MARMARA DENİZİ’NİN DUTLİMAN-BOZBURUN ARASI KIYILARIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ - RELIEF FEATURES OF THE MARMARA COASTS BETWEEN DUTLIMAN-BOZBURUN

SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2013-II) S.KURT, D. EKİNCİ

149

MARMARA DENİZİ’NİN DUTLİMAN-BOZBURUN ARASI

KIYILARIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ

Sümeyra KURT1, Deniz EKİNCİ2

1İstanbul Üniversitesi, Coğrafya Bölümü,Beyazıt-İstanbul

2 İstanbul Üniversitesi, Coğrafya Bölümü Beyazıt-İstanbul

[email protected]

ÖZET

Bandırma Körfezi’nin güneydoğusunda yer alan Dutliman’dan başlayıp, doğuda

Armutlu-Bozburun’da sona eren inceleme sahası, yaklaşık 100 km’lik bir kıyı

uzunluğuna sahiptir. Marmara Denizi güney kıyılarında gerçekleştirilen bu

çalışmada, Kuzey Anadolu Fay sistemi kontrolünde oluşan kıyının jeomorfolojik

özellikleri incelenmiştir. Çalışmada arazi çalışmalarının yanı sıra Coğrafi Bilgi

Sistemleri tekniği de kullanılarak iç ve dış kuvvetlerin alçak kıyılarda

oluşturduğu kumlu-çakıllı plaj (kumsal), kıyı oku, kumul, lagün, kıyı setleri ve

delta gibi birikim şekilleri tespit edilerek özellikleri açıklanmıştır. Ancak turizm

için de oldukça elverişli ve önemli olan bu sahanın her geçen gün yazlık

konutlarla doldurulduğu görülmüştür. Bu nedenle İnceleme sahası kıyılarının

farklı bir boyutta koruma ve kullanma yönünün kıyı jeomorfolojisi kapsamında

değerlendirilmesi gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler: Kıyı Jeomorfolojisi, Marmara Denizi, Güney Marmara

Kıyıları, Alçak Kıyılar.

RELIEF FEATURES OF THE MARMARA COASTS

BETWEEN DUTLIMAN-BOZBURUN

ABSTRACT

In this study,which was done in approximately 100 kilometers coastal zone

between Armutlu-Bozburun and Bandırma-Dutliman, the coastal

geomorphology of the Marmara Sea’s southern coasts that occur under the

control of the North Anatolian Fault system were investigated. Using the

Geographic Information Systems as well as the field-work, sandy-pebble beach

(beach), beach arrow, coastal sets, dunes, lagoons, and delta as the depositional

S.KURT, D. EKİNCİ SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2013-II)

150

landforms created by internal and external forces on low coasts have been

identified. However, it was seen that this area, which is also important and very

convenient for tourism, is filled with summer houses every passing day. For this

reason, the different aspects of protection and use of coasts in this study should

be considered within the scope of the coastal geomorphology.

Key Words: Coastal Geomorphology, Sea of Marmara, Coast of the South

Marmara, Low Coasts.

1. GİRİŞ

Marmara Denizi Akdeniz ve Karadeniz arasında kalan bir iç denizdir [3,

9]. Boğazlar hariç tutulduğunda 11,200 km2 yüzey alanına ve 1390 m

maksimum derinliğe sahip olan Marmara Denizi’nin hacmi 3380 km³’tür

[21]. Komşu denizlere, sırası ile 65 m ve 35 m derinliklerle Çanakkale ve

İstanbul Boğazları ile bağlanmıştır [25].

Marmara Denizi’nin günümüzdeki son şeklini alana kadar geçirdiği

aşamalar küresel deniz seviyesi değişimleri ile ilişkilidir [3] Jeolojik

dönemler boyunca, Çanakkale Boğazı yolu ile Akdeniz’e ve İstanbul

Boğazı yoluyla da Karadeniz’e bağlı olan Marmara Denizi zaman zaman

her iki denizin de etkisinde kalarak farklı zamanlarda transgresyon ve

regresyonlara maruz kalmıştır [17]. İlk Akdeniz transgresyonu sırasında

(M. Ö. 12.000 yıl) günümüzden biraz daha derin olan Marmara Denizi,

daha sonra meydana gelen regresyon döneminde (Dördüncü Jeolojik

Zaman’ın son çağı olan Holosen’den sonra) Akdeniz ile olan bağlantısı

tamamen kesilerek seviyesi de düşmüş ve derinliği 70-100 metre arasında

değişen bir göl haline gelmiştir [33, 16, 6, 32, 9, 13 ].

Sahasının şekillenmesinde dalgalar, akıntılar, rüzgar ve akarsular

yanında birçok yerde jeolojik ve jeomorfolojik izleri görülen tektonik

hareketlerin de etkisi büyüktür. Günümüzdeki jeomorfolojik görünümün

oluşmasında en belirgin izler düşey ve doğrultu atımlı faylara aittir [31,

8, 14, 1, 3, 4, 16, 17, 29, 28].

17 Ağustos 1999 Marmara Depremi’nden sonra ilgi odağı haline gelen

Marmara Denizi ve kıyıları ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır [34, 23, 4,

24, 36, 7]. Ancak bu çalışmalar daha çok Marmara Denizi’ndeki faylar ve


151

depremselliği üzerinde yoğunlaşmıştır. Yapılan çalışmalar içerisinde

Marmara Denizi kıyılarının farklı ve daha dar alanlarındaki jeomorfolojik

özelliklerini ortaya çıkaran çalışmalar olsa da sayılarının çok fazla

olduğu söylenemez. Marmara Denizi kıyılarının sosyal ve ekonomik

anlamda öneme sahip olması, yüksek nüfus yoğunluğu ve

bulundurduğu sanayi kuruluşları dikkate alındığında, bölgenin

jeomorfolojik özelliklerinin ayrıntılı olarak ortaya konulması konusunu

önemli kılmaktadır.

Son yıllarda beşeri ve ekonomik faaliyetler yönüyle daha çok tercih edilir

hale gelen kıyılar, jeomorfoloji biliminde öncelikli çalışma alanlarından

birini oluşturmaktadır. Marmara Denizi kıyıları da jeomorfolojik

unsurlar ve bunların tarihçesi, insan faktörünün kıyı jeomorfoloji

üzerindeki etkileri gibi jeomorfolojik özellikler bakımından ortaya

konulması gereken farklı konuları içermektedir. Dutliman-Bozburun

arasındaki kıyılar yapı ve rölyef özellikleri bakımından oldukça çeşitlidir.

Ancak turizm faaliyetleri çin de elverişli ve önemli olan bu saha her

geçen gün yazlık konutlarla da doldurulmaktadır. Bu nedenle bu

çalışmada Marmara Denizi’nin güneyinde yer alan Dutliman ile

Armutlu-Bozburun arasındaki alçak kıyılarında doğal ve beşeri etmen ve

süreçlerin kontrolünde meydana gelen yerşekilleri tasvir edilerek onların

coğrafi yayılışlarının ortaya konulması amaçlanmıştır.

1.1. İnceleme Sahasının Konumu

Bandırma Körfezi’nin güneydoğusunda yer alan Dutliman’dan başlayıp,

doğuda Armutlu-Bozburun’da sona eren inceleme sahası, Coğrafi

Koordinat Sistemine göre, 27° 50' 00''–29° 30' 00'' Doğu boylamları ile 40°

20' 00'' - 40° 40' 00'' Kuzey enlemleri arasında yaklaşık 100 km

uzunluğundaki kıyı çizgisi ve bu çizgiden karaya doğru 2 km

genişliğindeki bir saha boyunca uzanmaktadır. 1/25000 ölçekli Türkiye

topoğrafya haritasının H20-a, H20-b, H21-a, H21-b, H22-a ve G21-c

paftalarını kapsayan çalışma, idari birimler bakımından, Marmara

Denizi’nin güneyindeki Balıkesir, Bursa ve Yalova olmak üzere 3 ilin

kıyılarında yapılmıştır (Şekil 1).


152

Şekil 1. İnceleme Sahasının Lokasyon Haritası

1.2. Materyal ve Yöntem

Çalışmanın veri kaynaklarını, Harita Genel Komutanlığı’ndan alınan

/25.000 ölçekli topografya haritaları, 0,45 cm çözünürlükteki renkli sayısal

ortofotolar, Maden Tetkik Arama Kurumu (MTA)’ndan alınan 1:100.000

ölçekli jeoloji haritaları ve farklı dönemlerde yapılan (Mayıs, Haziran,

Temmuz 2012) arazi çalışmaları oluşturmaktadır. Çalışmada sahaya ait

litolojik birimlerin ve formasyonların analiz işlemleriyle jeomorfolojik

birimlerin belirlenmesinde Coğrafi Bilgi Sistemleri tekniği kullanılmıştır.

Kıyı çizgisi ise Küresel Görselleştirme Görüntüleyici’den

(http://glovis.usgs.gov/index.shtml) elde edilen 12 Haziran 1984 ve 18

Temmuz 2011 yıllarındaki Landsat TM (Thematic Mapper) 30 metre

çözünürlüklü uydu görüntülerinden Uzaktan Algılama Tekniği (Erdas

programı) ve ArcGIS 10 CBS yazılımı kullanılarak belirlenmiştir.

1/100000 ölçekli jeoloji haritası paftaları yüksek çözünürlükte JPEG

formatında tarandıktan sonra (UTM, WGS 84, Zone 35N),

sayısallaştırılarak veri tabanı oluşturulup, litolojik birimlerin dağılışları

http://glovis.usgs.gov/index.shtml


153

ArcGIS 10 CBS yazılımı kullanılarak tespit edilmiştir. Sahanın

jeomorfolojik özelliklerinin belirlenmesinde temel altlık olarak 1/25000

ölçekli vektör formatta paftalar kullanılmıştır. 1/25000 ölçekli Topografya

haritalarından Marmara Denizi kıyılarının inceleme sahası sınırlarındaki

ana jeomorfolojik birimleri belirlenmiştir. Haritaların oluşturulması

sırasında Harita Genel Komutanlığı tarafından üretilen 0.45 cm

çözünürlükteki renkli sayısal ortofotolardan (UTM, WGS 84, Zone 35N)

faydalanılmıştır. Daha sonra haritalar ile arazide izlenen şekiller

karşılaştırılmıştır.

2. İNCELEME SAHASINDAKI KIYILARIN RÖLYEF ÖZELLIKLERİ

Alçak kıyılar, kıyı çizgisinin başlangıç aşamasında genellikle düz ve

önünde açığa doğru yavaş bir şekilde derinleşen sığ bir denizin yer aldığı

kıyılardır. Böyle kıyılarda büyük dalgalar kıyı çizgisine ulaşamadan, bu

çizginin oldukça açığında kırılır ya da çatlarlar. Kırılma ya da çatlama

zonunda deniz tabanı derinleşirken, kara tarafındaki zonda sediment

birikimi başlar. Bu birikim, denizaltı seti ya da denizaltı kordonu olarak

adlandırılmaktadır. Denizaltı setlerinin zamanla büyümesi ve yükselmesi

sonucu yüzeyde oluşan setli kıyıda, kıyı seti ile kara arasında lagünler

meydana gelir. Kıyıda oluşan küçük dalgalar ise zaman zaman alçak

falezlerin oluşmasına da neden olmaktadır [12, 18].

İnceleme sahası kıyılarında alçak kıyı özelliği gösteren sahalar,

Dutliman-Kocaçay arasındaki kıyı kuşağı ile başlamaktadır. Bu kesim

litolojik özelliklerine göre alçak kıyı özelliğindedir. Kıyıda çakıllı-kumlu

bir plaj, irili ufaklı lagün gölleri ve Kocaçay delta ovası bulunmaktadır.

Kıyı alanının bu şekilde gelişmesinde, güneyden gelen Kocaçay ve doğu

yönlü akıntıların kıyı çizgisi boyunca yaptıkları aşındırma ve biriktirme

faaliyetleri etkili olmuştur.

Alçak kıyılarda dalga enerjisi sınırlı olduğundan dalgalar büyük ölçüde

aşındırma faaliyetinde bulunamamaktadır [12, 18]. Bu kesimlerde

aşındırmadan çok birikme süreci etkili olduğundan dalgalar tarafından

kıyıda biriktirilen ince unsurlu materyaller rüzgârlar tarafından

taşınarak, kıyı gerisinde dar bir şerit halinde plajların hemen gerisinde


154

kumul sıralarının oluşmasını sağlamıştır. Bu nedenle Dutliman ile

Gemlik Körfezi arasında Kocaçay deltasının ağzı hariç, tüm kıyı boyunca

5-150 m genişliğinde güncel kumsallar yer almaktadır [20, 26]. Kumların

içerisinde seyrek olarak denizel kavkı parçaları bulunmaktadır [20].

Kocaçay Deltası’nın batısından yüksekliği yaklaşık 70 m varan bir

burunla ayrılan ve deniz ile plaj gerisindeki kireçtaşları arasında iri

kumlardan oluşan Malkara Plajı uzanmaktadır. Plaj dolgusunun

yüksekliği 1 m’ye kadar çıkmaktadır (Şekil 4).

İnceleme sahasının doğusundaki Gemlik Körfezi kıyılarında ise en uzun

kumsal ve plaj Kumsaz kıyılarında oluşmuştur (Şekil 2). Büyükdere

deltasının batısından ve kıyı çizgisinin hemen gerisinde oluşturulan tatil

sitelerine kadar olan bölümde kumsalın uzunluğu 1 km, genişliği ise 70

m’dir. Çevredeki kaçak yapıların belediye tarafında yıkılmasından sonra

plajın genişliği 240 metreye ulaşmıştır. Kıyının bu bölümünden Deynecik

Dere’ye kadar kumsalın uzunluğu ise 1.2 km’dir. Deynecik Dere ile

Kapan Dere arasında ise ikinci konutların (yazlık evler) kıyı çizgisinin

hemen gerisinden başlaması kumsalın ortadan kalkmasına sebep

olmuştur. Kapan Dere’den Kurşunlu’nun doğusunda Körfez’e ulaşan

Karga Dere’ye kadar uzanan 1 km’lik kıyıda ise yerleşmeler nedeniyle

kumsal oldukça daralmıştır. Kurşunlu’nun batısında Pilav Dere ile

birleştikten sonra küçük bir delta oluşturarak Gemlik Körfezi’ne dökülen

Yıldız Dere gerisinde zeytin tarlaları yer almaktadır. Zeytin tarlalarının

tatil siteleri arasında dağınık bir şekilde bulunması, bu sahanın önceden

zeytinliklerle kaplı olduğunu göstermektedir. Yerleşme ve yapılaşmanın,

Kumsaz’dan başlayarak Kurşunlu’ya kadar 3.7 km boyunca, zaman

zaman kıyı çizgisine uyum sağlayan bir çizgisellikte içeriye doğru

genişleyerek geliştiği görülmüştür. Gemlik-Bozburun arası ise genişliği

ve devamlılığı fazla olmayan çakıllı ve kumlu plaj örtülerinin olduğu

alçak kıyılar olarak devam etmektedir [17; Şekil 2].


155

Şekil 2. Kurşunlu-GemlikArasının Alçak Kıyılar Haritası

Gel-git olayının etkisinin çok az olduğu inceleme sahasındaki alçak

kıyılarda denize ulaşan akarsuların birçoğunun ağız kısımlarında farklı

büyüklüklerde deltalar meydana gelmiştir. Ancak, deltaların birçoğunun

(Karsak Çayı, Büyük ve Kçükkumla çayları gibi) üzerinde tatil köyü,

yazlık evler ve diğer dinlenme tesislerinin yapılmasına bağlı beşeri

aktiviteler sonucunda akarsuların akımı ve taşıdığı yük miktarı

azaltmaktadır. Saz ve kamış gibi bitki örtüsünün kesilmesiyle ise kum

setlerinin sulak alana doğru ilerlemesini hızlandırmaktadır. Kocaçay’ın

ağız kesiminde olduğu gibi deltalardaki kumların çekilmesiyle de doğal

denge bozulmaktadır (Şekil 3).


156

Şekil 3. Kocaçay Deltası Ortofoto ve Uydu Görüntüsü Üzerinde Kıyı Çizgisi Değişimi

Sahayı akaçlayan Kocaçay Marmara Denizi’ne en fazla malzeme taşıyan

akarsulardan birisi olduğundan ağzında geniş bir delta ovası oluşmuştur

[20]. Kocaçay’ın oluşturduğu delta, yapı özelliği bakımından dalga ve

çamur-egemen, geometrisi yönüyle basık üçgensi ve süreçleri yönüyle de

dalga-egemen deltadır. Batıdan doğuya doğru daralan bir geometriye

sahiptir. Deltayı oluşturan Kocasu Çayı kayalar içine gömülmüş bir halde

yaklaşık 8 km uzunluğundaki Karacabey boğazını geçerek bir tek

ağızdan denize ulaşmaktadır. Karacabey boğazında çok dar bir

zeminden geçerken yanal yönde gezinememesi nedeniyle delta alanında

mevsimlik oluşan yarıklardan başka aktif dağıtım kanalları da

oluşamamıştır. Bu durum aktif tektoniğin etkisini göstermesi

bakımından önem taşımaktadır [20]. Akarsuyun delta üzerindeki kanal

uzunluğu 4.5 km dir. Deltanın su dışındaki düzlüğü yaklaşık 48 km², kıyı

uzunluğu 21 km ve en geniş yeri ise 3.5 km’dir. Delta alanındaki akarsu

uzuluğu ise 4.6 km’dir (Şekil 4).

Deltayı iki bölüme ayıran Kocaçay delta üzerinde sağa büklümlü dar bir

kanalda akmaktadır. Batıda oluşan delta parçası doğudakinden daha


157

büyüktür. Delta en fazla güncel ağız bölümünde ilerlemektedir. Akarsu

ağzının iki yanında, düzensiz geometrili ve zaman içinde konumları

değişebilen lagünler (Arapçiftliği, Dalyan Göl ve Poyraz Göl) meydana

gelmiştir (Şekil 4). En fazla yüksekliğin 4 m olduğu delta düzlüğünde en

geniş alan 0.5-1 m arası yüksekliklerdir. Deltanın doğu yarısındaki en

yüksek bölüm 2 m kadardır. Bu bölüm aynı zamanda faya yaslanmış bir

haldedir. Batı parçası Bayramdere köyü yakınına kadar uzanmaktadır.

Şekil 4. Kurşunlu-Eğerce Arasındaki Kıyı Bölgesinin Jeomorfoloji Haritası

Kocaçay’ın ağız kesimi hariç, deltanın diğer kıyı kuşağı kumdan oluşan

2-250 m genişlikte bir plaja sahiptir. Plaj gerisinde ise yerel olarak 750 m

kadar genişleyebilen kumullar oluşmuştur. Dokusal olarak kumsal

kumlarının özelliklerini taşıyan bu kumullar güncel atıklarla kirletilmiş

durumdadır.

Kuzeybatı Anadolu kıyılarında uluslararası önemde ve doğal rezerv

niteliğindeki 4 alandan biri olan bu sahada 57 çeşit kumul bitki türü

tespit edilmiştir [Web-1)]. Ancak, deniz dibinden inşaat malzemesi olarak

kaçak kum çekilmesi dalyan oluşumunu bozarak, dalyan kapıları ile


158

deniz arasındaki bağlantıyı daraltmıştır. Bu nedenle 2007 yılında Bursa

valiliği tarafından doğal sit alanı ilan edilmiştir [20, 26, Web-1].

Delta yelpazesinde 30-100 cm yükseklikte, 150-500 m uzunlukta, araları

killi tortullarla dolu yayvan ve sırtlar şeklinde güncel kıyıya paralel

uzanım gösteren kıyı kordonları bulunmaktadır. Eski kumsallar olarak

bilinen bu sırtlar, deniz seviyesinin yükselmesi sonucu lagünler veya

denizel bataklıklar içerisinde kalmışlardır [20]. Deltanın batı kesimini,

toplam alanı 1.94 km² olan Dalyan ve Poyraz gölleri kaplarken, 6 km²

alanı sazlıklar, 7.3 km² alanı ormanlar kaplamaktadır. Doğu bölümünde

ise 3.91 km² alan ile Arapçiftliği Gölü, tarım alanları, kumullar, sazlıklar

ve geniş çamur düzlükleri yer almaktadır [35]. Şelf alanı oldukça sığ olan

Kocaçay’ın batı ve doğusunda oluşmuş olan bu lagünlerin önlerinde kıyı

setleri oluşmuştur (Şekil 4).

Basamaklı bir topografyaya sahip olan aktif delta önü ve delta ileri

bölümlerinin sınırı ve derinliği belirgin değildir. Ancak, kıyıya çok yakın

kesimlerde, 6-8 m derinliklerden itibaren killi tortulların artmaya

başlaması aktif delta önünün çok geniş olmadığını düşündürmektedir

[2]. Büyük deltalarda genellikle delta-drenaj alanı, delta düzlüğü ve

boşalım, delta genişliği ve delta kıyı boyu arasında doğru orantı vardır.

Deltanın yüzey alanı büyüdükçe de alüvyal tortullar genişleşip

kalınlaşmaktadır [7] Kocasu deltasının çökellerinde bu durumun tersi

özelliklerin görülmesinin temel sebebi dağıtım kanallarının

gelişememesidir. Bunun da sebebi, deltayı oluşturan akarsuyun

Karacabey boğazında çok dar ve kayalarla sınırlanmış bir zeminden

geçerken yanal yönde gezinememesidir. Ayrıca, delta düzlüğündeki

faylar da dağıtım kanallarının oluşumunu engellemektedir.

Dalgalar alçak kıyılarda biriktirici, yüksek kıyılarda ise aşındırıcı etki

yaptıklarından, inceleme sahası kıyılarının jeomorfolojik özelliklerinden

dolayı burunların önlerinde 10 m’ye yakın abrazyon platformları

oluşmuştur. Eşkel Koyu’ndan Kaleyeri yerleşmesi önünündeki burun ile

ayrılan yüksek kıyıların önünde yüksekliği -10 m eğrisi ile gösterilen

abrazyon platformları gelişmiştir. Kocasu Çayı ile Gemlik arasındaki


159

kıyıda da farklı yükseltilerde abrazyon platformları izlenmiştir (Şekil 5;

Fotoğraf 1).

Şekil 5. Eğerce-Mudanya Arasındaki Kıyı Bölgesinin Jeomorfoloji Haritası

Fotoğraf 1. Eğerce’nin Doğu Kıyılarındaki Abrazyon Platformundan Bir Görünüş.

İnceleme sahası kıyılarında Flandriyen Transgresyonu sonucunda sular

altında kalarak, yaygın bir jeomorfolojik ifade ile “boğulmuş kıyılar”

meydana gelmiştir. Deniz basması sonucunda sular altında kalan

sahalarda jeomorfolojik özelliklerine bağlı olarak farklı kıyı tipleri de


160

ortaya çıkmıştır (Fotoğraf 2). Örneğin, Gemlik-Bozburun arasında boyları

kısa olmasına rağmen güçlü akan akarsuların getirdiği alüvyonların

riaları doldurmasıyla Armutlu, Fıstıklı, Küçük Kumla ve Büyük Kumla

gibi kıyı ovaları meydana gelmiştir.

Fotoğraf 2. Eğerce’nin Doğusundaki Koylu ve Boğulmuş Kıyılar

Marmara Denizi Kuvaterner’de meydana gelen çökme ve çanaklaşmalar

nedeniyle güney kıyıları koy ve körfezlerin yoğunlukta olduğu girintili

çıkıntılı bir yapıya sahiptir. Bu girintilerde oluşan körfezlerin başlıcaları

Gemlik, Bandırma ve Erdek körfezleridir (Şekil 6). Bunlardan inceleme

sahasındaki Armutlu Yarımadası’nın güneyinde ve tektonik yönden

hareketli bir konumda bulunan Gemlik Körfezi böyle bir çukurlaşma (-

55m - -105m) sırasında oluşmuştur [19, 5, 17]. Bu oluşumda Pliyosen’den

günümüze kadar Kuzey Anadolu Fayı (KAF)’nın önemli etkileri

olmuştur. Kuzey Anadolu Fay’ının orta kolu üzerinde, doğu-batı yönlü

sağ yanal doğrultu atımlı faylar denetiminde gelişen Körfez, bir çek-ayır

havza (11x36 km ebadında) özelliğindedir. Körfez, Zeytinbağı ile

Bozburun arasında yaklaşık 80 km kıyı uzunluğuna ve yine aynı noktalar

Artkyı Seti

Ölü Falez

Kıyı Oku ve Tombolo Gelişimi

Alüvyal Boğulma


161

arası kuzey-güney yönünde 14 km genişliğe sahiptir. Gemlik Körfezi’nin

güney kıyıları fay denetimli yerşekillerinden, kuzey kıyıları ise 20-30 m

yüksekliğindeki falezlerden ve bunları kesen kuzey-güney doğrultulu

vadilerden oluşmuştur. Körfez, Marmara Denizi’nin güneydoğu şelfinde

yer alan çukurlardan 50 m derinliğinde bir sırt ile ayrılmaktadır [22].

Körfezin güneyinde Mudanya ile Zeytinbağı arasında kıyı doğu-batı

yönlü uzanmaktadır. Kıyı gerisindeki dağların eksenel alçalma ve

yükselmesine bağlı olarak kıyı düz olmayıp, Mudanya’nın doğusunda

girinti yapmıştır. Dağların eksenel alçaldığı yerlerde koylar, yükselme

yerlerinde ise burunlar oluşmuştur [15].

Şekil 6. Gemlik Körfezi’nin Topoğrafya Haritası

İnceleme sahasının batısında yer alan Bandırma Körfezi’nin ise Kapıdağ

Yarımadası’nın kuzeydoğu ucundaki Kopseles Feneri ile güneydoğudaki

Küçükdeveboynu burnu (Yenice’nin doğusu) arasındaki uzunluğu

yaklaşık 70 km, derinliği ise 40-50 m arasındadır. Körfez’in Bandırma ile

Yenice arasındaki bölümü genellikle dik falezli kıyılardan oluştuğundan

kıyı boyunca “C” şekilli koylar ve burunlar sıralanmıştır (Fotoğraf 3).

Körfez’in güneyinde kurulmuş olan Bandırma ilçesi, liman, feribot


162

iskelesi, birçok sanayi kolu ve rüzgâr enerji istasyonlarıyla gelişme

gösteren önemli bir yerleşim alanıdır. İnceleme sahasının batısında

Dutliman-Kurşunlu arasında eski dönmelerdeki karasal aşınıma ait

oluşumlar olarak nitelendirilen ve genişliği 200-800 m arasında değişen

“C” şekilli koylar bulunmaktadır (Fotoğraf 3). Manastır Koyu,

Çukurbayır Koyu ve Yalı Koyu bunlardan bazılarıdır. Yalı Koyu’nun

gerisinde Çınarlı Dere’nin getirdiği alüvyonlardan oluşan küçük bir ova

da oluşmuştur.

Bandırma’dan Mağara Burnu’na kadar olan kıyı kesimi gnays ve şist gibi

kayaçlardan meydana gelmiştir. Bu bölümde doğu yönlü kıyı akıntıları

etkili olmuştur. Denize ulaşan akarsuların ise boyları kısa olduğundan

birikim alanları da çok geniş değildir.

Fotoğraf 3. Güzelyalı Sahili ve “C” Şekilli Koy’dan Bir Görünüş (Mudanya)

Mağara Burnu-Burunucu arasında Kocaçay deltası ve düzlüğü çok geniş

bir alan kapladığından, sadece Burunucu’nun güneyinde liman olarak

kullanılan Eşkel koyu bulunmaktadır. Koyun gerisinde ise 600 m

uzunluğundaki Esence plajı uzanmaktadır (Şekil 5). Burunucu

mevkiinden Gemlik’e kadar Eosen fliş, Üst Kratase yaşlı konglemera,


163

kumtaşı ve marn gibi litolojik birimler üzerinde uzanan kıyı daha düz bir

görünümde olduğundan Güzelyalı Koyu’nda olduğu gibi daha küçük

koylara rastlanmaktadır (Fotoğraf 3). Ancak, Gemlik-Bozburun arası

gnays, mikaşist, garanit gibi dirençli litolojilerden oluştuğundan kıyı

girintili çıkıntılı bir görünüm almıştır. Bu nedenle burunların olduğu

kesimlerde Bozburun-Armutlu arasında Handere Koyu, Tavşan Tepe’nin

eteğinde dar kumsallara sahip Sığlar Koyu gibi koylar oluşmuştur.

Kavacık, Dutluk ve İlbat koyları yüksek kıyılar arasında oluşmuş küçük

kumsallı koylardır. Bu kesimdeki yüksek kıyılı koylar ise Kapaklı ile

Narlı, Küçükbük, Çakaldere, Selvi, Kabamersin ve Ayazma koylarıdır.

Erken Orta Miyosen’de etkinlik kazanan Kuzey Anadolu Fayının etki

alanı içerisinde yer alan Marmara Denizi ve çevresinde fay hatlarına

bağlı irili ufaklı birçok deprem meydana gelmiştir. KAF’ın iki kolu

inceleme sahasının doğu bölümünü oluşturan Armutlu Yarımadası’nın

kuzey ve güneyinden geçtiğinden yarımada, bu tektonik yapıların da

etkisiyle oldukça aktif bir deprem sahası durumundadır. Depremlerin

meydana gelmesinde genellikle sağ yönlü doğrultu atımlı faylanmalar ve

kısmen normal ve ters faylanmaların etkili olması, sahanın karmaşık bir

tektonik özelliğe sahip olduğunu göstermektedir. Yarımada’nın batı

ucunda yer alan Gemlik’te 22.10.2006 tarihinde meydana gelen ML=5.2

büyüklüğündeki deprem de sahadaki tektonik aktivitenin devam ettiğini

göstermesi bakımından önem taşımaktadır [27, 30].

3. SONUÇ

İnceleme sahasının kıyılarında akarsular, dalgalar ve akıntıların karşılıklı

etkileşimi sonucunda kumlu ve çakıllı plaj (kumsal), kıyı okları,

kumullar, lagünler, kıyı setleri gibi kıyı birikim şekilleri oluşmuştur.

Zamanımızdan yaklaşık 12000 yıl kadar önce bugünkü seviyesine ulaşan

son deniz kabarması olan Flandriyen Transgresyonu sonucunda sular

altında kalan kıyılar, yaygın bir jeomorfolojik ifade ile boğulmuş kıyılar

kategorisine girmektedir. Kocasu Çayı’nın oluşturduğu Kocasu deltası

yelpazesinde ise 30-100 cm yükseklikte, 150-500 m uzunlukta eski kıyı

kordonları ya da eski kumsallar, deniz seviyesinin yükselmesi sonucu


164

sırt şeklinde lagünler veya denizel bataklıklar içerisinde kalmışlardır. Bu

oluşumların tortullar içine gömülmemiş olması deniz seviyesi

yükseliminin çok yeni olduğunu göstermektedir.

Dutliman ile Gemlik Körfezi arasındaki kıyı kuşağında Kocaçay gibi

güçlü nehirlerin oluşturduğu geniş deltalarla, kıyının sığ, akarsu

faaliyetlerinin fazla olduğu ve akarsuların daha kolay sediment

sağladıkları alanlarda farklı büyüklüklerde deltalar oluşmuştur. Ancak,

kıyılardan kum alınması gibi beşeri faaliyetler nedeniyle delta

sahalarındaki doğal çevre koşulları her geçen gün bozulmaktadır.

Tektonik yönden hareketli bir konumda yer alan inceleme sahasının

şekillenmesinde birçok yerde jeolojik ve jeomorfolojik izleri görülen genç

tektonik hareketlerden Kuzey Anadolu Fayı’nın da önemli etkileri

olmuştur. Kıyıda tektonik alçalmaların etkili olduğu yerlerde koylar,

yükselmelerin etkili olduğu kesimlerde ise burunlar oluşmuştur.

Örneğin, Mudanya ile Bandırma arasında ana hatlarıyla doğu-batı

doğrultusunda uzanan kıyı, düz bir kıyı değildir. Kıyıdaki girinti ve

çıkıntıların yoğunluğu, kıyı boyundaki sıradağların alçalmaları ve

yükselmeleri ile ilişkilidir. Kıyıda dağların alçaldığı yerlerde burunlar,

deltalar ve küçük kıyı ovaları gibi yerşekilleri oluşmuştur.

İnceleme sahası Kuzey Anadolu Fay (KAF) sistemine bağlı olarak

oluşmuş fay hatları nedeniyle tektonik aktivite bakımından birinci derece

deprem sahası durumundadır. Sahanın batı ve doğusunda bulunan

Bandırma ve Gemlik körfezleri arasındaki çöküntü alanları halen

gelişimini sürdürmektedir. Bu durum deprem aktivitesine karşı zemin

tabiatına uygun dayanıklı binaların yapılması, su havzalarında deprem

sonrası ortaya çıkabilecek olumsuz durumların takip edilmesi ve

bölgenin deprem istasyon ağı kullanılarak sismik hareketliliğin daha

yakından izlenmesi gibi çeşitli önlemlerin alınmasını zorunlu hale

getirmiştir.


165

KAYNAKLAR

[1]. Adatepe, M.F., “Marmara Denizi Gravite ve Manyetik Özellikleri”,

Marmara Denizi’nin Jeolojik Oşinografisi, İstanbul Üniversitesi

Deniz Bilimleri ve işletmeciliği Enstitüsü, 78-112, 2000, İstanbul.

[2]. Akbulut, A.O., Algan, L.M., “Kocasu Çayı Ağız Kesiminde Deniz Altı

Depolarının Bazı Sedimantolojik Özellikleri: Bülten”, İstanbul

Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 2: 145-

154, 1985.

[3]. Algan, O., “Marmara Denizi’nin Sedimentolojik ve Jeokimyasal Özellikleri

ile Paleoşinografisi”, Marmara Denizi’nin Jeolojik Oşinografi,

İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü, 392-

472, İstanbul, 2000.

[4]. Alpar, B., “Marmara Denizi Depremselliği, Marmara Denizi Sismik

Görünümü”, Marmara Denizi’nin Jeolojik Oşinografi, (Ed: Ertuğrul

Doğan & Ajun Kurter), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Deniz

Bilimleri ve işletmeciliği Enstitüsü, 126-177, 2000.

[5]. Ardel, A., “Marmara Bölgesi’nin Yapı ve Reliefi”, Türk Coğrafya

Dergisi, 20: 2-16, İstanbul, 1960.

[6]. Ardel, A., inandik, H., “Marmara Denizi’nin Teşekkül ve Tekamülü”,

Türk Coğrafya Dergisi, 17: 1-19, 1957.

[7]. Arpat, E., “Kocaeli 1999 Depreminde, Ana Fay Kırığının Dışında

Meydana Gelmiş Olan Deformasyonların Nedenleri”, Deprem

Sempozyumu, 23-25 Mart, 2005, Kocaeli.

[8]. Biricik, S.A., “Marmara Denizi Sualtı Rölyefi ve Güney Marmara

Sahillerinde Deprem, (Güney Marmara Bölümü Mekansal Sorunlar ve

Çözümler)”, 29. Coğrafya Meslek Haftası Bildiri Özeti Kitabı, 17-19

Mayıs 2001, Çanakkale.

[9]. Çağatay, C.N.M., Görür, N, Eastoe, C., Tchapalyga, A., Ongan, D.,

Kuhn, T., “Late Glacial–Holocene Palaeoceanography of the Sea of

Marmara: Timing of Connections with the Mediterranean and the Black

Seas”, Marine Geology, 167: 191-206, 2000.

[10]. Coleman, J.M., Roberts, H. H., “Deltaic Coastal Wetlands”, (Eds.: Van

der Linden, W.J.M., Cloeting, S.A.P.L, Kaasschieter, J.P.K,

Vanderberghe, J., Van der Graaf, W.J.E, Van der Gun, J.A.M.)


166

Coastal Lowlands Geology and Geotechnology; Kluwer Acad.

Publication No: 1-24, Dordrecht, 1988.

[11]. Ercan, T., Türkecan, A., Guillou, H., Satır, M., Sevin, D., Saroğlu, F.,

“Marmara Denizi Çevresindeki Tersiyer Volkanizmasının Özellikleri”,

MTA Dergisi, 120: 199-221, 1998.

[12]. Erinç, S., “Jeomorfoloji II”, Güncelleştirenler: Ertek A., Güneysu, C.,

Der Yayınları, 312-314, 2001, İstanbul.

[13]. Eriş, K.K., Çağatay, N., “Marmara Denizi’nde Son Buzul Döneminden

Günümüze Deniz Seviyesi Değişimleri”, İTÜ Dergisi/d, mühendislik,

7(6): 13-23, 2008.

[14]. Erol, O., “Türkiye’nin Genç Tektonik ve Jeomorfolojik Gelişimi”,

Jeomorfoloji Dergisi, 11: 1-23, 1983.

[15]. Ertürk, A.S., “Zeytinbağı (Tirilye)’ında Turizm İmkânları”, Türk

Coğrafya Dergisi, Sayı: 19, s. 1-27, İstanbul, 2009.

[16]. Gökaşan, E., “Marmara Denizi’nin Jeolojik Özellikleri”, Marmara

Denizi’nin Jeolojik Oşinografi, İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri

ve İşletmeciliği Enstitüsü, Editörler: Ertuğrul Doğan-Ajun Kurter,

177-392, İstanbul, 2000.

[17]. Güneysu, C., “Marmara Denizi ve Kıyılarının Jeomorfolojik Özellikleri”,

Marmara Denizi’nin Jeolojik Oşinografisi, İstanbul Üniversitesi

Deniz Bilimleri ve işletmeciliği Enstitüsü, 33-77, 2000.

[18]. Hoşgören, Y.M., “Jeomorfoloji’nin Ana Çizgileri II”, Çantay Kitabevi,

2010 İstanbul.

[19]. İnandık, H., “Türkiye Kıyılarına Genel Bakış”, İstanbul Üniversitesi

Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 9: 63-66, 1958.

[20]. Kazancı, N., Emre, Ö., Erkal, T., İleri, Ö., Ergin, M., Görür, N.,

“Kocasu ve Gönen Çayı Deltalarının (Marmara Denizi) Güncel

Morfolojileri ve Tortul Fasiyesleri”, MTA Dergisi, 121: 33-50, 1999.

[21]. Kurter, A., “Marmara Denizi Coğrafyası,” Marmara Denizi’nin Jeolojik

Oşinografi”, İstanbul Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği

Enstitüsü, 29-30, 2000.

[22]. Meriç, E., Avşar, N., Nazik, A., Alpar, B., Yokeş, B., Barut, F.İ.,

Ünlü, S., “Gemlik Körfezi Yüzey Çökellerinin Foraminifer, Ostrakod ve

Mollusk Faunası, Foraminifer Kavkılarında Gözlenen Morfolojik


167

Anomaliler ile Bölgenin Sedimentolojik, Hidrokimyasal ve Biokimyasal

Özellikleri”, MTA Dergisi, 131: 21-48, 2005.

[23]. Rathje, E.M., Karataş, İ., Wright, S.G., Bachhuber, J., “Coastal Failures

during the 1999 Kocaeli Earthquake in Turkey”, Soil Dynamics and

Earthquake Engineering, (24): 699–712, 2004.

[24]. Şahin, M., Tari, E., “The August 17 Kocaeli And the November 12 Duzce

Earthquakes in Turkey”, Earth Planets Space, 52: 753–757, 2000.

[25]. Sancar, Ü., Çağatay, N., “Son 20 000 Yılda Karadeniz ve Marmara

Denizi’nde Oluşan Paleo-Çevresel Değişimler”, İtüdergisi/d

Mühendislik, 4: 141-152, 2011.

[26]. Sayılı, I.S., Ergin, M., Şahbaz, A., Özdoğan, M., Varol, B., İleri, Ö.,

Bayhan, E., Görmüş, S., Turan, S., D., Soydemir, Ö., “Kocasu Deltası

Plâjlı Kıyı Tortullarının Sedimantolojik ve Mineralojik Özellikleri: Ön

Raporu”, TÜBİTAK YDABÇAG-426/G No.lı Proje Raporu, s. 170-

191. (Koord. N. Kazancı ve N. Görür), 1997, Ankara,

[27]. Selim, H.H., Eyidoğan, H., Tüysüz, O., “Güney Marmara Bölgesi’nde

Tarihsel ve Aletsel Dönemlerde Oluşan Depremlerin Sismolojik ve Jeolojik

İncelemesi”, Deprem Sempozyumu, 23-25 Mart, 2005, Kocaeli.

[28]. Şencan, A., “Biga Çayı Batı Kesiminin Jeomorfolojisi”, İstanbul

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı,

Doktora Tezi, 2007, İstanbul.

[29]. Siyako, M., Bürkan, K.A., Okay, A.İ., “Biga ve Gelibolu

Yarımadalarının Tersiyer Jeolojisi ve Hidrokarbon Olanakları”, Türkiye

Petrol Jeologları Derneği Bülteni Bülteni, 1(3): 183-199, 1989.

[30]. Tunç, B., Çaka, D., Irmak, S., Tunç, S., Woith, H., Barış, Ş., Özer,

M.F., Lühr, B., Günther, E., Grosse, H., Zschau, J., “Armutlu Sismik

Ağı (Arnet) ve Armutlu-Yalova-Gemlik Çevresinin Tektonik Özellikleri”,

Türkiye Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı, 11-14 Ekim,

2011, ODTÜ, Ankara.

[31]. Tüysüz, O., “Marmara Denizi”, İstanbul Teknik Üniversitesi,

Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü, 2009,

http://www.yerdurumu.org/makaleler/documents/marmara_denizi

.asp, Erişim Tarihi: 09 Ocak, 2012.

[32]. Yalçinlar, İ., “İstanbul Kıyılarında Jeolojik ve Jeomorfolojik Gözlemler”,

İstanbul Teknik Üniversitesi, AvrasyaYerbilimleri

http://www.yerdurumu.org/makaleler/documents/marmara_denizi.asp

http://www.yerdurumu.org/makaleler/documents/marmara_denizi.asp


168

Enstitüsü,İstanbul Üniversitesi, Türkiye Kuvarterner Çalıştayı 3,

Bildiriler Kitabı, 35-37, 21-22 Mayıs, 2001,

[33]. Yaltirak, C., Alpar, B., “Evolution of the NAF Middle Segment and

Shallow Seismic Investigation of the Southestern Sea of Marmara (Gemlik

Bay)”, Marine Geology, 190(1-2): 307-327, 2002.

[34]. Yaltırak, C., Erturaç, M.K., Tüysüz, O., Yaltirak, S.K., “Marmara

Denizi’nde Tarihsel Depremler: Yerleri, Büyüklükleri, Etki Alanları ve

Güncel Kırılma Olasılıkları”, İTÜ Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü,

Kuvaterner Çalıştayı IV, 174-180, 2003, İstanbul.

[35]. Yaman, E., “Kocaçay Deltası Ornito faunasının Tespiti ve Alanı

Etkileyen Çevresel Faktörler”, Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri

Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008, İzmir,

[36]. Yüksel, Y., Özden, H., Çevik, E., Özgüven, O., Çelikoğlu, Y., Bostan,

T., Gürer, T., Gökoğlu, T., “Doğu Marmara Depreminin Körfez

Bölgesindeki Deniz Yapıları Üzerindeki Etkileri”, III. Ulusal Kıyı

Mühnedisliği Sempozyumu, 5, 6, 7 Ekim, 2000, Çanakkale.

WEB-1:http://dogader.org/index.php/bilgi/411-kocacay-deltasini-

kurtaralim, Erişim Tarihi: 14 Ocak 2013.

http://dogader.org/index.php/bilgi/411-kocacay-deltasini-kurtaralim

http://dogader.org/index.php/bilgi/411-kocacay-deltasini-kurtaralim

MARMARA DENİZİ’NİN DUTLİMAN-BOZBURUN ARASI KIYILARIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ - RELIEF FEATURES OF THE MARMARA COASTS BETWEEN DUTLIMAN-BOZBURUN

Documents