Marko Mrnjavčević (1371-1395): Η ιστορική – επική εικόνα ενός τοπικού ηγεμόνα/ Marko Mrnjavčević (1371-1395): The Historical- Epic Image

Βόινου Φανή, Υποψήφια διδάκτορας Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας, Δ.Μ.Π.Μ.Σ., Πανε-

πιστήμιο Ιωαννίνων

Ακτινοβόλος Θεσσαλονίκη:

Mια ακόμα εικόνα της σε Ομιλία ησυχαστή επισκόπου

Με αφορμή μια συμβολική ανατύπωσιν –για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο της εποχής– τής

Θεσσαλονίκης στην τρίτη Ομιλία στον άγιο Δημήτριο του Ισιδώρου Γλαβά, μητροπολίτη

Θεσσαλονίκης (1342-1396), θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε ένα σπάνιο και, σφραγισμένο από

την κυρίαρχη τότε θεολογική τάση, προφίλ της ως ακτινοβόλου πόλεως. Αναπόφευκτα θα εστιάσουμε

στον όρο «φως», έναν από τους σπουδαιότερους όρους της ησυχαστικής διδασκαλίας, όπως τον

επεξεργάστηκαν οι ησυχαστές διανοούμενοι, με βάση την ευαγγελική παράδοση, την οποία

μετάλλαξαν χωρίς να παρεκκλίνουν από αυτήν.

Μέσα από το συμβολικό αυτό παράδειγμα μάς ενδιαφέρει επίσης να απαντήσουμε σε ένα γενικότερο

ερώτημα το οποίο ήδη έχει συζητηθεί στη βιβλιογραφία των τελευταίων χρόνων και εν μέρει

απαντηθεί: Αν δηλαδή ο ησυχασμός επηρέασε όχι μόνο τον τρόπο γραφής και το ομιλητικό ύφος

αλλά και τη βυζαντινή εκκλησιαστική τέχνη σ’ ό,τι αφορά την απεικόνιση του θείου.

Τα δύο παραπάνω ερωτήματα, το ειδικό και το γενικότερο, επιχειρούνται να απαντηθούν συνδυαστικά

μέσα από την ιστορική ανάλυση λόγου και εικόνων.

Voinou Fani, PhD student of Byzantine Philology, University of Ioannina

Thessalonike Radiant :

One more image of the City in an Oration by an Hesychast bishop

The symbolic ανατύπωσις – to use a term of that period – of Thessalonike in the third Oration on Saint

Demetrius by Isidore Glabas, metropolitan of Thessalonike (1342-1396), will give us the opportunity

to outline a rare profile of the second center of the Εmpire as a radiant city, deriving from the then

dominant theological tendency. Inevitably we will focus on the term «light», one of the most

important terms of the Hesychast teaching as it was elaborated by intellectual Hesychasts on the basis

of the Gospel tradition that they transformed without deviating from it.

Along with this symbolic example we are interested in answering a more general question that has

already been discussed and been partly developed in recent bibliography, that is whether Hesychasm

influenced not only the way of writing and the oratory style but also the representation of the divine

image in the Byzantine ecclesiastical art.

The two above-mentioned questions, the particular and the general, will be answered in parallel

through the historical analysis of discourse and image.

Concina Ennio, Université ca ́Foscari, Venise

Siméon de Thessalonique, Epifanij, Chrysoloras : des pages aux images

Notre relation aborde à nouveau quelques aspects des attitudes envers l’art dans la culture de l’ âges

des Paléologues à travers trois sources –entre elles complémentaires– des premières décennies du XVe

siècle (1411-1429 env.) :

1. l’opposition au réalisme et au naturalisme dans l’art religieux dans le Contra haereses de

Siméon métropolite de Thessalonique (fondement et contexte de cette position);

2. elements d’interprétation de l’ouvrage de Théofanes le Grec, “peintre-philosophe”, dans la

lettre de Epifanij à Cyrille de Tver’;

3. nature et art, Antiquité et tradition dans quelques pages de Manuel Chrysoloras, “maître

d’humanisme” (nouvelle discussions du texte, faisant suite à M. Baxandhall, Guarino,

Pisanello and Manuel Chrysoloras, J. O. Warburg and Courtauld I., 1965).

Concina Ennio, University ca ́Foscari, Venice

Simeon of Thessalonike, Epifanij, Chrysoloras : From the written word to the images

Our lecture shed new light on some aspects of the attitudes towards art in the Palaiologan culture

through three –complementary– sources of the first decades of the XVth Century (1411-1429 circa):

1. The opposition between realism and naturalism in religious art in the Contra haereses by

Simeon the metropolitan of Thessalonike (funding and context of his thesis);

2. Elements of interpretation of the work of Theophanes “the Greek”, “painter-philosopher”, in

the letter of Epifanij to Cyril of Tver;

3. Nature and Art, Antiquity and Tradition in some pages of Manuel Chrysoloras, “master of

humanism” (new discussions of the text, following M. Baxandhall, Guarino, Pisanello and

Manuel Chrysoloras, J. Warburg and Courtauld I., 1965)

Γκαρτζονίκα Έλενα, Mεταπτυχιακή φοιτήτρια Μεσαιωνικής Βαλκανικής Ιστορίας, Δ.Μ.Π.Μ.Σ.,

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Marko Mrnjavčević (1371-1395):

Η ιστορική - επική εικόνα ενός τοπικού ηγεμόνα

Ο Σέρβος Marko Mrnjavčević, ή Κράλης Μάρκο, υπήρξε ένας από τους πολυθρύλητους τοπικούς

ηγεμόνες της κεντρικής Βαλκανικής, στις παραμονές της Οθωμανικής κατάκτησης. Η περίοδος

διακυβέρνησής του καθώς και ο χαρακτήρας της πραγματικής του εξουσίας, από πολύ νωρίς, έχουν

“χαθεί” στο μύθο, με αποτέλεσμα να είναι δυσδιάκριτα στις πηγές ακόμα και τα γεγονότα που

συνδέονται με τη ζωή και τη διακυβέρνησή του. Παρότι υπήρξε υποτελής των Τούρκων, έχει

αναδειχθεί σε έναν από τους σημαντικότερους εθνικούς ήρωες - προστάτες και λυτρωτές του

χριστιανικού πληθυσμού της περιοχής και η μνήμη του ευλαβείται από τη Σερβική παράδοση αλλά

και από τη Βουλγαρική, τη Σλαβο-μακεδονική κι ακόμα την Αλβανική.

Η πρόκληση για τον ιστορικό έγκειται, αφενός στην προσπάθεια αποσύνδεσης της προσωπικότητας

του Μάρκο από τα μυθικά - ηρωικά στοιχεία και αφετέρου στην ανασύνθεση, στη μικρο-κλίμακα

όπου μάς οδηγούν οι σύγχρονές του κειμενικές και ζωγραφικές απεικονίσεις, της πολιτικής του

ιδεολογίας ως τοπικού ηγεμόνα και της επικράτειάς του. Η ενσωμάτωση του μύθου, όπου εντοπίζεται,

τίθεται, με τη σειρά της, σε άμεση αντιπαραβολή με τη μεταλλασσόμενη εικόνα του, στην κεντρική

περιοχή των Βαλκανίων αλλά και των γειτονικών κρατών.

Μέσα από τη σχηματοποίηση της ιστορικής - επικής εικόνας του Μάρκο, θα επιχειρήσουμε, τέλος, να

ανιχνεύσουμε ένα γενικότερο φαινόμενο: τον κερματισμό σε τοπαρχίες των πρώην ευρύτερων

μεσαιωνικών κρατών και την προσπάθεια θεμελίωσης νέων μικρο-εξουσιών της ανερχόμενης

αριστοκρατίας.

Gartzonika Elena, Postgraduate student of Medieval Balkan History, University of Ioannina

Marko Mrnjavčević (1371-1395):

The historical - epic image of a local leader

On the eve of the Ottoman conquest the Serb Marko Mrnjavčević or Krali Marko was one of the most

legendary local leaders of the central Balkans. The period of his rule as well as the character of his

effective power, have been lost in legend from an early age, so that even the events, which are related

to his life and his rule, are hardly discernable in the sources. Although a vassal of the Turks, he proved

to be one of the major national heroes-protectors and saviors of the Christian population of the area

and his memory is still revered in the Serbian as well as by the Bulgarian, Slavo-Macedonian and

Albanian tradition. The challenge for the historian resides on the one hand in the attempt to

disentangle Marko’s personality from the mythical-heroic features and on the other to reconstruct –

within the small scale of the actual textual and pictorial representations– his political ideology as a

leader and ruler of his dominion. The incarnation of the myth leads in its turn to a direct confrontation

with its modified image, in the central Balkan area but also in the neighboring states.

In the end, the shaping of the historical-epic image of Marko gives us the opportunity to retrace a more

general phenomenon: the fragmentation into local dominions of the former enlarged Medieval states

and the attempt to found new small-scale powers for the rising aristocracy.

Κερμελή Ευγενία, Καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Bilkent, Άγκυρα

Το οθωμανικό κράτος ως θεοκρατική κοινωνία (15ος -16ος αιώνας)

Με τον όρο θεοκρατία αναφερόμαστε σε ένα σύστημα πολιτικής διακυβέρνησης, στο οποίο η εξουσία

ασκείται από θρησκευτικούς λειτουργούς, ως ερμηνευτές της θέλησης του Θεού. Κατά τη θεωρία του

πολιτεύματος αυτού, η οργάνωση και λειτουργία του κράτους απορρέει άμεσα από τον Θεό και

καθορίζεται από τον θείο νόμο, ο οποίος προσδιορίζει και το περιεχόμενο της πολιτειακής

νομοθεσίας. Καταργείται έτσι κάθε διάκριση ή αυτοτέλεια της πολιτικής από την ιερατική εξουσία, η

οποία εκπροσωπεί τον Θεό, και είναι υπεύθυνη μονάχα απέναντί του και όχι απέναντι των ανθρώπων.

Σε περίπτωση διάκρισης και αυτοτέλειας της πολιτικής από την ιερατική εξουσία δεν υπάρχει, βέβαια,

η έννοια της θεοκρατίας, έστω και σε περιπτώσεις περιστασιακής εκτροπής.

Με βάση τον ισλαμικό/ οθωμανικό νόμο θα προσπαθήσω να εξετάσω, καταρχάς, εάν σύμφωνα με την

ανωτέρω ερμηνεία το οθωμανικό κράτος από τη γέννησή του πληροί τις προαναφερθείσες

προϋποθέσεις. Τα τελευταία είκοσι χρόνια ο ακαδημαϊκός χώρος έχει πολλάκις αναφερθεί στον

ιδιαίτερο χαρακτήρα του πρώιμου οθωμανικού κράτους και στο ρόλο των δερβίσιδων στην ταχύτατη

εξάπλωση του, αγνοώντας το θεσμικό ρόλο τους στην κατασκευή του Οθωμανικού θεοκρατικού

κράτους. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, οι Οθωμανοί ήταν κατά το πλείστον ετερόδοξοι

μουσουλμάνοι ο οποίοι κατάφεραν να ανταποκριθούν στις ισλαμικές προϋποθέσεις μόνο μετά την

κατάκτηση αραβικών περιοχών από το 1517 κ.ε.. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, οι Οθωμανοί, ακόμα

και μετά την επίδραση των αράβων ουλέμα, κατάφεραν να διατηρήσουν τον ιδιοσυγκρατικό

χαρακτήρα της δικής τους εκδοχής του Ισλάμ, με τρανή απόδειξη τις αλλαγές στο νομικό τους

καθεστώς και την επικράτηση του κοσμικού χαρακτήρα στις μεταρρυθμίσεις («Τανζιμάτ») το 19ο

αιώνα.

Αναλύοντας κείμενα οθωμανών χρονικογράφων, σουλτανικούς νόμους (kanunname), νομικές απόψεις

(fetva) και δικαστικά έγγραφα (kadι sicilleri), θα προσπαθήσω να αναθεωρήσω αυτή την άποψη και

να δείξω ότι είναι θεωρητική κατασκευή Ιστορικών της Πρώιμης Τουρκικής Δημοκρατίας, όπως του

F. Köprülü και του O. Barkan, σε μία προσπάθειά τους να νομιμοποιήσουν τις ρίζες της κεμαλικής

ιδεολογίας.

Kermeli Evgenia, Professor, Department of History, Bilkent University, Ankara

The Ottoman State as a theocratic society (XVth –XVIth Centuries)

By the term theocracy we intend this political system where power is assumed by religious leaders

interpreting God’s will. According to the theory of that political regime, the state organization and

government derive directly from God and are defined by divine law that also specifies the content of

state legislation. In this way the autonomy of politics against hieratic power is eliminated; the later

represents God and is responsible solely before God, not before people. When political power is

separated from religious power there exists of course no notion of theocracy, even in cases of

occasional deviation. On the basis of Islamic/ Ottoman law I will make an attempt to examine, first of

all, whether according to the above-mentioned interpretation, the Ottoman State right from its birth

complies with the theocratic conditions.

Although during the last twenty years the academic circles have widely referred to the particular

character of the early Ottoman State and mentioned the importance of the dervishes’ role to its rapid

expansion, they have ignored the institutional role played by them in the construction of the Ottoman

theocratic State. According to this point of view, the Ottomans were mostly heterodox Muslims who

succeeded to correspond to Muslim prerequisites only after the conquest of Arabic areas from 1517

onward. Following this theory, the Ottomans even after the influence of the Arabic religious leaders

(oulema), succeeded in maintaining the idiosyncratic character of their own version of Islam, a fact

which is clearly proved by the changes in their legal system and the prevalence of the secular character

of the reforms (Τanzimat) of the 19th Century.

Analyzing texts of Ottoman chroniclers, sultan laws (kanunname), law decisions (fetva) and legal

documents (kadι sicilleri), I will make an endeavor to reconsider this perspective and to show that it is

a theoretical construction of Historians of the Early Turkish Democracy, like F. Köprülü and O.

Barkan, who tried to legalize the roots of the Kemalist ideology.

Κιουσοπούλου Τόνια, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο

Κρήτης

Το παλάτι του Θεόδωρου Μετοχίτη και η οικία του Θεόδωρου Καντακουζηνού

Μια σύγκριση

Στην ανακοίνωση αυτή πρόκειται να μελετηθούν και να συγκριθούν το ποίημα του Θεόδωρου

Μετοχίτη, όπου ο ίδιος περιγράφει το παλάτι του και το επίγραμμα που έγραψε ο Ιωάννης

Χορτασμένος, με την ευκαιρία της ανοικοδόμησης από το Θεόδωρο Καντακουζηνό μιας

μεγαλοπρεπούς οικίας περιγράφοντάς την.

Στόχος της μελέτης είναι να ανιχνευθούν οι πληροφορίες που αποδεσμεύονται από τα δύο αυτά

κείμενα, που απέχουν μεταξύ τους λιγότερο από εκατό χρόνια, για τον καθένα από τους ιδιοκτήτες

των δύο παλατιών ως προς τις αντιλήψεις του για τον ιδιωτικό χώρο. Κατ’ επέκταση στόχος είναι να

ερμηνευθούν οι συλλογικές αντιλήψεις των ηγετικών στρωμάτων της βυζαντινής κοινωνίας για τη

διάκριση του ιδιωτικού από το δημόσιο χώρο.

Kiousopoulou Tonia, Associate professor, Department of History and Archaeology, University of

Crete

The mansion of Theodore Metochites and the house of Theodore Kantakouzenos

A comparison

In this communication we will attempt to study and compare the poem of Theodore Metochites, in

which describes his own mansion, and the epigram written by John Chortasmenos on the occasion of

the reconstruction of a wealthy house by Theodore Kantakouzenos.

The study aims to retrieve information from both texts, written at an interval not exceeding hundred

years, regarding the respective owners’ perceptions of the private space for both mansions separately.

Furthermore, we will inquire on the collective perceptions of the leading classes of the Byzantine

society regarding the distinction between private and public space.

Κολοβού Φωτεινή, Καθηγήτρια Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Λειψίας

Ένας απότροφος εκκλησίας βυζαντινό πρότυπο ύφους και ήθους :

Η ύστερη βυζαντινή διανόηση και ο Συνέσιος Κυρήνης

Στα πλαίσια της διάλεξής μου θα προσπαθήσω να δείξω πώς διαφαίνεται ο τρόπος σκέψης και ζωής

των Βυζαντινών και πώς αυτός αποκρυσταλλώνεται σε μια εικόνα πίσω από αφηγηματικές

προσεγγίσεις και ερμηνείες ενός περίπλοκου ιστορικού φαινομένου της ύστερης αρχαιότητας: της

προσωπικότητας και του έργου του Νεοπλατωνικού φιλοσόφου Συνεσίου, επισκόπου Κυρήνης (410).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Περί ενυπνίων του Συνεσίου, ένα εξαιρετικά περιθωριακό

φιλοσοφικό κείμενο, το οποίο κινεί το σχολιαστικό ενδιαφέρον τόσο στον ανατολικό όσο και στο

δυτικό μεσαίωνα για πρώτη φορά μόλις το 14ο αιώνα, δέκα σχεδόν αιώνες μετά τη συγγραφή του. Το

ερώτημα που τίθεται, είναι γιατί ο Συνέσιος, αν και «απότροφος εκκλησίας», όπως χαρακτηρίζει ο

ίδιος τον εαυτό του, λειτουργεί στο Βυζάντιο ως πρότυπο και γιατί κινεί το φιλοσοφικό και θεολογικό

ενδιαφέρον ειδικά στο 14ο αιώνα;

Θα προσεγγίσω ερμηνευτικά τις σχετικές μαρτυρίες του εκκλησιαστικού ιστορικού Νικηφόρου

Κάλλιστου Ξανθόπουλου (1256-1353), του σχολιαστή έργων του Συνεσίου και ιστορικού με

θεολογικά και φιλοσοφικά ενδιαφέροντα Νικηφόρου Γρηγορά (1295-1361) καθώς και του δασκάλου

φιλοσοφίας και αστρονομίας τού Γρηγορά, τού σχολιαστή του Αριστοτέλη, Θεόδωρου Μετοχίτη

(1260/1-1332).

Kolovou Foteini, Professor, Department of Byzantine and Modern Greek Philology, University of

Leipzig

An apotrophos ecclesiae a Byzantine example of style and morality:

The late Byzantine Intellectuals and Synesios of Cyrene

In this communication I will try to show how the Byzantine way of life is seeing and is crystallized

into an image underlying the narrative approaches and interpretations of the personality and the work

of the neoplatonic philosopher Synesios, bishop of Cyrene (410), a complex historical phenomenon of

late antiquity.

A particularly interesting text is the Περί ενυπνίων by Synesios. Its philosophical significance had

been marginal until some commentators, both in the West and the East, took an interest in it in the

XIVth Century, almost ten centuries after its writing. Τhe question is why Synesios, even though he

was an «apotrophos of the church», as he himself assumes, functions in Byzantium as paradigm, and

why he stimulates philosophical and theological interest especially in the 14th Century.

I will approach hermeneutically the relevant testimonies of the church-historian Nikephoros Kallistos

Xanthopoulos (1256-1353), the commentator of Synesios’ works, and Nikephoros Gregoras, a

historian with theological and philosophical interests, as well as Gregoras’ teacher in philosophy and

astronomy, Theodore Metochites (1260/1-1332), who was also a commentator of Aristotle.

Λαζαρίδης Αναστάσιος, Yποψήφιος διδάκτορας Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας Δ.Μ.Π.Μ.Σ.,

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Παραδείγματα εικονοποιημένης αφήγησης από τη βυζαντινή ιστοριογραφία

Η βυζαντινή ιστοριογραφία παρουσιάζει ορισμένα σταθερά χαρακτηριστικά, τα οποία διατηρούνται

είτε αναφερόμαστε στην πρώιμη, είτε στην ύστερη περίοδο. Ορισμένα εξ αυτών έχουν κληρονομηθεί

από την κλασική αρχαιότητα, όπως είναι η μέθοδος της αυτοψίας, ενώ άλλα αποτελούν καθαρά

βυζαντινά χαρακτηριστικά. Σε αυτή την ανακοίνωση θα ασχοληθούμε με περιπτώσεις

εικονοποιημένης αφήγησης, η οποία εξειδικεύει την αφήγηση με συσσώρευση λεπτομερειών, με

ένταξη προσώπων και γεγονότων στο χώρο και το χρόνο και με εστίαση σε έναν συγκεκριμένο

«πράττοντα». Για όλα τα παραπάνω λάβαμε τον Προκόπιο ως χαρακτηριστικό παράδειγμα ιστορικού,

ιδιαίτερα στα Ανέκδοτα, για το πώς μια αφήγηση μπορεί να λάβει τόσο εξειδικευμένες λεπτομέρειες,

ώστε να καταλήξει σε δραματοποιημένη σκηνή. Θα ερευνήσουμε επίσης περιπτώσεις

εικονοποιημένης αφήγησης από τα έργα ιστορικών της παλαιολόγειας περιόδου.

Πρόθεσή μας είναι να ερευνήσουμε την πολλαπλή χρήση και σημασία της εικονοποιημένης

αφήγησης, η οποία άλλοτε εξυπηρετεί τη δράση κι άλλοτε αποκαλύπτει το ήθος των προσώπων. Μία

συστηματική μελέτη των βασικών αρχών των δραματοποιημένων σκηνών που διέπουν τη βυζαντινή

ιστοριογραφία, πρώιμη και ύστερη, θα μας δώσει τη δυνατότητα να φτάσουμε σε συνολικότερα

συμπεράσματα.

Lazaridis Anastasios, PhD candidate of Byzantine Philology, University of Ioannina

Cases of narrative images in Byzantine Historiography

Byzantine historiography presents certain constant features that have been preserved throughout the

period irrespective of whether one considers the Early or the Late Byzantine era. Some of these have

been inherited from classical antiquity, such as the method of autopsy, whereas others constitute

peculiar Byzantine characteristics. In this communication we shall deal with cases of dramatic

narrative, a specialized type of narrative with profusion of details, focusing on a particular “actor”

within a specified framework of space and time. To illustrate the above assumptions, we will refer to

the historian Prokopios, especially his Anekdota (Secret History), and see how a narrative can include

so many details and succeed in build up a narrative image of historical reality. We shall also compare

our findings with the use of narrative images in the works of Palaiologan historians.

Our intension is to focus on the multiple uses and significance of these narrative images, which

sometimes serve the action and other times, illustrate the morality of the persons involved. A

systematic study of the principles underpinning the dramatized scenes that impregnate Byzantine

historiography will enable us to reach more general conclusions.

Μαντάς Απόστολος, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο

Ιωαννίνων

Η ένταξη των παραβολών στο εικονογραφικό πρόγραμμα των βυζαντινών ναών:

H περίπτωση της Dečani

Με μοναδική εξαίρεση την παραβολή του Τελώνη και Φαρισαίου που συγκαταλέχθηκε στα θέματα

που εικονίστηκαν στα ψηφιδωτά του ναού του Αγίου Απολλιναρίου του Νέου στη Ραβέννα (493-526),

παραστάσεις παραβολών από την παλαιοχριστιανική και μεσοβυζαντινή εποχή απαντούν μόνο σε

εικονογραφημένα χειρόγραφα.

Στα παλαιολόγεια χρόνια οι παραβολές απουσιάζουν κατά κανόνα από το εικονογραφικό πρόγραμμα

ναών της βυζαντινής αυτοκρατορίας, απαντούν όμως συχνά σε μνημεία της Σερβίας. Χαρακτηριστικό

παράδειγμα αποτελεί η Dečani (1335-1347/8), στους τοίχους της οποίας εικονίστηκαν οι παραβολές

του Απολωλότος Προβάτου, των Δέκα Παρθένων, του Τελώνη και Φαρισαίου, των Βασιλικών

Γάμων, του Πτωχού Λαζάρου και του Καλού Σαμαρείτη.

Στην ανακοίνωση εξετάζεται η εικονογραφία των παραβολών που εικονίστηκαν στο παρεκκλήσιο του

Αγίου Νικολάου (νότιο κλίτος του ναού), και συγκεκριμένα η επίδραση των ερμηνευτικών κειμένων

στην εικαστική απόδοση των θεμάτων. Διαπιστώνεται έτσι ότι –παρά τις αντίθετες απόψεις που έχουν

μέχρι τώρα διατυπωθεί– τα πατερικά κείμενα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εικονογραφία των

παραστάσεων. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις ο ρόλος αυτός είναι καταλυτικός, καθώς ο πιστός δεν

θα μπορούσε να κατανοήσει το περιεχόμενο της παράστασης, αν αγνοούσε τα ερμηνευτικά σχόλια

στην παραβολή.

Οι παραβολές που εικονίστηκαν στους ναούς της Σερβίας έχουν ιδιαίτερη σημασία στο λειτουργικό

τυπικό της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων. Η επιλογή τους μπορεί κατά συνέπεια να συνδεθεί με τις

ανακατατάξεις που χαρακτηρίζουν το τυπικό της σερβικής Εκκλησίας το 13ο και 14ο αι. και

συγκεκριμένα με τις στενές σχέσεις που προσπαθεί να συνάψει η εν λόγω Εκκλησία με το

Πατριαρχείο Ιεροσολύμων.

Mantas Apostolos, Αssistant professor, Department of History & Archaeology, University of

Ioannina

Including Parables in the iconographic program of the Byzantine churches:

The case of Dečani

Among the themes represented in the mosaics of the church of San Appolinario Nuovo of Ravenna

(493-526) the parable of Telonis and Phariseos constitutes a unique exception. Representations of

parables in Early Christian and Middle Byzantine period figure only illuminated manuscripts. During

the Palaiologan dynasty, the parables as a general rule remain absent from the iconographic program

of the churches belonging to the Byzantine Empire but they are often found in monuments in Serbia.

The Dečani constitutes a characteristic example of this fact (1335-1347/8), and on its walls were

represented the parables on the Lost Sheep, the Ten Virgins, Telonis and Phariseos, the Royal

Wedding, the Poor Lazarus and the Good Samaritan.

This communication aims to investigate the iconography of the parables depicted in the church of

Saint Nikolaos (south aisle of the church), and in particular the influence of exegetical texts on the

iconic representation of the themes. We can observe that –notwithstanding the opposite points of view

that have been formulated –patristic texts played an important role in the iconography of the religious

scenes. Moreover, in some cases this role is catalytic because the worshipper could not grasp the

content of the scene if he ignored the exegesis of the parable.

In particular, the parables depicted in the churches of Serbia acquire a specific importance for the

ritual of the Jerusalem Church. As a consequence, their choice can be related to the realignments that

characterize the ritual of the Serbian Church in the XIIIth and XIVth Centuries and in particular to the

relationship that the former tries to establish with the Partriarchate of Jerusalem.

Μεσσής Χάρης, Διδάσκων, École des Hautes Études en Sciences Sociales, Παρίσι

Έμφυλες αναγνώσεις της ετερότητας. Λατίνοι, Τούρκοι

και η υπό απειλή ρωμαϊκή ταυτότητα στο ύστερο Βυζάντιο

Στόχος της παρουσίασης αυτής είναι να διερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο οι Βυζαντινοί επιχειρούν

να συγκροτήσουν ένα διάλογο με τις βασικές εθνικές ομάδες με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι από

τον 12ο ως τον 15ο αιώνα. Πρόκειται για έναν λόγο που αφορά την ίδια την ουσία της ρωμαϊκότητας,

όπως επανακαθορίζεται στα δεδομένα της εποχής. Αυτός ο λόγος διαστρωματώνεται σε πολλές

αλληλοεπιδρώμενες θεματικές: είναι προβληματισμός για τα όρια της βαρβαρότητας και του

πολιτισμού, του χριστιανισμού και της αίρεσης, του αρσενικού και του θηλυκού. Η τελευταία εκδοχή

θα συγκρατήσει την προσοχή μας. Είναι λόγος, εκ προθέσεως, συντηρητικός που παρουσιάζει όλο το

πλέγμα των σχέσεων μεταξύ των εμπλεκομένων στη λογική μιας ρητορικής της βίας, μιας βίας που

ασκείται και μιας βίας που εισπράττεται: το βυζαντινό υποκείμενο συγκροτείται ως θύμα,

παρουσιάζεται ως αντικείμενο μιας επιθετικότητας που αφορά όχι μόνο τον κόσμο αξιών του, αλλά

και το ίδιο του το σώμα το οποίο μεταμορφώνεται σε μια ευάλωτη επιφάνεια όπου οι ξένοι εγγράφουν

τις απαιτήσεις τους για κυριαρχία. Η έντονη αυτή απειλή κωδικοποιείται και αναγιγνώσκεται στη

βάση μιας γραμματικής της εμφάνισης, της συμπεριφοράς και της ηθικής. Οι εχθροί στοχεύουν,

μεταξύ των άλλων, στην ακεραιότητα του σώματος των Βυζαντινών ως έμφυλων και κοινωνικών

υποκειμένων. Ως προς τους Λατίνους ο κεντρικός άξονας της έμφυλης ανάγνωσης της διαφοράς

συνίσταται στην εμφάνιση. Προσπάθειες να αναδειχθούν θέματα παραβατικής σεξουαλικότητας

μένουν σε πολύ γενικό επίπεδο. Στη συνάντηση Λατίνων και Βυζαντινών το πρόσωπο αμφοτέρων

γίνεται φορέας ταυτότητας και πεδίο αντιπαράθεσης. Στα πλαίσια αυτά επανεργοποιείται η θεολογία

του τριχώματος που αντλεί τις ρίζες της στην ύστερη αρχαιότητα και οι σχέσεις ανισότητας

μεταφράζονται σε επιθέσεις στην ακεραιότητα του βυζαντινού προσώπου. Η απάντηση των

Βυζαντινών είναι η θεολογική ορθότητα που επίμονα επικαλούνται και που ορίζει με σαφήνεια την

ανδρικότητα. Οι Τούρκοι, από την άλλη, σεβόμενοι το πρόσωπο, στοχεύουν στο υπόλοιπο σώμα. Το

θέμα της παραβατικής σεξουαλικότητας γίνεται ο κεντρικός άξονας της αντι-τουρκικής/ ισλαμικής

κριτικής και οι παλιές μνησικακίες θα επενδυθούν με νέο περιεχόμενο. Οι δύο εχθροί, Λατίνοι και

Τούρκοι, αποτελούν ολική απειλή που στοχεύουν στην καταρράκωση του βυζαντινού άνδρα. Οι

επιλογές-μονόδρομοι των τελευταίων καθορίζονται από το βαθμό που κάθε είδους απειλής

αξιολογείται ως σημαντικότερο.

Θα εξετάσουμε, τέλος, στο μέτρο του δυνατού τον τρόπο με τον οποίο οι άλλοι, Λατίνοι και Τούρκοι,

αντιλαμβάνονται το τί συνιστά βυζαντινό καθώς και τον τρόπο με τον οποίο οργανώνουν τις

προκλήσεις τους, για να διαπιστώσουμε αν ο βυζαντινός λόγος αποτελεί απάντηση, αντικατοπτρίζει

δηλαδή και συμπυκνώνει πραγματικές συνθήκες αντιπαράθεσης ή αποτελεί πλέγμα από φοβίες και

κωδικοποιημένους τρόπους για να δηλωθεί μια γενικευμένη ανασφάλεια, πολιτική και οικονομική.

Messis Charis, Εnseignant, École des Hautes Études en Sciences Sociales, Paris

Lectures sexuées de l’altérité :

Latins, Turcs et l’identité romaine menacée pendant les derniers siècles de Byzance

Le but de ma présentation sera d’étudier comment les Byzantins ont essayé de construire un dialogue

avec les groupes ethniques les plus significatifs auxquels ils se sont confrontés à partir du XIIe siècle.

Le discours qu’ils ont tenu portait sur l’essence même de la romanité, telle qu’elle se définissait dans

les conditions historico-sociales de l’époque. Ce discours était articulé en plusieurs thématiques

interactionnelles : il s’agit d’une problématisation sur les frontières entre la barbarie et la civilisation,

le christianisme et l’hérésie, le masculin et le féminin. C’est ce dernier volet qui retiendra mon

attention. L’approche des Byzantins à ce sujet est expressément conservateur et présente les rapports

entre les deux parties dans les termes d’une rhétorique d’une violence exercée et d’une violence subie :

le sujet byzantin se construit en victime, se présente comme l’objet des attaques portés non seulement

à son système de valeurs mais aussi sur son propre corps, qui se transforme en surface fragile où les

étrangers inscrivent leurs prérogatives de domination. Cette menace (intense) est lue et codifiée sur la

base d’une grammaire de l’être et du paraître. Les ennemis s’acharnent contre l’inviolabilité du corps

des Byzantins en tant que sujets sexués et sociaux. L’axe central de la lecture sexuée de la différence

avec les Latins se résume dans le visage qui se transforme en porteur privilégié d’identité culturelle et

en champ d’une lutte hautement symbolique. Dans ce cadre, une théologie du poil facial est

réactualisée, puisée en grande partie dans l’Antiquité tardive, puisque les rapports de domination

mettent en cause l’intégralité du visage masculin des Byzantins. La réponse des Byzantins consiste à

une définition théologique de la masculinité. Les Turcs, en revanche, respectent le visage, mais ils

visent le reste du corps. Le sujet d’une sexualité transgressive devient l’aspect central de la critique

anti-islamique, et les vieilles animosités seront investies de nouveaux contenus. Les deux ennemis,

Latins et Turcs forment une menace qui vise au cœur de la personne sexuée et sociale des Byzantins.

En fin, dans la mesure du possible, nous examinerons la perception des Latins et des Turcs en

ce qui concerne les Byzantins, considérés en tant que sujets sexués, ainsi que leur manière d’organiser

leurs attaques, pour constater si le discours byzantin constitue une réponse qui reflète et résume des

conditions réelles d’affrontement ou s’il constitue un ensemble des phobies introverties et des

manières codées pour exprimer une insécurité générale d’ordre politique et économique.

Οικονόμου Ελένη, Λέκτορας, Τμήμα Θεολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Ο Bίος του Αλέξανδρου Νέφσκυ και τα σχήματα του χρόνου

Ο πρίγκιπας της μεσαιωνικής Ρωσίας Αλεξάντερ Γιαροσλάβιτς (1220;-1260), ο επονομαζόμενος

Νέφσκυ λόγω της νίκης του κατά των Σουηδών στον ποταμό Νεβά, αποτελεί τη δημοφιλέστερη

προσωπικότητα του ιστορικού βίου των Ρώσων. Στο διάβα του χρόνου στην εγχώρια μνήμη και σ’

εκείνη της ρωσικής διασποράς αναπαραστάθηκε ως υπερασπιστής της ακεραιότητας της πατρώας γης

και της εκκλησίας απέναντι στις επιβουλές των δυτικών εισβολέων (του λιβονικού τάγματος, των

τευτόνων ιπποτών, των Σουηδών και του Πάπα). Σύντομα μετά το θάνατό του η σύνταξη του Βίου του

από τον μητροπολίτη του Βλαδιμήρου έδωσε έναυσμα στην τοπική αναγνώρισή του ως αγίου, ενώ

πανρωσική αναγνώριση έλαβε το 1547 στο κράτος της Μοσχοβίας. Έκτοτε και ως τη

μεταψυχροπολεμική Ρωσική Ομοσπονδία, το παράδειγμα του ιεροποιημένου ηγεμόνα - αγίου

επενδύθηκε συμβολικά στην τέχνη και τη μνημειακή αρχιτεκτονική. Επιστρατεύθηκε κάθε φορά που

η κρατική ενότητα βρέθηκε σε κρίση ή/ και προληπτικά, ακόμη κι όταν τα σημαινόμενα του Βίου του

βρίσκονταν φαινομενικά σε αντίθεση με την αυτοκρατορική πολιτική, όπως επί Πέτρου Α ,́ επί Στάλιν

στη Σοβιετική Ένωση με το γνωστό φιλμ του Αϊζενστάιν, αλλά και στο στοχασμό των ευρασιατιστών.

Στην ανακοίνωση ερευνώνται η απότιση της οφειλής από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στην

επιλογή της Ανατολής από τον πρίγκηπα - μοναχό Αλέξανδρο-Αλέξιο και οι ποικίλες διαδρομές της

τέχνης, που τροφοδότησε τη μνήμη του ως τις μέρες μας με αυξομειούμενη έμφαση.

Oikonomou Eleni, Lecturer, Department of Theology, Aristotle University of Thessalonike

The Life of Alexander Nevsky and the temporal patterns

The medieval Russia prince Alexander Jaroslavic (1220?-1260) – renamed Nefski, due to his victory

against the Swedes on the river Neva – represents the most popular personality of Russian history. He

has been represented in the country’s collective memory, as well as in that of the Russian Diaspora, as

the defend of the integrity of the fatherland and the church against the menace of the western invaders

(the Livonian order, the Teutonic Knights, the Swedes and the Pope). Very soon after his death the

composition of his Life by the metropolitan of Vladimir stimulated his local recognition as a Saint,

whereas he received the all-Russian recognition in 1547 in the State of Moscovy. From then on and

until the post-cold war Russian Federation, the example of the sacred leader-saint was invested

symbolically in art and architecture. He was called up each time that the State unity was in crisis and,

preventively, even when the contents of his Life found themselves in apparent contradiction with

imperial policy during the reign of Peter I, the Stalin era with the film of Eisenstein, as well as in the

reflections of the Euro-Asians.

In this communication research focuses on the debt that the Russian Orthodox church owes to the

preference choice of the Orient by the prince – monk Alexandros-Alexios and the varied artistic

itineraries that fed his memory until our days, with more or less intense emphasis

Παπαγεωργίου Παντελής-Σωτήριος, Υποψήφιος διδάκτορας Βυζαντινής Ιστορίας, Δ.Μ.Π.Μ.Σ.,

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Οι γεωπολιτικές σημασιοδοτήσεις του όρου Δύσις μετά το 1204

Σ’ αυτή την πρόδρομη ανακοίνωση θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε το περιεχόμενο που αποκτούν

οι όροι δύσις, δυσμή, δυτ(σ)ικός, δυσμικός και εσπέρα/ εσπέριος στο πλαίσιο της διαμόρφωσης των

κατακερματισμένων εδαφικών εξουσιών τα οποία προέκυψαν από την άλωση της

Κωνσταντινούπολης το 1204. Ειδικότερα εξετάζεται το μεταβαλλόμενο περιεχόμενο των παραπάνω

όρων από την οπτική γωνία του κράτους της Νίκαιας και του κράτους της Ηπείρου, όπως αυτές οι

οπτικές αποτυπώνονται στην ύστερη βυζαντινή γραμματεία. Μέσα, δηλαδή, από παραδειγματικά

κείμενα της ύστερης βυζαντινής ιστοριογραφίας και επιστολογραφίας θα ερευνηθεί η γεωπολιτική,

κοσμική και εκκλησιαστική, σημασία των όρων στο πλαίσιο του γενικότερου κερματισμού και

ειδικότερα της πολιτικο-ιδεολογικής αντιπαλότητας των δύο κρατών.

Τέλος, παράλληλα με την εδαφική αποτύπωση που υποδηλώνουν, δεν θα παραλείψουμε να

αναφερθούμε συνοπτικά και σε περιπτώσεις κατά τις οποίες οι όροι αυτοί σηματοδοτούν

χαρακτηριστικά προσώπων ή πληθυσμιακών ομάδων, μ’ άλλα λόγια αφορούν σε κοινωνικές

διακρίσεις.

Papageorgiou Pantelis-Sotirios, PhD student of Byzantine History, University of Ioannina

Τhe geopolitical significance of the term Occident

in the post-1204 era

In this communication we will make an attempt to analyze the terms West, Western (δύσις, δυσμή,

δυτ(σ)ικός, δυσμικός and εσπέρα/ εσπέριος) in the context of the transformation of the fragmented

territorial powers that emerged after the fall of Constantinople in 1204. The content of the above terms

is investigated more in particular from the point of view of the State of Nicaea and the State of Epiros,

and the way these perspectives are rendered in late-Byzantine literature. The geopolitical, secular and

ecclesiastic, significances of the terms, acquired within the context of the wider process of

fragmentation and, particularly, of the political-ideological antagonism of the two States, will thus be

investigated through exemplary texts of the late-Byzantine historiography and epistolography.

Finally, in parallel to the territorial delimitations these terms imply, we will refer summarily to other

cases where they designate persons or population groups, hinting at social discriminations (diakriseis).

Παρανή Μαρία, Επίκουρη καθηγήτρια, Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Ένδυμα και Ανδρική Ταυτότητα στο Βυζάντιο των Παλαιολόγων

Το ένδυμα είναι ένα από τα πιο σημαντικά και εύγλωττα μέσα για την κατασκευή και την προβολή

της ταυτότητας ατόμων και κοινωνικών ομάδων. Ατομικότητα, φύλο, ηλικία, οικογενειακή

κατάσταση, θρησκευτικά πιστεύω, εθνική καταγωγή και πολιτισμική συνάφεια, κοινωνική θέση,

επαγγελματική και οικονομική κατάσταση, όλα είναι στοιχεία ταυτότητας τα οποία εκφράζονται,

αλλά και γίνονται αντιληπτά από τους άλλους στο πλαίσιο της κοινωνικής επαφής, μέσα από την

επιλογή και χρήση συγκεκριμένων ενδυμάτων και συμπληρωμάτων της ενδυμασίας, καθώς και μέσα

από την υιοθέτηση συγκεκριμένης κόμμωσης και μακιγιάζ. Η παρούσα ανακοίνωση, μέσα από την

επισκόπηση αρχαιολογικών δεδομένων αλλά και απεικονίσεων Βυζαντινών ανδρών με λέξεις και

χρώματα, πραγματεύεται τη χρήση της ανδρικής ενδυμασίας για την άρθρωση και την εξωτερίκευση

της πολυεπίπεδης και διαρκώς μεταβαλλόμενης κοινωνικής και πολιτισμικής κατασκευής που ήταν η

Βυζαντινή ανδρική ταυτότητα κατά την Παλαιολόγεια περίοδο.

Αν και λόγω της φύσης των τεκμηρίων που έχουμε στη διάθεσή μας, η αναφορά στην επίσημη

ενδυμασία των Βυζαντινών κρατικών αξιωματούχων είναι αναπόφευκτη, θα γίνει μια προσπάθεια η

συζήτηση να επεκταθεί και εκτός των ορίων του παλατιού, στις Βυζαντινές πόλεις και στην ύπαιθρο.

Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στην ανάλυση του φαινομένου της υιοθέτησης στο Βυζαντινό ανδρικό

βεστιάριο νέων στοιχείων επηρεασμένων από παραδόσεις τόσο της Δύσης όσο και της Ανατολής, με

στόχο να διερευνηθεί το κατά πόσο αυτό μπορεί να θεωρηθεί ενδεικτικό μιας βαθύτερης αλλαγής ή

μιας προσπάθειας επαναπροσδιορισμού της Βυζαντινής ανδρικής ταυτότητας κάτω από την επίδραση

των ιστορικών συνθηκών κατά την υπό μελέτη περίοδο.

Parani Maria, Assistant Professor in Byzantine Archaeology and Art, University of Cyprus

Costume and the male identity in the Palaiologan era

Costume is one of the most significant and eloquent means for the construction and the promotion of

the identity of people and social groups. Individuality, race, age, family status, religious beliefs,

national origin and its cultural implications, social rank, professional and economical situation, all are

features of the identity that expresses itself and is also perceived by the others in the frame of social

contacts through the choice and the use of distinct clothes and their accessories, which also stands for

the adoption of a certain hairdo and make-up. The present communication, through the survey of

archaeological data and also the representation of Byzantine men in words and colors, deals with the

use of the male costume in order to articulate and exteriorize the multi-leveled and continuously

changing social and political construction of the Byzantine male identity during the Palaiologan era.

Even though the reference to the official costumes of the Byzantine-state officials is inevitable, due to

the nature of the available documents, we will try to enlarge the discussion beyond the confines of the

Palace, and to explore Byzantine cities and rural areas. Special emphasis will be given to the analysis

of the phenomenon of adoption of new features in the Byzantine male “wardrobe” influenced by both

Western and Oriental traditions, aiming to research the features that can be considered representative

of a deeper change or that witness an attempt of reorientation of the Byzantine male identity under the

influence of the historical conditions within the frame of our research period.

Σαράντη Ελένη, Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού, Τμήμα Ιστορίας και

Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Το Εγκώμιο εις την Μεγαλόπολιν Νίκαιαν του Θεοδώρου Λάσκαρη:

Ρητορική – Συμβολισμός – Ιστορία

Το εγκώμιο της Νίκαιας είναι γραμμένο από τον Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρη ante 1254 σύμφωνα με τη

ρητορική παράδοση και με θαυμαστή πρωτοτυπία. Εντοπίζονται θέματα προγενέστερων ρητορικών

κειμένων που είτε μεταφέρονται αυτούσια στο εγκώμιο είτε μεταπλάθονται στο περιβάλλον της

μεσαιωνικής πόλης: π.χ. η θέα της πόλης από απόσταση και διεισδύοντας στο εσωτερικό της

παραπέμπει σε παλαιά ρητορική τεχνική˙ η αναφορά στο πλούσιο φύλλωμα των δένδρων που

προσφέρει κάλυψη στους κατοίκους μοιάζει με μεσαιωνική παραλλαγή χωρίου του Αντιοχικού του

Λιβανίου για τις κιονοστοιχίες της Αντιόχειας˙ η προσωποποίηση της πόλης και των πύργων πηγάζει

από τη λογοτεχνία της ύστερης αρχαιότητας και προσδίδει στο λόγο έντονο συναισθηματικό τόνο.

Με έμφαση εγκωμιάζονται τα τείχη της πόλης που ανακαίνισαν οι ηγεμόνες της: παρομοιάζονται με

κυπαρίσσια (σύμβολα πνευματικής ζωής σε άλλα κείμενα) και με αδαμάντινους στύλους που έκαναν

την πόλη να μοιάζει με τον οίκο της σοφίας του Σολομώντα (ο συμβολισμός του οποίου επιδέχεται

πολλαπλή ερμηνεία).

Η σύγκριση της χριστιανικής Νίκαιας με την αρχαία Αθήνα σηματοδοτεί την τάση των λογίων της

παλαιολόγειας εποχής, που οδήγησε στα τελευταία χρόνια της αυτοκρατορίας στην πλήρη ταύτιση της

Κωνσταντινούπολης με την Αθήνα και πρόβαλε τη νέα πολιτισμική και εθνική ταυτότητα των

Βυζαντινών.

Η Νίκαια ως νέα πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας προβάλλεται ως «δεύτερη Κωνσταντινούπολη» με

επιλογή επιθέτων και χαρακτηριστικών της Πόλης. Ο ιστορικός της ρόλος αποκαλύπτεται από την

ετυμολογία της λέξης. Εξιδανικεύεται με τις ειδυλλιακές περιγραφές του τοπίου της και

προσλαμβάνει πνευματική υφή, καθώς, στην απουσία περιγραφών των κτηρίων της, παρομοιάζεται με

νου και οι πολίτες με σκέψεις, που την περιτειχίζουν, και εγκωμιάζεται για την υπεροχή της στα

γράμματα και για τη θέση της στην ιστορία της Ορθοδοξίας. Η εικόνα της νέας πρωτεύουσας

αποδίδεται εξιδανικευμένη, όπως άρμοζε στον ύψιστο ιστορικό της ρόλο.

Saradi Eleni, Professor of Byzantine Ηistory and Civilization, Department of History and

Archaeology, University of Peloponnese

The Encomium on the Megalopolis Nicaea by Theodore Laskaris:

Rhetoric – Symbolism – History

The Encomium of Νicaea is written by Theodore II Laskaris ante 1254 according to the rhetorical

tradition and with amazing originality. Themes of earlier rhetorical texts can be detected and are

transferred either as such in the Encomium or are remodeled in the settings of the medieval town: e.g.

viewing the town from a distance and entering into the heart of the city, both go back to old rhetorical

techniques. The reference to the abundant foliage of the trees that offers coverage to the inhabitants

looks like a medieval variation from the Antiochikos by Libanios about the colonnades of Antioch; the

personalization of the city and the towers springs from the literature of Late Antiquity and lends an

intense emotional tone to the discourse.

The walls of the town that were restored by its rulers are highly praised: they are compared to

cypresses (symbols of spiritual life in other texts) and diamond columns that made the city look like

the Temple of Wisdom of Solomon (a symbolism admitting of multiple interpretation).

The comparison of the Christian town of Nicaea with ancient Athens points to a tendency of the

intellectuals of the Palaiologan era that led during the last years of the empire to the complete

identification of Constantinople with Athens, highlighting the new Byzantine cultural and national

identity.

Nicaea as the new capital of the Empire is presented as a «second Constantinople» with a choice of

epithets and characteristics of the “City”. The name’s etymology reveals its prominent historical role.

It is idealized by the idyllic description of its landscape and assumes a spiritual dimension, when, with

the omission of the description of its buildings, it is compared with the Mind and its citizens with

Thoughts, which wall it all around, while it is praised for its literary supremacy and for the place it

holds in Orthodox history. The image of the new capital is rendered as an idealization that fits its

grande historical role.

Liliana Simeonova, Institute of Balkan Studies, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia

Rethinking the Classical Art of Constantinople

In the Middle Ages as well as in early modern times, people believed that pagan statues were animated

and could perform various “useful” or “harmful” functions. The rich statue-lore of Constantinople

testifies to that. Throughout the centuries, many classical statues that had been identified by the

inhabitants of Constantinople with various types of evil were subjected to countless acts of mutilation.

This was sympathetic magic in its purest form: people believed that an enemy or a pest could be

destroyed, or eliminated, by destroying the image of him/it.

Other antique statues were believed, by the medieval Greeks, to be talismans protecting

Constantinople from scorpions, snakes, and mosquitoes as well as from hostile nations (e.g., the

Bulgarians, the Latins, the Muslims, etc.). The Crusaders of the Fourth Crusade were not immune to

the Greek beliefs in “bewitched” statues. Upon capturing Constantinople (1204), the Latins took care

to destroy its talismanic statues, and especially those, which they learned had been set up by the

Greeks against their race. The surviving sources show that, under the Ottoman sultans of the 1500s

and the 1600s, the population of Constantinople continued to believe in the magical qualities of

certain pagan statues (e.g., the so-called burma sütun or the Serpent Column).

Despite the negative attitude assumed by both Christianity and Islam toward magic, the belief in magic

was widely spread among both the commonality and the elite of Constantinople, in the Byzantine and

Ottoman periods of its history. The works of classical sculptors were either viewed as city talismans or

as being inhabited by evil spirits that needed to be destroyed in order to save the city from one enemy

or another. This process of multiple re-semantization of Constantinople’s classical art seems to have

started in Late Antiquity and to have lasted until the mid-1600s.

Simeonova Liliana, Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών, Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών, Σόφια

Επί-σκεψις της κλασικής τέχνης της Κωνσταντινούπολης

Στο Μεσαίωνα όπως και στην πρώιμη νεότερη εποχή ο κόσμος πίστευε ότι τα ειδωλολατρικά

αγάλματα διαπνέονταν ή μπορούσαν να πράξουν «ευεργετικές» ή «βλαβερές» λειτουργίες. Ο μεγάλος

αριθμός γλυπτών στην Κωνσταντινούπολη το βεβαιώνει. Στο διάβα των αιώνων πολλά αγάλματα της

κλασικής εποχής, που είχαν ταυτιστεί από τους κωνσταντινοπολίτες με ποικίλους τύπους του κακού,

υπέστησαν αμέτρητους ακρωτηριασμούς· επρόκειτο για ομοιοπαθητική μαγεία στην πιο καθαρή

μορφή της: Ο κόσμος πίστευε ότι ένας εχθρός ή ένας λοιμός μπορούσε να εξαφανιστεί ή να

απομακρυνθεί, αν κατέστρεφε την εικόνα του/ της.

Άλλα αρχαία αγάλματα οι Βυζαντινοί πίστευαν ότι ήταν φυλαχτά που προστάτευαν την

Κωνσταντινούπολη από τους σκορπιούς, τα φίδια και τα κουνούπια καθώς και από τα εχθρικά έθνη

(π.χ. Βούλγαροι, Λατίνοι, Μουσουλμάνοι κ.λπ.). Οι Σταυροφόροι της Δ΄ Σταυροφορίας δεν έμειναν

ανεπηρέαστοι από τις ελληνικές δοξασίες σ’ ό,τι αφορά τα «μαγεμένα» αγάλματα. Καταλαμβάνοντας

την Κωνσταντινούπολη το 1204, οι Λατίνοι φρόντισαν να τα καταστρέψουν και κυρίως εκείνα που

έμαθαν ότι είχαν στηθεί ενάντια στην ίδια τους τη φυλή. Οι γνωστές σε μας πηγές δείχνουν ότι στα

χρόνια των σουλτάνων του 16ου και 17ου αιώνα ο πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης εξακολούθησε

να πιστεύει στις μαγικές ιδιότητες ορισμένων ειδωλολατρικών αγαλμάτων (π.χ. το ονομαζόμενο

burma sütun ή η Στήλη των όφεων).

Παρά την αρνητική στάση και του Χριστιανισμού και του Ισλάμ απέναντι στη μαγεία, η πίστη σ’

αυτή είχε ευρέως διαδοθεί, στη διάρκεια του Βυζαντίου και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ανάμεσα

και στο κοινό και στην ελίτ της Κωνσταντινούπολης. Τα έργα των γλυπτών της κλασικής περιόδου

αντιμετωπίζονταν είτε ως φυλαχτά είτε ως στοιχειωμένα από κακά πνεύματα, που έπρεπε να

καταστραφούν για να σωθεί η πόλη από διάφορους εχθρούς. Αυτή η διαδικασία της πολλαπλής ανα-

σημασιοδότησης της κλασικής τέχνης της Κωνσταντινούπολης φαίνεται πως εμφανίστηκε στην

ύστερη αρχαιότητα και διατηρήθηκε ως τα μέσα του 17ου αιώνα.