ва давлатмандони махаллй дустй карда буд ва майли бо мардум сулху салохро дошт. Мо пештар зикр кардем, ки пас аз амирии Хуросонро ба даст гирифтани Асад ибни Абдуллох, сиёсати арабхо нисбат ба давлатдорони точик тагйир ёфт. У мекушид, ки нисбат ба точикон сиёсати боадолатонаро пеш барад.

Сайёр ин сиёсатро давом дод. Дар натича муборизаи мардуми точик бар зидди арабхо ру ба сустй менихад. Чангхои солхои 20-30-юми асри VIII нуктаи баландтарин ва охирини муборизаи точикон ба мукобили арабхо ба шумор мераванд.

Насри Сайёр хамчун марди сиёсатмадор хуб фахмида тавонист, ки бо зурй бар точикон хукм рондан мумкин нест. Баръакс, бо онхо бояд наздикй чует ва сиёсати одилонаро пеш гирифт, хирочи чизяро, ки аз точикони мусулмоншуда меситониданд, бархам дод. Хамаи точикони мусулмон аз ин хироч озод шуданд.

Хирочро танхо аз одамони гайриислом мегирифтанд ва он хеле вазнин буд. Хирочи умумиро бояд хама медоданд. Ба ривояти Табарй, дар муддати як хафта 80 хазор одам аз хирочи чизя озод шуд ва 80 хазор точики дигар чизя медод.

Насри Сайёр бо точикони гуреза (сугдиён), ки дар назди туркон буданд ва хохиши ба ватан баргаштанро доштанд, сулх бает, ки мувофики он: 1) касоне, ки исломро напазируфтаанд, чазо дода намешаванд; 2) аз баргаштагон карзи андозхои пешинро намеситонанд; 3) арабхои асир, ки дар дасти сугдихо буданд, мувофики шартнома озод мегарданд ва хеч кас гунахгор дониста намешавад.

Дар замони Насри Сайёр хонадоршавии арабхо бо духтарони махаллй ва махаллиёни давлатманд бо арабхо вусъат меёбад. Дар миёни арабхои сокини Точикзамин нисбахои точикии Бохтарй, Сугдй, Чурчонй ва гайра пайдо мешаванд. Бисёр сарлашкарони арабй заминдор бо махаллиён омезиш ёфта, ба точикй харф мезаданд. Масалан, бухорхудот Тугшод духтари худро ба никохи Насри Сайёр даровард ва барояш замин низ чудо кард.

Вакте ки Тугаюдро ду дехкони мусулмоншуда ба катл мерасонанд, тамоми молу мулкаш ба Наср хамчун мерос мегузарад. Бо вучуди ин наздикиву хешовандй бо араб, Тугшод мусулмониро напазируфта буд. Аз ин сабаб, вакте ки уро дар Самарканд мекушанд, зардуштиён гушти уро аз устухон чудо карда, колбадашро ба Бухоро мебаранд.

Насри Сайёр соли 740 ба Фаргона лашкар мекашад ва дар Куба карор мегирад. Точикони ин чо аз омадани у огох ёфта, хурокаи чорворо месузонанд ва озукавориро пинхон мекунанд. Дар охири сол Наср ба мукобили ихшиди Фаргона лашкар

186

мефиристонад. Лашкар калъаро печонда, роххои даромаду баромадро зери назорат мегирад. Аммо фаргонагихо шабонахо аз калъа берун омада, аспхои аъробро мебаранд ва бахше аз арабхоро асир мегиранд. Наср дастаи дигарро ба ёрй мефиристад ва онхо ин дафъа худро ба хоб андохта, аз калъа баромадахоро дастгир мекунанд. Дар байни дастгиршудагон шохзодаи Фаргона - чавони хеле далер низ буд, ки бо фиреб ба даст афтод. Наср уро мекушад ва бо лашкари зиёд ба чанг меояд, бо модари шох вомехурад ва сулх мебанданд.

Модари шох сарони арабро хамрохи Наср пазирой мекунад. Мувофики ривояти Табарй, модари шох зани хеле часур ва сиёсатмадор будааст. Вай ба Наср мегуяд: «Шумо на каду комати чанговарй доред ва на рикоби шохй».

Наср аз у мепурсад: «Шох чй гуна бояд бошад?» Ч,авоб медихад: «Шох хама вакт бояд шаш чиз хамрох дошта бошад: 1) вазир, ки аз номи шох мамлакатро идора кунад; вазир шахси поку боваринок бошад, ки шох сирри дили худро ба у гуфта тавонад ва у сирро пинхон дорад; 2) зане, ки дар хама холатхо гаму парешониро аз у дур дорад; 3) ошпази хоса, ки дар хама чо барои у хуроки дилкаш пазад; 4) калъаи устувор барои рузхои сахт ва шамшер, ки аз хиёнат натарсад; 5) аспи савории хастагинопазир; 6) хазинаи пур, ки дар рузхои сахт уро начот дихад. Мо ин хамаро дорем ва аз шумо наметарсем».

Норозигихои мардум аз Умавиён. Халифахои умавй сиёсати зидди авлоди Мухаммадро мебурданд ва онхоро аз вазифахо дур мекарданд. Асосгузори харакати аббосихо набераи амаки Мухаммад - Мухаммади Алй буд. У аз норозигихои точикони шаркй истифода мебурд. Чй тавре ки маълум аст, точикон ба арабхо хеч сари итоат намефароварданд. Аксарияти мардум аз андозхои гарон норозй буданд. Арабхо дар хар вилоят бар сари дехконон одамони худро мегузоштанд, ки онхоро хокими асосй мехисобиданд. Дехконон хеч гох намехостанд, ки бегонагон ба сарашон ва боз дар ватани худашон хукмрон бошанд. Аз ин ру, онхо бо арабхои аз сиёсати Умавихо норизо мепайвастанд. Аббосиён мегуфтанд, ки хамаи бадбахтихо аз беадолатии халифахои умавй cap задааст. Агар онхо сарнагун шаванд, хирочхо кам шуда, корхои мачбурй дар сохтмони касру бинохо, канал ва г. аз байн мераванд. Аббосихо ваъда медоданд, ки агар Умавихо сарнагун шаванд, точикон дар идораи давлат баробари арабхо иштирок менамоянд. Дар Хуросон ба чунбиши точикон Абумуслим рохбарй менамуд.

Нехзати Абумуслим. Абумуслим аз точикони Нишопур буд. Вай ба равняй шиаи дини ислом мепайвандад ва яке аз муборизони фаъоли зидди Умавиён мегардад. У аз Иброхим

187

писари Алии Мухдммади Аббос дастури рохбарии Хуросонро гирифта, ба Марв меояд ва бар зидди Умавиён ба мубориза медарояд.

Вай парчами худро сиёх ва гурзи худро нимсиёх мекунад. Ранги сиёх нишони беадолатии Умавиён ба хисоб мерафт. Барои точикон ранги сиёх ин нишонаи ситам, кувваи ахриманй буд ва мардуми норозй зуд дар атрофи Абумуслим гирд омада, ба мукобили ахриманхои замон - Умавиён ба мубориза бархостанд. Шуриш дар муддати кутох, тамоми вилоятхои Точикзамини Шаркй: Хдоот, Бушанг, Марв, Толикон, Хатлон, Сугд, Марв, Нусай, Абевард, Балх, Нишопур ва гайраро фаро гирифт. Мардум гурух-гурух, пиёдаву савора ба харакати Абумуслим мепайвастанд. Шуришгарон дар хархои худ ба тахкири халифа шиори «Марвони хар» менавиштанд.

Мувофики гуфтаи олими точик Абуханифаи Диноварй, дар зери парчами Абумуслим 100 хазор кас бо силохдои гуногун мечангиданд. Шуриш на танхо Точикзамин, балки Арабистонро низ фаро гирифт. Арабхои норизо низ ба суи Абумуслим меомаданд ва уро сарвари худ медонистанд. Абумуслимро мардум аз авлоди Мухаммади пайгамбар эълон намуданд. Дар бисёр шахрхо хокимони арабй умавиро мекуштанд ва Абумуслимро амир эълон менамуданд. Дар байни хокимони вилоятхо, ки аслан арабхо буданд, муносибатхо тезу тунд мешуд ва бисёр вакт задухурдхои хунин ба амал меомаданд. Вакте ки дастахои Алкирмонй Марвро гирифтанд, Насри Сайёр ба мукобили у лашкаре мефиристад.

Дар ин чанг, ки чанд руз давом кард, аз хар ду тараф хазорхо нафар кушта шуданд ва кувваи хар ду чониб хеле заиф гардид.

Мувофики ривояти Табари, ин ду гурухи арабхоро бо якдигар Абумуслим бо мактубхои бардуруг шуронида буд. Баъд Абумуслим ба Алкирмонй хат навишта, уро барои муборизаи якчоя ба мукобили Насри Сайёр даъват мекунад. Алкирмонй розигй медихад ва дар чанг ба мукобили Насри Сайёр халок мешавад. Писари Алкирмонй ба тарафи Абумуслим мегузарад ва бар зидди Насри Сайёр мечангад. Соли 748 Абумуслим ба Марв омада, касрхои амирони арабро ишгол намуд. Насри Сайёр мегурезад. Соли 750 куввахои зидди Умавиён дар тамоми каламрави хилофат голиб омаданд ва имоматии хилофат ба Аббосиён гузашт.

Аббосиён ба сари хокимият омада, барои ичрои ваъдахои худ кушише ба харч надоданд. Абумуслим, ки амири Хуросон шуд, барои вусъати дини ислом гамхорй мекард, аммо барои бехбудии зиндагии хамватанонаш чорае начуст.

188

Хучуми лашкари Чин ба Точикзамини Шаркй. Соли 751 сипохи Чин бо максади тасарруф ба Х,афтруд даромад. Абумуслим лашкаре бо сардории Зиёди Солех, фиристод. Задухурд дар сохили Тироз (назди Чамбули кунунй) ба амал омад. Ба ривояти муаррих Ибни Асир, 50 хазор чиниён кушта шуданд ва 20 хазор асир афтоданд. Ин шикасти катьй ба лашкариёни Чин чунон сахт таъсир гузошт, ки дубора ёди хучум ба Точикзамин накарданд.

Бояд тазаккур дод, ки дар тули 100 соли муборизаи точикон бо арабхо шохони мамлакати мо борхо аз императорони Чин ёрй хостанд, аммо онхо ба ёрй наомаданд. Императори Чин гумон дошт, ки дар натичаи чангхо суст шудаем ва у сарзамини моро ба осонй мегирад. Аммо хато кард. Сипохи якчояи точикону арабхо кариб тамоми лашкари омадаро нобуд сохт ва бокимондаи дастахои Чин то худуди мамлакати худ гурехтанд.

САВОЛХО:1. Сиёсати Насри Сайёр чй гуна буд?2. Дар муборизахои зидди арабии точикон чй тагйироти

гоявй ба вучуд омада буд?3.Модари ихшиди Фаргона ба Насри Сайёр чй гуфт?4.Чаро Умавиён шикает хурданд?5. Сиёсати Абумуслим дар мубориза ба мукобили Умавиён

чй гуна буд?б.Чаро императори Чин ба Хафтруд хучум овард?

§ 51. МУБОРИЗАИ ТОЧИКОН БА МУКОБИЛИ АББОСИЁН

Дар дарси гузашта зикр шуда буд, ки халифахои аббоей баробари давлатро сохиб шудан, ваъдахои худро дар хакки оммаи захматкаш фаромуш карданд, андозхоро боз вазнинтар намуданд. Дар идора намудани давлат ва хайати сипохи араб дастахои точикон бо сарварони худ пайдо мешаванд. Аббосиён чун Умавиён барои сархадоти давлати арабро васеъ кардан ва исломро дар cap то сари мамлакатхои гайриараб пахн кардан мекушиданд.

Шуриши Шарик дар Бухоро дар соли 751. Ба ривояти муаррихи точик Наршахй, Шарик марди арабе буд, ки дар Бухоро мезист. Вакте Аббосиён ба сари кудрат омаданд ва ваъдахои худро ичро накарданд, у мардумро бар зидди онхо бархезонд. У мегуфт: «Аббосиён чун Умавиён фиребгаранд, бояд

189

ба сари хилофат авлоди бевоситаи Мухаммаду Алй биёянд, зеро танхо онхо дар каламрави хилофат адолат чорй карда метавонанд». Ба даъвати Шарик хокими Бухоро Абдулчаббор ибни Шуайб, хокими Хоразм Абдул малик ибни Харсама ва боз чандин хокимони дигар хамрох шуданд ва шумораи лашкари у то ба 30 хазор расид.

Абумуслим Зиёди Солехро бо 10 хазор аскар мефиристад ва ба у насихат медихад, ки дар Омул истода, чосусон фиристонад ва баъди макон ва микдори лашкари Шарикро муайян кардан ба Бухоро равад. Баъди чанде худи Абумуслим ба Омул омад ва ба Зиёд гуфт: «Акнун бирав ва агар ёрй лозим бошад, одаме бифирист».

Зиёд ба Бухоро рафт ва Шарик низ лашкар аз шахр берун овард ва чанг даргирифт. Х,ар руз аз тарафи Зиёд талафоти зиёде ба амал меомад. Ч,анг 37 руз давом дошт ва агар бухорхудот бо10 хазор аскар ба ёрии Зиёд намеомад, шуришгарон галаба ба даст меоварданд. Кутайбаи Тупнод Бухороро ихота кард ва ба шуришгарон обу нону алаф оварданро манъ намуд ва онхоро мачбур кард таслим шаванд. Шуришгарон аз гуруснагй шабона аз шахр берун рафтанд ва кисман пароканда шуданд. Дар бозгашт лашкари К,утайба ва Зиёд ба онхо хамла карданд ва онхоро парешон сохтанд. Шарик халок шуд. Зиёд баъди Бухороро гирифтан, шахрро оташ зад, ки се руз сухт, аммо ахди Бухоро муборизаро давом медоданд ва Зиёд касеро, ки дастгир мекард, ба катл мерасонд.

Баъди пахш кардани шуриши Бухоро, Зиёд ба мукобили самаркандиён лашкар кашид. Агарчи шуридагони Самарканд сарваре чун Шарик надоштанд, лекин Зиёд мудцати тулонй он чо монд ва ба мукобили онхо мубориза бурд.

Дар хамин сол Абумуслим ба мукобили шуришчиёни Кеш Холиди Иброхимро фиристод ва у бо шохи Кеш - Ихрид чангид ва уро шикает дод. Мувофики ривояти Табарй, Холид аз хазинаи Ихрид зарфхои зиёди тилло, нукраи пурнащни чинй, зинхои асп, парча ва матоъхои дигари ачибу гарибро гирифта, назди Абумуслим ба Самарканд фиристод. Арабхо бародари Ихрид- Таранро шохй Кеш таъйин карданд.

Баъд Абумуслим ба Хатлон лашкар кашид ва бо шохи он - Ходаш чангид. Ходаш - писари Шохбол боз ба назди туркон панох мебарад ва мамлакат бе шох мемонад.

Хамин тавр, Абумуслим хамчун шахеи вафодори Аббосиён манфиатхои онхоро аз душманони хоричй ва дохилй химоя намуд. Аммо Аббосиён аз обру ва шухрати Абумуслим тарсида, соли 755 халифа Мансур уро ба дарбор даъват мекунад ва мекушад. Катли Абумуслим мардуми точикро ба мукобили Аббосиён бархезонд, зеро душманй точик будани Аббосиён

190

ошкор гардид. Дар хамин сол дар вилояти Рог (Рай) точикон бо сарварии шогирди Абумуслим - Синдбод шуриш бардоштанд.

Шуриш ба зудй вилоятхои Нишопур ва Кумисро фаро гирифт. Мувофики ривояти Табарй, дастахои Синдбод аз точикони кухистони Рог, Кумис, Табаристон ва Нишопур иборат буданд. Халифа ба мукобили онхо лашкари 10-хазораро бо сарварии Чдхвар ибни Марар мефиристад. Мухориба дар биёбони байни Хамадон ва Рог 0F03 ёфт. Шуришгарон зиёд буданд, аммо силохи хуби чангй надоштанд. Бо вучуди ин, онхо ба лашкари касбии халифа 70 руз мукобилияти сахт нишон доданд. Шуришчиён шикает хурданд. Дар ин вакт шуриши калонтарин ба мукобили арабхо дар Мовароуннахр бо сарварии Муканнаъ cap шуд, ки хилофатро ба ларза андохт.

Шуриши Сафедчомагон бо сарварии Муканнаъ дар солхои 760-784. Бедодгарихои арабхо боиси шуриши мардуми точик гардид, ки он саросари Мовароуннахрро фаро гирифт. Ба шуриш Муканнаъ рохбарй мекард. Муканнаъ зодаи дехаи Коздехи Марв буд ва Хошим ибни Хаким ном дошт. Вай одами босавод ва аз тамоми илмхои замони худ бахра бардошта, чоду ва тилисмотро низ медонист. Падари Муканнаъ сарханг буд аз Балх. Худи Муканнаъ одами безеб ва як чашмаш кур буд. Аз хамин лихоз, руяшро пушонида мегашт, яъне никоб дошт.

Дар вакти амирии Абумуслим вай яке аз лашкаркашони Хуросон ва вазири Абдучаббори Яздй буд. Муканнаъ даъвои пайгамбарй кард. Халифа Абучаъфар Давонакй уро ба зиндон андохт. Вай баъди халоей ба Марв омад ва мардумонро чамъ кард ва гуфт: «Медонед, ки ман кистам?» Гуфтанд: «Ту Хошими Хаким хастй». Муканнаъ гуфт: «Ман Худоям ва бо хар ном амал мекунам. Гохе бо номи Мусо, гохе Иброхим, Исо, Мухаммад, имруз ба ин ном, ки мебинед». Мардумон гуфтанд: «Дигарон даъвои пайгамбарй доштанд, ту даъвои худой мекунй?» Муканнаъ гуфт: «Эшон нафсонй буданд, ман рухониям». Гурухе пайрави у шуданд ва номахои уро ба вилоятхо бурданд. Дар номахо менавишт: «Ман Хошим ибни Хаким саидуссодот, оли фалон ибни фалон, алхамду лиллох, манам Одам ва Нух ва Иброхим ва Исо ва Мусо ва Мухаммад ва Абумуслим ва Муканнаъ ал-Кудрат ва султону л-иззат ва-л-бурхон. Ба ман гаравед ва бидонед, ки подшохй ва кирдигорй марост ва чуз ман Худой дигар нест, касе маро бипазирад, ба бихишт равад ва напазирад-ба дузах».

Х,ануз дар Марв мардумон пеши у меомаданд ва аз мусулмонй руй мегардониданд. Дар Марв Абдуллох ном араб духтари худ ба у дод ва ба Мовароуннахр ба Кешу Насаф омад ва ташвикоти у мебурд, то мардуми зиёде ба Муканнаъ

191

гаравиданд. Марказй ойини онхо дехаи Субх буд. Ин деха холо яке аз дехахои бузурги точикнишини Шахрисабз мебошад.

Ба гуфтаи Наршахй, пайравони Муканнаъ хокими арабй шахри Субхро бикуштанд ва аксарияти дехахои Сугд ба дини Муканнаъ даромаданд. Наршахй дар бораи асосхои дини Муканнаъ чизе нанавиштааст ва мо намедонем, ки чаро мардум аз ислом руй гардонида, ба суи ойини у омаданд. Аз матни Наршахй чунин бармеояд, ки Муканнаъ _х.амаи мардумро ба баробарии ичтимой даъват менамуд. У гуфт: «Худо ва Пайгамбар як аст ва вай баъди Абумуслим Пайгамбар ва Худо мебошад ва даъват менамояд, ки хамаи мардумон баробархукук бошанд ва дар миёни онхо дорову бенаво набошад».

Мардумони точик дар ин давра мусулмонй сахтэътикод набуданд ва аз ойини ачдодии худ - маздаясно дур шуда, ба кадом дин гаравиданро намедонистанд. Зулму чабр, андозхои вазнин ва куштору горати ачнабиёни гурусначашм мардумро аз ислом дур мекард. Мардуми хайрону сарсон ба даъватхои адолатхохонаи Муканнаъ боварй хосил намуда, ба чониби у меомаданд ва зидди арабхо ва ислом мебаромаданд.

Муканнаъ вакте дар Мовароуннахр пайравони зиёд ёфт, бо 36 нафар тарафдорони худ ба Кеш омад ва дар калъаи кухи Сиём макон гирифт. Тарафдорони Муканнаъ Сафедчомагон ном гирифтанд, зеро онхо бо либоси сафед, хамчун рамзи покй мегаштанд.

Сафедчомагон соли 775 дар дехаи Нумичкати Бухоро чой гирифта, шаб ба масчиди он чо даромада, муаззин ва 15 тани дигарро кушта, ахли дехаро низ куштанду горат карданд. Мардумони чабрдида пеши хокими Бухоро омаданд ва гуфтанд: «Бо ин Сафедчомагон чанг бояд кард». Х,оким, козй ва дигарон ба дехаи Наршах назди Сафедчомагон омаданд ва козй ба онхо руй оварда гуфт: «Ба дини ислом бозгардед ва мардумро горат накунеду озор надихед ва ба дехахои худ бозгардед». Аммо онхо чавоби рад доданд ва байни лашкари хокими Бухоро ва Сафедчомагон чанг ба вукуъ пайваст. Аввал арабе ба онхо хамла бурда, чанд касро кушт ва Сафедчомагон уро куштанд, сипас хама ба харб даромаданд. Дар охир Сафедчомагон шикает хурда, дохили хисори Наршах шуданд. Дар ин чанг Сафедчомагон 700 нафар талаф доданд. Онхо субхи рузи дигар расул фиристоданд ва амон хостанд ва мусулмон шуданро ихтиёр карданд.

Хоким бо онхо шартнома бает, ки дар он гуфта мешуд: «Ба ойини ислом бозмегарданд, аз катлу горати мусулмонон даст мекашанд». Аммо хамин ки лашкар аз назди онхо дур шуд, Сафедчомагон боз ба ойини Муканнаъ баргаштанд ва корхои пешинаро идома доданд.

192

Амири Хуросон Махдй бо сарварии Чдбраил ба мукобили Сафедчомагон ба Бухоро лашкар фиристод. Чдбраил дар дарвозаи Самарканд хиргох зад ва ба мукобили Сафедчомагон чангро огоз намуд. У атрофи шахри Наршахро ихота кард, хандак канд, то ки Сафедчомагон вакти шабона берун баромадан ба ин хандак афтанд ва куштаю асир шаванд. Аммо Сафедчомагон шаб мохирона баромада, ба лашкари Чдбраил талафоти калон доданд. Ч,абраил 4 мох бо онхо чангид, аммо талафот медоду голиб намешуд.

Баъд аз таги девори калъа рохи зеризаминй канданд. Бо нафту чуб зери девор оташ афрухтанд. Девор таркид ва ба калъа рохи даромадан пайдо шуд. Лашкар вориди калъа гашт ва бисёрихоро бикуштанд ва бокй таслим шуданд ва сарварони онхоро катл карданд. Наршахй номи се сарханги онхоро зикр мекунад, ки яке Хушум, дигаре Багон ва сеюм Гирдак ном доштанд. Аз номхои оварда маълум аст, ки эшон точик буданд. Сарвари шахри Наршах зани сарханге буд, ки уро Абумуслим кушта буд ва вай аз Сафедчомагон пуштибонй кард. Ч,абраил он занро дастгир ва пора карда, сархои Сафедчомагони Бухороро ба Сугд бурд, то мардум бубинанд ва битарсанд. Аммо баръакс шуд: Сафедчомагони Самарканд бо Чдбраил ба чанг даромаданд.

Дар ин чангхо туркон ба сугдиён ёрй медоданд. Сарвари точикони Сугд Сугдиён ном дошт. Онхо ба Ч,абраил шикает медиханд ва у ба суи Бухоро мегурезад. Дар Бухоро низ ба мукобили у дастахои мусаллах бо белу каланд ва досу табар хучум меоварданд ва вай гурехта ба Марв меравад.

Ба ривояти Наршахй, 50 хазор аз ахди точику турк ба суи Муканнаъ омаданд ва аз у дидор хостанд. У хеч дидор нанамуд. Мардум гуфтанд: «То дидори Худованд набинем, ба хеч чой наравем». У ба воситаи гуломе ба мардум гуфт, ки агар дидори маро бубинед, халок мешавед. Онхо гуфтанд: «Мо ба мурдан розй хастем». Муканнаъ гуфт: «Фалон руз биёед». Мегуянд, ки у хамрохи шохдухтарони зебои Кеш, Насаф ва Сугд дар ишрат буд. Руи зишти уро касе надид, зеро вай хама вакт никоби сабз мепушид. Муканнаъ ба он занхо ойинахо дода мегуяд, ки онхоро дар мукобили шуълаи офтоб нигох доранд ва акси оинахоро якзайл ба суи чамъомадагон равон намоянд. Занхо чунин карданд.

Дар натича як нури бузурги дурахшон ташкил ёфт. Муканнаъ ба гулом фармуд: «Бар мардум бигуй, ки шумо аз Худо дидор хостед, бубинед, ин рушной шуълаи руйи уст».Ч,амъомадагон гуфтанд: «Худовандо, он чи дидем, бовар хосил намудем ва токати беш диданро надорем». Муканнаъ ба гулом фармуд: «Садо бидех, ки Худованд аз Шумо хушнуд аст ва гунохи Шуморо мебахшад». Муканнаъ ба чамъомадагон гуфт: «Х,амаи

193

вилоятхоро ба Шумо арзонй доштам ва касоне, ки ба ман нагараванд, молу хонаашон ба Шумо халол аст». Мардум аз он чо баргашта, зану фарзанди мусулмонро тачовуз ва молу амволи онхоро горат мекарданд ва мегуфтанд: «Мо руйи Худоро дидем».

Мухаммад Нархашй дар бахши шикасти Муканнаъ овардааст: «Лашкари мусулмон бар Сафедчомагон хеч голиб намеомаданд, зеро дохии онхо дар куххои Сиём дар хисори бисёр устувор пинхон буд. Хисор болои кух буд ва танхо як рох дошт, ки онро Сафедчомагон мухофизат менамуданд. Дар хисор замини кишт, дарахту об ва чорпоён доштанд, ки заминро кишт намуда, хосили онро истифода мебурданд. Аз дарахтон мева ва аз чорпоён ширу гушт мегирифтанд.

Муканнаъ дар даруни ин хисор боз хисори дигаре бо хаммому хонахои зист сохт ва бо занхои харами худ он чо мезист. Хар руз як бор дари хисорро мекушоданд ва ба онхо хурданй ва нушиданй медоданд. Ин хол 14 сол давом кард. Дар ин муддат тарафдорони Муканнаъ бо лашкари ислом чангхо карданд ва нихоят Саид Алхарашй рохи хисорро бает ва интизори таслим шуд. Сафедчомагон охиста-охдста кушта ва пароканда шуданд ва яке аз гуломон дари хисорро кушод ва лашкари Саид вориди он гардид. Худи Муканнаъ дар хисори дарунй буд. Чун фахмид, ки хисори аввал ба дасти душман афтод, дастархон орост ва ба тамоми занхо майи захролуд нушонд. Факат як зан, ки аз нияти у огохй ёфт, майро нахурд ва худро чун дигарон мурда андохт.

Муканнаъ дид, ки занхо хама мурданд, худро дар оташдони хаммоме, ки чанд руз дар он оташ месухт, мепартояд ва хамон замон хокистар мешавад. Баъд хамон зани зиндамонда дарвозаро мекушояд ва Саид хазинаи хисорро горат мекунад, ки дар он ганимати зиёд буд».

Чаро Муканнаъ худро дар оташ сузонд? Ин ходисаро чунин шарх медиханд, ки гуё вай дар зиндагияш мегуфтааст: «Вакте ки бандагони ман оей шаванд, ман ба осмон меравам ва аз он фариштагонро меорам, то ин ки осиёнро чазо диханд». Аз хамин сабаб вай худро сузондааст, то мардум гуянд, ки у ба осмон барои фариштагонро овардан ва моро нусрат бахшидан рафтааст.

Агар Муканнаъ аз мубориза бар зидди арабхо канора намегирифт ва шуришгаронро мунтазам идора мекард, онхо голиб меомаданд ва арабхоро аз ватанамон пеш карда метавонистанд. Зеро куввахои муборизи уро мардуми захматкаш ва махсусан хунармандону коргарони кироя ташкил медоданд.

Баъди истилои араб ин бори аввал буд, ки ба мукобили арабхо куввахои якчояи кишоварзон, коргарон ва дастахои харбии дехконон бо лашкарони худ ба мубориза бархостанд. То ба хол ба мукобили арабхо танхо дастахои дехконон (феодалон)

194

мечангиданд. Шуриши Муканнаъ шуриши хамаи табакахои ичтимой ба мукобили арабхо буд. Танхо аз сабаби сарвари умумии ягона надоштан, харакати Сафедчомагон шикает хурд.

САВОЛ^О:1. Сабабхои шуриши зидди сулолаи Аббосиён дар чй

буданд?2. Чаро Абумуслим ба хамватанони худ ёрй намедод?3. Шуришхои точикон дар замони амирии Абумуслим чй

мохият доштанд?4. Чаро Аббосиён Абумуслимро куштанд.5. Фарки шуриши Сафедчомагон аз шуришхои пешина дар

чй буд?6. Сабаби шикасти харакати Сафедчомагонро чй тавр

мефахмед?

Боби XТАНАЗЗУЛИ ХИЛОФАТИ АРАБ

§ 52. САБАБХОИ РАЛАБАИ АРАБХО ДАР Т ОЧ(ИКЗ АМИН-ЭРОНЗ АМИН

1. Шуришхои солхои 20-30-юм охирин муборизаи точикон барои озодии Ватан аз ачнабиёни араб ба шумор меравад. Шуришхои солхои 40-80-уми асри VIII характери миллии худро гум карданд. Онхо ба мукобили на хамаи арабхо, балки дар аввал ба мукобили сулолаи Умавиён ва баъд Аббосиён нигаронида шуда буданд. Дар шуришхои солхои 40-80-ум арабхои аз хукмронии ин ва ё он сулола норизо иштирок доштанд, яъне шуришхо характери исломй гирифтанд.

Сабаби асосии голибияти арабхо бар ориёихо (точикон) парокандагии сиёсй дар Точикзамин-Эронзамини Шаркй буд. Дар ин сарзамин баъди аз байн рафтани давлати Хайтолиен дигар давлати муттахиде ба вучуд наомад. Хар нохия шохи худро дошт ва шумораи ин шоху шохчахо ба садхо мерасид. Бадбахтй дар он буд, ки онхо байни худ зиддияти оштинопазир доштанд. Мо каблан ёдовар шудем, ки шохони точик дар яке аз шахрхои Хоразм чамъ шуда, дар бораи муборизаи якчоя ба мукобили душманони умумй ба мувофика нарасиданд ва танхо карор доданд, ки хамрохи арабхо ба мукобили якдигар начанганд.

195

2. Шохони точик на аз хдмсоягони хдмкавми худ, балки аз туркон ёрй металабиданд. Туркон, дар навбати худ, манфиатхои худро доштанд ва мувофики он амал мекарданд, яъне онхо ёрии холисона намерасонданд. Хатто дар муборизаи якчояи точикон ва туркон накшаи умумии амалиёти ахдона ба вучуд намеомад.

3. Лашкари араб микдоран зиёд ва аз чанговарони касбй ва хуб мусаллахднуда иборат буд. Онхо сарвари ягона ва накшаи ягона, назария ва амалиёти чангии фаровон доштанд.

4. Лашкариёни точик аз ашрофон - дехконон иборат буд, ки онхо тачриба, назария ва амалиёти чангй надоштанд. Онхо ба чанг бо либосхои пур аз зару зевар ва ханчару шамшерхои зарандуд меомаданд, гуё ончо на ба чанг, балки барои намоиш мерафтанд. Арабхо онхоро ба осонй шикает дода, силоху либосашонро мегирифтанд. Табакахои хунармандону кишоварзон ба мукобили арабхо чалб карда намешуданд.

Шохони махаллй бо дасти арабхо ва ёрии онхо ракибони худро маглуб ва мулкашонро хароб менамуданд.

Аз ривоятхои Табарй маълум мешавад, ки арабхо дар фасли зимистон лашкари худро пароканда менамуданд. Сипохдён ба ватани худ, назди хешовандон мерафтанд. Точикон метавонистанд дар ин вакт муттахид шуда, арабхои парокандаро ба осонй маглуб намоянд, гаравгон гиранд ва аз мамлакат ронанд. Аммо онхо аз чунин мавридхои муносиб ягон бор истифода накарданд. Ч|осусони араб дар тамоми сарзамини точик чой гирифта, аз фаъолияти махаллиён ба марказ хабар мерасониданд. Вале точикон аз фаъолиятхои махфии душманон чандон огохй надоштанд.

Точикон мувофики дини маздаясно ба табакахо таксим мешуданд ва хар табака мувофики урфу одати худ мезист ва ба табакаи ичтимоии дигар хамрох шуда, хешутаборй кардан наметавонист. Ин фаркиятхои ичтимой яке аз сабабхои суст будани чомеаи Зардуштй дар вазъиятхои чангй буд. Чангидан ва мухофизати ватан ба зиммаи табакаи озодагон-саворагон буд, ки онхо кудрати пешинро надоштанд. Ин табакабандй дар дину ойин низ вучуд дошт. Хар табака ба маъбади худ мерафт. Ин фаркиятхо дар дини ислом набуданд. Ислом хамаи мардуми мусулмонро баробархукук эълон дошт. Худованд барои хамаи мусулмонон як буд.

Дар ойини маздаясно, дар замони истилои араб, унсурхои бутпарастй, яъне симохои худоён ва фариштагон дар шакли хайкалхо хеле зиёд буданд.

Точикони Сугд, Бохтар, Хоразм ва дигар нохияхо боварй доштанд, ки дар симои хар як хайкал кудрати илохй чой дорад ва онхо ба душманони дин чазо медиханд. Аммо арабхо дар196

пеши назари Зардуштиён хайкалхои худоёнро мешикастанд ва месузониданд ва онхо ба арабхо чазо намедоданд, дили точикон аз онх,о сард шуда, яке аз сабабх,ои ба ислом руй оварданашон гардид. Кутайба ба FypaK-подшохи Сугд гуфт: «Худо хона ва макон надорад ва Худоёни шумо дуруганд».

Фалсафаи худошиносии ислом нисбат ба фалсафаи худо- шиносии дини маздаясно чукуртар ва гуворотару пешкадамтар буд.

Ислом тамаддуни ба худ хоси исломиро ташаккул дод. Албатта, дар хар мамолик вай дар асоси тамаддуни махаллй равнак ва рушд мекард. Дар Точикзамин бутпарастй, тасвири бузургон, фариштагон ва Худо тамоман нест шуда, ба чои вай накшу нигоришхои рустанй ва хандасй (геометрй) тараккй менамояд. Яке аз ташкилкунандагони тамаддуни исломй дар Точикзамин ва хатто Ироку араб точикон буданд.

Точикони мусулмоншуда пахнкунанда ва равнакдихандаи назарияхои исломй, аз чумла тасаввуф буданд.

САВОЛХО:1. Сабаби асосии ба осонй галаба намудани арабхо

дар Точикзамин-Эронзамин чист?2. Чаро шохони точик ёрй аз хамватанон не, балки аз

туркон металабиданд?3. Бо лашкари араб кадом табакаи точикон мечангиданд?

§ 53. ХАРАКАТИ ФАРХАНГИИ ШУУБИХО

Дар натичаи ташаккули давлати исломй дар замони халифахои умавй ва аббосй худшиносй ва вахцати мардуми араб пайдо шуд ва диндорон ва кормандони дарбор мардумони гайриараб, аз чумла точикон-ачамиёнро ба бефархангй ва нажоди паст таъна мекарданд, ки боиси бедорй ва худшиносии точикони ба дарбори халифахо наздикбуда гардид.

Чй тавре ки дар дарсхои гузашта ёдовар шудем, халифа Умар ба сарлашкарони худ фармуда буд, ки китобхонахои Форс ва китобхои динй ва дунявии мардуми онро сузонанд, то ки одамон бесавод монанд. Абурайхони Берунй навиштааст, ки вакте Кутайба ибни Муслим Хоразмро гирифт, фармон дод, ки китобхои ба забони хоразмй бударо сузонанд ва донишмандони хатхони онро аз дами тег гузаронанд. Арабхо дар хамаи Точикзамин-Эронзамин ин сиёсатро пеш мебурданд. Онхо маъбадхои ойини маздаясноро месузониданд, ки дар онхо

197

китобхои динй ва илмй чой доштанд. Х,амаи ин бедодигарихо ба мардуми точик таъсир намуд ва сабаби бедорй ва гурури олитабории онхо шуд. Онхоро мачбур сохт, ки чомеахои фархангй созанд ва фаъолияти худро барои худшиносии ачамиён равона созанд.

Харакати Шуубия яке аз харакатхои фархангии точикон дар асрхои VIII-IX буд, ки онхо осорхои бокимондаи хаттии забонхои порей, пахлавй, сугдй ва бохтарй-тахориро ба арабй тарчума намуданд, то ин ки худи арабхоро ба бефархангй муттахам созанд. Яке аз намояндагонии мактаби Шуубия шоир Хуррамии Самаркандй буд, ки дар шеърхояш арабхоро ба бефархангй, чабру ситами мардуми захматкаш муттахам намуда, зиндагии пеш аз исломиро таъриф менамуд. У менавишт, ки ислом хамаи мардумонро баробархукук медонад ва чаро сарварони он ин коидаро риоя намекунанд.

Намояндаи дигари мактаби Шуубия Башшор ибни Бурди Тахористонй буд. У ба забони арабй шеър мегуфт. Вай дар шеърхояш фархангй кадиму волои худро таъриф ва арабхоро ба бемаданиятй муттахам месохт.

Аз шеъри мардуми Балх дар хакки Асад ибни Абдулло, ки дар дарси § 48 хонда будем, ба хубй маълум мешавад, ки точикон арабхоро бад медиданд ва бо назари тахкир ба онхо менигаристанд. Онхо Асадро масхара менамоянд, ки ту ба Хатлон барои ганимат рафта будй, аммо дасти холй ва шикастаю шарманда баргаштай. Шуубия ин харакати бедоршавй, худшиносии мардуми точик буд, ки он дар муттахид шудан ва эхёи тамаддуну ташаккули давлатхои миллй, аз чумла Бармакиён, Тохириён, Саффориён ва Сомониён накдш бузург бозид.

§ 54. НУФУЗИ АВВАЛИН ДУДМОНИ ТО^ИК (БАРМАКИЁН)

Аббосиён бо ёрии точикон, бо сарварии писари баруманди ин халк - Абумуслим ба сари кудрати сиёсй омаданд ва аз ваъдахои худ дар бораи он ки хамаи мусулмонон баробаранд ва хамаи онхо, аз чумла точикон метавонанд дар идораи хилофат ширкат варзанд, пушаймон шуданд. Абумуслим на танхо дар байни точикон, балки дар тамоми каламрави хилофат обруву нуфузи бештаре аз худи халифа дошт. Амаки халифа Абучаъфари Абдуллох ба мукобили халифа шурид ва хост хилофатро сохиб шавад. Халифа аз Абумуслим ёрй чует ва

198

Абумуслим исёнгарро дастгир намуд ва ба халифа супурд. Аммо ин халифаи носипос ба чои он хама чонфишонихои уро кадр кардан, уро ба Багдод хонд ва хоинона cap зад. Абумуслим хамагй 35 сол дошт.

Аз хамин лихоз, галабаи Аббосиён бар Умавиён ин галабаи як дудмони араб бар дудмони араби дигар набуд. Ин галабаи сиёсй, давлатй, гоявй, маънавй ва хатго чисмонии точикон-эрониён бар арабхо буд.

Соли 651 арабхо забткорихои худро дар Точикзамин- Эронзамини Гарбй анчом доданд ва ру ба забту горати Точикзамин-Эронзамини Шаркй ниходанд ва ин корхо 100 сол тул кашиданд ва нихоят соли 751 точикон бо сарварии Абумуслим ба тачовузи араб хотима доданд. Ин галабаи куввахои сиёсии точикон-эрониён бар арабхо буд. Аббосиён куввахои сиёсии точиконро пурра аз хилофат дур карда натавонистанд.

Аббосиён хуб медонистанд, ки бе точикон-эрониён Точикзаминро идора карда наметавонанд.

Умуман, бояд тазаккур дод, ки вакте арабхо хилофатро ташкил доданд, онхо тарзи идораи давлатро намедонистанд ва аз сохтори давлати Сосониён истифода мебурданд. То чанд гох корхои давлатй ба забони форсй ривоч дошт ва дар муомилот низ сиккахои Сосониён амал мекарданд. Халифахои бани Умия аз он ки дар хамаи корхои девонй ба точикон эхтиёч доштанд, хушнуд набуданд.

Халифа Сулаймон - писари Абдулмалик гуфтааст: «Аз ин точикон (эрониён) дар ачабам, ки хазор сол фармонравой карданд ва як дам ба мо мухточ нашуданд. Мо 100 - сол фармонравой кардем ва як дам аз эшон бениёз набудаем». Бинобар ин, Абумуслимро кушта бошанд хам, нуфузи точикон дар лашкар ва дарбор зиёд буд ва онхо мачбур буданд, ки аз мардумони точик истифода намоянд.

Аввалин дудмоне, ки ба корхои дарборй халифа рох ёфт, Бармакиён буданд. Онхо худро бозмондагони шохони кадими Балх ва сохиби маъбади Навбахор медонистанд. Бармакиён дар охири хукумати Умавиён дини мусулмониро пазируфта, ба Димишк мераванд ва дар дарбор макоми хос меёбанд. Писари Бармак-Холид дар вакти киёми Абумуслим бо у хамкорй мекард. Хдмин ки Абдуллохи Саффохи Аббосй ба хилофат расид, Холидро ба вазирй баргузид. Холид дар замони халифа Мансур фармонравоии Табаристонро бар ухда дошт. Писари у Яхёи Бармак дар замони хилофати Махдй чонишини вазир буд ва дар замони Хорунуррашид то ба вазирй расид.

199

Фазл-амири Хуросон. Амирии Фазл - писари Яхёи Бармак дар Хуросон солхои 792-795 давом кардааст. Фазл амири Хуросон таъйин мешавад. Вай марди донишманд ва фозил буд ва у барои ба итоати худ даровардани вилоятхои шурида камар бает. Шохи Истаравшан Хорохара ба назди у омад ва чун рамзи итоат тухфахо овард. То ин вакт Хорохара аз итоати хукумати марказй саркашй мекард. Фазл ба Систон омад ва онро низ ба худ тобеъ сохт ва хокими саркашй онро ба зиндон андохт. Фазл ба Кобул ва Бомиён хучум карда, он вилоятхоро низ ба худ мутеъ кард, шуришхои Тахористонро фуру нишонд. Ба Fyp лашкар фиристод ва бутхонаи онро бисузонид ва онро низ мусулмон кард ва ба боч додан водошт. Х,амин тавр, ба хукумати Фазли Бармак хамаи вилоятхои Точикзамини Хуросон ворид буданд ва дар саросари мамлакат оромй хукмфармо гардид. Баъди Абумуслим, точикон дар атрофи Фазл гирд омаданд ва то андозае муттахид шуданд.

Корхои Фазл барои ободонй:1. Ба ривоятхои Табарй, Фазл марди хирадманд ва

кордону одил буд ва барои ободонии Хуросон корхои зиёде анчом дод. Вай дар бисёр чойхо масчид, корвонсарой, чубору пулхо сохт. Масалан, масчиди одинаи Бухороро васеъ кард. Дар назди масчидхо барои азон гуфтан манорахо сохт. Дар масчидхо чарогу кандилхо устувор намуд, то рузхои рамазон мардум таробех хонанд. Дар шахри Балх барои мардум чуй канд, то ки халк ва киштхо аз об таъмин бошанд. Дар як гушаи оташкадаи Навбахор масчид низ сохт.

2. Фазл аз точикон дастаи хоси лашкариёнро ташкил дод, ки онхо дар чангхои зиддиарабхо касбй шуда буданд. Микдори лашкари точикони Фазл ташкил намуда ба 500 хазор мерасид. Ин кувваи бузурге буд, ки метавонист тамоми хилофатро зеру забар намояд, аммо Фазл ба монанди Абумуслим максади аз арабхо чудо кардани Точикзаминро надошт. У хамчун мусулмон амал менамуд ва хирочи Хуросонро ба хазинаи хилофат мефиристод. Вакте ки уро аз амирии Хуросон озод намуданд, у хамрохи худ 20 хазор сарбозро ба Багдод бурд ва онхо дар махале ба номи Карнабия карор гирифтанд.

Бокимондаи сипохиён дар Хуросон монданд, ки халифа аз онхо дар харос буд.

3. Дар ситонидани хироч аз вилоятхо тартиб ва низоми доимй чорй намуд. Бисёр хокимон хирочро барзиёд мегирифтанд ва ба чайби худ мезаданд.

4. Дар тамоми Хуросон оромиву амонй чорй намуд. То ин вакт дар баъзе чойхо дастахои арабе вучуд доштанд, ки ба

200

мукобили хукумати марказй баромада, ба бедодгарихо даст мезаданд ва мардумро горату бесаранчом мекарданд. Фазл хамаи онхоро нобуд сохт ва дар мамлакат оромии тамомро чорй намуд.

Ин чорабинихо шухрати Фазлро афзуданд, шоирони араб дар хакки вай касидахо навиштанд.

5. Арабхо Точикзамин-Эронзаминро танхо ба манфиат- хои худ истифода мебурданд. Фазл ба ин корхо хотима гузошт ва ба зиндагии хамватанонаш низ диккат дод. Хироч аз дах як хисса ситонда мешуд ва бакияи хосилро мардум барои бехбудии рузгори хеш истифода мебурданд.

Тадбирхои ватанхохонаи Фазл боиси кахру газаби Халифа Хорунуррашид гардид, зеро дар Хуросон номи халифаро касе ёд намекард. Хама аз Фазл ва корхои у сухан мегуфтанд. Дар давраи амирии Фазл 20 хазор тифлони Хуросониро Фазл ном ниходанд. У ба лашкариён, маъмурон ва камбизоатон 20 миллион дирамро таксим кард.

6. Яке аз хизматхои фаромушнашавандаи Фазл дар бахши илму фарханг ин буд, ки сифати когазсозиро дар Самарканд баланд бардошт. Вакте ки ба Багдод рафт, хунари когазсозиро ба он чо бурд ва ривоч дод. Баъдхо санъати когазбарорй бо рохи Андалуз ба Аврупо интикол ёфт, яъне тарзи когазбарории точикон ба арабхо ва баъд ба урупоиён гузашт.

Писари дигари Яхё-Ч,аъфар дар дарбор макоми баланд дошт ва нихоят ба вазорат расид.

Махз хонадони Бармак сохтори давлати Аббосиёнро тархрезй карда, онро дар давоми хилофати чандин халифа сайкал доданд. Онхо ба халифахо ойини давлатдориро омузониданд. Аз ин чост, ки бисёр мухаккикони Аврупо сохтори давлатии хилофатро таклиди давлати Сосониён номидаанд.

Дар замоне, ки вазорат дар дасти Бармакиён буд, олимону шоирон дар дарбор эхтироми хос доштанд. Аз ин ру, илму адаб дар хилофат равнак ёфт. Халифа Хорунуррашид аз шухрати Бармакиён дар каламрави хилофат ва махсусан Хуросон тарсида, онхоро ночавонмардона ба катл расонид ва молу амволи онхоро ба тороч бурд. Аммо корхои Бармакиён дар вазоратхо барчо монд, гамхории онхо нисбат ба илму адаб ва ахди дониш ба таърих ворид гашт ва ба номи онхо сабт шуд.

Агарчи халифа ин дудмони асилзодаи точиконро аз байн бурд, вале ба амирии Хуросон дигарбора арабхоро таъйин карда натавонист. Вай мачбур шуд, ки аз дудмони дигари точикон- Тохириён амири Хуросон таъйин намояд, зеро куввахои харбй- маънавй ва сиёсии Хуросон ва хилофат метавонистанд ба осонй арабхоро аз сари кудрат дур намоянд. Инро халифахои аббосй хуб медонистанд.

201

Шуриши Рофеъ ибни Лайс ва нуфузи оли Сомон. Соли 806 дар Самарканд шурише cap зад, ки ба вай набераи Насри Сайёр рохбарй менамуд. У бо дастаи худ ба хокими Самарканд хучум оварда, уро кушта, шахрро ба даст медарорад. Шуришро точикони Сугд, Кешу Насаф, Чочу Фаргона ва Бухорову Истаравшан дастгирй мекунанд. Шуриш ба мукобили хукумати Аббосиён нигаронида шуда буд. Шуришгарон зери таъсири акидаи Сафедчомагон карор доштанд ва ин як муттахддиро ба вучуд меовард.

Шуриш дар Чоч, ки бисёре аз Сафедчомагон пинхон мешуданд, кувват мегирад. Чочихо ба ёрии Рофеъ меоянд. Дар ин вакт амири Хуросон Маъмун - писари халифа Х,орунуррашид буд. Мувофики ривояти Яъкуб, дар Мовароуннахр кувваи бузурги зидди Аббосиён фарохам омада буд. Маъмун ба мукобили Рофеъ сипохи калоне бо сардории Харсама фиристод. Худи Хорунуррашид низ аз ин ходиса дар хавф афтода, ба Хуросон меояд, то чорае чуяд. Сипохи Харсама нисбат ба куввахои точикону арабхои Рофеъ хеч ба назар мерасид. Маъмун ба фарзандони Асад, ки дар Балх буданд ва дар байни точику араб обруй доштанд, нома навишта, кумак талабид. Онхо ба Самарканд омаданд ва Рофеъро бо Харсама оштй доданд.

Хорунуррашид аз ин кор шод шуд, зеро хавфи аз даст рафтани на танхо Хуросон, балки хилофат низ буд. Хорунуррашид дар ин сафар дар Туе мемурад. Маъмун ба чои падар нишаст ва ба амири Хуросон Fhc o h h Ибод мактуб навишта мефармояд, ки писарони Асадро сардори вилоятхои Хуросон таъйин намояд, зеро онхо дар байни аъёну ашроф ва мардони худ нуфузи баланд доранд ва оромии Мовароуннахрро таъмин менамоянд.

Аз далелхои таърихй бармеояд, ки дудмони Сомонхудот дар охири асри VIII ва ибтидои асри IX дар олами ислом обруйи баланд дошт.

САВ0ЛХ,0:1.Чаро Аббосиён ба корхои идоравии хилофат точиконро

чалб намуданд?2. Халифа Сулаймон дар бораи точикон чй гуфта буд?3.Фазли Бармакй чй хизматхо анчом дод?4. Накши Бармакиён дар идораи хилофат аз чй иборат аст?5. Чаро Хорунуррашид Бармакиёро ба катл расонд?6. Кадом дудмони точик дар шуриши Рофеъ ибни Лайс

овозадор шуд?

202

§ 55. ЭТНОГЕНЕЗИ ТОЧИКОН-ЭРОНИЁН

Сабабхои фаромуш шудани номи ориёй ва пайдо гаштани вожаи точик. Чаро номи ориёиро фаромуш карданд ва ба ивази он исми точик пайдо шуд? Яке аз сабабхои фаромуш шудани номи этникии ориёй аз руйи махаллй истикомат муаррифй шудани ориёихост. Азбаски он замонхо дар Ориёзамин танхо ориёихо мезистанд ва бо як забон харф мезаданд, як дину як русум доштанд, зарурати миллати худро ба якдигар гуфтан пеш намеомад. Одамон, хангоми шиносой, зодгохи худро ном мебурданд, яъне худро бадахшонй, сугдй, бохтарй, хоразмй, хуросонй, кобулй, систонй, порей, кирмонй ва гайра мегуфтанд. Ин анъана то имруз давом дорад ва яке аз сабабхои махалпарастй гардидааст. Бо номи махалхо, мавзеъхои чугрофй муаррифй намудан то ба андозае дар шуури одамон чой гирифтааст, ки баъзе камсаводон онро ба мафхуми миллат истифода мебаранд.

Шумо, шогирдони азиз, худро бо номи мавзеъхо муаррифй накунед. Шумо, хар чо ки бошад, худро бо номи миллататон шинос намоед. Агар касе аз Шумо пурсад, ки аз кучой? Гуед, ки точикам аз Бухоро, Хучанд, Кулоб, Бадахшон, Кобул, Машхад, Техрон ва гайра.

Вакте ки арабхо сарзаминхои моро аз Fap6 ва туркон аз Шарк ба тасарруфи худ дароварданд, мо номи миллати худ - ориёиро фаромуш карда будем. Аммо дар тафаккури мо мафхуми волонажодй, поктинатй, воломакомй, шохзодагй, покавлодй бокй монда буд ва мо худро ба туркони мугулчехра чун точик муаррифй кардем.

Вожаи точик дар асрхои IV-V дар марзи Шаркии Точикзамин дар К^ошгару (К,ашгар) Хутан, ки дар он замон замини ориёнишин буд, пайдо шудааст. Дар ин чо ориёихо номи миллаташонро ба мугулнажодон точик гуфтаанд. Номи точик дар нафномаи монавия дар шакли Tajik зикр ёфтааст. Баъзе олимон гумон мекунанд, ки ин ном ба арабхо нисбат дорад, аммо ин фикр хатост, зеро дар асрхои IV-V арабхо дар Хутан намезистанд. Дар нафномаи аз Хутан ёфта номи халкхое зикр шудаанд, ки дар он сарзамин сукунат доштанд.

Арабхо дар асри VII ба сарзамини точикони гарбй, яъне давлати Сосониён хучум оварда, соли 651 онро тамоман забт намуданд. Арабхо мардуми моро ачамй номиданд. Маънои калимаи ачам мардуми гайриараб мебошад. Лекин точикон нисбат ба дигар халкхои гайриараб ин калимаро пазируфта, дар

203

мафхуми мамлакати Точикзамин-Эронзамин ва халки точик низ истифода кардаанд. Масалан:

Басе ранц бурдам дар ин соли ей,Ацам зинда кардам бад-ин порей.

(Фирдавсй)Дар Ацам афтод марде аз Араб,Монд аз ин шах,ри Ацам андар ацаб.

(Аттор)Бояд тазаккур дод, ки азбаски калимаи ачамй халки

гайриарабро ифода намуда, ба номи ориёй, ки маънои покнажодро дошт, мутобик набуд ва шояд аз хамин лихоз вожаи точик онро танг карда, аз истифода баровард. Дар замони истилои араб ва турк ашрофзодагони точик худро озодагон, ба маънои ориёй ва точик низ ном бурдаанд. Вожаи озодагон дар замони пеш аз ислом нисбат ба аъёну ашроф ва шохзодагон истифода мешуд.

Масалан, устод Рудакй мегуяд:Май орад шарафи мардуми падид,Озоданажод аз дирамхарид.

Дакикй мегуяд:Ман аз фарзанди пок озодагонам,Нагуфтам, ки Шопур бин Ардашерам.

Аз байтхои овардашуда ба хубй маълум мешавад, ки Рудакй ва Дакикй худро аз нажоди поки ориёй хондаанд. Дар хамин замонхо вожаи дехконро низ ба маънои нажоди покй- ориёй истифода бурдаанд:

Зи гуфтори дещон кунун достон,Бипайвандам аз гуфтаи бостон.

( Фирдавсй )Цах,онро дидаму озмудам,

Шунидам гуфтаи тозиву дещон.(Носири Хусрав)

Аммо вожахои дехкон ва озодагон номи этникии тамоми халки ориёнажодро тачассум намекарданд. Номи точик ифодаи хамон вожаи ориёй, яъне халки шохй, воломаком, точдор ва покнажодро дар бар дорад. Номи точик номи этникии натанхо точикони Осиёи Марказй, балки афгонхо ва эрониёни имруза мебошад. То ибтидои асри XX техронихо, кирмонихо, бошандагони вилояти Поре ва хулоса хамаи шахрвандони Эрони кунунй худро точик мегуфтанд.

204

Аммо аз тарафи дигар, ибтидои асри XX сарзамини кунунии Эрон Форс ном дошт ва мардум худро форс низ меномиданд ва забонашонро форсй мегуфтанд.

Соли 1935 шох,и Эрон Ризошохи Пахлавй номи Форсро ба Эрон иваз намуд. Аз соли 1935 интараф хдмаи шахрвандони Эрон худро эронй меномиданд. Лекин эронй ба маънои этникй набуда, балки маънои бошанда, шахрвандро дорад. Номи этникии кулли эрониён, форсзабонон точик мебошад, агарчи олимони Эронй кунунй ба ин икрор нестанд ва вожаи точикро гуё туркон ба эрониён дода бошанд, аммо чй тавре арз шуд, ин фикр асоси илмй надорад.

Забони точикй (форсй). То соли 1924, яъне то ташкил шудани Ч,умхурии Точикистон забони адабии точикон форсй ном дошт ва дар баробари он забони гуфтугуйро точикй низ мегуфтанд.

Дар вакти ташкил шудани чумхурихои Осиёи Марказй туркпарастон точиконро турки форсизабон номида, онхоро ба катори узбекон дохил намуданд.

Пантуркистон мегуфтанд, ки шумо точикони турк мебошед, ки дар зери таъсири забону адабиёти форсй забони модарии худро гум кардаед. Азбаски худшиносии точикон паст буд ва таърихи худро дуруст намедонистанд, ба ин тухматхои гайриилмии пантуркистон бовар намуда, худро узбек, туркман ва киргизу_ казок навиштаанд. Яке аз ташкилкунандагони Чумхурии Узбекистон Абдукодир Мухидцинов, ки худ точик буд, менависад: «Пантуркистхо мегуфтанд, ки узбакхо, киргизхо, казокхо ва туркману гайра миллатхое, ки ба ирки мугул тааллук доранд ва хар якеро имруз як миллати мустакили чудогона мешуморанд, дар асл чузъхои як миллатанд. Точикони Бухоро хам дар асл турканд, дар зери таъсири адабиёт ва маданияти Эрон забон ва миллати худро гум кардаанд. Бояд онхоро боз турк кунем ва аз тамоми инхо як миллати бузурги турк ба вучуд орем ва як давлати муаззами турк барпо созем. Дар зери таъсири ин мафкура ва барои ба вучуд овардани ин максадхо мо душманй забони точикй будем. Хизматгор ва тарафдори иттиходи турк ва забони туркй будем». Ин суханони яке аз ташкилкунандагони чумхурихои Осиёи Марказй, аз чумла Узбекистон буд. Дар вакти шиноснома гирифтан, баъзе точиконе, ки худро на узбек, балки форс навиштаанд, пантуркистхо ба онхо мегуфтанд: «Агар точик миллати алохдца бошад, чаро забонатонро точикй не, балки форсй мегуед?»

Азбаски мардум чавоби ин саволро намедонистанд, ба турки форсзабон будани худ ичборан розй мешуданд.

205

«Форсхо дар Форс зиндагонй мекунанд, шумо дар Туркистон зиндагонй мекунед. Шумо туркед ва забонатонро гум кардаед ва бояд ба асли хеш баргардед» - мегуфтанд онхо.

Точикони Осиёи Марказй ягона халки ориёнажоди форсизабон буданд, ки дар байни туркон мезистанд. Дар сари хокимият туркзабонон буданд, мардум таърихи худро намедонист ва ба саволи «Чаро точикон форсизабонанд?», касе чавоби илмй дода наметавонист. Аз ин чост, ки онхо худро ба турку узбек ва киргизу туркман хамрох мекарданд.

Хамин тавр, забони точикиро форсй номидан дар арафаи инкилоб накши манфй бозид. Агар забони точикон точикй ном медошт, шояд туркпарастон моро ба ирки турки нисбат намедоданд. Аммо забони точикй дар таърихи худ номхои зиёдеро аз cap гузаронидааст.

Масалан, дар замони истилои араб забони точикиро дарй гуфтаанд. Арабхо бо забони дарй ташвикот ва таргиботи дини мебурданд, зеро точикон забони арабиро намедонистанд. Сарлашкари араб-Кутайба, ки амири Хуросон, пахнкунандаи ислом дар мамлакати мо буд, соли 708 дар Бухоро маъбади Худоёни ойини маздаясноро ба масчид табдил дод ва мардумро мачбур кард, ки намоз хонанд.

Азбаски сугдихо забони арабиро намедонистанд ва сурахои КУрьонро дуруст талаффуз карда наметавонистанд, намоз ба забони дарй гузаронида шуд. Кутайба инчунин эълон дошт, ки касе рузхои одина, яъне чумъа дар масчид намоз хонад, ба у ду дирам дода мешавад. Ду дирам он замон пули бисёр буд.

Масалан, модагов 6 дирам арзиш дошт. Камбагалон барои чунин маблагро сохиб шудан ба ислом ва намоз руй оварданд. Аммо онхо на барои ислом, балки танхо барои пул намоз мехонданд ва дар асл мусулмон нашуда буданд. Хамин ки Кутайбаро куштанд, намозхонй низ катъ шуд.

Сухан дар бораи он меравад, ки забоншиносон забони дариро, ки имруз точикй-форсй ном дорад, аз Точикзамини Гарбй, яъне аз Форс омада мехисобанд. Саволе ба миён меояд, ки забонхои точикони шаркй ва гарбй то кадом андоза фарк дошта бошанд ва точикон- сугдиён, ки забо«ашон дигар буд, чй тавр дариро мефахмиданд? Чавоби ин саволро то имруз касе наёфтааст.

Аз як тараф, олимони машхури Эрон Маликушшуарои Бахор ва Саид Нафисй менависанд, ки забони форсии кунунй лахчаи ахди Мовароуннахр, Самарканд ва Бухоро мебошад. Аз тарафи дигар, мо бояд фаромуш накунем, ки мувофики ривояти Страбон хамаи ориёихо аз чумла бохтариён, сугдиён ва206

хоразмиён ба як забон харф мезаданд ва забони гуфтугуи онхо аз якдигар танхо бо лахчахо фарк мекард. Саволе ба миён меояд, ки забони расмии давлатй дар Бохтару Сугд чй ном дошт?

Соли 1995 дар дехаи Работаки вилояти Баглони Афгонистон тасодуфан сангнавиштае ёфт шуд, ки ба шоханшохи Кушониён Канишкаи Кабир тааллук дорад. Ин навишта фармони Канишкаи Кабир дар бораи сохтани маъбади худоён ва дар он гузоштани хайкалхои худоён, фариштагон ва шохони кушонй мебошад. Дар хамин фармон гуфта мешавад, ки дар мамлакат ба чои забони юнонй забони ориёй чорй карда шавад.

Тавре ки маълум аст, баъди сарнагун сохтани давлати Юнону Бохтар дар коргузории кушониёни аввал забони юнонй истифода мешуд. Канишкаи Кабир забони юнониро бархам дода, забони модарии худ - бохтариро бо номи забони ориёй забони давлатй ва коргузории давлати худ эълон менамояд. Тафсиркунандаи ин фармон эроншинос Симс Вилямс кайд мекунад, ки «дар ибтидои асрхои милод забони бохтариро яке аз забонхои мухими чахон номидан мумкин аст. Ин забон хамчун забони давлатии Кушониён ба хамаи бошандагони ин империяи бузург, аз чумла худуди имрузаи Афгонистон, Хиндустони Шимолй, Осиёи Марказй фахмо буд. Баъди бархам хурдани империяи Кушониён забони бохтарй камаш боз 600 соли дигар забони хукмрон буд. Дар ин бора бозёфтахои хаттии аз водии Тучии Покистон (асри IX милод) ёфтшуда, ки ба ойинхои монавй ё буддой тааллук доранд, гувохй медиханд». Аз гуфтаи забоншиносон бармеояд, ки забони бохтарй забони давлатии Кушониёни Хурд (кидорихо), Хиёнихо ва Хайтолиён буд ва то истилои араб забони расмии давлатии точикон ба шумор мерафт ва махз хамин забон дар замони истилои араб бо номи дарй шухрат меёбад. Чун ба Faftp аз забони расмии бохтарй боз лахчахои гуногун вучуд доштанд, бинобар хамин, забони расмии хаттии адабиро забони дарборй (дарй), яъне давлатй номидаанд. Аз хамин чихат, онро тамоми мардуми босаводи шахрхо ва нохияхои на танхо Бохтар, балки Хоразму Сугд медонистанд. Вакте ки арабхо Хуросонро гирифтанд ва бо забони дарй шинос шуданд, аз он дар ташвикот ва тартиботи динй дар сугдзамин истифода бурданд, аз ин лихоз, забони дарй хамин забони точикй аст.

Вакте ки дар миёнахои асри IX дудмонхои точик: Тохириён, Саффориён ва Сомониён ба сари кудрати сиёсй омаданд, забони дарй равнак меёбад ва боз забони давлатй ва

207

расмии точикон дар Точикзамини Шаркй карор мегирад. Дар замони Сомониён забони дарй-точикй ба забони расмии давлати Сомониён, забони шеъру адабиёт ва илму хунар табдил ёфта, ба Точикзамини Еарбй (Форс) меравад. Бинобар ин, ватани забони дарй-точикй Точикзамини Шаркй мебошад. Махсусан, точикон забони модарии худро аз унсурхои арабй тоза менамоянд ва онро дар мамлакати пахновари худ густариш медиханд. Чй тавре ки таърих гувох аст, арабхо мехостанд дар тамоми каламрави ислом забони худро чорй намоянд. Онхо мероси хаттй ва адабию илмии точикии тоисломиро нобуд сохтанд, аммо забони модарии моро нест карда натавонистанд.

Дар замони Сомониён забони модарй ва расму ойинхои миллии мо аз кабили чашнхои Навруз, Мехргон, Сада ва гайра аз нав эхё шуданд. Бинобар ин, забони имрузаи моро точикй номидан комилан дуруст мебошад. Забон бояд номи миллатро дошта бошад, вожаи форс номи чугрофй аст ва истифодаи он дар мафхуми этникй хатост.

Худуди пахн шудани этноними точик. Дар замони истилои мугулнажодхо - туркхо заминхои Турон, ки бахши Сибир, Казокистон, Киргизистон ва Кршгару Хутанро ташкил мекунанд, ба онхо гузаштанд. Заминхои сохилхои дарёи Азов то Дунай ба дасти турку славянхо афтоданд. Халкхои ориёй-сакой- скифхо бо турку славян омезиш ёфта, номи этникии худро гум карданд. Дар кисмати Кафкоз як бахши хурди ориёихо бо номи аланхо бокй мондаанд, ки имруз бо номи осетинхо маъруфанд. Осиёи Сагир, кисми шимолии Курдистонро дар асри XII туркони салчукй забт мекунанд. Дар бахшхои бокимонда давлатхои Сосониён, Кушониёну Хайтолиён то омадани арабхо арзи вучуд доштанд. Дар натичаи истилои араб бахши Байнаннахрайн ба арабхо мегузарад.

Хамин тавр, давлати точикии Тохириён худуди бештари Точикзаминро фаро мегирифт. Ин худуд дар замони Саффориён низ нигох дошта шуд. Аммо он дар замони Сомониён махдуд гардид, зеро ба давлати Саффориён вилоятхои Форс, Хузистон ва Луристон низ ворид буданд. Дар замони Сомониён бахшхои Луристон, Кирмон, Форс ва Курдистон ба давлати Оли БуЯ, ки он низ давлати точикй-эронй буд, дохил мешуданд. Бахшхои шимолии Хиндустон ба каламрави давлати Сомониён дохил набуданд ва минбаъд ба давлати Газнавиён итоат доштанд. Онон тамаддун ва фарханги забони точикй-форсиро дар он чо пахн намуданд ва сабаби равнаки этноними точик дар Хинду Кошгар шуд. Хамин тавр, худуди пахншавии этноним ва забони точикй хеле васеъ, яъне аз халичи Форс то марзи Чин буд.

208

Ташаккули фарханги миллй. Мо дар бахши забон ишора намудем, ки точикон барои эхёи забон, адабиёт ва тамаддуни гузаштагони худ кушишхои зиёд ба харч доданд, аммо хату ойини ачцодони худ - маздаясноро дигар баркарор карда натавонистанд. Азбаски дини ислом дар саросари каламрави Точикзамин аз марзи Чин то халичи Форс чорй шуда буд, хати арабй хамчун хати каломи мукаддас бокй монд.

Яке аз хусусиятхои халк будан, ин фарханги хоси миллии худро доштан аст. Мо онро хама вакт доштем, зеро халки точик дар замонхои ориёй будан ва минбаъд номи точикро ба худ гирифтан, мардуми кишоварз, хунарманд, офарандаи неъматхои модцй ва бунёдгари шахру дехот, офарандаи санъати баланди тасвирй, хат, адабиёт ва таъриху фарханг мебошад.

Давраи ташаккули халки точик аз асри III баъд аз милод шуруъ мешавад ва он дар замони Сомониён ба охир мерасад. Халки точик пеш аз истилои араб фарханги баландпояеро сохиб буд ва мо дар дарсхои гузашта дар бораи он накл кардем. Дар замони истилои араб ва чорй намудани ислом таназзулоте ба назар мерасад, зеро акидаи ойини маздаясно дар бораи сохтори зиндагй, давлатдорй, тараккиёти иктисодй-ичтимой ва илму хунар нисбат ба дини ислом демократитар, озодтар буд. Ислом тасвири одамон ва зиндагии бофарогатро махдуд сохт. Дар девори касрхо ба чои расмхои гуногун ва дар маъбадхо ба чои хайкалхои худоён ва шохон навиштахо аз оёти Куръон пайдо шуданд. Лекин рассомони точик аз харфхои арабй накшу нигори нотакроре дар дару деворхои масчид ва макбараю касрхо ба вучуд оварданд. Хати арабиро ба санъати тасвирй табдил доданд.

Ба чои хайкалу расмхо тасвири рустанихо ва накшхои хандасй пайдо шуданд. ХаФриёт дар касрхои тобистонаи Бухорхудотхо дар Варахшаи асрхои VII-IX нишон дод, ки дар ин давра дар санъати меъморй масолехи нав, аз чумла гач ва хишти пухта ба кор мерафтанд. Хишти пухтаи 24x24x4 см андоза дошта дар сохтмони масчидхо, касрхо, макбарахо, гунбазу манорахо васеъ истифода мегардид. Пеш аз он бинохо аз похса ва хишти хом сохта мешуданд, ки умри чандон дароз намедиданд.

Умри бинохои аз хишти пухта сохташуда ба хазорсолахо мерасид. Масалан, макбараи Исмоили Сомонй дар Бухоро зиёда аз 1000 сол умр дорад, ки то ба рузгори мо бокй мондааст ва яке аз муъчизахои меъмории шаркй мусулмонй ба шумор меравад.

Дар Варахша деворхо аз хишти пухта ва похса сохта шудаанд, аммо онхо аз дарун бо хишти пухта ва бо махсули гач

209

руйкаш гардидаанд. Руи ин девори хишти пухта бо андоваи гафси гач пушонида шуда, дар он накшхои гуногуни рустанй ва хандасй кандаанд. Дар нигориши гачии Варахша расмхои барчастаи фариштагон, кабк, гавазн ва гайра акс ёфтаанд. Азбаски касрхои бухорхудотхо дар давраи гузариш аз ойини маздаясно ба ислом обод шудааст, дар девори яке аз толорхои он расми маросими филсаворй, аспсаворй ва гайра акс шудаанд. Дар ин маросим мичмархои заррин фурузон мебошанд ва мубадон дар атрофи онхо ба ибодат машгуланд. Бисёр чойхои каср дар замони ислом, баъди кушта шудани охирин бухорхудот хароб карда шудаанд. Шояд дар деворхои каср маросими точгузории бухорхудоти охирин-Бунёд накш ёфта буд.

Мо дар давраи гузариш аз ойини маздаясно ба ислом як омезиши тамадцуни пешин ва ташаккули тамаддуни навро мебинем, ки он, асосан, дар асоси анъанахои миллии ориёй- точикй пеш аз ислом равнак ёфтааст. Ин анъанаро мо дар асархои заргарй, кулолй, бофандагй, меъморй, забон, адабиёт ва гайра мушохида менамоем.

Чунончи, макбараи Исмоили Сомонй тачассуми муваффакиятхои меъмории пеш аз ислом ва асоси тараккиёти меъмории давраи исломй ба хисоб меравад; яъне дар сохтмони макбара унсурхои меъмории пешазисломй фаровон истифода шудаанд.

САВОЛ^О:1. Чаро номи ориёии халки мо фаромуш шуд?2. Чаро забони ориёиро форси номидаанд?3. Сабабхои пайдо шудани номи тоник кадомхоянд?4. Чаро вожахои ачам, дехкон, озодагон ба номи

этникй табдил наёфтанд?5. Худуди ташаккули халки точик аз кучо то кучо буд?

210

С АНАЛОИ МУХИМИ ТАЪРИХИ ХАЛКИ ТОНИК-ЭРО НИ ДАР ИБТИДОИ АСРХОИ МИЁНА

222 - Ардашери Бобакон ба чои падараш сохиби тахтмегардад.

223 - Ардашер бар Артабони V голиб мешавад.227 - Ардашер шоханшох (шохи шохон) эълон шуда, то соли 241 хукмронй мекунад.241 - 271 - подшохии Шопури I 241 - 260 - чанги якуми Шопури I бо Румиён 260 - 258 - чанги дуюми Шопури I бо Румиён 262 - Монй худро пайгамбар эълон мекунад.271 - 272 - подшохии Хурмузи I272 - 275 - подшохии Бахроми I 275 - 282 - подшохии Бахроми II 272 - 301 - подшохии Нарсй298- шикасти Нарсй дар чанги Рум. Имзо шудани шартномаи Нисибин. Мувофики он панч вилояти Сосониён ба дасти румихо гузаштанд.310 - 371 - шоханшохии Шопури II350 - 357 - чанги Шопури II (Шопури Бузург) боХайтолиён359 - 363 - чанги Шопури II бо Румиён. Баргардониданипанч вилояти аз дастрафта339 - 420 - подшохии Яздигурди I420-438 - подшохии Бахроми Гур438 - 457 - подшохии Яздигурди II459 - 473 - ПОДШОХИИ Фирузи I480 - 487 - ПОДШОХИИ Кубод491 - 529 - харакати Маздак531 - 579 - салтанати Хусрави I - Анушервон570 - забти Яман аз тарафи Хусрави I ва кушодани рох баукёнуси Хинд588 - 590 - хучуми туркон ба сарзамини Сосониён. Аз Бахроми Чубина шикает хурдани туркон 590 - 627 - подшохии Хусрави II (Парвиз)

211

604 - 617 - давраи пурзурии сипохи точикон-эрониён.Бо сарварии Шохин сипох тамоми Осиёи Наздик,Миср ва Осиёи Хурдро гирифт.601 - 630 - давраи зухуроти ислом632 - соли рехлати Пайгамбар -Мухаммад (с)632-661 - хилофати хулафои рошидин - Абубакр, Умар

Усмон ва Алй 634 - огози забти Точикзамин аз тарафи аъроб 685 - 750 - хилофати Умавиён 750 -1258 - хилофати Аббосиён704 - 715 - забти пайдарпайи вилоятхои Точикзамин аз тарафи лашкаркаши араб Кутайба ибни Муслим 712 - мухорибаи Самарканд 715 - Кутайба дар Фаргона ба кдтл мерасад.719 -722 - чангхои озодихохии точикон аз асорати араб. 725 - шикает хурдани амири арабй Хуросон -Асад ибни Абдуллох дар Хатлон728 - мухорибаи точикон бо арабхо дар калъаи Камарчо735 - шикасти дуюмбораи Асад ибни Абдуллох дар Хатлон738 - 748 - муборизаи точику араб ба мукобили Умавиён750 - муборизаи зидди Умавиён бо сарвариилашкаркаши бузурги точик Абумуслими Хуросонй751- 755 - амирии Абумуслим дар Хуросон755 - шуриши Синдбод760 - 784 - шуриши Сафедчомагон792 - 795 - амирии Фазл - писари Яхёи Бармак дарХуросон806 - шуриши Рофеъ ибни Лайс

212

ЛУГАТИ ВОЖАХОИ ТАЪРИХИ, ЧУ ГРОФ И

Авесто

АллохАнтропология

Археология

АрноспАфшинАхсиар

Ашкониён

Ахурон Байнаннахрайн Баг

Багон

Бик

БостоншиносБохтар

-китоби осмонии дини маздаясно (зардуштй) буда, маънояш дониш аст.-Худо-вожаи юнонй буда, илм дар бораи пайдоиши инсон мебошад.-вожаи юнонй буда, аз ду бахш: архаёс- кддим ва логос-илм, яъне илм дар бораи омухтани таърихи кадими инсоният мебошад.-шохи Турон-маънояш сохиб аст.-номи авестоии дарёи Сир аст. Сакоихо онро Силис мегуфтанд. Юнонихо Сирро Танаис номида буданд ва бо дарёи Дон омехта кардаанд. Номи Сирро Яксард низ гуфтаанд. Вожаи Яксард аз Ахсиар, Ахсикат марказй Фаргона дар асрхои Ш п.м. ва I-XII милод гирифта шудааст.-номи сулолае аст, ки дар Порт солхои 250 то милод ва 224 милод хукмронй кардааст. -номи нохияи Шахринав дар кадим

-мамлакати байни ду руд, дарё -дар забони кадими ориёй Худо аст. Вожа- хои 6 o f h русй ва бег, бой, багу аз хамин решаанд.-худоён, багонкат, вагонкат-хонаи худоёнро гуянд.-номи шохи Нахшаб (Насаф) аст. Маънои бик-калон, бузург мебошад.-археолог-номи яке аз вилоятхои кадими ориёй- точикон мебошад. Маънояш шимол аст. Номи шахри Балх аз вожаи Бохтар гирифта шудааст. Дар Авесто бо номи Бахдй зикр шуда, яке аз сарзаминхои офаридаи Ахура Маздо мебошад. Ватани Зардушт аст.

213

БучабалаВахш

Вашгирд

ВахуманахВижагйВиспарадГеология

Говмард

Гот\о

ГударзДабирДабирпатДафтарДехкон

Диж - дизДиндабираДинкард

ДодситонДудмонДугдугаЗабурЗамиёд

-бузургу боло-номи кадими руди Ому будааст. Руди Вахш барои ориёихо мукаддас хисобида мешудааст. Дар Авесто бо номи Ванахгуха Дойтиё зикр мешавад. Юнонихо онро Оке номидаанд. Дар замони Кушониён фариштаи Охшо Вахшо буд. Х,оло Вахш яке аз шохобхои дарёи Ому мебошад.-номи вилоят ва шахр дар Точикзамини Шаркй (холо Файзобод). Маънояш-замини васеъ.-фариштаи пиндори некй дар Авесто-дигаргунй, хусусият-номи китобе аз Авесто-вожаи юнонй буда, аз ду бахш иборатмебошад: гео-замин, логия-илм, яъне илмдар бораи замин ва сохти он.-саравлоди олами хайвонот ва рустанй дар ойини маздаясно-номи асари аввалин фиристодаи Худо- Зардушт аст, ки аз паёмхои Худованд иборатанд.-писари Гуштосп -котиб, мирзо, сафир -сарвари дастгохи хукумат -китоб, идораи корй-давлатманд, заминдор (феодал). Решай вожаи дехкон аз калимаи дех аст.- калъа, кохи шохнишин дар шахр- хати авестой, ки аз 44 харф иборат аст.-китоби мухтасаре дар бораи Авесто ва ойини маздаясно мебошад.-прокурор-хонадон, авлод-модари пайгамбар-Зардушт-китоби пайгамбарй яхудиён -Довуд-номи фариштаи Замин, вожаи зан аз решай Замин аст.

214

ЗандЗансолорЗобул

Истаравшан

ИхшидКандиз

КаполКатиба

Кашгар(Кошгар)

КидориёнКолбадКорезКумед

Куркат

-тафсири Авесто -модаршохй-яке аз вилоятхои кадимтарини ориёнишин- точикои мебошад. Зобул номи кадими Систон-Сакистон аст.-дар ибтидои аерхои миёна яке аз вилоятхои точикнишин буд. Х,оло як бахши он бо шахрхои Диззак, Зомин, Хавос ба Ч,умхурии Узбекистон ва бахши дигараш ба Чумхурии Киргизистон дохил аст. Рустохои Шахристон, Гончй, Уротеппа, Зафаробод, Нов ва Пролетар ба Истаравшан дохил будаанд.-маънояш сарбоз аст.-либоси пашмини савора, беостин, ки бо гирехбанд дар сина устувор мешавад. Кандизхои шохй остини сарбаста доштанд. -чумчума, косахонаи cap-навиштахои гуногунмазмуне, ки дар куххо, харсангхо, сангхои болои кабрхо, хишту деворхо канда шудаанд.

-дар кадим яке аз нохияхои ориёй ва пасон точикон буд. Баъд туркон онро гирифтанд ва холо уйгурхо зиндагй доранд. Вожаи К|ашгар ба забони кадими сакохутанй багали кухро ифода мекунад.-номи сарвари хонадон аст.-колаб, устухончусса -канали зеризаминй-номи кабилаи ориёист, ки дар кадим дар водии Хдсор то Рошт мезистанд ва ба чорводорй машгул буданд. Дар замони хучуми Искандари Макдунй дар нохияи Душанбе ба лашкари макдунихо борхо шикает додаанд. Номи Кофарнихон шакли харобшудаи Кумедиён мебошад.-шахри горхо, курхо, гори уфукй, номи дехахои Курговади Дарвоз ва Курёнтеи Ягноб аз хамин решаанд.

215

Кушониён -

ЛангарМадчо

Маздаясно

Маъбади оташ

Ман

Мовароуннахр

МубадМугНахчирпат

ОбОзаргушнасп Озарфаранбаг Ориён Вайч

Отурвон,атарбон

-номи хонадон аст, ки аз исми саравлод - Кушон сарчашма мегирад.-истгох, бошишгох, кароргох-манотике, ки замини миёначойро ифодамекунад.-вожаи Авестой аст. Калима аз ду бахш: маздо ба маънои доно, яъне Худой доно, хамадони ягона ва ясно бошад, ба маънои ситоиш омадааст. Вожаи маздаясно маънои ситоиши худованди ягонаи хдмадонро ифода мекунад.-бинои махсусе аст, ки дар мехроби он оташи мукаддас месузад. Оташ дар ойини Зардушт кибла, нишоне ба суи Худованд аст. Оташ сумбули рушной, нури Худованд, нури илохй, нури зиндагии худоофарида дар Замин мебошад.-ченаки вазн дар порсии кадим, баробари 418 г.-номи арабии Вароруд, Варазруд аст. Маънояш замини байни ду руд - Ому ва Сирро гуфтаанд.-муллой ойини маздаясно -диндори ойини маздаясно-сарвари пардиз, боги шикоргох. Шохон чойи махсус барои шикор доштанд ва он аз тарафи хукумат назорат мешуд ва хеч кас ба гайри шох дар он шикор карданро чуръат надошт.-дарёи бузург дар Шибар (Сибир)-номи маъбади оташ дар Шизи Эрон -номи оташи мубадон-номи аввалин ватани Ориёхо, маънояш ватани пахновар. Дар кадим ба Ориён Вайч хавзаи миёнаи руди Ому ворид буд ва марказаш дар Кубодиён - маъбади руди Вахш шуморида мешуд.

- посбонон, нигохдорони оташи мукаддас

216

Поре (Форс)

Саблон

СарандебСиндСоруш, Сруш Сугд

ТавротТайсафунТанбарТахористон

Точикзамин

ТочикзаминиГарбй

-номи вилоят дар Ориёи Гарбй. Аз ин вилоят ду дудмони шохони ориёй-точикй: Х,ахоманишхо ва Сосониён баромадаанд. -кухе буд, ки дар болои он Пайгамбар Зардушт 10 сол тоату ибодат намуд ва паёмхои Худовандро гирд овард.-чазираи Сейлон аст.-холо К|андах,ор дар Афгонистон, Хинд -фариштаи сари пули чинвод (сирот) аст.- номи яке аз вилоятхои кадими ориёй- точикй мебошад. Дар кадим мафхуми Сугд хамаи нохияхои водии руди Сир, Зарафшон ва Кашкадарёро ифода мекард. Дар ибтидои асрхои миёна мафхуми Сугд танхо водии Зарафшон ва Кдшкадарёро фаро мегирифт. Маънояш равшан, пок мебошад. Дар Авесто Гава Суща ватани Говмард мебошад. Гуё Худованд аввалин намояндаи хайвонхо- Говмардро ин чо офаридааст. -китоби мазхабии ойини Мусо -марказй давлати Сосониён, Ашкониён -устухондон, тобут-ин ном дар асрхои III-IY милод бар ивази Бохтар пайдо мешавад. Зеро кабоили хамрохи дудмони кушонй (ючихо) омада, худро тохар мегуфтанд. Номи тохарро забоншиносон сарсафед маънидод кардаанд. Тахорихо кабоили ориёй буданд ва Кушониён аз онхо баромадаанд.-ин вожа нав буда, муаллиф онро дар ивази Эронзамин нисбат ба мулкхои гузаштаи точик пешниход кардааст, ки имруз дар Афгонистон, Чин, К*фгизистон, Казокистон, Туркманистон ва Узбекистан вориданд.

-Эрони кунунй, агарчи Хуросон, Систон таърихан ба Ориёи Шаркй тааллук доранд, аммо гайр аз замони Сомониён, дар тули хазорахои дигар махсусан аз Модхо то

217

ТочикзаминиШаркй

Тур

Турон

Фар

ФарвардинФарвартикФаргона

ФарсангФулузот,филизотХвабХиён

истилои араб ба давлатхои Ориёи Еарбй ворид буданд. Аз хамин сабаб, мо онхоро ба Ориёи Ёарбй дохил намудем.

-забоншиносон забонхои ориёиро (эрониро) ба Шаркй ва Гарбй чудо намудаанд. Ба гурухи забонхои шаркй: бохтарй, хоразмй, сугдй, паштуй ва сако-хутанй дохил мешаванд. Азбаски баъзе фаркиятхои фархангй дар тамадцуни модции ориёихо ва точикони шаркй нисбат ба гарбй мушохида мешаванд, мо низ Ориён -Точикзаминро ба Шаркй ва Гарбй таксим намудем. Ориёзамин, Точикзамин, Эронзамин мафхуми этникй мебошад.-номи тотемавии хамаи ориёихои чорводор буд. Тур - писари Фаридун.-номи нохияхое, ки дар онхо сахронишинон кучй - ориёй зиндагонй ме-карцанц. Тур аз номи гови зоти тур гирифта шуда, маънояш баходур аст.-нишонаи зиндагй, рушной дар ойини маздаясно.-мохи аввали соли ориёй-точикй -макбара, мазор-яке аз вилоятхои кадими ориёнишин-точик- нишин аст. Номи вай дар Авесто ба шакли Паракана, яъне нохияи гуша, канора ёд мешавад. Дар ацабиёти чиноии аерхои III-II п.м. бо номи Даван ёд мешавац. Вожаи цаван бо номи аспхои цаванци он алокаманц мебошац. Дар арафаи истилои турку араб Фаргона шохигарии алохида буд. Марказй он Охшикат номида шуца, шохи он унвони ихшидро цошт.- масофаи чашмрас баробар ба 5760 м.

-маъдан, металл -сарвар-номи кабилаи ориёй

218

Хурд Авесто Хутан, Турфан

ХушатрХушатрпатХазорпатХаро

ХафрЧерикЧопарЧопархона

Чоч

Шахристон

Шиман

Эллннй

Этногенез

Этнография

Ясно

-китоби мухтасар аз Авесто-номи вилоятхои кадими ориёнишин, имруз Синсизяни Чин- вилоят, сарвар- сарвари вилоят, сатрап-дастаи бемаргон, сарвари дастаи бемаргон-номи кухи мукаддас дар Авесто, холо куххои Хинду Помир-Химолой -ковишхои бостоншиносй -дастаи фидоиён, горди шохй -пайк, хабарчй-мехмонхона, корвонсарой дар замони Хахоманишихо-номи яке аз вилоятхои кадими ориёнишин- точикон мебошад. Маънои он чандон равшан нест. Вакте ки арабхо омаданд, онро забт намуданд, ба чои Чоч Шош гуфтанд. Дар асрхои XIV-XV ба чои Шош - Чоч номи шахри Тошканд пайдо мешавад.-шахр. Дар кадим шахри точикон-эрониён ба диж - чои нишасти шох, шахристон - чои нишасти шахриён ва шахри беруна таксим мешуд. Шахри беруна ё работ бахши нави берун аз девори шахр пайдошударо мегуфтанд.- номи кадими Хисор буда, маънояш баландй аст.-тамаддуни омезишёфтаи ориёихо бо юнониён- вожаи юнонй буда, аз ду бахш: этнос - халк ва генез - пайдоишро ифода мекунад. Яъне илм дар бораи пайдоиши халкхо аст.-вожаи юнонй буда, аз ду бахш: этнос - халк, графия - омухтан, навиштанро ифода ме­кунад. Этнография - мардумшиносй, илм дар бораи омузиши халкхо мебошад.-бахши китоби Авесто

219

МУНДЛРИЧАПешгуфтор......................................................................................3

Бахши 1Боби I. ТОЧИКЗАМИНИ FAPBH (ЭРОНИ ГАРБИ) ДАР

ЗАМОНИ СОСОНИЁН..................................................... 6§ 1. Ташкили давлати Сосониён..................................................... 6§ 2. Сиёсати берунии подшохони сосонй дар асрхои III-IV

(чангхо бо румиён)..... ............................................................... 9§ 3. Сиёсати берунии Сосониён дар аср V ................................... 12§ 4. Хдракати маздакиён................................................................13

Боби И. ТОЧИКЗАМИНИ FAPBH ДАР ЗАМОНИОХИРИН ПОДШОХОНИ СОСОНИ...........................16

§ 5. Хусрави II, маъруф ба Хусрави Парвиз................................16§ 6. Сохтори давлати ва чомеаи Сосониён..................................17§ 7. Ойини маздаясно дар замони Сосониён...............................21§ 8. Мазхабхо...................................................................................22§ 9. Фарханг.....................................................................................28§ 10. Шахрхо, меъморй ва санъат дар замони Сосониён...........32§11. Фаркиятхои давлатдории Сосониён аз гузаштагони

худ. Ахамияти давлати Сосониён дар таърихи давлатдории точикон-эрониён............................................39

Бахши 2Боби III. ТОЧ,ИКОН-ЭРОНИЁНИ ШАРКИ

ДАР АСРХОИ III-VIII..................................................42§ 12. Кушониёни кучак дар асрхои III-IV.................................... 42§13. Хиёнихо-Хайтолихо...............................................................43§ 14. Пайдоиши Хиёнихо-Хайтолиён. Нажод ва ватани онхо ..47 §15. Шахрхои марказии Точикзамини Шаркй

дар асрхои IV-VIII.................................................................49§ 16. Панчакат намунаи шахрхои асрхои V-VIII....................... 55§ 17-18. Шахрхо.............................................................................. 58§ 19. Дехахо дар асрхои IV-VIII милод........................................ 64§ 20. Кушкхо....................................................................................68

Боби IV. СОХТОРИ ДАВЛАТИ ВА ИЧ.ТИМОИИ ТОЧИКОНИ ШАРКИ ДАР АСРХОИ III-VIII.................................72

§ 21. Сохтори давлати....................................................................72§ 22. Намудхои заминдорй.............................................................74§ 23. Хунармандй ва савдо.............................................................77§ 24. Санъат......................................................................................81§ 25. Ч,ангафзорхо (аслиха)........................................................... 92§ 26. Мактаб ва маориф. Забон ва адабиёт.................................95§ 27. Динхо дар Точикзамини Ш аркй......................................... 99§ 28. Варзиш...................................................................................105

220

Бахши 3Боби V. ЗУХУРОТИ ИСЛОМ................................................... 110§ 29. Густариши ислом.................................................................110§ 30. Еазавот (чанги мусулмонон ва мухолифини онхо)..........114§31. Чангхои истилогаронаи араб дар Точикзамини Гарбй ..119 § 32. Чангхои охирин дар Точикзамин-Эронзамини Гарбй.... 122Боби VI. ХИЛОФАТИ АРАБ....................................................125§ 33. Хокимияти арабхо...............................................................125

Боби VII. ТОЧИКЗАМИНИ ШАРКЙ ДАРЗАМОНИ ИСТИЛОИ ТУРКУ АРАБ.................... 130

§ 34. Истилои Точикзамини Шарки аз чониби туркон...........130§ 35. Точикзамин-Эронзамини Шаркй дар арафаи

истилои араб. Хоразм дар арафаи истило....................... 133§ 36. Тахористон дар арафаи хучуми арабхо............................137§ 37. Кобул дар замони истилои араб ....................................... 140§ 38-39. Сугд дар арафаи истилои араб..................................... 144

Боби VIII. ХУЧУМХОИ ГОРАТГАРОНАИ АРАБХОБА ТОЧИКЗАМИНИ ШАРКИ. Давраи якум..... 154

§ 40. Вазъи сиёсии минтака дар арафаи хучуми арабхо......... 154§ 41. Пайихамии забткорихои арабхо дар Вароруд

ва муборизаи точикон барои истикдолият...................... 156§ 42. Забти вилоятхои Хирот, Заранч, Fyp,

Зобул ва Кобул....................................................................160

Боби IX. ИСТИЛОИ АРАБ....................................................... 165§ 43. Давраи дуюми забткорихои арабхо дар

Точикзамини Шаркй.......................................................... 165§ 44. Чангхои озодихохонаи точикон дар Хуросон

дар солхои 717-722.............................................................. 166§ 45. Шуриши шохзодагони Сугд бо сарварии Гурак

дар солхои 719-720............................................................... 169§ 46. Шуриш бо сарварии Деваштич......................................... 172§ 47. Бойгонии Деваштич ва ахамияти таърихии о н ...............175§ 48. Муборизаи точикон дар солхои 726-730 ба мукобили

истилогарони араб...............................................................179§ 49. Шуришхои солхои 30-юм дар Точикзамини Шаркй...... 183§ 50. Муборизаи якчояи точику араб ба мукобили Умавиён ..185§51. Муборизаи точикон ба мукобили Аббосиён................... 189Боби X. ТАНАЗЗУЛИ ХИЛОФАТИ АРАБ............................195§ 52. Сабабхои галабаи арабхо дар Точикзамин-Эронзамин . 195§ 53. Харакати фархангии шуубихо.......................................... 197§ 54. Нуфузи аввалин дудмони точик (Бармакиён).................198§ 55. Этногенези точикон-эрониён.............................................203

Санахои мухими таърихи халкхои точик - эронй дарибтидои аерхои миёна....................................................... 211Л у гати вожахои таърихи, чугрофй..................................213

БАРОИ КАЙДХО:

БАРОИ КАЙДДО:

223

Юсуфшохи Яъкубшох ТАЪРИХИ ХАЛЬ^И ТОЧИК

ибтидои асрхои миёна

Китоби дарсй барои синфи

6

Мухаррир:Мусаххех:Сахифабанд:

Сайфуллох Махкамов Солия Х,амроева Шухрат Махкамов

Ба чоп 19.07. 2011 имзо шуд. Андозаи когаз 60x901/16. Когази офсет. Гарнитураи Times New Roman Tj.

Чопи офсет. Х,ачм 14 чузъи чопии аслй.Адади нашр 135000.