Materia, indarrak eta mugimendua - blogs.paulesbarakaldo.com · Gaiaren aurkibidea •Materiaren propietateak. •Dentsitatea eta flotagarritasuna. •Solidoen, likidoen eta gasen

Materia, indarrak eta mugimendua

Ander Lasarte Etxarri (Paules LH-5)

Natura – 7. gaia

Gaiaren aurkibidea

• Materiaren propietateak.

• Dentsitatea eta flotagarritasuna.

• Solidoen, likidoen eta gasen propietateak.

• Indarrek aldaketak eragiten dituzte.

• Mugimendua: abiadura eta grabitatea.

1. Materiaren propietateak

• Inguruan ditugun objektu eta izaki bizidun guztiak gorputzak dira eta materiaz eginda daude.

• Materia mota asko daude (plastikoa, altzairua, zura…):

• Materia mota bakoitza substantziabat da.

Materiaren propietateak

Propietate orokorrak

• Materiaz eginda dauden gauza guztien propietateak dira (adibidez, masa eta bolumena).

Propietate bereizgarriak

• Substantzia batzuk eta besteak bereizten laguntzen diguten desberdintasunak dira (adibidez, kolorea, zaporea eta gogortasuna).

Masa

• Masa gorputz batek duen materia kantitatea da.

• Masa neurtzeko unitatea kilogramoa (kg) da, edo gramoa (g). Kg 1 = 1.000 g

• Gorputz baten masa jakiteko, balantzak eta baskulak erabiltzen dira.

Bolumena

• Bolumena gorputz batek hartzen duen lekua da (hau da, okupatzenduen espazioa).

• Bolumen-unitatea metro kubikoa da (𝑚3). • Hau da, metro bateko altuera,

metro bateko luzera eta metro bateko sakonera duen kubo bat.

• Ontzi baten bolumena haren edukieraren baliokidea da.• Edukieraren neurri-unitatea

litroa da (L). Litro 1 = dezimetro kubiko (𝑑𝑚3) 1.

Likidoen bolumena neurtzeko• Neurriak markatuta dituzten

ontziak erabiltzen dira: probetak.

• Neurtu nahi dugun likidoa probetan sartzen da, eta zer neurriren markara arte igotzen den begiratu behar da.

• Marka horrek adieraziko du bolumena, zentimetro kubikotan.

Solidoen bolumena neurtzeko• Probeta batean, likido bat sartuko

dugu marka konkretu bat arte.

• Solidoa sartuko dugu probetan, likidoa zein markara arte igotzen den ikusteko.

• Solidoa heldu den markari kentzen badiogu hasierako marka, objektuaren bolumena jakingo dugu.

2. Dentsitatea eta flotagarritasuna

Dentsitatea

• Gorputz baten dentsitatea haren masa bolumenarekin zatituz lortzen da.

• Dentsitateak adierazten du substantzia baten bolumen konkretu bat (normalean 𝑚3 bat edo 𝑐𝑚3 bat) zenbat pisatzen duen.

• Propietate bereizgarria da, materia mota bakoitzak dentsitate propioa duelako.

• Uraren dentsitatea 1 g/𝑐𝑚3 da. Zentimetro bateko ur kubo bat gramo bat pisatzen duela esan nahi du.

Nola kalkulatzen da gorputzen dentsitatea?1. Gorputzaren masa neurtu behar

da, baskula edo balantza baten bidez.

2. Bolumena neurtu behar da probeta baten bidez.

3. Gorputzaren masa zati bolumena egin behar da.

Dentsitatea eta flotagarritasuna

• Uraren dentsitatea 1 g/𝑐𝑚3 − koa da.

• Urak baino dentsitate txikiagoa duten gorputzek flotatu egiten dute uretan.

• Urak baino dentsitate handiagoa duten gorputzek hondoratu egiten dirauretan.

• Objektuek ez dute bakarrik uretan flotatzen. Beste likidoetan eta airean ere flotatu dezakete.• Puxikak, adibidez, helio deituriko

gas batez beterik daude eta airea baino dentsitate txikiagoa duenez, puxikak airean flotatzen du.

Zergatik itsasontziek flotatzen dute?

• Altzairuzko itsasontzi erraldoi bat flotatu dezake uretan, nahiz eta altzairuaren dentsitatea urarena baino askoz handiagoa izan.

• Nola da posible?• Posible da, itsasontzi bat uretan

flotatzeko ez dugulako bakarrik altzairuaren dentsitatea kontutan izan behar, baizik eta itsasontzi OSOARENA.

• Itsasontzi bat, bere forma dela eta, barrutik ez dauka ezer, airea izan ezik.

• Airearen dentsitatea urarena baino ASKOZ txikiagoa da. Hori dela eta, altzairuaren dentsitatea + airearen dentsitatea = ura baino dentsitate txikiagoa. Flotatzen du uretan.

3. Solidoen, likidoen eta gasen propietateak

• Gorputz solidoek bolumen finkoa dute.

• Haien forma ez da aldatzen indar bat aplikatzen ez bazaie.

• Propietate bereizgarriak:

Erresistentzia

•Solido bat erresistentea da indar handien eraginari eutsi ahal badio apurtu gabe

•Adibidez, burdina.

Malgutasuna

•Solido bat malgua da apurtu gabe tolestu badaiteke.

•Adibidez, papera.

Hauskortasuna

•Solido bat hauskorra da deformatu beharrean erraz apurtzen bada.

•Adibidez, beira

Elastikotasuna

•Solido bat elastikoa da deformatu ondoren jatorrizko forma berreskuratzen badu.

•Adibidez, goma.

Gogortasuna

•Solido bat gogorra da marratzen zaila bada.

•Adibidez, diamantea.

Likidoen propietateak

• Gorputz likidoek bolumen finkoa dute.

• Haien forma aldakorra da Egokitzen da likidoa hartzen duen edukiontziaren formara.

• Propietate bereizgarriak:

Likido batek jariatzeko duen erresistentzia da.

Adibidez, olioa.

Biskositatea

Likido bat lurrunkorra da erraz lurruntzen bada.

Adibidez, gasolina

Lurrunkortasuna

Gasen propietateak

• Gasek ez dute bolumen finkoa, edukiontziaren bolumenera egokitzen dira.

• Gasek ez dute berezko formarik, edukiontziaren formara egokitzen dira.

• Gas baten bolumena handitzen denean, esaten da hedatzen dela.

• Gas baten bolumena txikitzen denean, esaten da konprimatzen dela.

Forma eta bolumena

Solidoa

•Bolumen finkoa.

•Forma ez da aldatzen.

Likidoa

•Bolumen finkoa.

•Forma aldatzen da.

Gasa

•Bolumena aldatzen da.

•Forma aldatzen da.

4. Indarrek aldaketak eragiten dituzte

Gorputzen deformazioak

Gorputz deformagarriak

• Indar baten eraginez formaz aldatzen diren gorputzak dira.

Gorputz deformaezinak

• Indar baten eraginez ez dira deformatzen, apurtzen baizik.

•Ez dute hasierako forma berreskuratzen indarra gelditzen denean.

•Adibidez, plastilina.

Gorputz plastikoak

•Hasierako forma berreskuratzen dute, indarra gelditzen denean.

•Adibidez, esponja bat.

Gorputz elastikoak

Indarrak eta mugimendua

• Gorputz bat geldirik badago, indar baten eragina behar da mugiarazteko.

• Gorputz bat mugitzen ari denean, indar bat behar da gorputz hori geldiarazteko.

Indarrak eta marruskadura

• GALDERA: Esan badugu mugitzen ari den gorputz bat geldiarazteko indar bat behar dugula, zergatik futbolean pase bat egiten dugunean baloia gelditzen amaitzen da nahiz eta inork ez ukitu?

• ERANTZUNA: Marruskadura-indarragatik. Marruskadura-indarrak mugitzen ari diren gorputzei eragiten die, eta gelditu egiten ditu.

• Indar hori lurrarekiko marruskaduraren + airearen (edo uraren) erresistentziaren ondorioa da.

5. Mugimendua: abiadura eta grabitatea

Abiadura

• Zer da? Abiadurak gorputz bat zein bizkor mugitzen den adierazten du.

• Nola kalkulatzen da? Egindako distantzia zati distantzia hori egiteko eman den denbora eginez.

• Galdera: kotxe batek 250 km egin baditu 2 ordutan, zein batez besteko abiadura eraman du?

• Erantzuna: 250 km / 2 ordu = 125 km/h.

• Gogoratu erantzuna BATEZ BESTEKOA dela, kotxe bat inoiz ez delako bidai oso bat abiadura berdina eramaten.

Abiadura eta indarrak

• Ibilgailu baten abiadura handiagoa, konstantea edo txikiagoa izango da, ibilgailuari eragiten dioten indarren arabera.

Grabitate-indarra

• Gorputzak Lurraren gainazalerantz erakartzen duen indarra da.

• Indar hori dela eta, salto egiten dugunean lurrera bueltatzen gara eta ez dugu hegan egiten.

• Gorputz bat mugitzen hastea edo geldiaraztea eragin dezake.

Gaiari buruzko laburpenak

1. ERRESISTENTZIA:solidobaterresistenteaizangoda,indarhandibataplikatzenzaioneanapurtzenezdenean.Adibidez,burdina.

2. MALGUTASUNA:Solidobatmalguada,apurtugabetolestuahaldenean.Adibidez,papera

3. HAUSKORTASUNA:Solidobathauskorradadeformatubeharreanapurtuegitendenean.Adibidez,

beira.

4. ELASTIKOTASUNA:Solidobatelastikoaizangoda,deformatuondorenhasierakoformaberreskuratzenduenean.Adibidez,goma.

5. GOGORTASUNA:Solidobatgogorraizangoda,marratzenzailabada.Adibidez,diamantea.

1. BISKOSITATEA:Likidobatekjariatzekoduenerresistentziada.Adibidez,olioa.

2. LURRUNKORTASUNA:Likidobatlurrunkorradaerrazlurruntzenbada.Adibidez,gasolina.

SOLIDOEN,LIKIDOENETA

GASENPROPIETATEAK

SOLIDOENPROPIETATEAK

Gorputzsolidoekbolumenfinkoaduteetahaienformaezdaaldatzen,indar

bataplikatzenezbazaie.

Gorputzlikidoekbolumenfinkoadutebainahaienformaaldakorrada,likidoaedukiontziarenformaraegokitzenda.

LIKIDOEN

PROPIETATEAK

GASEN

PROPIETATEAK

Gasekezduteberezkoformarik,eztabolumenfinkorikere,

edukiontziarenformaetabolumeneraegokitzendirelako.

• Gasenbolumenahandituegitendenean(adibidezpuxikabatairezbetetzean),gasaHEDATUegindela

esatenda.

• Gasenbolumenatxikitzendenean(adibidezpuxikabatzulatzean),gasaKONPRIMATUegindelaesaten

da.

INDARREKALDAKETAK

ERAGITENDITUZTE

GORPUTZEN

DEFORMAZIOAK

Gorputzguztiekezduteportaeraberaindarreneraginarekiko.Zeregitendutenkontuanhartuta,izan

ahaldira:

Gorputzdeformagarriak:

Indar baten eraginez

formaz aldatzen diren

gorputzakdira.Adibidez,

plastikoa.

Gorputzdeformaezinak:

Indarbateneraginezez

dira formaz aldatzen,

baiziketaapurtzendira.

Adibidez,adreilubat.

Gorputzplastikoak:Ezdutehasierakoformaberreskuratzendeformatudituenindarragelditzen

denean.

Gorputzelastikoak:Hasierakoformaberreskuratzendutedeformatudituenindarragelditzendenean.

INDARRAK ETA

MUGIMENDUA

• Gorputzbatgeldirikbadago,indarbateneraginabehardamugiarazteko.

• Gorputzbatmugitzenaridenean,indarbatbehardagorputzhorigeldiarazteko.

INDARRAK ETA

MARRUSKADURA

Marruskadura-indarrakmugitzenaridiren

gorputzeieragitendie,etageldituegiten

ditu.

Indar hori lurrarekiko

marruskaduraren + airearen/uraren

erresistentziarenondorioada.

MUGIMENDUA:ABIADURAETAINDARRA

ABIADURA Zerda? Abiaduragorputzbatzeinbizkormugitzendenadieraztenduenmagnitudeada.

Nolakalkulatzenda?

Egindakodistantziazatidistantziahoriegitekoemandendenboraegiten.

Abiaduranormaleanezdabetiberdinabidaiedoibilbidebatean,aldatzenjoatenda.

ABIADURAETA

INDARRAK

Ibilgailubatenabiadurahandiagoa,konstanteaedotxikiagoaizangoada,

ibilgailuarieragitendiotenindarrenarabera:

Pedalkadenindarramarruskadurarenabaino

handiagoabada,txirrindulariarenabiadurageroetahandiagoada.

Pedalkadenindarra

txikiagoabada

marruskadurarenabaino,abiaduratxikitukoda.

Marruskadurarenindarra

etapedalkadenaberdinak

badira,abiaduraezdaaldatuko.

GRABITATE-

INDARRA

Zerda? Grabitate-indarragorputzakLurrarengainazalerantzerakartzendituenindarra.

Grabitateakgorputzbatmugitzenhasteaedogelditzeaeragindezake.

Objektubatlekualtubatetikerortzenuztenbada:1. Grabitateakobjektualurrerantzerortzeaeragingodu.2. Gelditzenezdenindarradenez,abiadurageroetahandiagoaizangoda.

3. Zenbatetaaltuerahandiagotikbota,orduanetaabiadurahandiagoaizangodulurreraheltzean.

Objektubatgorantzbotatzenbada:1. Indarbatsortzennorabidehorretan.2. Grabitate-indarraobjektuageldotzenhasikoda,etaobjektuakabiaduragaldukodu,geldituarte.

3. Momentuhorretatikaurrera,grabitatearenondorioz,objektuaerortzenhasikoda(geroeta

bizkorrago),lurrerahelduarte.

Ander Lasarte Etxarri (Paules

LH-5)