0 DIZERTACION SHKENCOR Në kërkim të Gradës “Doktor i Shkencave” APLIKIMI I TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE (TMI) NË PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TË PRODHIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE UDHËHEQËSI SHKENCOR: KANDIDATI: PROF. DR. SHKËLQIM CANI MATILDA SHEHU (TOLA)
128
Embed
Matilda SHEHU (TOLA) – APLIKIMI I TEORISË MODERNE TË ...
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
0
DIZERTACION
SHKENCOR
Në kërkim të Gradës “Doktor i Shkencave”
APLIKIMI I TEORISË MODERNE TË INVESTIMEVE (TMI)
NË PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TË PRODHIMIT
TË ENERGJISË ELEKTRIKE
UDHËHEQËSI SHKENCOR: KANDIDATI:
PROF. DR. SHKËLQIM CANI MATILDA SHEHU (TOLA)
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
1
Familjes time,
Le t’u mësojmë të tjerëve bujarinë dhe altruizmin,
sepse lindim Egoistë!
R. Dawkins
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
2
Dy fjalë....
Këto faqe, që paraqiten me shumë modesti përpara jush janë finalizimi i një pune
kërkimore shumë vjeçare, e cila për hir të së vërtetës ka qenë e gjatë, e lodhshme
dhe me sfida të vështira.
Nuk kanë qenë të pakta rastet, kur kam menduar që ndoshta nuk do t’ia dal dot,
nuk do të arrij të përfundoj me sukses një punë që u nis me shumë pasion e
idealizëm.
Në sajë të këmbënguljes dhe mbështetjes të shumë njerëzve që u përkushtuan po
njësoj si unë, për përfundimin me sukses të këtij punimi, paraqes përpara jush
këtë studim që i adresohet problemit të zhvillimit të teknologjive të pastra, për ti
thënë JO, Ngrohjes Globale dhe abuzimit të tejskajshëm ndaj planetit ku jetojmë.
Falenderoj shumë, udhëheqësin tim, Prof. Shkëlqim Cani, i cili porsi një prind
më ka drejtuar dhe është kujdesur që çdo hap shkencor i hedhur të jetë i
argumentuar dhe i orientuar mire drejt arritjes së objektivave. Falë motivimit
dhe drejtimit të tij, ky punim ngre pyetje dhe jep përgjigje të cilat i përgjigjen
nevojave reale të tregut, dhe sektorit të zhvillimit të energjisë elektrike.
Falenderoj pa masë, kolegët e mi të departamentit, të cilët me shumë dashamirësi
më kanë ndihmuar me orientimet, diskutimet dhe ekspertizën e tyre gjatë
zhvillimit të këtij punimi.
Dhe së fundmi, nuk mund të lë pa përmendur, mbështetësit e mi të kahershëm dhe
më të dëshiruar që unë të zhvillohem si studiuese dhe si njeri; prindërit e mi, të
cilëve kurrë nuk mund tu them mjaftueshëm faleminderit.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
3
PËRMBAJTJA E PUNIMIT: Kapitulli 1 ..................................................................................................................................... 5
1.2 Përcaktimi i problemit............................................................................................................................... 6
1.3 Qëllimi i punimit ........................................................................................................................................ 7
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
5
KAPITULLI 1
PËRCAKTIMI I PROBLEMIT DHE VENDOSJA E
OBJEKTIVAVE TË PUNIMIT SHKENCOR
1.1 HYRJE
Rritja demografike dhe shtimi i kërkesave për rritje ekonomike, ka shtuar sfida të reja
për studiuesit e çdo fushe të shkencave njerëzore. Sektori energjetik nuk bën përjashtim,
për sa kohë që rritja e këtyre dy faktorëve shoqërohet me rritje të kërkesës për energji.
Vështirësitë me të cilat përballemi janë shumë të mëdha.
Nga njëra anë kërkesa rritet fuqishëm, dhe në anën tjetër burimet energjitike po
shterojnë.
Energjia e rinovueshme kushtëzohet nga zhvillimi teknologjik relativisht i
ngadaltë dhe efiçenca e ulët në shfrytëzim.
Problemi i magazinimit të saj dhe shkëmbimi spot në tregun ndërkombëtar.
Subvencionet e larta dhe PPA jo fleksibël shpesh çojnë në dështim të tregut.
Ngrohja globale po bëhet një problem të cilit po i adresohet gjithmonë e më
shumë vëmendje.
Zhvillimi njerëzor në respekt të mjedisit konsiderohet një e mirë luksi e kështu
me radhë.
Të gjitha këto janë ngërçe të mëdha të cilat vështirësojnë shumë ndërmarrjen e një
veprimi të qartë në planifikimin dhe zhvillimin e sektorit energjetik.
Kur i referohemi sektorit të energjisë, në këtë punim do të kemi parasysh sektorin e
energjisë elektrike. Kjo për arsye se, përfaqëson pjesën më të madhe të kësaj industrie,
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
6
si dhe ka dhe numrin më të madh të konsumatorëve dhe ofruesve, duke e bërë kështu
veçanërisht të ndjeshëm ndaj rregullimit dhe planifikimit.
Të planifikosh sektorin e prodhimit të energjisë elektrike do të thotë të planifikosh
njëkohësisht prodhimin, transmetimin dhe shpërndarjen e këtij malli.
Procesi i planifikimit fillon me parashikimin e kërkesës, dhe vazhdon me studimin e
kapaciteteve gjeneruese. Në këtë fazë, shumica e vendimeve janë të llojit të shtojmë apo
të nxjerrim jashtë përdorimit kapacitete? Në cilat teknologji do të zhvillohen kapacitetet
e reja? Cilat do të jenë politikat mbështetëse për vitet në vazhdim, e kështu me radhë.
Për shkak të horizontit kohor shumë të gjatë, që nga licencimi, ndërtimi dhe futja në
funksionim, vendimmarrja merr në konsideratë një periudhë 2-10 vjet para nevojitjes së
stacioneve të reja gjeneruese. Duke qenë se këto lloj vendimesh përfshijnë analiza
ekonomike të kostove operative dhe ato të investimit, planifikimi i stacionit mund të
shkojë nga 15 deri në 301 vjet në të ardhmen. Parashikime për intervale kaq të gjata
kohe janë shumë të ekspozuara ndaj pasigurive në nivel kombëtar, rajonal, zhvillimit të
kërkesës për energji elektrike dhe trendin e zhvillimit teknologjik.
Deri tani, vendimmarrja tradicionale është bazuar në mentalitetin e minimizimit të
kostos, ose “least cost”. Iniciativa të shumta studiuesish, kanë treguar që ky mentalitet
planifikimi nuk i përshtatet kërkesave të kohës dhe mund të çojë në vendimmarrje dhe
politika të gabuara.
Një simptomë e këtij mentaliteti, shikohet dhe në vendin tonë, i cili, pavarësisht se ka
shtuar mbi 20% kapacitete të reja energjetike, vazhdon të ngelet vend importues neto i
këtij malli. Këtyre sfidave i referohet dhe puna në vazhdim.
1.2 PËRCAKTIMI I PROBLEMIT
1Studimet e AEO, IEA dhekompanivetëtjerasi Parsons Brickenhoff etj., jetëgjatësinë ekonomike të një stacioni gjenerues të elektricitetit e vlerësojnë 20-30 vjet
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
7
Sektori energjetik është ndër sektorët me strategjikë që frenojnë/nxisin rritjen
ekonomike. Sidomos për vendet në zhvillim, ashtu siç klasifikohet dhe vendi ynë, ku
kërkesa për energji është intensive dhe në rritje të vazhdueshme, hartimi i politikave të
përshtatshme dhe që mbështesin të ardhmen është një domosdoshmëri.
Gjithashtu, vendi ynë është i varur 100% nga burimet hidrike për të prodhuar energjinë
që kërkohet, duke bërë që deri në këtë moment të jemi të padiversifikuar. Por, për shkak
të potencialeve që kemi në përdorimin e burimeve të rinovueshme në këtë punim do të
argumentojmë përse zhvillimi i teknologjive si era dhe dielli janë të rëndësishme,
sidomos për projekte të vogla të cilat nuk prodhojnë energji të dispecerueshme.
Gjithashtu, do të argumentojmë në lidhje me dobinë që sjell aplikimi i TMI në hartimin
e politikave afatgjata energjetike dhe zhvillimin e këtij sektori.
Fakti që sektori i gjenerimit të energjisë elektrike është i nënzhvilluar për potencialet që
ka, marrë bashkë me mungesën e një vizioni të qartë për zhvillimin e tij afatgjatë, si dhe
impaktin mjedisor të tij, sjell nevojën për një punim të tillë që “mendon” me arsyen e
portofolit gjenerues.
1.3 QËLLIMI I PUNIMIT
Qëllimi i këtij punimi është të fokusohet ekskluzivisht në sistemet e gjenerimit duke
supozuar që të gjitha pajisjet e nevojshme për transmetimin dhe shpërndarjen janë të
disponueshme dhe nuk ka pengesa për sa i përket transferimit të energjisë ndërmjet
zonave të ndërlidhura.
Qëllimi kryesor i planifikimit të gjenerimit është të plotësojë nevojat për energji
elektrike me një shkallë të pranueshme risku. Për të përmbushur këtë objektiv,
planifikimi i burimeve të energjisë elektrike përfshin përcaktimin e “çfarë, ku, kur dhe
sa?” për sa i përket shtesave të reja të kapaciteteve prodhuese nëpërmjet manaxhimit të
ofertës dhe të kërkesës.
Planifikimi i gjenerimit përballet me vendimet e ardhshme që duhet të merren në një
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
8
mjedis të pasigurt. Burimet kryesore të pasigurisë vijnë nga planifikimi i kërkesës për
energji elektrike, çmimet e naftës ose të importit në rastin tonë, kostot e investimit, ato
operative, zhvillimet rregullatore, iniciativat legjislative etj. Këto pasiguri duhen marre
në konsideratë kur mendojmë shtimin e kapaciteteve gjeneruese. Në këtë kuadër,
funksionet bazë të planifikimit duhet të:
1. parashikojnë zhvillimin e kërkesës për energji;
2. përshtatin kërkesën me ofertën2;
3. analizojnë planet alternative të zgjerimit;
4. përcaktojnë strategjinë optimale të zgjedhjes së portofolit;
5. përcaktojnë implikimet financiare dhe fizibilitetin e sugjerimeve3.
1.4 KONTRIBUTI SHKENCOR
Punimet e këtij lloji janë relativisht të pakta, për shkak se të menduarit në drejtim të
diversifikimit të burimeve natyrore është akoma në fazat e para. Për këtë arsye, së pari një
punim i tillë do të pasurojë literaturën modeste, por në zhvillimin në drejtimin e
diversifikimit të burimeve të prodhimit të energjisë elektrike. Në vendin tonë, pothuaj nuk
ka punime të këtij lloji.
Së dyti, duke qenë se punimi diskuton teknikën dhe metodologjinë vendimmarrëse në
kuadër të diversifikimit të teknologjive gjeneruese, duke iu referuar një rasti konkret, i
jep mundësinë zhvilluesve të vegjël dhe të mëdhenj dhe politikë bërësve të përdorin një
instrument konkret, të cilin mund ta zhvillojnë më tej në varësi të nevojave specifike.
Së treti, si punim autentik, i zhvilluar në nivel mikro pothuaj nga e para, ky punim
shtron pyetje dhe mbështet drejtime të tjera studimi që mund t’i vlejnë grupeve të
ndryshme të interesit, si p.sh.: 2 SSM, DSM
3Në vazhdim të këtij punimi përshkruajmë dhe teknika të reja vendimmarrje veç Teorisë së Variancës Mesatare
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
9
Zhvillimi i tregut të përbashkët të shkëmbimit spot të energjisë;
A duhet liberalizuar tregu i furnizimit të energjisë elektrike?
Zhvillimi i produkteve financiare dhe derivativave për energjinë;
Diversifikimi aktiv i burimeve natyrore dhe i teknologjive shfrytëzuese;
Përcaktimi i politikave energjetike kur përballemi me objektiva konfliktual etj.;
Përcaktimi i kostove dhe i PPA afatgjata të sektorit të energjisë elektrike.
1.5 OBJEKTIVAT E VENDOSURA
Objektivi kryesor i këtij punimi është të provojë që diversifikimi i teknologjive
gjeneruese sjell dobi në rritje të performancës dhe minimizim të riskut.
Për të arritur këtë objektiv, ne kemi ngritur një hipotezë të tillë:
Sa është e mundur të përfitohet nga strategjia e kombinimit të teknologjive në kushtet
kur:
sipërfaqja e studiuar është 25 km 2
;
është e përzgjedhur në mënyrë rastësore nga moria e projekteve të interesit;
performanca teknike është e matur në mënyrë gjenerike, pa u angazhuar në
diversifikim aktiv të teknologjive;
Si objektiv dytësor, si ndikon mundësia e diversifikimit të burimeve në përzgjedhjen e
portofolit gjenerues?
1.6 REZULTATET E PARASHIKUARA
Nëse ne arrijmë të provojmë, që diversifikimi sjell dobi reale, në një territor kaq të
vogël, të përzgjedhur rastësisht dhe duke u bazuar në një strategji pasive diversifikimi,
mendoni çfarë implikimesh sjell nëse mendojmë në shkallë vendi duke u angazhuar në
një strategji aktive.
1.7 ORGANIZIMI I PUNIMIT
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
10
Ky punim organizohet në pesë kapituj:
Kapitulli i parë, që dhe po diskutojmë sqaron problematikën nga merr nismën një punim
i tillë, objektivat e vendosura nga studiuesi dhe rezultatet e pritura. Gjithashtu në fund të
tij bëhet një panoramë e gjendjes aktuale për vendin tonë. Kjo shërben si parantezë e
punëve të zhvilluara në kapitujt në vazhdim.
Së pari diskutojmë informacionet e përmbledhura nga raportet e ERE, në lidhje me
sektorin e gjenerimit të energjisë elektrike gjatë viteve të fundit, zhvillimet më të
rëndësishme dhe një përmbledhje të treguesve të ecurisë së tij.
Së dyti, bëjmë një përmbledhje dhe rishikim të përditësuar të kuadrit rregullator, si
dispozita e BE-së në lidhje me zhvillimin e burimeve të rinovueshme, objektivat e
vendosura nga BE për furnizimin nga këto burime, përshtatjen e legjislacionit tonë dhe
përkthimit të tyre në një strategji kombëtare.
Kapitulli i dytë diskuton rishikimin e literaturës dhe bën një përmbledhje të
dokumenteve dhe raporteve të cilat konsiderohen të rëndësishme për zhvillimin e këtij
punimi.
Si fillim diskutohen arritjet e studimeve të deritanishme, nga autorë të huaj,
metodologjia e përdorur dhe drejtimet që shfaqin interes studimor në këtë fushë.
Mw pas diskuton raportet botërore në zhvillimin e teknologjive që bazohen mbi burime
të rinovueshme të energjisë elektrike. Raportet e WAEO (World Annual Energy
Outlook) sidomos tregojnë tendencat e zhvillimit të këtij sektori, duke e parë në
këndvështrime të ndryshme.
Kapitulli i tretë, diskuton metodologjinë e përdorur për arritjen e objektivave dhe
vërtetimin e hipotezave. Në këtë kapitull do të diskutohet me detaje, strategjia e
përcaktuar nga studiuesi, supozimet e vendosura, teknikat e përdorura, si dhe burimi dhe
metodat e përpunimit të informacionit.
Çdo hap teknik do të jetë i shpjeguar në detaje, dhe rezultatet e përpunuara do të
përmblidhen në aneksin shpjegues të punimit.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
11
Kapitulli i katërt, interpreton gjetjet dhe rezultatet e arritura. Duke qenë se portofolat
energjetikë, përballen me objektiva kohorë me frekuencë të shkurtër, ne do të
diskutojmë efektet e diversifikimit për periudha të shumëfishta në frekuencë mujore,
dhe implikimet që ato kanë.
Kapitulli i pestë, bën një përmbledhje të konkluzioneve të arritura në përfundim të
studimit dhe jep rekomandimet për përmirësimin e mangësive të evidentuara.
1.8 SITUATA AKTUALE DHE SFIDAT QË PARASHTROHEN PËR VENDIN TONË
1.8.1 GJENERIMI I ENERGJISË ELEKTRIKE NË SHQIPËRI
Sipas një përmbledhje të raporteve te ERE, deri në vitin 2014, gjenerimi i energjisë
elektrike në Shqipëri bëhet vetëm nga një burim, hydro. Kapaciteti i instaluar i
hidrocentraleve është në total 1,350 MW të cilat për vitin 2014 kanë pasur një prodhim
neto prej 4,724,430 MWh. Pavarësisht se në kapacitetet gjeneruese, përfshihet dhe një
TEC, ai i Vlorës, prodhimi nga ky instalim është zero.
Zgjerimi i kapaciteteve prodhuese ka ardhur si pasojë e zgjerimit të kapaciteteve hidro,
të cilat shumicën e rasteve janë të llojit të small hydropower, me kapacitet nën 1.5MW
të instaluar. Zgjerimi i kapaciteteve, dhe rritja e reshjeve në vitet e fundit kanë
kontribuar në rritjen e ofertës nga ky burim. Prodhimi nga kapacitetet e reja ka filluar që
nga viti 2009, të cilat mesatarisht janë shtuar me mbi 20% deri në periudhën 2014.
Grafiku nr.1 Prodhimi neto nga hidrocentralet 2007-2014
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
12
Burimi: ERE, Raporti vjetor i ecurisë 2014
Grafiku nr.2 Historiku i prodhimit vendas 1985-2014 (gwh)
Burimi: ERE, Raporti vjetor i ecurisë 2014
Grafiku nr.3 Situata e furnizimit, prodhimit vendas dhe importit 2002-2014
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
13
Burimi: ERE, Raporti ecurisë vjetore 2014
Grafiku nr.4 Konsumi total i energjisë elektrike
Burimi: ERE, Raporti i Ecurisë Vjetore 2014
Tabela e mësipërme jep një panoramë të kërkesës për furnizim dhe mënyrës se si është
siguruar ai. Po ta paraqesim të njëjtin informacion në mënyrë tabelore shikojmë që kemi
anomali të cilat do t’i shpjegojmë më poshtë.
Së pari shikojmë raportin e sigurimit të furnizimit dhe të kërkesës për energji në një vit
të caktuar. Po të bëjmë krahasimin dhe me tabelën 3, shikojmë që shifrat rakordojnë.
D.m.th., furnizimi dhe konsumi janë e njëjta gjë, dhe përfaqësojnë kërkesën për energji
elektrike në një vit të caktuar.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
14
Grafiku nr.5 Furnizimi dhe mënyra e sigurimit të tij
Burimi: Permbledhje Autorit Te raporteve ERE në vite
Po të bëjmë analizën, shikojmë që trendi i kërkesës ka ardhur në rritje nga viti 2002-
2014. Kjo për shkak të rritjes së numrit të elektro shtëpiakeve që funksionojnë me
energji nga konsumi familjar, dhe së dyti nga rritja e numrit të bizneseve dhe shtimi i
automatizimit të tyre.
Po të analizojmë me kujdes mënyrën e furnizimit, shikojmë dy gjëra të rëndësishme. Së
pari, vërtet furnizimi vendas përbën dhe pjesën më të madhe të furnizimit por importi zë
një pjesë shumë të rëndësishme.
Së dyti, furnizimi me energji elektrike, të siguruar nga burimi i vetëm i shfrytëzimit, ai
hidro, është jashtë mase shumë i luhatshëm, duke e bërë dhe varësinë nga importi shumë
të madhe. Po të bëjmë një llogaritje të devijimit standard të serisë së furnizimit shikojmë
që ai ka një luhatje nga viti në vit prej afro 858 GWH. Ky hulumtim përforcon
argumentin në të cilin mbështeten dhe objektivat e punimit tonë, për të vërtetuar dobinë
e diversifikimit në këtë sektor.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
15
Le ta kthejmë në një prizëm tjetër problemin. Le të shikojmë mënyrën se si sigurohet ky
import. Nga përpunimi i tabelës së mësipërme, diferenca ndërmjet furnizimit vendas dhe
kërkesës duhet të japë shumën totale të importeve në vitin përkatës. Grafiku i
mëposhtëm tregon importet totale, sipas përllogaritjeve të autorit, ato të realizuara nga
KESH dhe OSSH/OSHEE, dhe diferencën ndërmjet këtyre dy zërave.
Grafiku nr.6 Analiza e importit të energjisë elektrike
Përllogaritje të autorit
Nga analiza e grafikut, shikojmë që shumicën e kohës, KESH/OSHEE importon mbi
nevojat e territorit tonë për energji në një vit të caktuar. Në shumicën e viteve të studiuar
diferenca ndërmjet nevojës dhe importit është relativisht e vogël por, ka raste si vitet
2009, 2010, 2013, kur diferenca është e konsiderueshme.
Importi i energjisë elektrike, bëhet mbi bazë të kontratave afatgjata të importit që vendi
ynë ka, dhe realizohet nëpërmjet linjës së interkonjeksionit Serbi Mali Zi.
Studimi i analizës së importit, përbën edhe një argument më shumë përse studimi dhe
planifikimi aktiv i këtij sektori është veçanërisht i rëndësishëm për mbështetjen e rritjes
ekonomike të vendit. Një varësi e tillë nga importet, vështirësia në planifikimin e tyre
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
16
dhe planifikimi i tyre i pakujdesshëm në bazë të kontratave afatgjata përsëri mbështesin
sugjerimin për diversifikimin e burimeve të brendshme gjeneruese. Dobia e këtij
sugjerimi përveç se do ta bënte furnizimin me energji elektrike më të qëndrueshëm, do
të krijonte dhe mundësinë e ndërtimit të një strategjie më të kujdesshme për plotësimin e
diferencave dhe shitjen e surpluseve. Gjithashtu, na jep një bazë të mirë për të ndërtuar
strategjitë e shkëmbimit në tregun e përbashkët, për të manaxhuar humbjet dhe për të
ndërtuar kontrata mbrojtëse financiare (hedging), dhe produkte sigurimi të përshtatshëm.
Së fundmi analizën tonë do ta rrotullojmë dhe në një prizëm tjetër. Në grafikun e
mëposhtëm shikojmë sa na kushtojnë importet faktike, nevojat për plotësim të
furnizimit, dhe si luhatet çmimi i tyre.
Grafiku nr.7 Çmimi mesatar i importit
Burimi ERE
Po të analizojmë grafikun e mësipërm, shikojmë që çmimi me të cilin janë blerë
importet është shumë i luhatshëm. Në një përllogaritje të serive kohore në dispozicion,
devijimi standard i këtij treguesi arrin në shifrën 13,65 Euro/MWH. Po t’i referohemi
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
17
dhe kostos së importit, i cili paguhet nga KESH/OSHEE por që deri në vitin 2013 i
rëndon buxhetit të shtetit, shikojmë që kosto e këtij malli ka pasur këtë trend:
Grafiku nr.8 Kosto e energjisë së importuar
Burimi ERE
Vëmë re, që edhe kosto e energjisë së importuar ndër vite, është shumë e luhatshme.
Luhatje kjo që vjen si pasojë e dy faktorëve, luhatjes së çmimit të energjisë në tregje,
luhatjes së nevojave për import. Në këtë grafik, ekziston dhe një faktor tjetër risku që
është luhatja e kursit të këmbimit i cili përsëri krijon ekspozim të mëtejshëm të
shpenzimeve të importit, të përkthyera këto në lekë.
Nga analiza e këtyre grafikëve, mund të nxjerrim si konkluzion që diversifikimi i
shërben një planifikimi më të mirë afatgjatë të të ardhurave/shpenzimeve buxhetore që
lidhen me tregun e energjisë.
Gjithashtu, analiza e kostove me LCOE, i jep mundësinë shtetit të përcaktojë nëse është
më mirë liberalizimi i tregut apo të vazhdohet në këtë situatë. Përllogaritja e PPA
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
18
afatgjata, ndaj prodhuesve të përmasave të ndryshme, lejon mundësinë e llogaritjes së
subvencioneve, apo të ardhurave tatimore.
E parë në këndvështrimin e IHD, apo dhe nxitjes së investimeve vendase, përcaktimi i
një politike të qartë për 30 vjeçarin, ku si qëllim është nxitja e zhvillimit të teknologjive
të reja të prodhimit të energjisë elektrike, jep qëndrueshmëri dhe siguri për investitorët e
interesuar.
1.8.2 PARAQITJE E KUADRIT RREGULLATOR DHE INICIATIVAVE TË MARRA DERI TANI
Kuadri rregullator ndjek një hierarki të tillë:
1. Direktiva BE
2. Transpozimi dhe adoptimi i ligjeve përkatëse
3. Hartimi i planit dhe i strategjive kombëtare
Shqipëria, duke pasur statusin e vendit kandidat, ka si detyrim përshtatjen e direktivave
të BE. Një ndër to është dhe direktiva “20-20-20”, që do të thotë që 20 për qind e
energjisë së konsumuar duhet të jetë nga burime të rinovueshme.
1.8.3 SITUATA AKTUALE E PRODHIMIT TË ENERGJIVE TË RINOVUESHME
Enti Rregullator i Energjisë ka licencuar mbi 15 kompani për prodhimin e energjisë nga
eoliket, por që akoma asnjë park eolik4 nuk ka filluar punë. Arsyet kanë qenë të lidhura
me mungesën e ligjit, por dhe me krizën financiare në Europë. Ndërsa projektet e
energjisë diellore janë ende mbrapa, duke pasur parasysh se ERE nuk ka licencuar
akoma asnjë park fotovoltaik, me gjithë interesin e madh të shprehur nga investitorë të
huaj dhe vendas.
Sidoqoftë, interesi për ndërtimin e HEC-eve në Shqipëri ka vazhduar pa ndërprerje,
duke pasur parasysh se Shqipëria shfrytëzon aktualisht vetëm 30 për qind të kapacitetit
4Wind Farm
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
19
të saj hidroenergjetik. Gjithashtu në zonën industriale të Porto Romanos është ndërtuar
një bio-rafineri, e cila prodhon kryesisht biodiezel që nga viti 2011.
I gjithë produkti i kësaj bio-rafinerie eksportohet, për shkak të mungesës së kuadrit
ligjor përkatës.
1.8.4 TARIFAT PROMOVUESE TË BLERJES SË ENERGJISË
Konkretisht, neni 4 i ligjit përcakton se “Blerësi i energjisë elektrike të prodhuar nga
prodhuesi që ka përparësi (pra BRE), nëse kërkohet nga ky i fundit, është Furnizuesi
Publik me Shumicë”.
Pra është tashmë FPSH, i cili do të blejë të gjithë energjinë e prodhuar nga BRE me një
çmim, i cili sipas ligjit “do të lejojë rikuperimin e investimeve të prodhuesit BRE me një
normë fitimi të arsyeshme”. Përcaktimi i tarifave promovuese “feed-in tariff” është më
se i domosdoshëm, duke pasur parasysh kostot shumë të larta të prodhimit të energjisë
elektrike nga BRE.
Në këtë mënyrë, është vetë shteti i cili garanton të gjithë investimet në BRE, duke
paguar diferencën nga kostot shtesë të prodhimit.
Megjithëse ligji aktual përcaktonte “feed-in tariff” vetëm për energjinë e prodhuar nga
HEC-et deri në 15 MË, ligji e ri e shtrin këtë tarifë dhe për burimet e tjera si era dhe
dielli.
Brenda 6 muajve, ligji detyron Entin Rregullator të Energjisë që të miratojë tarifat
promovuese, të cilat do të jenë të vlefshme maksimumi deri në 15 vjet dhe do të
përditësohen çdo vit, sipas një formule të detajuar të paracaktuar.
1.8.5 SA JANË TË ZBATUESHËM KËTO LIGJE?
Ligji i ri, me gjithë ndikimin shumë pozitiv, ka dhe disa probleme.
Së pari, si shumë iniciativa të këtij lloji, pritshmëritë kanë tejkaluar faktin. Pritshmëritë
ishin që të fillonin nga puna parqe energjish nga era dhe dielli, dhe deri tani nuk ka
filluar asgjë. Mendoj që kjo ka ndodhur për shkak të disa arsyeve, si:
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
20
1. Mos koordinimi i strategjisë me planin e veprimit. Deri tani dokumentet ligjorë
dhe politikat flasin në përgjithësi për zhvillimin e këtyre burimeve, por një plan
dhe strategji specifike dhe e qëndrueshme nuk shihet qartë.
2. Moskordinimi institucional dhe rezervimi i informacionit. Pavarësisht se AKBN,
është agjencia që merr iniciativa studiuese për sa i përket potencialit të zhvillimit
të këtyre teknologjive, nuk gjejmë një dokument që këto potenciale të jenë të
matura në shkallë, ose gjejmë dokumente të izoluara për zona specifike.
3. Mungesa e “Fondit të Gjelbër”, i cili do të financonte tarifat promovuese të BRE,
shtrëngon qeverinë dhe ERE-n që subvencionimet t’i kalojnë në kurriz të
konsumatorit final. Ky fakt pritet që të çojë në një rritje të mundshme të çmimit
final të energjisë elektrike për familjarët, duke pasur parasysh kostot shumë të
larta të subvencionimeve.
Në BE janë industritë ndotëse, të cilat duke kontribuar financiarisht te “Fondi i Gjelbër”,
subvencionojnë zhvillimin e energjive të rinovueshme.
Gjithashtu, parashikohet që ERE të përcaktojë (sipas ligjit çdo tre vjet) kapacitetin total
maksimal të instaluar për çdo teknologji të burimeve të rinovueshme.
Por, për shkak të kostove të larta të aplikimit të “feed-in tariff”, pritet që kapacitetet
maksimale të jenë mjaft të ulëta, duke mos favorizuar kështu projekte të mëdha.
P.sh. Maqedonia aktualisht subvencionon energjinë nga era deri në 150 MW dhe
energjinë fotovoltaike deri në 18 MW, nivele mjaft të ulëta duke pasur parasysh nevojat
e vendit.
Në vazhdim, me detyrimin për të blerë energjinë e rinovueshme nga KESH-i, qeveria
krijon një situatë monopolistike, duke penguar hapjen dhe liberalizimin e tregut të
energjisë.
Në vend të aplikimit të “feed-in tariff”, qeveria mund të kishte zbatuar “feed-in
premium”, duke i inkurajuar prodhuesit e energjive të rinovueshme ta shesin energjinë
në treg të hapur.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
21
1.8.6 LICENCAT
ERE ka liçencuar deri më tani mbi 15 kompani për ndërtimin e parqeve eolike, pra për
prodhimin e energjisë nga era, por asnjëra nuk u realizua për shkak të krizës dhe ligjit.
1.8.7 SUBVENCIONET
Qeveria dhe ERE do të duhet të krijojnë një “fond të gjelbër” për të subvencionuar
projektet e energjisë së rinovueshme, por në pamundësi buxhetore, shikohet si opsion
rritja e çmimit.
Bashkë me ligjin e energjisë së rinovueshme, do të zbatohet edhe ajo për efiçencën
1.8.8 SFIDA TJETËR E ENERGJISË, KURSIMI
Ashtu si ligji “Për energjinë e rinovueshme”, qeveria ndërmori një tjetër iniciativë në
sektorin e energjisë, duke hartuar me ndihmën e ndërkombëtarëve edhe ligjin “Për
efiçencën”, që në fakt ekziston një i tillë, por nuk është zbatuar si duhet, për të mos
thënë fare.
Detyrimet ndaj BE-së përcaktojnë se deri në vitin 2020 duhet të reduktohen në masën
20% emetimet e dyoksidit të karbonit, si edhe të rritet përdorimi i energjisë së
rinovueshme.
1.8.9PLANI KOMBËTAR PËR BURIMET E RINOVUESHME, QËLLIMI DHE
OBJEKTIVAT
Plani Kombëtar për Burimet e Rinovueshme të Energjisë 2015-2020 (PKVBER) ka
objekt promovimin e përdorimit të Burimeve të Energjisë së Rinovueshme për sektorin
e Energjisë Elektrike, sektorin e Ngrohjes dhe Ftohjes dhe Sektorin e Transportit
nëpërmjet përdorimit të burimeve primare të rinovueshme (jo fosile). PKVBER
promovon zëvendësimin e një pjese të importeve të energjisë elektrike nga burime
energjetike primare fosile, të ngrohjes me lëndë të para (biomasës) të rinovueshme, siç
janë drutë e zjarrit dhe energjia për ngrohjen e ujit të ngrohtë me energji diellore, si edhe
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
22
zëvendësimin e disa nënprodukteve të naftës me lëndë djegëse jo fosile për motorët me
djegie të brendshme, siç janë biokarburantet.
Miratimi i PKVBER 2015-2020 ishte një nga detyrimet e Shqipërisë në kuadër të
Traktatit të Komunitetit të Energjisë (2006) dhe të angazhimit të Qeverisë Shqiptare për
të arritur Objektivin kombëtar të konsumit të Burimeve Energjetike të Rinovueshme në
raport me konsumin final të burimeve energjetike në territorin shqiptar. Ky angazhim
vjen në kuadër të Strategjisë Europiane për energjinë e pastër dhe objektivit të secilit
vend anëtar për të arritur 20% reduktimin e gazeve serrë, nëpërmjet reduktimit të
konsumit te energjisë me 20% dhe gjenerimin e energjisë së “gjelbër” me 20%. Vendi
ynë është angazhuar për një Objektiv edhe më ambicioz: 38% e energjisë që
konsumohet në vendin tonë do të jetë me prejardhje të rinovueshme, jofosile, pra
konsum të burimeve të rinovueshme në nivel kombëtar me 38% në vitin 2020, krahasuar
me vitin kur filloi detyrimi për MSA-në.
Në kuadër të INDC-ve (Kontributit Kombëtar të Pikësynuar)5 për reduktim të gazeve
me efekt serrë në sektorin e Ngrohje/Ftohjes, Energjisë Elektrike dhe të Transportit,
projektvendimi ka qëllim promovimin e kontributit në përmbushjen e angazhimeve për
emetimet e gazeve që vijnë nga konsumi i lëndëve primare energjetike me origjinë fosile
(jo të rinovueshme). Për Shqipërinë, Ngrohja e popullatës, Energjia Elektrike që
importohet dhe Transporti janë kontribuesit më të mëdhenj të CO2, që në përmasat e
vendit ndikojnë në ndryshimet klimatike. Projektvendimi parashikon objektiva, afate
kohore dhe role me përgjegjësi të përcaktuara qartë.
Qëllimi i PKVBER është të krijohen politika nxitëse për promovimin e burimeve të
rinovueshme dhe kultivimin e bimëve energjetike në Shqipëri, për të mbrojtur mjedisin
nëpërmjet respektimit të kritereve mjedisore dhe të qëndrueshmërisë për prodhimin e
biokarburanteve, bio-lëngjeve dhe biogazeve, ashtu siç janë parashikuar në Direktivën
2009/28/KE.
5
INDC – (Intended National Determined Contributions) Zëvendësojnë protokollin e Kijotos pas
marrëveshjes së Paris 2014 për ndryshimet klimatike.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
23
Nëpërmjet një platforme për transparencë me publikun, PKVBER detyron operatorët
dhe prodhuesit e energjisë nga burime të rinovueshme të ndërgjegjësojnë konsumatorët
për dobinë e madhe që sjell në mjedis dhe në shëndetin e tyre, konsumi i energjisë me
prejardhje jo fosile, të biomasës pyjore dhe asaj moderne nga mbetjet, si dhe
biokarburanteve në sektorin e transportit, duke respektuar cilësinë e benzinës dhe të
gazoilit gjatë shtimit të biokarburanteve në procesin e përpunimit të përzierjes.
1.8.9.1 Përparësitë, problematikat, efektet e pritshme
Përparësia bazë e PKVBER është promovimi nëpërmjet politikave stimuluese në
sektorin e prodhimit të energjisë elektrike nëpërmjet tarifave promovuese “feed-in
tariff”, lehtësinë mbështetur mbi kritere qëndrueshmërie të Biomasës në ngrohjen dhe
gatimin, si edhe politikave stimuluese në bujqësi të arrijë prodhimin e lëndëve të para
energjetike të rinovueshme, me qëllim arritjen e Objektivit Kombëtar të Konsumit të
Burimeve të Rinovueshme të Energjisë prej 38% në vitin 2020.
Përveç kërkesës për mbështetjen e prodhimit të energjisë elektrike nga burime të
rinovueshme, biomasës pyjore dhe mbetjet, PKVBER parashikon se është i
domosdoshëm prodhimi dhe më pas konsumi në territorin e Shqipërisë të sasisë prej
10% në volum të karburanteve të lëndëve djegëse të rinovueshme (FAME), në sektorin
e Transporteve.
Në ligjin për Burimet e Energjisë së Rinovueshme, i cili u miratua në maj 2013, është
parashikuar përpilimi i një PKVBER për Sektorin e Energjisë Elektrike, Biomasën
drusore dhe mbetjet, si edhe Biokarburantet. Gjithsesi ky ligj nuk ka transpozuar
plotësisht Direktivën 2009/28/EU dhe ndër të tjera, nuk merr në konsideratë edhe
teknologjitë e tjera, përveçse hidrocentralet e vogla. Kjo problematikë është reflektuar
në PKVBER që po paraqitet, duke shënuar se janë marrë në konsideratë edhe teknologji
të tjera, përveç hidrove, siç janë ajo me erë dhe fotovoltaike.
Lidhur me biokarburantet, pavarësisht se problematika që paraqet ligji 9876/2008, i cili
është “vjetruar” sepse është përpiluar në përputhje me Direktivën 2003/30 dhe jo me atë
të Direktivës 2009/28, siç kërkohet nga acquis, në PKVBER janë parashikuar raportimi
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
24
dhe kriteret e qëndrueshmërisë. Meqenëse situata e Burimeve Energjetike të
Rinovueshme në sektorin e karburanteve në transport është vazhdimisht në zhvillim,
përmbushja e objektivave dhe pajtueshmëria me Direktivën e BE-së 2009/28, ka nevojë
për ri-kalkulime, të cilat në kuadër të angazhimeve të reja të politikave për BER dhe
shqyrtimit më të gjerë të legjislacionit ekzistues, nisur nga koha kur është projektuar
Objektivi 38%, kanë një projeksion të ndryshëm në PKVBER për vitin 2020.
Gjithashtu, problematika lidhur me identifikimin dhe adoptimin e akteve nënligjore për
qëndrueshmërinë dhe informacionin e biokarburanteve mbetet një nga më të
rëndësishmet në kuadër të Traktatit të Komunitetit të Energjisë.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
25
KAPITULLI 2
RISHIKIMI I LITERATURËS
Njësitë e furnizimit me energji elektrike përballen me sfidën e plotësimit të kërkesës me
energji për vitet në vazhdim me siguri, qëndrueshmëri dhe cilësi duke rritur përherë
kapacitetet gjeneruese ato të transmetimit dhe të shpërndarjes. Për të plotësuar këto
kushte, deri më sot strategjitë dhe programet janë bazuar në konceptin e minimizimit të
kostove. Kjo strategji ka funksionuar deri në një moment kohor në të kaluarën kur
çmimet e energjisë dhe avancimi teknologjik ishin deri diku të parashikueshëm. Ditët e
sotme, ku mjedisi ku jetojmë është më dinamik e konkurrues, dhe ku sidomos çmimet e
naftës janë në rritje të identifikosh alternativën me riskun më të ulët është bërë një
detyrë e vështirë.
Planifikimi tradicional i sistemeve të energjisë elektrike fokusohet në identifikimi e
alternativës me kosto më të ulët duke shtuar teknologji dhe impiante të veçuara pa i
vlerësuar ato së bashku. Për këtë arsye, metodologjia e kostos më të ulët “least cost”
është e prirur të rekomandojë teknologji me kosto të ulët, përgjithësisht që përdorin
burime fosile, duke nënvlerësuar në këtë mënyrë teknologji më të kushtueshme që
shfrytëzojnë burime të rinovueshme (H. Beltran ).
Është krijuar ideja që burimet e energjisë së rinovueshme janë shumë më të
kushtueshme se ato që përdorin burime fosile. Në fakt, duke shtuar më shumë burime të
rinovueshme në portofole të cilat përdorin masivisht teknologji me burime fosile; mund
të ndodhë që kostot të mos rriten dhe portofoli gjenerues të jetë më i sigurt (Awerbuch,
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
26
Berger 2002). Për këtë arsye, ne prezantojmë teorinë moderne të portofolit (TMI) si një
alternativë më e dobishme ndaj metodologjisë “least cost”, duke minimizuar riskun e
panevojshëm ndaj të cilit luhaten kostot e gjenerimit.
2.1 METODOLOGJITË TRADICIONALE NË PLANIFIKIMIN E SISTEMEVE TË ENERGJISË
ELEKTRIKE
Mënyra se si tradita “Least cost” ndihmon në planifikimin e sektorit të energjisë
elektrike, varion nda metodologji të thjeshta deri te metodologji më të komplikuara. Tre
metodat më përfaqësuese janë: kosto e niveluar e energjisë (LCGOE), analiza e kurbës
së mundësive, dhe vlerësimi i sigurisë së sistemit.
2.1.1 KOSTO E NIVELUAR E ENERGJISË (LCGOE)6
Kjo metodë bazohet në llogaritjen e kostos së niveluar të gjenerimit (LCGOE) në
$/MWh, që prodhohet nga lloje të ndryshme të teknologjisë (p.sh qymyr, cikël i
kombinuar, erë, PV etj.). Kjo metodë përfshin krahasimin ndërmjet teknologjive për të
përcaktuar kush është më pak e kushtueshme. Për shembull nëse kemi dy alternativa për
të zgjedhur ndërmjet wind farm (ferma të erës) dhe cikël i kombinuar me gaz CCG,
informacioni që do të na duhej për të llogaritur LCGOE për secilën teknologji është si
më poshtë:
Për secilën teknologji që kemi në shqyrtim mbledhim informacionin e mëposhtëm, për
të dhënat teknike dhe skedulin e ndërtimit:
6Levelized cost of generation for electricity
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
27
Tabela nr.1 Teknologjia 1 - Cikël i kombinuar me gaz (CGC)7
Skeduli i Ndërtimit
Kapaciteti 1000 MW Viti %
Efiçenca Elektrike 53 % -3 9.3
Faktori i Kapacitetit 85 % -2 71.8
Norma e skontimit 12 % -1 18.9
Jetëgjatësia e Projektit 30 Vite
Koha e Ndërtimit 2 Vite
Kosto e Investimit 768 $/kW
Kosto e Karburantit 6.45 $/MMBTU
Kosto Operative dhe Mirembajtje (O&M) 33169 $/(MW/në vit)
Burimi: WEO & Autori
Tabela nr.2 Teknologjia 2 - Fermë ere (Wind Farm)8
Skeduli i Ndërtimit
Kapaciteti 500 MW Viti %
Efiçenca Elektrike 53 % -5 3.5
Faktori i Kapacitetit 40 % -4 16.1
Norma e skontimit 12 % -3 41.7
Jetëgjatësia e Projektit 40 Vite -2 30.7
Koha e ndërtimit 5 Vite -1 8
Kosto e investimit 5300 $/kW
Kosto e Karburantit 0 $/MMBTU
Kosto Operative dhe Mirëmbajtje (O&M) 8 $/(MW/në vit)
Burimi: WEO & Autori
7 Shembull hipotetik
8 Shembull hipotetik, të dhënat janë të vlerësuara nga raporte të IEA (2010) për teknologjinë specifike,
ndërsa llogaritjet janë realizuar me sLCOEG excel spreadsheet.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
28
Kosto për MWh9
të gjeneruar përbëhet nga tre komponentë kryesorë: kostot e
investimit, kostot e karburantit10
dhe kostot operative dhe të mirëmbajtjes (O&M)11
.
Përcaktimi i secilit komponent përfshin aspekte të ndryshme qe varen nga: lloji i
teknologjisë, skeduli i investimit, faktori mesatar i kapacitetit për stacionin, jeta
ekonomike, norma e skontos, efiçenca elektrike e impiantit e kështu me radhë.
LCOEG përcaktohet si vlera e cila po të shumëzohet me faktorin interes të gjenerimit të
impiantit, të shprehur në MWh, duke konsideruar dhe jetëgjatësinë e tij, barazon vlerën
aktuale të të gjitha kostove që kemi përballuar si gjatë fazës së ndërtimit ashtu dhe asaj
të funksionimit. Ose e thënë ndryshe, LCOGE është ajo e përvitshme për të cilën
projekti “break even”, ose NPV=0. Ekuacioni i llogaritjes së LCOEG është si më
poshtë:
Formula:
LCOEG
(1)
Ku:
LCOEG = Kosto e niveluar e prodhimit të energjisë $12
/MWh
It = Investimi ne vitin t i shprehur në $
Ft = Kosto e karburantit në vitin t në $
O&M = Kostot operative dhe të mirëmbajtjes në vitin t në $
Gt = Gjenerimi për vitin t MWh
N = kohëzgjatja e ndërtimit
n = jeta operative
i13
= norma e skontimit
9Duhet të bëjmë një sqarim në lidhje me njësitë matëse të energjisë. KË përcakton kapacitetin maksimal të prodhimit, ndërsa KWh është njësi matëse e energjisë së prodhuar. Kështu nëse një wind farm ka kapacitet 50 MË dhe në një muaj ajo funksionon nga 720 orë që ka muaji 340 h, energjia e prodhuar nga ky impiant llogaritet 17,000 MWh. Faktori i kapacitetit llogaritet47.22%
10Fuel Costs
11Këto kosto sipas Parsons Brickenhoff, klasifikohen sipas kësaj forme: Kosto riparimi, kosto montimi etj
12Në këtë rast i jemi referuar dollarit si monedhë matëse, por mund të jetë çfarëdo monedhe tjetër
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
29
Faktori (1+i)t njihet dhe si faktori interes për vlerën aktuale PVIF.
Duke përdorur një program llogaritës në EXCEL marrim rezultatet e mëposhtme:
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
31
Bazuar në analizën LCGOE, do të merrnim vendim të ndërtonim një stacion me cikël të
kombinuar gazi (GCC) në vend të një ferme turbinash ere. Kjo metode është shumë e
thjeshtëzuar për të marrë vendime por avantazhi i saj është që nxjerr në pah
karakteristikat specifike të teknologjisë. Gjithsesi, supozimi që ngre kjo metodë është që
faktori i kapacitetit është konstant në kohë për secilin nga stacionet e prodhimit dhe nuk
merr në konsideratë që impiante të ndryshme dispeçerohen14
ne rend të ndryshëm në
varësi të kostove të tyre marxhinale dhe disponueshmërisë, dhe si rezultat faktori i
kapacitetit të tyre ndryshon me kohën.
2.1.2 ANALIZA E KURBËS SË PRANIM/REFUZIMIT Filtrimi i kurbës së pranimit/refuzimit është shumë e dobishme për të siguruar një ide
fillestare rreth miksit optimal gjenerues dhe përfitimeve ekonomike relative që sjell një
teknologji gjenerimi. Një tjetër avantazh është që kjo metodë është shumë efikase në
identifikimin e burimeve kandidate. Ideja është të fokusohemi në përjashtimin e
teknologjive me kosto shumë të lartë; duke injoruar të gjithë burimet e pasigurisë dhe
ndërveprimin që kanë me miksin aktual.
Për shembull, duam të përcaktojmë kush është miks optimal për cikël kombinuar, erë
dhe panele për një sistem hipotetik me ngarkesë maksimale 10,000 MW. Si fillim
ndërtojmë kurbën e pranim refuzimit duke ndërtuar ekuacionin e mëposhtëm:
Ct = ckkg + ctkt + f + (Hcf + ν)t (2)
Ku: Ct = kosto totale $/kW-vit cg = kosto e kapitalit të gjenerimit $/kW ct = kosto e kapitalit të transmetimit in $/kW kg = norma e niveluar vjetore për kapitalin e gjenerimit si %/vit kt = norma e niveluar vjetore për kapitalin e transmetimit si %/vit
14
Dispeçerimi ka të bëjë me mënyrën se si përdoret energjia nga secili impiant, që do të thotë nëse situate
është e favorshme, së pari do të shfrytëzohet impianti i erës dhe kur ai të mos sigurojë do të përdoret
impianti me cikël të kombinuar gazi.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
32
f = O&M fikse në $/kW-vit H = norma mesatare e nxehtësisë së prodhuar
15 BTU/kWh
cf = kosto e karburantit $/BTU ν = O&M variabile $/kWh t = orë operative në h/vit
Pastaj projektojmë pikëprerjet e secilës teknologji në kurbën e ngarkesës dhe vlerësojmë
shumën optimale të ngarkesës që mund të marrim nga secili prej teknologjive. Sipas
kësaj analize secila teknologji duhet të japë kontributin si më poshtë:
Edhe pse kjo analizë e thjeshtuar na ndihmon shumë të kuptojmë konceptin e miksit
optimal të gjenerimit, nuk merr në konsideratë faktorë shumë të rëndësishëm si
karakteristikat operative të impianteve gjeneruese. Gjithashtu, faktori i kapacitetit për
secilin impiant te ri mund të ndryshojë në të ardhmen, pasi shtohen kapacitete te reja më
efiçente dhe hiqen të vjetra nga përdorimi.
Tabela nr.7 Analiza Kurbës Pranim / Refuzim
15Disa teknologji, si p.sh. cikli i kombinuar me gaz, përveç elektricitetit prodhon dhe energji termike e cila mund të krijojë të ardhura, ose të përdoret në stacion për të reduktuar kosto, p.sh. të përdoret si input në një turbinë me avull.
Teknologjia cg ct f kg kt H cf V
1 400 40 3.5 14 15.5 10,5 2E-7 1.2E-4
2 220 20 3.5 14 15.5 9,20 7.5E-7 2.7E-4
3 120 10 0.5 14 15.5 140 9E-7 15E-4
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
33
Figura nr.1 Kurba e Pranim/Refuzimit
Figura nr.2 Përcaktimi i Mixit Optimal Prodhues
2.1.3 QËNDRUESHMËRIA, KOSTOT E PRODHIMIT DHE ANALIZA E INVESTIMEVE
Studimet për planifikime të detajuar përdorin në simulime konceptin e sigurisë së
sistemit, prodhimit dhe kostot e investimit. Si fillim propozohet një set kandidat
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
34
shtesash në kapacitet për çdo vit dhe secili prej këtyre seteve vlerësohet nga siguria,
duke përdorur metodën LOLP16
në horizontin kohor të planifikimit. LOLP llogarit ditët
në vit për çdo vit të marrë në konsideratë ku parashikohet që ngarkesa të tejkalojë
kapacitetin. Nëse LOLP është më i vogël se objektivi i vendosur (p.sh. një ditë në vit)
atëherë ky set i propozuar e përmbush kërkesën për siguri dhe ndiqen më pas hapat e
mëtejshëm. Nëse LOLP tejkalon objektivin në çfarëdo viti, atëherë seti modifikohet që
të jetë i qëndrueshëm. P.sh., nëse LOLP i llogaritur në vitin 2020 nuk është i
përshtatshëm mund të çojë në vendimin që ky instalim i planifikuar në 2021 të bëhet në
2020 dhe plani duhet të modifikojë kapacitetin.
Pasi modifikohet strategjia e shtesave në kapacitete në mënyrë që LOLP të jetë e
pranueshme, atëherë mund të aplikohen procedurat e simulimit të prodhimit dhe të
kostove të investimit. Në fillim simulohet prodhimi i një sistemi për çdo vit të
planifikuar. Kostot e karburantit dhe ato operative llogariten duke përdorur metodën e
vlerës aktuale neto (NPV). Kostot e investimit për secilën shtesë simulohen dhe ato për
çdo vit, pastaj shuma e tyre aktualizohet përgjithësisht për 20 vite për të përcaktuar sa
kushton plani i ri i zgjerimit.
Plane të tjera mund të vlerësohen me të njëjtën metodologji; sete të tjera alternative
zgjerimi mund të kenë kapacitete të ndryshme, momenti kohor kur zhvillohen mund të
jetë i ndryshëm, ose mund të modifikojmë kapacitetin, gjithsesi plani optimal është ai që
ka koston më të ulët të aktualizuar.
2.2 TEORIA MODERNE E INVESTIMEVE (TMI)
Teoria moderne e portofolit (TMI) është një teknikë financiare që gjen përdorim të gjerë
në manaxhimin e riskut të portofolit dhe maksimizimit të performancës së tij në kushtet
16Indeksi i probabilitetit të humbjeve (LOLP) përkufizohet si probabiliteti që ngarkesa të tejkalojë kapacitetin e sistemit të gjenerimit.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
35
kur jemi të ekspozuar ndaj burimeve të ndryshme të pasigurisë që na çojnë dhe në
rezultate ekonomike të paparashikuara. TMI u sugjeruar në 1952 nga fituesi i çmimit
Nobel H. Markowitz, i cili propozonte idenë që diversifikimi mund të reduktojë riskun
nëse portofoli përbëhet nga shumëllojshmëri letrash me vlerë. Sipas TMI, nëse një grup
letrash me vlerë i kombinojmë në një portofol, risku i portofolit mundet të zbresë nën
riskun e secilës letër me vlerë të marrë veçmas.
TMI, bazohet në një analizë “trade off” ndërmjet riskut dhe kthimit për të arritur në
portofole efiçente. Në thelb, një portofol efiçent përkufizohet ai kombinim letrash me
vlerë që nuk merr asnjë njësi risk me shumë se kthimi i pritur. E thëne ndryshe, portofoli
efiçent ka veti duale që, për nivel të dhënë risku ata maksimizojnë kthimin, ose për nivel
të dhënë kthimi ata minimizojnë riskun. Kontributi më i madh që ka TMI është që letrat
me vlerë duhen zgjedhur në bazë të korrelacionit që kanë me njëra tjetrën dhe si ndikon
ky faktor në riskun total të portofolit.
2.2.1 SI FUNKSIONON TMI?
Për të zgjedhur një portofol optimal, së pari duhet të marrim në konsideratë morinë e
letrave me vlerë që tregtohen dhe të dhënat historike për secilën. Duke supozuar që
kthimet historike për secilën letër me vlerë kanë shpërndarje normale17
letrat me vlerë
kanë dy karakteristika: kthimin e pritur E((R) dhe devijimin standard (σ). Nëse marrim
në konsideratë që portofoli përbëhet nga dy letra me vlerë A dhe B, ku për secilën kemi
llogaritur nga të dhënat historike kthimin mesatar E(RA) dhe E(RB) si dhe devijimet
standarde respektive σA dhe σB, nëse investimi i shpërndarë ndërmjet dy aseteve është
përkatësisht wA dhe wB dhe koefiçenti i korrelacionit është ρAB, atëherë performancën e
portofolit mund ta shprehim si:
E(RP) = wAE(RA) + wBE(RB) (3)
17
Funksioni i investitorit racional ka formë kuadratike, qe do të thotë kur rritet risku rritet dhe kthimi i
kërkuar
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
36
Korrelacioni ndërmjet kthimeve të letrave A dhe B është:
ρAB =
(4)
Risku i portofolit përkthehet si devijimi standard i kthimeve të shkuara, dhe varianca e
tij është gjithmonë më e vogël se mesatarja e ponderuar e variancave të letrave me vlerë
që e përbëjnë atë. Kjo do të thotë që investitori duke krijuar një portofol mund të arrijë
një performanc më të mirë se në rastin kur konsideron letrat me vlerë individualisht.
Maksimumi i përfitimeve nga diversifikimi arrihet kur portofoli ndërtohet nga një
shumëllojshmëri letrash me vlerë, kthimet e të cilave nuk korrelohen shumë me njëra
tjetrën.
Problemi që adreson TMI mund të formulohet si më poshtë:
Supozojmë që Er dhe σ mund të vlerësohen për çdo letër me vlerë Ji që janë pjesë e
portofolit P dhe i merr vlera nga i = 1,2,.....,N. Sa është E(RP) dhe varianca σ2
P e
portofolit nëse secila letër me vlerë ka një peshë wi në investimin total? Si duhen
kombinuar këto asete në mënyrë që portofoli rezultant të jetë efiçent? Për t’iu përgjigjur
këtyre pyetjeve le të shikojmë me kujdes problemin e optimizimit që ngremë:
Së pari, rezultati final nuk është një portofol optimal i vetëm, por një bashkësi
portofolësh të cilët për një nivel të dhënë risku maksimizojnë kthimin e pritur të
portofolit, dhe zgjedhja nga kjo bashkësi portofolësh optimalë bazohet në preferencat
për riskun që kanë vendimmarrësit. Le të marrim një shembull hipotetik për të ilustruar
analizën që bën TMI:
Marrim dy aksione, Aksionin Coca Cola (CCO) dhe Aksionin General Electric (GE).
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
37
Aksioni E (R) σ Ρ CCO&GE
CCO 10% 15% 0.1
GE 18% 30%
Kthimi i portofolit është mesatare e ponderuar e kthimit të aksioneve përbërëse. Por
luhatshmëria e kthimit të portofolit nuk është e njëjtë me luhatshmërinë e kthimeve të
aksioneve përbërëse për sa kohë që korrelacioni ndërmjet tyre nuk është perfekt pozitiv.
Si rezultat, varianca e portofolit nuk është mesatare e ponderuar e variancave të
aksioneve përbërës.
Në varësi të vlerave që merr koefiçenti i korrelacionit ndërmjet aksioneve përbërës,
ndryshon dhe performanca e portofolit. Në grafikun e mëposhtëm jepet dhe trade off
ndërmjet riskut dhe kthimit.
Figura nr.3 Kufiri i Efiçencës
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
38
Investitori mund të zgjedhë secilin kombinim përgjatë kurbës, por kush është optimali?
Le t’i rikthehemi dhe njëherë grafikut, dhe marrim në analizë disa pika. Pikat poshtë
portofolit C, nuk konsiderohen si efiçente pasi për të njëjtin risk mund të arrijmë kthime
më të mëdha në segmentin C-A. Atëherë portofolet optimale shtrihen në segmentin
ndërmjet pikave C dhe D dhe i referohemi këtij segmenti si kufiri i efiçencës ose fronti
efiçent. Për sa kohë që korrelacioni ndërmjet letrave me vlerë është i dobët, procesi i
diversifikimit do të ketë si rezultat një bashkësi portofolesh optimale (kufi efiçence). Në
rastet kur koefiçenti i korrelacionit merr vlera si +1 dhe -1, zgjedhja e portofolit optimal
ndryshon.
Gjithsesi kontributi më i madh që jep TMI është që nëse duam të përfitojmë nga
diversifikimi duhet të zgjedhim asete me korrelacion të dobët, ose dhe negativ me njëri
tjetrin.
Figura nr.4 Fuqia e procesit të diversifikimit në varësi të korrelacionit
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
39
2.3 INTEGRIMI I TMI NË PLANIFIKIMIN E SISTEMEVE TË FURNIZIMIT ME ENERGJI
ELEKTRIKE
Le të marrim në konsideratë dy teknologji A dhe B, ku A është teknologji gjenerimi nga
burime fosile (naftë, qymyr, gaz) dhe B është teknologji shfrytëzimi burimesh të
rinovueshme (diell, erë, gjeotermale etj.). Teknologjitë fosile, A, kanë karakteristikë,
kosto të ulët instalimi It, por luhatje të fuqishme kostove të karburantit Ft. Gjithashtu,
këto teknologji janë të dispeçerueshme, që mund të shfrytëzohen në momentin e
kërkesës. Teknologjia B, ka karakteristikë që kostot e gjenerimit janë shumë të larta, për
shkak se kostot e instalimit It janë shumë të mëdha por Ft është zero, pasi “karburanti”
me të cilin punojnë këto teknologji është falas. Gjithashtu problemi më i madh i
teknologjive të rinovueshme është që nuk janë të dispeçerueshme. Është supozim i
arsyeshëm që korrelacionin ndërmjet kostove të këtyre dy teknologjive ta marrim si
zero, tani për tani.
TMI sugjeron që risku i portofolit të gjenerimit bie, kur shtojmë teknologjinë A me në
një portofol furnizimi që përbëhet nga 100% teknologji B. Portofoli H, është portofoli
me risk më të ulët dhe duket se është më mirë të kombinojmë dy teknologji se të
bazohemi në një të vetme.
Figura nr.5 Analiza e portofolëve të gjenerimit
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
40
Vendimmarrësit racional nuk kanë arsye të zgjedhin portofol mbi H, pasi për të njëjtin
nivel risku, ato mund të përfitojnë kosto më të ulëta gjenerimi se çdo portofol që shtrihet
në pjesën e poshtme të kurbës. Në këtë rast kurba që lidh portofoli H me portofolin e
gjenerimit 100% teknologji A është kufiri efiçent. Në anën tjetër, portofoli K ilustron
një kombinim alternativash të diversifikuara që prodhojnë rezultate efiçente sepse për të
njëjtin nivel risku si portofoli B, mund të arrijnë kosto gjenerimi më të ulëta. Këto efekte
nuk mund të merren në konsideratë kur përdorim metodologjitë e tipit “Least cost”. Kur
përdorim TMI përgjigja që kërkojmë nuk vjen si një portofol i vetëm optimal; por si një
kufi ku mund të gjejmë portofole efiçentë.
Për të vënë në funksionim TMI në planifikimin e sistemeve të furnizimit me energji
elektrike, duhet të marrim në konsideratë që:
1. Teknologjitë e gjenerimit janë njësoj si letrat me vlerë në portofol
2. Pesha e secilës është energjia që prodhon një teknologji si pjesë e një portofoli të
caktuar
3. Në vend që të marrim në konsideratë kthimet e pritura do të marrim në
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
41
konsideratë kostot e pritura18
4. Risku i teknologjisë përcaktohet si mesatare e ponderuar e komponentëve
individualë
Në këtë mënyrë, portofoli që përbëhet nga n=1,2,.....N teknologji ka këto karakteristika:
Kthimi i kërkuar dhe risku përcaktohen si më poshtë:
E(RP) = wAE(RTA) + wBE(RTB)
Ku Wi është pjesa e prodhimit të energjisë nga teknologjia i dhe Li është pritshmëria për
kostot e niveluara të saj. Varianca e portofolit përkufizohet si σ2 19
dhe ρij është
koefiçenti i korrelacionit ndërmjet kostove të një teknologjie. Në këtë moment duhet të
sjellim në vëmendje që kostot e teknologjisë përbëhen nga tre komponentë: kosto
investimi, kosto karburanti, dhe operative e mirëmbajtje. Për të llogaritur σi2
përdorim
ekuacionin:
Ku:
WI = është pesha e kostove të investimit në kostot totale të energjisë
WF = është pesha e kostove të karburantit në LCOEG
WO&M = është pesha e O&M në LCOEG
σ I = është devijimi standard i kostove historike të investimit në një teknologji
σ F = është devijimi standard i kostove të karburantit në një teknologji
σ O&M = është devijimi standard i kostove të O&M në një teknologji
18
Kostot e pritura të gjenerimit konsiderohen njësoj si kosto e pritur e niveluar për teknologjitë përkatëse.
Gjithashtu është më mirë të marrim në konsideratë kostot dhe jo të ardhurat, pasi çmimi me të cilin shitet
energjia është në varësi të faktorëve të jashtëm të paparashikueshëm për modelin tonë.
19Për modelin TMP, varianca e teknologjisë llogaritet duke supozuar një korrelacion pozitiv perfekt +1
ndërmjet komponentëve: investim, karburant dhe O&M.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
42
2.4 MODELE ALTERNATIVE NË GJENERIMIN E KUFIRIT TË EFIÇENCËS
Deri tani argumentuam që planifikimi i sektorit të gjenerimit të energjisë elektrike duhet
të largohet nga modelet tradicionale “least cost” dhe të fillojë të mendojë për portofolin
e gjenerimit në planifikimin dhe zhvillimin e investimeve të reja. Gjithashtu,
argumentuam që Teoria Moderne e Portofolit (TMI) ose Teoria e Variancës Mesatare,
gjente aplikim, me kufizimet e saj deri diku të konsiderueshme, në gjenerimin e
portofoleve efiçent të prodhimit të energjisë elektrike.
Megjithatë, natyrshëm lind pyetja: Është Teoria e Variancës Mesatare20
mënyra më e
mirë për të përllogaritur kufirin e efiçencës?”. Vitet e fundit janë zhvilluar metoda të
reja kalkulative më të komplikuara që i përshtaten më mirë kushteve reale në supozimet
që bëjnë. Këto metoda, të cilat përdorin kritere të shumëfishta përzgjedhje, mund të
përdoren me të njëjtën efikasitet si për portofolët financiarë ashtu dhe për portofolët e
aseteve fizike.
Këto metoda variojnë që nga metoda të programimit kuadratik me kufizime të
shumëfishta deri në metoda heuristike të cilat modelojnë zhurmat dhe shpërndarje
probabilitare që nuk paraqesin një model të dallueshëm. Përllogaritjet e kufirit të
efiçencës kanë avancuar aq shumë sa që në gjenerimin e portofoleve efiçentë janë
përdorur deri modele biologjikë si përcjellja e sinjalit rrjetin e neuroneve e deri në
algoritmat evolucionarë, ose gjenetikë. E thënë ndryshe, mund të modelojmë nga
pasiguria, si formë më e lartë risku deri te injoranca si forma më ekstreme e këtij
fenomeni.
Përdorimi i këtyre modeleve alternative, duket i dobishëm në rastin e planifikimit të
zhvillimit të investimeve në energjinë elektrike. Kjo për faktin se: në këtë sektor mund
të luhatemi nga pasiguria në injorancë; ndryshe nga sektori financiar asetet gjeneruese
nuk janë të ndashme pafundësisht; janë më pak fleksibël; pamjaftueshmëria e të dhënave
20
Teoria e Variancës mesatare ndryshe njihet si Programimi Kuadratik
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
43
historike; norma e paparashikueshme e zhvillimit teknologjik dhe prioritetet konfliktual
në lidhje me politikat e ndjekura.
2.4.1 MODELET HEURISTIKE
Ekzistojnë një mori modelesh të cilët kërkojnë të zgjidhin detyrën e vështirë të
përllogaritjes së portofolave efiçentë gjenerues. Gjithsesi, më të përdorurit janë:
Modelet heuristikë, janë modele të cilët përdorin ndihmën e një soft-i kompjuterik në
përballimin e llogaritjeve të shumëfishta. Modelet heuristike, kërkojnë një ndërlidhje të
vazhdueshme me vlerësuesin për të përcaktuar dobishmërinë dhe përdorimin e
kombinimeve të ndryshme. Në rastin e gjenerimit të portofolëve optimale të miks të
prodhimit të energjisë elektrike përgjithësisht imitojmë forma biologjike.
2.4.2 MODELET E VENDIMMARRJES NË KUSHTE TË KRITEREVE TË SHUMËFISHTA
(MCDM)
Shikojmë efektet që kanë vendosja e kushteve të tregtimit21
, kushteve tw kardinalitetit22
dhe transaksionet e rrumbullakosura23
nw zgjedhjen e portofolit eficent.
2.4.2.1 Kufiri i efiçencës me kushte diskrete
Kushtet diskrete, përfaqësojnë kufizime të tregtimit të aseteve financier dhe shkaktojnë
ndërprerje në kufirin e efiçencës, duke mos e bërë më atë një vijë të vazhdueshme. Për
të ilustruar si ndikojnë këto raste marrim një shembull me 4 aksione si ai i ilustruar nga
Chang (1999) në tabelën e mëposhtme.
Nga 4 aksionet ne duhet të zgjedhim një portofol që duhet të mbajnë vetëm dy. Mund të
identifikojmë bashkësinë e mundësive, duke konsideruar gjashtë mundësitë e
21Buy-in thresholds, kufizojnë shumën e kapitalit që duhet investuar në secilin aset, dhe parandalojnë investime shumë të vogla në secilin prej tyre.
22Kushti kardinal, është kur një lidhje e caktuar mund të ketë vetëm një numër të caktuar instancash për sa i përket një lidhje. P.sh.: njeriu ka vetëm një nënë biologjike. Ky është një kusht kardinal që lidh një njeri me një nënë biologjike.
23 Transaksionet e rrumbullakosura, kufizojnë shumën që mund të tregtohet, p.sh. shumëfisha të $1,000
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
44
mundshme. Duke i renditur sipas riskut dhe kthimit eliminojmë portofolet jo efiçente
duke treguar dhe ndërprerjet në DCEF.
Tabela Nr.9 Treguesit e aksioneve
Matrica e Korrelacionit Kthimi i kerkuar Devijimi
Standard
Aksioni 1 2 3 4
1 1 0.00589 0.01511
2 0.11 1 0.004 798 0.014 635
3 0.14 0.1 1 0.000 659 0.030 586
Figura nr.10 Kufiri efiçent me kushte diskrete
Çfarë përfaqësojnë kushtet diskrete? Në rastin kur ekzistojnë kushte në lidhje me
blerjen, peshat e investimeve individuale në portofol sillen si variabla gjysmë të
vazhdueshëm (Beale & Forrest 1976); dhe këto variabla modelohen duke përdorur kufij
të poshtëm dhe të sipërm si më poshtë. Një variabël binar, δj, dhe kufij fundorë, të
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
45
sipërm e të poshtëm, li dhe ui, i bashkëngjiten secilit aset i = 1, . . . , N. Kushtet e
tregtueshmërisë përcaktohen nga çifti i kushteve:
li δi xi ui δi dhe δi=0, 1 i =1, . . . , N
kushtet kardinale, kërkojnë që të aplikohen kushte tregtimi në lidhje me letrat me vlerë.
Ato modelohen duke vënë kushtin që shuma e variablave binarë duhet të jetë e barabartë
me k,
δi= k, për i=1,2, ...., k
ku k përfaqëson numrin e aseteve që duhet të jenë në portofolin tonë.
2.4.2.2 Vendimmarrja me kritere të shumëfishta në planifikimin e
energjisë
Kur bëhet fjalë të planifikosh sektorin energjetik problemi ndërlikohet shumë në varësi
të objektivave dhe prioriteteve të vendimmarrësve. Kjo vjen së pari si efekt i horizontit
shumë të gjatë kohor që duhet marrë në konsideratë, minimalisht 20-30 vitet në vazhdim
dhe së dyti për shkak të natyrës konfliktuale që kanë objektivat me njëri tjetrin si p.sh.
rritja ekonomike përkundrejt ruajtjes së nivelit të parashikuar të emetimit të gazeve me
efekt sere.
Teknika të avancuara matematikore i vijnë në ndihmë kësaj pjese. Këto metoda bazohen
në mesatare të ponderuara, vendosjes së prioriteteve, kritereve të turbullta, tejkalimit te
hierarkisë etj. Tre teknikat më të zhvilluara në këtë pjesë janë:
Procesi i Hierarkisë Analitike (AHP) ; PROMETHEE dhe ELECTRE. Si funksionojnë
secila prej tyre?
Këto metodologji ndajnë karakteristikat e përbashkëta të konfliktit ndërmjet
objektivave, njësi të pakrahasueshme më njëra tjetrën dhe vështirësitë në përzgjedhjen e
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
46
alternativave. Në vendimmarrjen me objektiva të shumëfishta, alternativat nuk
paracaktohen por optimizohet një bashkësi objektivash të cilat varen nga një sërë
kushtesh. Pastaj përzgjidhet zgjidhja me e pëlqyeshme dhe më efiçente.
Kjo zgjidhje efiçente nuk përmirëson performancën e çdo objektivi të vendosur. Ideja
është që maksimizohet performanca duke degraduar performancën e të paktën një
objektivi. Përzgjedhja bëhet duke krahasuar alternativat e sugjeruara me njëra tjetrën
duke pare dhe cilësitë që ka secila. Procesi i objektivave të shumëfishta:
2.4.2.3 Metoda AHP
Në figurën e mëposhtme tregohet logjika e metodës AHP, në gjenerimin e Portofolëve
efiçentë.
Figura nr.7 Skema AHP
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
47
Formulimi i
Alternativave
Vlerësimi i
Performancës
Përzgjedhja eProcesit
të Vendimmarjes
Përzgjedhja e
Kritereve
Vendosja e
Parametrave të
Vendimmarrjes
Aplikimi i Metodës
Vlerësimi i Rezultatit
Vendimi
Procesi i analizës hierarkike është metodë e zhvilluar nga Saaty. Në thelb ky proces
shpërbën një problem kompleks sipas hierarkisë së objektivave. Në fillim vendoset
objektivi qëllim si p.sh., gjetja e portofolit që siguron maksimumin e outputit me siguri
maksimale, dhe objektivat e tjerë si p.sh. minimizimi i CO2, manaxhueshmëria, etj. në
subnivele, dhe në fund të hierarkisë vendosen alternativat e propozuara.
Elementët në një nivel të caktuar hierarkik krahasohen dy e nga dy për të përcaktuar
preferencat e vendimmarrësit në lidhje me elementët e hierarkisë së mësipërme. Ky
model përcakton një shkallë vlerësimi nga 1-9 për të përcaktuar intensitetin e
preferencës në lidhje me një aspekt të caktuar. Vlera 1 nënkupton që dy elementët kanë
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
48
të njëjtën rëndësi, 3 diçka më shumë, 5 shumë më shumë, dhe 7 dhe 9 nënkuptojnë
preferencë të fuqishme ose ekstreme. Vlerat çift nënkuptojnë vlera të kompromentuara
të performancës.
Shkalla e raporteve dhe elementë verbal përdoren për të përcaktuar peshën e elementëve
sasiorë dhe jo sasiorë. Kjo metodë përllogarit dhe agregon vektorët deri sa del vektori
përfundimtar me koefiçentët e ponderuar sipas çdo alternative. Peshat e vektorit përfundimtar
përcaktojnë peshën e çdo elementi në raport me objektivin e rangut më të lartë.
Këto metoda janë materializuar në programe (software) dhe përdoren gjerësisht në
vendimmarrjen me objektiva konfliktualë. Në anekse kemi siguruar dhe source code për
aplikimin në MatLAB.
Figura nr. 8 Si funksionon AHP
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
49
2.4.2.3 Metoda PROMETHEE 24
( Metoda e Organizimit të Renditjes së Preferencave për Vlerësim & Pasurim)
Kjo metodë përdor konceptin e rangut më të lartë për të renditur alternativat, kombinuar
kjo me lehtësinë në përdorim dhe thjeshtësinë. Ajo përgatit një krahasim inteligjent dy e
nga dy të alternativave për ti renditur pastaj në lidhje më një numër të caktuar kriteresh.
(Brans)25
kanë ofruar gjashtë funksione të përgjithshme kriteresh dhe përkatësisht:
kriter i zakonshëm, gati kriter, kriter me preferenca lineare dhe zonë indiference, dhe
kriteri Gaussian. Kjo metodë përdor funksionin e preferencave Pj (a,b) që është një
funksion diference d, ndërmjet dy alternative të ndryshme për secilin kriter. Ose e thënë
24
Preference ranking organization method for enrichment evaluation (PROMETHEE)
25 Zhvilluesi i AHP
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
50
ndryshe; f(a,j) dhe f(b,j) janë vlerë të dy alternativave a dhe b për kriterin j. kufijtë e
indiferencës dhe të preferencave q’ dhe p’ përcaktohen sipas tipit të funksionit të
kriterit. Nëse dje është me e lartë se p’ atëherë kemi një preferencë të përcaktuar qartë.
Indeksi i preferencave më kritere të shumëfishta, wshtë mesatare e ponderuar e
funksionit të preferencave sipas secilit indeks ku Wi është pesha e rëndësisë që i vihet
secilit kriter. Alternative me vlerën më të madhe të indeksit përcaktohet dhe si
alternativa më e mirë.
Figura nr.9 Metoda PROMETHEE
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
51
Hapi 1: Përcaktojmë diferencat ndërmjet alternativave duke ndërtuar dyshe
inteligjente
𝑑j , 𝑏 = 𝑔𝑗 − 𝑔𝑗(𝑏) (1)
Hapi 2: Përdorim funksionin e preferencave
𝑃j , 𝑏 = 𝐹𝑗 𝑑𝑗 , 𝑏 𝑗 = 1,2, … . . 𝑘 (2)
Hapi 3: Llogarisim indeksin global të preferencave
∀ , 𝑏 ∈ 𝐴, 𝜋 , 𝑏 𝑃j , 𝑏 𝑗𝑘𝑗=1 (3)
Ku 𝜋 , 𝑏 wshtw a/ b ( merr vlera nga 0-1) që përkufizohet si shuma e
ponderuar p (a,b) për secilin kriter dhe wj është pesha që i bashkangjitet
kriterit j.
𝜑+= 1
𝑛 − 1 𝜋( , 𝑥)
𝑥∈𝐴
(4)
𝜑−= 1
𝑛 − 1 𝜋( , 𝑥)
𝑥∈𝐴
(5)
Hapi 4: Llogarisim rrjedhat me tejkalim hierarkie/ Renditja e pjesshme e
PROMETHEE I
Hapi 5: llogarisim rrjedhat me tejkalim hierarkie/ Renditja e plotë PROMETHEE II
𝜑 = 𝜑 + − 𝜑 − (𝑏) (6)
Rezultati përfundimtar i këtij proçesi, tregohet më poshtë, në tabelën 10.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
52
Tabela nr.10 Matrica e vendimmarrjes: Alternativa dhe Kritere
Alternativa Krit1 Krit2 Krit3 Krit4 Krit5
100% Fosile 0.10 3 4 4 0.10
50% Fosile & 50% Hydro 0.20 2 2 4 0.05
30%Fosile, 20% Wind,50% Hydro 0.15 1 3 3 0.00
50% Hydro & 50 % Wind 0.01 2 1 4 0.15
2.4.2.4 Metoda ELECTRE 26
(Realiteti i Eliminimit dhe i Përkthimit të Zgjedhjes)
Kjo metodë i krijon mundësinë vendimmarrësit të manaxhojë kriteret diskrete me natyrë
sasiore dhe cilësore, si dhe rendit alternativat. Problemi duhet të formulohet në atë
formë që të zgjidhen ato alternative që preferohen sipas shumicës së kritereve. Kjo
metodë përdor indekse dakordësie dhe mosdakordësie dhe vlera prag, për secilin kriter.
Bazuar në këto indekse, zhvillohen grafe për lidhje të forta dhe të dobëta. Indeksi, merr
vlera në segmentin (0-1), dhe përfaqëson një gjykim besueshmëri në secilën lidhje mbi
hierarkike dhe përfaqëson një test për të përcaktuar performancën e secilës alternativë.
Indeksi i akordancës globale Cik, përfaqëson dhe shumën e provave për të mbështetur
konkordancën ndërmjet të gjithë kritereve, me hipotezën se Ai tejkalon Ak. Edhe kjo
metodë përcakton pesha për secilin kriter. Së fundmi, ELECTRE ka si rezultat një
sistem të tërë lidhjesh binare të një hierarkie më të lartë ndërmjet alternativave. Duke
qenë se sistemi jo gjithmonë është i plotë, ndonjëherë kjo metodë nuk është e aftë të
përcaktojë alternativën e preferuar. Ajo sugjeron një sërë alternativash lider. Megjithatë
26The elimination and choice translating reality
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
53
si avantazh mund të theksohet fakti që ajo krijon një vizion më të qartë të zgjedhjeve të
mundshme duke eliminuar ato të cilat nuk janë të favorshme, duke siguruar kështu një
lehtësi mjaft të madhe kur kemi pak kritere por një numër shumë të madh alternativash
në vendimmarrje.
2.5 PËRCAKTIMI I RRISKUT
Për të vazhduar më tej në punimin tonë është shumë i rëndësishëm si do ta përcaktojmë
ne riskun e një teknologjie gjeneruese; pasi zgjedhja e përkufizimit mund të ndikojë
politikat e ndjekura, rezultatet e pritura; alokimin e burimeve si dhe shpërndarjen e
influencës politike (B. Fischhof, S.Watson & C.Hope)27
. Ideja është që nuk ka një
përkufizim të riskut që qëndron më lart se të tjerët, por zgjedhja e tij është më tepër një
çështje politike.
Në studimet e kryera nga Awerbuch & Berger, si matës të riskut për teknologjinë, ata
japin shpërndarjen probabilitare të elementëve të kostove përbërëse të LCOE.
Kjo metodë është veçanërisht e volitshme nëse studimi bëhet duke studiuar përbërje të
ndryshme të mixit kombëtar.
Në rastin tonë, si do ta shpjegojmë dhe në kapitullin në vijim, me rrisk do të
nënkuptojmë shpërndarjen probabilitare orare të energjisë së prodhuar nga secila
teknologji.
27
“Defining Risk” Policy Sciences 17 (1984) 123 139
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
54
Kapitulli 3
PËRSHKRIMI I METODOLOGJISË SË PËRZGJEDHUR TË
STUDIMIT
Qëllimi i këtij studimi është të tregojë që Teoria Moderne e Investimeve (TMI) dhe
koncepti i diversifikimit të burimeve të gjenerimit sjell dobi në planifikimin e sektorit të
prodhimit të energjisë elektrike.
Për të arritur këtë qëllim, është dizenjuar një strategji e detajuar e cila është vënë në
zbatim nëpërmjet objektivave dhe hapave të përshkruar më poshtë. Themeli i të gjithë
strategjisë, qëndron në simulimin e modeleve teknike dhe financiare, për të arritur në
vlerësimin e performancës për secilën teknologji gjeneruese, dhe studimin e efektit që
ka në output dhe devijim standard kombinimi ndërmjet tyre.
Objektivat e këtij kapitulli janë:
(1) të përshkruajë metodologjinë kërkimore të këtij studimit,
(2) të shpjegojë përzgjedhjen e burimeve natyrore të marra në shqyrtim dhe llojin e të
dhënave të përdorura,
(3) të përshkruajë modelet teknike në dispozicion dhe përzgjedhjen ndërmjet tyre
(4) shpjegojë modelet financiare në dispozicion dhe përzgjedhjen ndërmjet tyre
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
55
(5) të simulojë performancën teknike/financiare për secilën teknologji për një vit tipik
meteorologjik
(6) të simulojë kufirin e efiçencës muaj pas muaji duke tentuar të veçojë efektin e
diversifikimit të teknologjive
3.1 METODOLOGJIA KËRKIMORE
Realizimin e studimit e kemi përmbledhur në algoritmin e mëposhtëm:
Figura nr.1 Algoritmi i realizimit të studimit
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
56
Si fillim, hulumtojmë nëse studimi mund të bëhet në rang vendi:
Shumica e literaturave sugjerojnë që fronti efiçent duhet të llogaritet në bazë kombëtare.
Kjo për arsye se:
a) I jep mundësinë politikëbërësve të shikojnë qartë efektin e politikave të marra në
konsideratë, si në lidhje me efektet prodhim/siguri, dhe kosto të shkaktuara.
b) I jep vendimit një efekt më afatgjatë. Duke qenë se vendimmarrja mbi zhvillimin
e teknologjive gjeneruese prek të paktën 20-30 vjet, duhet të jemi të kujdesshëm
dhe të parapërgatitur mbi trade off e politikave që do të marrim në konsideratë.
c) Kostot dhe risku i projekteve të reja nuk janë të ndjeshme ndaj lokalizimit (site
sensitive) si ndodh në rastin e një projekti të veçantë. Është vënë re që fenomenet
natyrore kanë pothuaj korrelacion të parëndësishëm në hapësira gjeografike më
të mëdha. Për këtë arsye karakteristikat e zonës së zhvillimi kur diskutohen në
rang kombëtar bëhen të parëndësishme.
d) Identifikohen zonat më të mira për zhvillimin e teknologjive të caktuara.
Karakteristikat e lokalitetit për zhvillimin e teknologjive përkatëse lidhen me
psh: koefiçentin α të shpejtësisë së erës, afërsisë me linjat e transmetimit,
popullimi me zogj dhe zona të ndjeshme ekologjike, shpronësimet etj. Duke
pasur një studim kombëtar, kemi mundësi që të identifikojmë direkt dhe zonat ku
zhvillohen këto teknologji dhe faktorin maksimal të kapacitetit që mund të
korrim duke shfrytëzuar burimet e rinovueshme. Me këtë rast, mund te ndjekim
një strategji aktive diversifikimi.
3.1.1 KUFIZIMET NË RASTIN E SHQIPËRISË:
a) Nuk ekziston, ose të paktën nuk bëhet i disponueshëm një studim në shkallë vendi
në lidhje me potencialin e zhvillimit të burimeve të erës. Ka dokumente të
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
57
shpërndarë në internet, por një studim i mirëfilltë që të shërbejë si gur themeli për
rastin e Shqipërisë nuk është venë në dispozicion të studiuesve.
b) Efekti i shtimit të teknologjive të reja në miksin aktual është i paqartë. Kjo vjen
për dy arsye:
a. Së pari, KESH sh.a ka dalë si njësi gjeneruese më vete që prej 7-8 vitesh nga viti
2007. Për këtë arsye, seritë kohore në dispozicion janë të pakta për të llogaritur
koston e niveluar
b. Së dyti, për përllogaritjen e kostove merret në konsideratë modeli i bazës së
aseteve të rregullueshme, i cili bazohet vetëm në kostot operative. Dallimi në
rastin e BAR28
me LCOE jepet më poshtë:
Tabela nr. 1 Dallimi BAR vs. LCOE
BAR LCOE
1. Mbështetet në kostot
faktike të gjenerimit
2. Ndikohet fuqishëm nga
kostot operative korrente
3. Përdor WACC mesataren
e sistemeve të zhvilluara
1. Mbështetet në kostot e planifikuara të gjenerimit
2. Merr në konsideratë të gjitha kostot operative e
zhvillimit dhe operimit të sistemit nga momenti i
planifikimit deri në momentin kur ai nxirret jashtë
përdorimit
3. WACC ndikohet nga risku specifik i sistemit dhe
struktura e tij e financimit
Burimi: Pwrmbledhje e Autorit
28
Baza e Aseteve te Rregulluara (BAR), është metodologjia që përdor aktualisht ERE për të përcaktuar
tarifat vjetore nisur nga kostot e gjenerimit të subjektit, kur kemi të bëjmë me furnizues me kapacitet mbi
1.5 MË. Problemi i BAR është se lidhet mbi kostot faktike vjetore (korrente) të subjektit.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
58
Nisur nga diskutimi i karakteristikave, mendojmë që LCOE, është një tregues
financiar më i përshtatshëm se BAR. LCOE është ndër treguesit bazë që përdorin
politikëbërësit në botë për zhvillimin dhe vlerësimin e politikave të gjenerimit.
c. Së treti, seritë kohore që mund të merren në dispozicion nuk i përshtaten formatit të
simulimit. Për të simuluar një fenomen natyror duhet që seritë kohore të kenë këto
karakteristika:
i. Frekuenca kohore të jetë orare
ii. Jetëgjatësia minimale e marrë në konsideratë është një vit TMY2 ose TMY329
3.2 APLIKIMI I TMI
Për shkak se studimi në shkallë vendi është pothuaj i pamundur, dhe ndikimi i portofolit
aktual gjenerues30
mban një shkallë shumë të madhe gabimi, lokalizimi konsiderohet i
arsyeshëm për të arritur objektivat e punimit tonë. Ideja jonë në këtë rast, nuk është të
vlerësojmë performancën e projektit para/pas diversifikimit, pasi shtrirja gjeografike
është shumë më e madhe se të dhënat që mund të disponojmë, por izolimin e kësaj zone
si një zonë me interes investimi dhe zhvillimi të teknologjive gjeneruese.
Nga studimi i projekteve të reja të zhvillimit, përzgjedhim si lokalitet, kaskadën e
Osumit. Më konkretisht rrjedhën e sipërme, në të cilin është propozuar pranë AKBN një
projekt i ri gjenerimi hidro me kapacitet 152MW. Le të propozojmë një portofol të ri
gjenerimi për horizontin kohor 2015-204531
. Supozimi ynë është që: planifikimi,
29
Viti TMY i refererohet vitit tipik meteorologjik (typical meteorogical year). Në rastin e serive TMY2
bëhen vrojtime të fenomenit për 15-20 vjet dhe përcaktohet cili vit i përshtatet profilit meteorologjik të
mesatares së vrojtuar. Ndërsa në rastin e TMY3, këto vrojtime bëhen për një hapësirë kohore 25-35 vjet.
30Kjo vjen për arsye se studimet për fizibilitetin e projekteve të erës dhe PV janë në mungesë, të paplota
ose konfidenciale
31Mesatarisht këto projekte kanë një jetëgjatësi 30 vjet. Kjo periudhë fillon dhe llogaritet nga moment
kohor i planifikimit e projektimit e deri në momentin kur nxirret jashtë përdorimit. Për më tepër shiko
WEO reports dhe raportet e Parsons Brinckerhoff, si ndër konsulentët më të njohur në përgatitjen e tyre.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
59
projektimi i projektit nisin që në vitin 2015, dhe deri në momentin kur projekti bëhet
operativ kalojnë tre vite.
3.2.1 SUPOZIMET BAZË:
Për të ndërtuar një skemë logjike dhe një model sa më të qëndrueshëm të punimit,
lind nevoja për ngritjen e disa supozimeve bazë:
Nuk jemi në gjendje të prodhojmë inovacione në fushën e teknologjive
gjeneruese, për këtë arsye do t’i importojmë nga vende që i kanë këto
kapacitete32
. Teknologjitë e importuara do të jenë të gjeneratë së fundit, ku
efiçenca është maksimale.
Teknologjitë nuk janë të dispeçerueshme. Kjo vlen ne rastin e hidro turbinës dhe
paneleve fotovoltaike, e cila funksion në parimin “run of river”, pa basen të
ndërtuar. Kjo për arsye se ne rastin e projekteve të vogla energjitike të
lokalizuara në një terren specifik, risku operativ teknologjik, ka ndërvarësi të
madhe nga risku i burimit në të cilin ai mbështetet.
Nuk marrim në konsideratë kërkesën për energji elektrike. Objektivi i këtij
punimi është të bazohet vetëm në studimin e performancës dhe sigurisë së ofertës
që vjen nga kombinimi i teknologjive gjeneruese. Kërkesën do ta konsiderojmë
variabël ekzogjen. Për këtë arsye, fokusi ynë do të përqendrohet në efektin që ka
dizenjimi i një sistemi/sistemeve energjetik.
Për sa i përket pjesës së modelimit financiar të projektit, njësitë do t’i marrim si
projekte të cilat synojnë arritjen e një objektivi financiar, IRR targetuar në një
kohë specifike ose NPV=0 , pa marrë në konsideratë lehtësirat fiskale,
subvencionet e mjete te tjera që përdoren si mbështetës financiarë.
32Në rastin tonë nga SHBA
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
60
Performanca teknike të studiohet nga ana gjenerike, pa u fokusuar në
diversifikimin e teknologjive. Si psh, cila turbinë ka performancë më të mirë
Vesta apo Mitsubishi, Pelton apo Kaplan; kapaciteti 1.8 apo 25 kW etj.
Në rast se interesohem për një përfitueshmëri të caktuar, nuk kam kufizime
teknike apo kapaciteti, pasi gama e turbinave dhe e paneleve që janë në
dispozicion është shumë e gjerë.
Përzgjedhim 3 teknologji gjeneruese. Në rastin tonë do të përqendrohemi vetëm në
teknologjitë e rinovueshme. Kjo për disa arsye33
:
a. Janë të preferuara kundrejt teknologjive ndotëse, në terma të dobisë që i sjellin
shoqërisë
b. Simulimi i të dhënave është më i besueshëm se në rastin e një cikli të
kombinuar me gaz për të cilën nuk arritëm të siguronim të dhëna të besueshme,
dhe supozimet në lidhje me sigurimin e lëndës së parë mund ta bënin modelin
tonë të paqëndrueshëm.
Në rastin e secilit burim natyror dhe teknologjie të dhënat i kemi përmbledhur në
tabelën e mëposhtme:
Tabela nr. 2 Përmbledhja e teknologjive në studim
Burimi Teknologjia Kapaciteti Të dhëna teknike Kosto
Hidro34
Hidro Turbina Pelton
(Model Gjenerik)
1,300 kW Përmasat e kokës: 75m $1,200,000 ose 1,000,000 Eur
Era35
(Wind)
Vestas V90-1.8
Lloji: In shore Modeli
Gjenerik, pa marshe
komandimi
1,800Kw Diametri i Rotorit: 90m
Gjatësia e shtyllës:80m
α=0.14
koeficenti i turbulencës 0.1%
Kosto e azhornuar e turbinës:$
1,852,200
Kosto e zhvillimit të sistemit:
$1,081,800
33Ideja fillestare ishte që në planifikim të përfshinim dhe teknologjinë cikël i kombinuar me gaz,(CCG) si përfaqësues të teknologjive gjeneruese që lidhen me burime fosile. 34
Të dhënat për teknologjinë Hidro turbine, janë gjeneruar nga projekti i zhvilluesit të hidrocentralit.
35Të dhënat për teknologjinë Wind Turbine, janë gjeneruar nga programi SAM (System Advisor Model),
i cili funksionon në bazë të të dhënave të azhornuara tregut për teknologjinë e përzgjedhur. Një ndër
supozimet bazë të modelit, është që ne nuk kemi fuqi për të krijuar inovacione në këtë drejtim, kështu që
teknologjinë do ta importojmë. Në rastin tonë të dhënat më të sigurta vijnë nga sistemi NREL.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
61
Humbjet e sistemit 0%
Turbina funksionon në
segmentin e shpejtësisë:
3m/s≤v≤25m/s
Kosto për Kw: $1,630Kw
Diellor
(PV)36
Modul Standard PV me
inverter
Strukturë e fiksuar e
hapur
5,000Kwdc Raporti DC/AC =1.1
Përmasa të inverter 4,545.45
Kwac
Efiçenca inverter: 96%
Humbje totale të
sistemit:14.08%
Kosto Moduli+ Inverter:
$2,050,000
Kosto e instalimit:$1,200,000
Te tjera: $850,000
Kosto indirekte:$850,000
Kosto totale e instalimit:
$5,550,000
Kosto totale për
kapacitet:$1.11/Wdc
3.3 BURIMI DHE CILËSIA E TË DHËNAVE Për sa i përket të dhënave për simulimin e performancës, për secilin burim
natyror/teknologji të përzgjedhur, ato janë siguruar si më poshtë:
Hidro Modelimi i të dhënave për lumin rezultoi më problematiku për shkak të të
dhënave në dispozicion. Për të modeluar këtë teknologji janë përdorur të dhëna nga:
Instituti i Gjeoshkencave, të dhëna teknike dhe matje nga zhvilluesi i projektit, dhe
konsulenca nga Ing. Hidro Alban Kuriqi.
Nga instituti i Gjeoshkencave kemi siguruar të dhëna historike me frekuencë mujore për
rrjedhën e lumit Osum, nga viti 1948-2002. Për sa i përket të dhënave në frekuencë
orare ose ditore, sigurimi i të dhënave nga ky institut nuk u vu në dispozicion të
studiuesit.
Për të kaluar në vlerësimin gjenerik teknik ishte e domosdoshme përshtatja e të dhënave
në frekuencë të paktën ditore. Literatura sugjeron që shpërndarja e rrjedhës së lumit,
sidomos në rrjedhën e sipërme të tij është super Gaussiane37
, citoje; ndërkohë që studimi
36
Të dhënat për teknologjinë ë Photo Voltaics, janë gjeneruar nga programi SAM (System Advisor
Model), i cili funksionon në bazë të të dhënave të azhurnuara tregut për teknologjinë e përzgjedhur.
37Shpërndarja super Gaussiane është e ngjashme me shpërndarjen normale, Gaussiane, me ndryshimin që
zakonisht mesatarja ka tendencën të jetë më e lartë dhe devijimi standard më i vogël, duke e bërë në
paraqitje vizive më kulmore.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
62
i rrjedhës së lumit nga studiuesi, për një mesatare shumë vjeçare sugjeron një
shpërndarje normale.
Për të kaluar këtë vështirësi, kontaktuam me zhvilluesin e projektit i cili vuri në
dispozicion matjet e tij. Është e rëndësishme të theksojmë që matjet e vëna në
dispozicion të studiuesit përkojnë me zonën e përzgjedhur gjeografike. Të dhënat e
siguruara nga zhvilluesi, janë të përshtatura për hidrocentral me rrjedhë të rregulluar,
dhe me ndihmën e Ing. Alban Kuriqi i kemi përshtatur për situatën “Run of River”.
3.3.1 METODOLOGJIA E PËRSHTATJES SË TË DHËNAVE HIDRO Duke qenë se performanca e teknologjive PV dhe Turbine ere, është përshtatur në
frekuencë ditore, i njëjti parim është përdorur dhe në këtë rast.
Së pari, rrjedha mesatare mujore, është marrë nga zhvilluesi i projektit. Duke qenë se ai
nuk dispononte të dhëna historike shumëvjeçare. Për të gjykuar në lidhje me devijimin
standard kemi përdorur simulimin e të dhënave teknike dhe serive kohore në dispozicion
për të bërë përafrimin më të mirë. Në konkluzion performanca e llogaritur i përgjigjet
më mirë devijimit standard të mesatareve shumë vjeçare.
Gjithashtu, pasi u sistemuan të dhënat e rrjedhave në frekuencën e përshtatshme, u bë
një testim në lidhje me turbinat të cilat ofrohen në treg. Ky testim u bë me programin
Turbine Pro. Nga kokat e sugjeruara ne përzgjodhëm kokën 75m, që përkon dhe me
përzgjedhjen e zhvilluesit.
Performanca e rrjedhës u përshtat për të llogaritur kurbën e jetëgjatësisë së rrjedhës.
Modelimi i kësaj kurbe u bë nëpërmjet soft FDC (Flow Duration Curve)
Më pas u bë modelimi i performancës gjenerike, i në Soft Smartsee i cili modelon
hidrocentrale të vogla të tipit Run of River. Duke qenë se rezultatet e zhvilluesit kanë
rrjedhën e rregulluar, për muajt Qershor, Korrik, Gusht, Shtator, Tetor u modeluan
rrjedha të lira për të përcaktuar energjinë e përfituar në situatën “Run of River”.
APLIKIMI I TMI NE PLANIFIKIMIN E KAPACITETEVE GJENERUESE TE ENERGJISE ELEKTRIKE
63
Simulimi i serive u bë përsëri me anë të Random Number Generator, ku numri
provave arrin deri në 500. Shpërndarja e numrave u bë sipas modelit Uniform, me
kriteret: Numra të gjeneruar 30, numri i provave 500, numrat luhaten ndërmjet
minimumit historik dhe maksimumit historik. Seritë u përzgjodhën në bazë të kriterit të
dyfishtë të përafrimit të mesatares së vrojtuar dhe të devijimit standard. Ndërkohë për
muajt e tjerë, rrjedha është e pa rregulluar kështu që mund përdorim vrojtimet e
zhvilluesit.
Një përmbledhje e rezultateve jepet në tabelën e mëposhtme
Tabela nr.3 Parametrat në përshtatjen e të dhënave hidro
38
Mesatarja mujore është marrë nga përllogaritjet e zhvilluesit të projektit
39Devijimi standard i përllogaritur në seritë e mesatareve të vrojtuara shumëvjeçare
40Maksimumi historik
41Energjia mujore e përllogaritur sipas zhvilluesit me rrjedhë të rregulluar
42Lartësia nga e cila bie rrjedha në turbinë
43Rendimenti total i përllogaritur i turbinës
44Nxitimi i rënies së lirë
45Orë pune mesatare të përllogaritura në bazë ditore
46Rrjedha e përllogaritur për energji të prodhuar dhe modeli i përshtatjes së rrjedhës.
47Mesatarja e rrjedhës ditore e rregulluar me rezervuar
Muaji Mes38 (m3/s) std39 Max
Hist40(m3/s)
E mujore41 (kËh) Hnet42(m) Rend43 G 44(m/s2) Orë 45Pune Shuma 46mujore