MARDİN İLİ'NDE KÜLTÜREL TURİZM POTANSİYELİ (The Cultural Tourism Potential of Mardin Province

MARDİN İLİ’NDE KÜLTÜREL TURİZM POTANSİYELİ(The Cultural Tourism Potential of Mardin Province)

Dr. Veysi GÜNAL*

ÖZET

Araştırma sahası önemli tarihi ve folklorik değerlere sahiptir. İlde,Hıristiyanlık kültürel mirasını yansıtan çok sayıda manastır ve kilisebulunmaktadır. Ayrıca Türk-İslam eserleri de yoğunluk kazanmaktadır. Öteyandan, geleneksel evler, el sanatları, yeme-içme kültürü gibi öğeler, Mardin veMidyat gibi yerleşmelerin fiziksel görünümlerinin kültürel peyzaja dönüşmesinisağlayan unsurlar olmuştur.

Araştırma sahasındaki kültürel turizm potansiyelinin daha iyideğerlendirilebilmesi için bazı hususların dikkate alınması gerekir. Öncelikle,araştırma sahasını kapsayan bir “turizm yönetim kurulu” oluşturulmalıdır.Turizm altyapısının turistik ihtiyaca cevap verecek şekilde düzenlenmesi ikinciaşamayı oluşturmaktadır. Öte yandan söz konusu kurul tarafından pazarlamastratejilerinin belirlenmesi gerekir. Bunun için de, araştırma sahasına uygunbir imaj ve marka oluşturulması, hitap edilecek turizm pazarının belirlenmesi,hedef pazar tiplerinin saptanması, tanıtım programının ortaya konması, turizmbilgi hizmetlerinin sağlanması önemli konular arasındadır. Ancak bütünbunların yapılabilmesi kültürel varlıkların korunmasına yönelik önlemlerinalınmasına bağlıdır.

Öte yandan turizmin başarılı olabilmesi için, var olan kültürelçekiciliklerin değişen turizm anlayışına göre düzenlenmesi ve bunlara birerturistik ürün özelliğinin kazandırılması da gerekir. Bu bağlamda, zenginkültürel öğelerin turistler için deneyimsel tüketime uygun hale getirilmesi birzorunluluktur.

Anahtar Kelimeler: Mardin, Kültür Turizmi, Turizm Planlaması.

ABSTRACT

The study area has important historical and folkloric attractions. In theMardin province has many monasteries and churches, shows Christian culturalheritage. On the other side, there has been important Turkish-Islamicmonuments. Besides, traditional houses, traditional handcrafts, gastronomyare elements that change Mardin’s and Midyat’s physical landscape to culturallandscape.

* Harran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü’nde AraştırmaGörevlisidir. E-mail:[email protected]

VEYSİ GÜNAL92

It must be taken into consideration of some points to evaluate in thestudy area. Firstly, there must be established a tourism committee whichincludes the study area. The second step is to organize tourism infrastructureand tourist facilities available for tourism. It should be formulated marketingstrategies by this committee. For this, the important subjects are to create aimage and mark suitable for the study area, to determinate an aimed tourismmarket and types of market, to prepare the promotion programme, to providetourist information services. But these can be done only by conservatingcultural values.

On the other side, to be succesful in tourism the existing culturalattractions must be improved according to the modern tourism progresses.Also, these must be functioned to a tourist product. To make this, it is anobligation to make the rich cultural values suitable to experimantel consume fortourist.

Key Words: Mardin, cultural tourism, tourism planning.

GİRİŞDünyanın en hızlı gelişen olgularından birisi olan turizm

günümüzde önemli bir sektör haline gelmiştir. Bu özelliğinden dolayıdünya genelindeki ülkelerin tümü uluslararası turizmin sağlamış olduğuekonomik pastadan daha fazla pay alma yarışına girmişlerdir.

20. yüzyılın son çeyreğinin başlarından itibaren turizmsektörünün olgunlaşması ve doyuma ulaşması sonucunda yeni pazararayışlarına girişilmiş, bunun sonucunda da çeşitli turizm tipleri ortayaçıkmıştır. Bu turizm çeşitleri, özel ilgi turizmi, macera turizmi, ekoturizmve kültürel turizmdir. Bunların arasında kültürel turizm, turizmin en hızlıgelişen tiplerinden birisi olmuştur.

Turizm kaynaklarının belirlenmesi ve özellikle bunların turizmamaçlı olarak daha iyi değerlendirilmesi konusunda önerilerdebulunulması, kültürel turizm kapsamında ele alınan bu çalışmanınamacını oluşturmaktadır. Sözkonusu kültürel turizm arzı ele alınırken, bupotansiyelin coğrafya ile olan ilişkisi kurulmaya çalışılmıştır. Bubağlamda, kültürel değerlerin coğrafi mekâna dağılışları ve bellialanlarda görülen yoğunlaşmanın coğrafi nedenleri ortaya konmuştur.Aynı zamanda var olan kültürel çekicilikler ışığında, kültür turizmininhangi alt dalının geliştirilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. İlin yerel

MARDİN İLİ’NDE KÜLTÜREL TURİZM POTANSİYELİ 93

özelliklerinin (mimari yapı, yöresel yemekler, tarihi-kültürel çekicilikler,vs.) turistik ürüne dönüştürülmesi ve yeni turizm anlayışı kapsamındabunların pazarlanması ve turistlere sunumu için yapılması gerekli olançalışmalar araştırmada büyük önem kazanmaktadır.

A. Kültürel ÇekiciliklerMardin etnik ve dini gruplar açısından Türkiye’nin en fazla

çeşitlilik gösteren illerinden birisidir. Bu özellik araştırma sahasının sıradışılığını göstermektedir.

Araştırma sahasında söz konusu bu kültürler Türkler, Araplar,Kürtler, Süryaniler, Ermeniler ve Yezidilerden oluşmaktadır. Buçeşitlilik, kültürel turizm açısından, Mardin ilini diğer illerden farklı kılanönemli bir özellik olmuştur. Sözkonusu kültürel çeşitlilik tarihsel yapılaraçısından da zenginlik yaratmıştır.

1. Tarihsel DeğerlerAraştırma sahasındaki ana çekiciliği tarihsel değerler

oluşturmaktadır. Dolayısıyla ildeki kültürel turizmin, günümüzde, genelolarak bu çekicilikler üzerinde yoğunlaştığı söylenebilir. Araştırmasahasındaki çekicilikler (tescilli olmayanlar da dâhil) başta Merkez İlçe,Midyat ve Nusaybin olmak üzere, Savur, Dargeçit ve Kızıltepeilçelerinde toplanmışlardır. Ancak ilçelerin kendi içinde de farklı alansalyoğunlaşmalar görülmektedir (Şekil 1). Şöyle ki;

1. Savur ve Merkez ilçedeki çekicilikler, köylerden ziyade,şehirlerde yoğunlaşmıştır.

2. Nusaybin ve Kızıltepe ilçelerinde çekicilikler daha çokköylerde bulunmaktadır.

3. Midyat ve Dargeçit ilçelerinde ise yoğunlaşma hem şehirlerde,hem de kırsal kesimde görülmektedir.

VEYSİ GÜNAL94


Tablo.1: Mardin İli Kültür Envanteri (2005).Table 1: The cultural inventory of Mardin Province (2005)

Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı.2005. Mardin İli Kültür Envanteri.* 3’ü tarihi medrese olup, günümüzde cami veya mescid olarak kullanılmaktadır** 3 Adet Tarihi askeri bina, 9 adet idari bina, 1 adet kaya mezarları, 2 adet doğal varlık (çınar ağacı), 2 adet endüstriyel ve ticari bina, 1 adet müze.*** 24 Adet Doğal varlık (14 mağara, 10 meşe ağacı), 17 adet endüstri ve ticari bina, 1 adet idari bina, 3 adet kaya mezarı, 1 adet tarihi mezarlık**** I adet askeri yapı (savur kalesi), 1 adet tarihi çamaşırhane***** 6 adet değirmen, 1 adet çamaşırhane****** Tarihi Mezarlık******* Roma hamamı kalıntısı

İlçeler

KentselSitAlanı

ArkeolojikSit Alanı

TARİHİ/DİNİ YAPILAR SivilMimarlıkÖrneği Diğer TOPLAMMedrese Cami Manastır Kilise Türbe,

TekkeveZaviye

TarihiÇeşme

TarihiHamam

TarihiKöprü

TarihiÇarşıveHanlar

TOPLAM

Merkezİlçe

1 3 10* 26 1 12 8 8 3 - 5 73 259 18* * 354

Midyat 1 1 - 4 3 11 3 - - - 2 23 182 46*** 253

Savur 1 1 - 2 - - - - - - - 2 17 2**** 23

Kızıltepe - 3 - 2 - - 3 - - 4 - 9 - 7***** 19

Nusaybin - 3 - 1 - 1 - - - - - 2 - - 5

Mazıdağı - - - 3 - - 1 - - - - 4 1 - 5

Ömerli - - - - - 1 - - - - - 1 - 1****** 2

Dargeçit - - - - - - - - 1******* - - 1 - - 1

Derik - 1 - - - - - - - - - - - - 1

TOPLAM 3 12 10 38 4 25 15 8 4 4 7 115 459 74 663

VEYSİ GÜNAL96

Sözkonusu bu çekiciliklerin bir kısmı Kültür ve Turizm Bakanlığıtarafından tescillenmiştir. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın 2005 yılıenvanterine göre, 3’ü kentsel sit, 12’si arkeolojik sit, 115’i tarihi/diniyapı, 459’u sivil mimarlık örneği ve 74’ü diğer çekicilikler olmak üzere,araştırma sahasında toplam 663 tescilli kültürel değer bulunmaktadır(Tablo.1).

Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca tescilli yapıların da, Mardinplatosu üzerinde bulunan Merkez İlçe (354 adet) ve Midyat ilçesinde(253 adet) yoğunlaştığı görülmektedir. İl genelinde 663 olan toplamtescilli değerin 607’si (% 91.5’i) söz konusu bu iki ilçede bulunmaktadır.Her iki ilçe merkezinde de sivil mimarlik örnekleri (konut, konut+işyeri)önemli yer tutmaktadır. Bundan dolayıdır ki, gerek Mardin, gerekseMidyat şehirleri kentsel sit alanı olarak tescillenmişledir. Öte yandanuzun dönemler (1108-1408) Artukluların başkenti olan Mardin’de tarihiyapılardan camiler ve medreseler önem kazanırken, Midyat ilçesindefarklı bir durum görülmektedir. Tarihi Tur Abdin Bölgesi’nin merkeziolması nedeniyle, Midyat ilçesinde kilise ve manastırlar daha fazladır.Tescilli kültürel varlık bakımından Savur ilçesi ise üçüncü sırayıalmaktadır. Kızıltepe ve Nusaybin ilçelerinde ise daha çok prehistorikkalıntılar (özellikle höyükler) önem kazanmaktadır (Tablo. 1).

İldeki tarihsel değerleri; tarihi şehirler, arkeolojik kentler ve sitler(höyükler dâhil) ve tarihi yapılar üzere 3 ana grupta toplayabiliriz.

a. Tarihi ŞehirlerKültür turizmi kapsamında araştırma sahasının en önemli tarihi

şehirleri Mardin ve Midyat’tır.

Mardin şehri, Mardin platosunun Kızıltepe ovasına bakanyamaçlarında kurulmuştur. Güneye doğru sarkan Mardin şehrinin coğrafigörünümü bile turizmde başlı başına bir çekicilik oluşturmaktadır. Ovayadoğru alçalan fay basamakları üzerinde biçimlenen konutlarınoluşturduğu böyle bir kesiti Anadolu’nun bir başka bir şehrinde görmekmümkün değildir.


VEYSİ GÜNAL98

Mardin’in bugün bulunduğu yerde kurulmasının aşağıdaki coğrafiunsurlara bağlı olduğu söylenebilir:

a. Savunmaya elverişli topoğrafya şartları,b. Güneyde bulunan oldukça verimli Kızıltepe ovasının sağladığı

avantaj,c. Kurulu bulunduğu yerde insan hayatı için vazgeçilmez bir

unsur olan suyun varlığı,d. Tarihi yolların yakınında bulunması.Çeşitli ve farklı amaçlarla oluşan tarihi Mardin şehri, günümüzde

önemli bir rol daha yüklenmeye başlamış ve kültür turistlerinesunulabilecek önemli çekiciliklerden birisi haline gelmiştir. Gerçekten deşehirdeki dini tesislerin kapladığı alana bakıldığında durum daha iyianlaşılmaktadır. Zengin tarihi miras sayesinde, şehrin dini tesisalanlarının toplam şehirsel alan içindeki oranı %2.21 olarakbelirmektedir. Bu oran ile Mardin, Manisa’dan (%23.44) sonraTürkiye’de dini tesislerin en fazla alan kapladığı ikinci şehirdurumundadır. Türkiye ortalaması % 0,79 olduğu düşünüldüğündeMardin’in önemi daha da belirginleşir (Yonca, 1993:4,12,35). Nitekimsahip olduğu bu kültürel miras potansiyelinden dolayı, şehrin tarihikısmı, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 1974‘te kentsel SİT alanıolarak koruma altına alınmıştır. Bu dönemden günümüze kadar devameden tescil işlemleri sonucunda, Türkiye’nin en büyük ölçekli kutsal sitalanlarından biri haline gelen Mardin’de, 251 geleneksel konut, 10medrese, 11 kilise ve manastır, 25 camii ve mescid, 8 çeşme, 4 tekke vezaviye, 3 hamam, 4 türbe, 5 çarşı ve han “Korunması Gerekli Taş KültürVarlıkları” olarak kayıtları yapılmıştır (Şekil 2, Ek 1).

Araştırma sahasının turistik öneme sahip ikinci tarihi şehri, birortaçağ şehri görünümündeki Midyat’tır. Midyat, Tur Abdin bölgesinin1

merkezi konumundadır ve güneyden kuzeye (Nusaybin-Hasankeyf yönü)ve batıdan doğuya (Mardin-Cizre yönü) doğru yönelen iki eski yolunkesiştiği önemli bir noktada bulunmaktadır (Streck, 1988:101-102).

1 Tur Abdin: Bu tarihi bölge, Mardin şehrinden Cizre’ye kadar uzanan alanı kapsar.Dicle nehri bu bölgenin kuzey ve doğu sınırını belirler. Batman Suyunun Dicle’yekarıştığı noktadan Mardin’e doğru çizilen bir hat tarihi bölgenin batı sınırını oluşturur.Güneyde Mardin–Midyat Eşiğinin dik ve duvar gibi olan kayalıkları Tur Abdin’ingüney sınırını iyice belirler. Günümüzde kullanılan Mardin-Nusaybin-Cizre yolu güneysınırın yakınından geçer (Streck, 1988: 97).


Günümüzde Süryani Hıristiyanlarının bölgedeki ikinci metropolitliğiolan Tur Abdin Metropolitliği’nin merkezidir.

Tarihsel dokunun fazla bozulmaması nedeniyle, Kültür ve TurizmBakanlığı tarafından Midyat şehrinin Estel ve Eski Midyat kesimleriKentsel Sit Alanı olarak belirlenmiştir. Ayrıca korunması gerekli kültürvarlığı özelliği göstermesinden dolayı, 13 adet anıtsal yapı, 2 adet han ve182 adet sivil mimarlık örneğinin de tescilleri yapılmıştır (Şekil 3, Ek 2).

Şekil 3: Midyat Kentsel Sit Alanı ve Tescilli YapılarFigure 3: Midyat Urban Sit Area and Registered Monuments

b. Arkeolojik Kentler ve SitlerAraştırma sahasındaki arkeolojik sit alanları; kentsel arkeolojik sit

alanları, tarihi şehir harabeleri ve höyüklerden oluşmaktadır. Mardin

VEYSİ GÜNAL100

ilinde bu üç unsuru içeren 12 adet arkeolojik sit alanı, Kültür ve TurizmBakanlığı tarafından kültür varlığı olarak tescillenmiştir.

Araştırma sahasında 3 adet kentsel arkeolojik sit alanı mevcuttur.Bunlar: Mardin Arkeolojik Sit Alanı, Savur Arkeolojik Sit Alanı veAcırlı Arkeolojik Sit Alanıdır. Bunlardan Mardin 1985, Savur 1986yıllarında tescil edilmişlerdir. Midyat’ın 5 km. batısında bulunan ve 14adet doğal mağara, 3 türbe, 3 kaya mezarı, 9 ağaç, 1 kutsal alanıkapsayan Acırlı Arkeolojik Sit Alanı ise 1996 yılında Kültür Bakanlığıtarafından kültür envanterine kaydedilmiştir.

Tarihi yollar üzerinde bulunması, eski çağlarda batı, doğu, kuzeyve güney medeniyetlerini birbirine bağlayan bir kavşak noktasındaolması nedeniyle araştırma sahasında birçok tarihi şehir harabesimevcuttur. İldeki en önemli tarihi şehir harabeleri Dara harabeleridir.Mevcut kalıntılardan Yukarı Mezopotamya bölgesinin ünlü ve büyükyerleşmelerinden birisi olduğu anlaşılan şehir, tarihte Bizanslılar ilePersler arasında bir sınır şehri olma bakımından önemlidir. Daraharabeleri dışında, araştırma sahasında henüz turizme açılmamış bir çoktarihi şehir harabesi daha bulunmaktadır. En önemlileri; Merdis-Marnharabeleri, Ramanus harabeleri, Hatabin harabeleri, Aznavur harabeleri,Hofi ve Zorava harabeleri, Fittar harabeleridir.

Araştırma sahasındaki arkeolojik sit grubundaki üçüncü kültüreldeğeri höyükler oluşturmaktadır. Araştırma sahasında birçok höyükbulunmaktadır. Söz konusu bu höyüklerin genel coğrafi özellikleri şuşekilde sıralanabilir:

a. Höyükler tarımsal faaliyetlerin yoğun olduğu Kızıltepe-Nusaybin ovalarında yoğunlaşma göstermişlerdir. Söz konusu alanda da,genellikle, Mardin platosunun suyunu toplayıp güneye doğru yönelensürekli ve dönemlik dereler boyunca yoğunlaşmışlardır. Birkaç örnekvermek gerekirse; Çağçağ suyu yakınında Girnavaz; Gümüş çayı vekolları yakınında Bünyas, Abdulimam, Kılaybin ve Gırbeşşik; Zergançayı üzerinde Harzem ve Kızıltepe höyükleri bulunmaktadır.

Höyükler aynı zamanda ana yollar üzerinde de yoğunlaşmışlardır.Örneğin araştırma sahasının en önemli höyükleri olan Gırnavaz höyüğüMidyat-Nusaybin tarihi yolunun yakınında; Ortaköy höyüğü ise Mardin-Nusaybin yolu üzerinde bulunmaktadır.


b. Araştırma sahasındaki höyüklerin büyük bir kısmınınyamacında veya çok yakınında günümüzde yerleşmeler bulunmaktadır.Örneğin Salah (Gökçe) höyüğü üzerinde yoğun bir yerleşme sözkonusudur. Üzerinde yerleşmelerin bulunmadığı höyüklerde ise,yakınında bulunan köy veya mezraya hizmet amacıyla bağ, mezarlıkveya su deposu bulunmaktadır.

c. Höyüklerin yoğunluk kazandığı platonun güneyindekidüzlüklerde hakim rüzgar yönü N-NW’dır. Bundan dolayı söz konusuhöyükler üzerindeki yerleşmeler, genelde kuzey (N) yönlü burüzgârlardan korunmak amacıyla, güney yamaçta kurulmuşlardır.Örneğin Zergan suyu yakınında bulunan Ziyaret köyü Harzemhöyüğünün, Çakıldere yakınında bulunan Gökçe köyü Salah höyüğünün,Mardin-Nusaybin yolu üzerinde bulunan Ortaköy’de Gırharrinhöyüğünün güney yamacında gelişme göstermişlerdir.

d. Araştırma sahasındaki höyüklerin güney yamaçları, genelolarak, kuzey yamaçlarına göre daha az eğimlidirler.

Kızıltepe-Nusaybin ovaları höyük yönünden oldukça zenginolmasına karşın, bunlardan sadece 6’sı arkeolojik sit alanı olarak korumaaltına alınması amacıyla tescillenmişlerdir. Bu bağlamda tesciliyapılmayan birçok höyükte arkeolojik çalışmaların başlatılması gerekir.Bu çalışmalar da sadece arkeolojik amaçlı olmamalıdır. Kazı ve yüzeyaraştırmalarının amaçları arasında turizm de bulunmalıdır. Öncelikleyapılması gereken tüm höyüklerin tescil edilmesidir. Höyükler bu şekildekoruma altına alınıp arkeolojik park haline dönüştürülmesi durumunda,kültür turizminde önemli bir çekicilik oluşturabileceklerdir. Öte yandanyüzey araştırmaları ve kazı çalışmaları sonucunda ortaya çıkarılacakkalıntıların bulunduğu yerde sergilenmesi ve bunun sonucunda turizmeaçılması ile yerel halk, turizmin sağladığı faydaları görecek ve böylecehöyükler, karşı karşıya kalacağı muhtemel zararlardan da korunmuşolacaktır. Hatta böyle bir çalışma ilk olarak Gırnavaz höyüğündebaşlatılabilir. Geçmişte yüklendiği tarihi rol, bölge tarihinin aydınlığakavuşmasındaki önemi ve günümüzde ulaşım imkânlarının da uygunolması sayesinde böyle bir girişim ile höyük hem yerli, hem de yabancıziyaretçilerin ilgisini çekebilir.

VEYSİ GÜNAL102

c. Tarihi YapılarKültür turizmi, arkeolojik sitler ve tarihi dokusunu koruyabilen

tarihi şehirler ile birlikte, anıtsal tarihi yapıları da (dini yapılar, kaleler)içermektedir.

- Dini YapılarAraştırma sahasındaki dini yapılar Hıristiyan ve İslam dinine

yönelik inanç turizmi çerçevesinde yoğunlaştığı söylenebilir. Ancak buyapıların dağılışlarında farklılıklar bulunmaktadır, Mardin-Midyat-Nusaybin üçgeninde daha çok Hıristiyan yapılar ağırlıklıdır. Bu yörede,günümüzde Süryani dini eğitiminde aktif rol oynayan ve turizm açısındanda önemli olan 5 manastır bulunmaktadır. Bunlar, Deyrulzafaranmanastırı (Mardin), Mor Gabriel manastırı (Midyat-Yayvantepe köyü),Meryem Ana manastırı (Midyat-Anıtlı köyü), Mor Yakup manastırı(Midyat-Barıştepe köyü) ve Mor Malke manastırı (Nusaybin-Üçköy)’dır.Ayrıca gerek şehirlerde, gerekse özellikle Nusaybin ve Midyat’ın kırsalkesimlerinde bir çok kilise de bulunmaktadır. Yukarıda sayılanmanastırlar dışında Mardin ilinde, günümüzde 25’e yakın kilise aktifolarak ibadete açıktır. Faal olan bu kiliselerden 12’si köylerdedir.

Buna karşılık, Süryani eserleri de bulunmakla birlikte, Mardinşehrinde Türk-İslam eserleri daha fazla önem arzetmektedir 12. yüzyılınbaşlarından 15. yüzyıla kadar (1108-1408) üçyüz yıllık bir süreçteMardin’in, Mardin Artuklularının başşehri olması bu sonucudoğurmuştur. Araştırma sahasında Türk-İslam eserlerinden en önemlikültürel çekicilikleri medreseler ve camiler oluşturmaktadır. Artuklulardöneminde Türkleşme ve İslamlaşma sürecinde rol oynamaları içinaraştırma sahasında birçok medrese kurulmuştur. Daha çok Mardinşehrinde yoğunlaşan ve özellikle yerli turistlerin ilgi gösterdiklerimedreselerin en önemlileri Sultan Kasım (Kasımiye) medresesi,Zinciriye (Sultan İsa) medresesi ve Şehidiye medresesidir.

Artuklu medreseleri gibi, camileri de, özellikleri itibariyle erkendevir Anadolu Türk sanatında önemli yere sahiptir. Büyük Selçuklu camimimarisi ile Zengi sanatının etkisi altında gelişmiş olan bu yapıtlar,Anadolu Türk mimarisinin abidevi öncüleridir. Revaklı avlu, içten vedıştan yapıya hâkim olan mihrap önü kubbesi, iç avlu, köşelere konulanminareler, zengin taş işçiliği ve topoğrafyadan kaynaklanan enine


gelişmiş ana mekânı gibi özellikler, XII. yüzyıl içinde Anadolu’da ilkdefa bu yapılarda gerçekleştirilmiştir (Altun, 1991:418). En önemlicamiler Ulucami, Melik Mahmut camisi (Mardin), Dunaysır camisi(Kızıltepe) ve Zeynel Abidin camisi (Nusaybin)’dir (Foto 3).

Foto 3: Artuklu eseri olan Mardin Ulucamiinden bir görünüm.Photo 3: A view of The Mardin Grand Mosque which is monument of Artukids.

Manastır, kilise, cami ve medreseden başka, Mardin ilinde çoksayıda türbe, tekke ve zaviye de bulunmaktadır.

- KalelerAraştırma sahası tarihsel süreç içinde Bizans ile Pers

İmparatorlukları arasında bir geçiş noktasındaydı. Bu bağlamda,sınırlarını İranlılara karşı korumak amacıyla özellikle Bizanslılartarafından birçok kale inşa edilmiştir. Önemli bir kısmı harabe halindeolan bu kalelerin ana özellikleri şöyle özetlenebilir:

- Araştırma sahasındaki kalelerin bir kısmı tarihi kervan yollarınıkontrol etmek için yola hakim tepeler üzerinde kurulmuşlardır. Örneğin,

VEYSİ GÜNAL104

Yenikale (Saçlı Ali), Aznavur, Zarzavan, Şirvan gibi kaleler eski kervanyolları korumak için kurulmuşlardır.

- Araştırma sahasının Roma/Bizans ile Pers imparatorluklarıarasında sınır bölgesi olması nedeniyle, kaleler, güneydeki ovaya hakimolabilmek için, özellikle ova ile platonun birleştiği noktalarda daha çokyoğunluk göstermişlerdir. Dolayısıyla bazı kalelerin üzerindekuruldukları tepelerin veya plato yamaçlarının dikliği ve eğimi nedeniyle,gerekli olmayan yönlerde kale surunun inşasına ihtiyaç duyulmamıştır.Mardin, Savur ve Yenikale kaleleri buna örnek olarak verilebilir.

3. Folklorik DeğerlerAraştırma sahasındaki yerleşmelerde, tarihi değerlerle birlikte,

kültürel peyzajı tamamlayan diğer unsurlar folklorik değerlerdir. Bunlar,geleneksel evler, geleneksel el sanatları ve yeme-içme kültürüdür.

- Geleneksel Evler: Araştırma sahasındaki folklorik değerlerin en önemliunsuru mimari yapı, başka bir deyişle geleneksel evlerdir.

Sözkonusu yerleşmelerdeki geleneksel mimarinin biçimlenişindeve dokunun oluşmasında aşağıdaki coğrafi unsurlar etkili olmuştur:

a. Yakın Çevrede Bulunan Malzeme: Mardin, Midyat ve Savurşehirleri ile birlikte Mardin Platosu üzerindeki tüm kırsal yerleşmelerdegörülen geleneksel taş evlerin ortaya çıkışında yakın çevrede bulunanyerel malzeme önemli bir rol oynamıştır.

Araştırma sahasının büyük bir bölümü III. Zaman Yaşlı (OrtaEosen)’dır ve ilin yeryüzü şekilleri bu dönemde oluşan Toroskıvrımlarının oluşumu esnasında ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla özellikleEosen arazisi ve nümülitik kalkerler ilde geniş yer kaplamaktadır.Merkez ilçenin kuzey ve doğu kısmı, Ömerli, Savur ve Midyat ilçelerinintamamı, Nusaybin ovasının kuzey ve kuzeydoğusu, genel anlamıyla daMardin platosunun hemen hemen tamamı, Orta Eosen arazisindenoluşmaktadır. Kalınlığı 500-850 m. arasında değiştiği kabul edilen buarazi “Midyat Kalkerleri” veya “Midyat Formasyonu” olarakbilinmektedir (Selçuk Biricik, 1974:121-124). İşte araştırma sahasındakigeleneksel taş evler bu kalker formasyonuna bağlı olarak plato üzerindegelişme göstermiştir.


Araştırma sahasındaki kalker, konutların inşa edilmesinde önemlibir yerel malzeme olmasının yanında, evlerin biçimlenmesini deetkileyen bir unsur olmuştur. Yakın jeolojik devirde (Orta Eosen) oluşanbu kalkerler yumuşak tabiatlıdır. Bundan dolayı ocaktan ilk çıkarıldıklarıanda yumuşak olan bu yapı malzemesi istenildiği gibi yontulabilmekte verahat bir şekilde işlenebilmektedir. Bu da evlerin iç ve dış siluetinde (odakapıları, avlu kapıları, pencereler, cepheler) zengin süsleme ve çeşitlimotiflerin elde edilmesini sağlamaktadır. İşlendikten sonra da hava iletemas etmesi sonucunda kurumakta ve mermere yakın bir sertlikkazanmaya başlamaktadır.

b. İklim: Araştırma sahasındaki geleneksel taş evlerin ortayaçıkında yerel malzeme etkili olurken, bu konutların planlanmasında ise,iklim en önemli derecede rol oynayan etken olmuştur.

İklim şartlarının neden olduğu en önemli mimari özellik,geleneksel evlerin inşasında açık mekânlar (avlu, teras, dam) ile yarı açıkmekânlara (eyvan, revak, balkon) büyük önem verilmesidir. Gerçekten deyılın yedi-sekiz ayında (Nisan-Ekim arası) araştırma sahası kavurucusıcaklara maruz kalmaktadır. Bunun sonucunda da özellikle yaz ve baharaylarında gündüzlerin oturulduğu, ev işlerinin yapıldığı, geceleri iseyatıldığı açık mekânlara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu amaçla evlerin yapımıaşamasında serin ve gölgelik alan sağlayan, başka bir deyişle aşırısıcaktan koruyucu bir düzenleme biçimine sahip bulunan eyvan, revak veavlulara mutlaka yer verilmiştir. Aynı şekilde evlerin duvarları kalın olup(genişliği 75 cm-1 m. arası), pencere ve kapılar da genelde küçükyapılmışlardır. Bu özellikleri ile evler yazları serin, kışları ise sıcak olur.

c. Topoğrafya: Araştırma sahasındaki geleneksel evlerinşekillenmesinde evlerin üzerinde kurulu bulunduğu topoğrafyanın büyükrolü olmuştur. Gerçekten de topoğrafya, Mardin’deki konutların yamacakurulması şeklinde kendine özgün bir yapılaşma düzeni ortayaçıkarmıştır. Bu yapılaşma düzeni de evlerin, turizm açısından dahadeğerli olmasını sağlamıştır.

VEYSİ GÜNAL106

Foto 4: Mardin şehrindeki geleneksel evlerden bir görünüm.Photo 4: A view of traditional houses in the Mardin city.

Topoğrafyanın geleneksel evlere sağladığı diğer bir özellik de,teraslama şeklindeki yapılaşmanın bir sonucu olarak, evlerde terasolgusunun yaygın olmasıdır. Nitekim doğal yapıdan dolayı evlerin altkatlarının damları, üstteki evin veya katın terası olabilmektedir Öyle ki,evlerin teraslı ve düz damlı olması, söz konusu yapılarda çıkma veyacumbanın bulundurulmasına ihtiyaç bırakmamıştır. Bu şekildekiyapılaşma, evlerin genelde birbirinin cephesini kapatmayacak şekildeolması ve tüm yapıların da güneye bakması sonucunu doğurmuştur (Foto4).

d. Sosyo-ekonomik ve kültürel faktörler: Yerel malzeme, iklim vetopoğrafya ile birlikte mimari biçimlenişi etkileyen bir diğer önemlietmen halkın sahip olduğu sosyo-ekonomik ve kültürel özellikler (aileyapısı, dini yapı, ekonomik yapı, vs.)dir. Bu özelliklerden de gelenekselevlerin yapısında en fazla etkili olan unsur da dindir. Bir çok İslamşehrinde görüldüğü gibi (Can, 1995:137-142), araştırma sahasında da dinunsuru, yapının, ailenin mahremiyetini sağlayacak şekilde tasarlanmasınaneden olmuştur. Nitekim, klimatik etkenler ile birlikte, mahremiyeti


koruma veya aile hayatının gizliliği düşüncesi, geleneksel evlerde avluunsurunun önem kazanmasını sağlamıştır. Bu şekilde tasarlanmış evlerdoğrudan sokağa değil, avluya açılmaktadır. Avluların duvarları dasokaktan evin içinin görülmesini engelleyecek yükseklikte inşaedilmişlerdir. Böylece kadınların günlük ev işlerini içinde yaptığı avludışarıya tamamen kapalı duruma gelmiştir. Bu tür mimari düzenlemelerleaile hayatının gizliliği sağlanmak istenmiştir. Zemin katın penceresizveya var olan pencerelerin küçük ve yoldan yüksek yapılması da buisteğe yöneliktir.

Yukarıda coğrafi özellikleri verilen geleneksel evler, Mardinilindeki kültür turizmi için önemli bir potansiyeldir. Ancak bupotansiyelin, turizmde tam anlamıyla kullanıldığı söylenemez. Önceliklegeleneksel evlerin bir kısmı, yıpranma ve bakımsızlıktan dolayı,özelliğini kaybetme tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bunun için gerekMardin, gerekse Midyat şehrinde eski kent dokusunun ve gelenekselevlerin rehabilitasyonu şarttır. Bu da ancak özel teşebbüsün sponsorluğuile mümkün olabilir. Bununla birlikte, kültür turizminde kullanılmakamacıyla bu evlerin bir kısmı butik otel ve ev pansiyonculuğuna açılmasıgerekir.

- El sanatları: Araştırma sahasında turizmde kullanılan veya buamaç için önemli potansiyele sahip bir çok geleneksel el sanatımevcuttur. Bunlar bakırcılık ve kalaycılık, kilim dokumacılığı (merş),tahta oymacılığı, gümüşçülük (telkari), taş işlemeciliği ve keçeciliktir.

Yok olmaya yüz tutmuş iken, turizm amaçlı restorasyonlarınartması sayesinde günümüzde varlığını devam ettirebilmiş olan taşişçiliği, araştırma sahasında önemli bir geleneksel el sanatıdır. İldekimimari yapının oluşması ve şekillenmesinde, yüzyıllardır sürdürülen busanatın önemli payı bulunmaktadır. Araştırma sahasında 8’i özel, 1’ikaymakamlığa ait olmak üzere 9 adet taş kesme/işleme atölyesibulunmaktadır ve bunların tümü Midyat’tadır. Mardin şehrindeki tarihiyapıların ve geleneksel konutların onarım ve restorasyonu için, gerekliolan usta ve taş ihtiyacı bu ilçeden karşılanmaktadır.

Kültür turizmi açısından araştırma sahasındaki en önemligeleneksel el sanatı telkari (gümüş işlemeciliği) dir. Bu sanat daha çokMidyat’da önem kazanmıştır. Ankara-Beypazarı’nda da sürdürülmekteolan bu sanat, Midyat’ın ülke genelinde ünlü olmasını sağlamıştır. Tel ile

VEYSİ GÜNAL108

yapılan sanat anlamındaki telkari, araştırma sahasında daha çokSüryaniler tarafından yapılmaktadır. Bu sanatta gümüşten birçok eşyayapılmaktadır. Gümüş tellerin kaynak yöntemi ile birleştirilmesi suretiylekemer, tütün kutusu, sigara ağızlığı, tepsi, ayna, şekerlik, tespih,gerdanlık ve takı çeşitleri, meyvelik, çakmak kılıfı, vazo, isimlik gibieşyalar elde edilmektedir.

- Yeme-içme: Araştırma sahası diğer tarihi-kültürel çekiciliklerkadar önemli olan ve kültürel turizmin gelişmesinde gözardı edilmemesigereken önemli geleneksel yiyecek potansiyeline sahiptir. Bu potansiyelde çeşitlilik göstermektedir. Araştırma sahasındaki yeme-içmekültüründeki çeşitliliğin coğrafi temelleri şöyle açıklanabilir:

a. Yeme-içme kültüründeki çeşitliliğin, temelde araştırmasahasının coğrafi konumundan kaynaklandığı söylenebilir. Saha,geçmişte doğu (İran medeniyeti)-batı (Roma medeniyeti) ile kuzey (Türkmedeniyeti)-güney (Arap medeniyeti) medeniyetleri arasındaki kesişmenoktasında bulunmuştur. Aynı şekilde günümüzde de kuzey-güneymedeniyetleri arasında bir geçiş noktasındadır. Öte yandan araştırmasahasında birçok etnik ve dini topluluk da bulunmaktadır. Dolayısıylagerek coğrafi konumu, gerekse geçmişte ve günümüzde birçok farklıkültürün (Türk, Arap, Süryani, Yezidi, Kürt) yaşamış olması, yeme-içmekültüründe de çeşitliliği sağlamaktadır.

b. Araştırma sahasında yaşamakta olan Arap kökenli yerel halkınbir kısmı 1960’lardan sonra, çalışma amacıyla özellikle Lübnan’ınbaşkenti Beyrut’a göç etmişlerdi. Bunların büyük bir çoğunluğu, belli birmaddi birikime sahip olduktan sonra, araştırma sahasına geridönmüşlerdir. Söz konusu ülkedeki kültürden etkilenen bu insanlar,dönüşlerinde, Arap kültürüne ait bazı yemek çeşitlerini araştırmasahasında uygulamaya başlamışlardır. Ayrıca Beyrut, Şam veya Kamışlıgibi Arap şehirlerine, akrabalarını ziyaret amacıyla, yapılan seyahatler debazı yemek kültürlerinin yöreye getirilmesini sağlamıştır.

c. Araştırma sahasının topoğrafyasındaki çeşitlilik, başka birdeyişle plato, ova ve vadilerin geniş yer kaplaması, beraberinde tarımsalürünlerde de çeşitliliği getirmiştir. Bu tarımsal çeşitlilik de yeme-içmekültürünü etkileyen bir diğer unsur olmuştur.


d. Araştırma sahasında yapılan hayvancılık faaliyetleri de yeme-içme kültürünü şekillendiren etmenlerden birisi olmaktadır. Tahıl tarımıve bağcılık kadar olmasa bile, hayvancılık da araştırma sahasında önemlibir ekonomik faaliyettir. Güneydeki düzlüklerde koyun en çok beslenenküçükbaş hayvan iken, daha engebeli ve eğimli, aynı zamanda bitkiörtüsünce daha zengin olan plato üzerinde ise, bu coğrafi şartlara dahauyumlu kıl keçisi ve tiftik keçisi yetiştirilmektedir.

Yukarıda sayılan coğrafi özellikler, araştırma sahasında farklıyemek çeşitlerini beraberinde getirmiştir. İçli köfte (haşlanmış içliköfteye ikbebat, kızartılmışına ise irok denir), işkembe dolması (kibbeh),sembusek, bacanak çorbası, katıklı dolma, erik yahnisi, peynir helvası,belloğ adı verilen mercimekli köfte, babağannuç (bir tür imambayıldı) vegünümüzde daha çok yaşlı kadınların yaptığı kaburga dolması en önemliyöresel yemekler olarak sayılabilir. Ancak önemli olan bu potansiyelinkültür turizminde kullanılmasıdır. Bunun için de yöresel yemeklerinturistlere sunulabileceği restoran ve diğer işletmelerin arttırılması gerekir.

C. Mardin İli’nde Kültür Turizminin Gelişimine Yönelik Öneriler

1. Turizm Yönetimine Yönelik ÖnerilerAraştırma sahasında öncelikli olarak ele alınması gerekli

konulardan en önemlisi, tüm araştırma sahasını kapsayacak turizmyönetimi için gerekli düzenlemelerin yapılması ve bunun altyapısınınhazırlanmasıdır. Bu bağlamda araştırma sahasında kamu-yerel-sivil-özelbirlikteliğinin sağlandığı yönetim ile ilgili bir turizm kuruluoluşturulmalıdır. Bu organizasyon “Mardin İli Kültür TurizmiPlatformu”, “Tur Abdin Bölgesi Kültür Turizmi Yönetimi” veya “Mardinİli Turizm Politikaları Konseyi” şeklinde bir kurul olabilir. Bu kurularaştırma sahasındaki turizm ile ilgili tüm konuların ele alınması veuygulanması konusunda aktif rol oynama gibi sorumluluğu olmasıgerekmektedir.

2. Turizm Planlamasına Yönelik ÖnerilerMardin ili gibi turizmi henüz fazla gelişmemiş veya turizme yeni

açılan alanlarda etkili ve uygulanabilir bir turizm planlaması büyük önemkazanmaktadır. Mardin ilindeki turizm planlaması birçok süreçtenoluşmaktadır. Bunlar fiziksel planlama, çevresel planlama, sosyo-kültürelplanlama ve pazarlama planlamasıdır. Ancak şunu da belirtmek gerekir

VEYSİ GÜNAL110

ki, turizm planlaması sadece bir disiplinin değil, birkaç disiplinin ortakürünüdür. Bu bağlamda, araştırma sahasının planlama süreçlerikonusunda, gelecekte yapılacak çok boyutlu bir turizm planlamasındafayda sağlayabilecek bazı önerilerde bulunmakla yetinilecektir.

a. Fiziksel Planlamaya Yönelik ÖnerilerAraştırma sahasındaki konaklama tesisleri yetersiz olmakla

birlikte, genel olarak personel deneyimsizliğinden kaynaklanan kalitesizhizmet de sözkonusudur. Kalitesiz hizmet ile ilgili olarak, en önemlisorunların başında temizlik anlayışının zayıf olması gelmektedir. Öteyandan turistlere yönelik hizmetlerde yöresel kültüre verilen ağırlığın azolması da bir eksiklik olarak kabul edilebilir. Mardin ve Midyatşehirlerinde kurulacak turizm meslek yüksek okulu veya turizm bölümüaracılığıyla, hem ihtiyaç duyulan eğitimli personel sağlanabilir, hem debu okul bünyesinde otel-okul sistemi geliştirilebilir.

Şunu belirtmek gerekir ki, araştırma sahası, günümüzde özelsektörün büyük çapta konaklama tesisine yönelik yatırımları için pekcazip olmamaktadır. Bu durumda alternatif politikaların geliştirilmesizorunludur. Bu politikalar şöyle özetlenebilir:

1. Özellikle Mardin ve Midyat şehirlerinde pansiyonculuğa önemverilmesi ve yerli halkın kendi evlerini pansiyona çevirmeleri önemlidir.

2. Midyat şehrinde yurt dışına göç eden bazı Süryanilerin evleriboş bulunmaktadır. Söz konusu bu evlerin de, sahipleri ile işbirliği içindebulunularak, restore edilmeleri ve pansiyona çevrilmeleri sağlanmalıdır.

3. Kamu malı olan bazı tarihi binalar, orijinalliğini bozmamakşartıyla, konaklama amacıyla kullanılabilir. Aynı şekilde konaklamatesisi olabilecek eski ve günümüzde boş olan tarihi binalar (örneğin eskiMardin valilik binası, Kasımiye Medresesi, Zinciriye Medresesi) restoreet-işlet-devret modeli ile özel sektör için özendirilip konaklama tesisihaline getirilebilir.

4. Mardin ve Midyat’ta bulunan kamu kurumlarınınmisafirhaneleri (öğretmenevleri, polisevi, Bayındırlık ve İskân İlMüdürlüğü misafirhanesi, Karayolları ve Köy Hizmetleri misafirhaneleri,belediyelerin misafirhaneleri, vs.) nitelikli birer tesis haline getirilerek,yerli turistlerin buralarda konaklamaları sağlanmalıdır.


Erişilebilirlik ve karayollarının uygunluğuna karşın, ulaşımhizmetlerinde sunulan hizmetlerin kalitesinin yeterli ve uygun olduğusöylenemez. Öncelikle araştırma sahasında ne şehirlerarası otobüsterminali ve ne de, ilçeler arasındaki ulaşım için, düzenli bir minibüs garıbulunmaktadır. Bu durum da özellikle il içindeki ulaşımda, ulaşımaraçlarının yolcu kapasitesi tespiti ve hareket saatlerinde keyfiuygulamaları doğurmaktadır. Dolayısıyla valilik ve belediyenin, esnafodaları ile işbirliği içine girerek, bu düzensizliği kaldırmaları gerekir.

Araştırma sahasındaki şehirlerin tarihsel dokusu içindeki modernyapıların kaldırılması, tarihsel çevre düzenlemesi yapılması da kültürturizmi açısından önemlidir. Ayrıca anıtsal tarihi yapıların restorasyonukadar, gerek şehirlerde, gerekse Dara gibi arkeolojik sitlerin içinde, tarihiyapılara ulaşımın sağlanması gerekir.

Araştırma sahasında bulunan arkeolojik eserlerin sergilendiğiMardin müzesinin de, batı ülkelerindeki müzecilik anlayışı çerçevesinde,kültürel turizm faaliyetlerinde daha aktif rol oynaması sağlanmalıdır.Günümüz batı anlayışı, kültür varlıklarının toplanması, korunması vesergilenmesi gibi geleneksel görevlerle birlikte, müzelere bir başka roldaha yüklemiştir. Bu da müzelere bir eğitim kurumu ve kültür merkeziişlevinin kazandırılmasıdır. Ayrıca söz konusu müze yöre kültürünüyansıtan olay-temelli faaliyetlerle desteklenmesi sağlanabilir. Bubağlamda yapılacak özel sergiler ve diğer aktiviteler de sürekli olmalıdır.

b. Çevresel Planlamaya Yönelik ÖnerilerÇevresel planlamanın ana konusunu turizm değerlerinin

korunması ve çevresel kalitenin sağlanması oluşturmaktadır.

Araştırma sahasında ulusal ve hatta Hıristiyanlık tarihi açısındanönemi dolayısıyla, uluslararası kimliğin birer elementi olan kültürelçekicilikler mevcuttur. Bu değerlerin korunmasının ana aşamasını ildekitarihi-kültürel varlıkların envanterinin çıkarılması oluşturulmaktadır.Öte yandan tespiti yapılacak kültürel değerlerin Kültür ve TurizmBakanlığı tarafından belgelenmesi süreci de, bunların korunmasıaçısından büyük önem teşkil etmektedir.

Araştırma sahasında tarihi-kültürel değerler ve sivil mimariörneklerin tümü restore edilerek turistin hizmetine sunulamamıştır. Buyüzden korumadaki ikinci aşamayı var olan bu tarihi mekanların

VEYSİ GÜNAL112

iyileştirilmesi oluşturmaktadır. Bu bağlamda yerel halkın ve yöre dışındayaşayan yöre insanlarının tarihi varlıkları ve konutları restore etmelerikonusu ile ilgili olarak “Kültür Varlıklarını Yaşatma ve Koruma Projesi”adı altında bir kampanya düzenlenebilir. Bu amaçla Mardin ve Midyatilçelerinde geleneksel evlerde oturan yerli halkın kendi evlerini restoreetmeleri sağlanmalıdır.

Aynı şekilde belediyeler doğal ve kültürel değerlerin korunmasınayönelik çeşitli projeler geliştirmelidirler. Örneğin hem Mardin, hem deMidyat şehrinde, geleneksel evlerin bulunduğu yerlerde, birer örneksokak koruma altına alınıp güzelleştirmelidirler. Ayrıca yerel yönetimlertarihsel sitin kültürel önemi ile koruma-turizm arasındaki önemli ilişkininfarkına vararak, Mardin ve Midyat Kentsel Sit Alanlarının YönetimPlanının hazırlanması için gerekli teşebbüslerde bulunmaları gerekir.

Şunu da ifade etmek gerekir ki, araştırma sahasında restorasyonuyapılmış olan bazı tarihi mekânların korunması ve sürdürülebilirliğininsağlanması, ancak kullanarak-koruma, başka bir deyişle bunlarıişlevlendirme ile mümkündür. Bu bağlamda, Mardin’de boş haldebulunan Kasımiye ve Zinciriye gibi medreseler de çeşitli amaçlar içinişlevlendirilmelidirler.

c. Sosyo-Kültürel Planlamaya Yönelik ÖnerilerSosyo-kültürel planlamada yerel kültürün sürdürülebilir olması en

önemli süreç olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla üzerindedurulması gereken önemli konulardan birisi, yukarıda verilen koruma ileilgili çabaların araştırma sahasında bütünleşmiş bir koruma planıçerçevesi ve anlayışında yapılmasıdır. Başka bir ifadeyle, korumaçalışmaları bütün kültürel değerlere yönelik olmalıdır.

Koruma olgusunun sürekli olması ve maddi olmayan kültüreldeğerleri de içermesi, araştırma sahasındaki kültürel turizmin gelişimiiçin önemlidir. Tarihi mekânlar sadece bir yapı olarak değil, aynızamanda sosyal ve kültürel içerikleri ile birlikte korunması gerekir.Turistlerin, geçmişe ait mekânlar ile birlikte, günümüzde yaşayan kültürüde görmek ve denemek istemeleri, kültürel yaşamın korunması vebelgelenmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu amaçla araştırmasahasındaki mahalle kültürü (örneğin tandır kültürü) ile ilgili çalışmalarınyapılıp, belgelenmesi gerekir. Aynı durumu Mardin’deki Müslüman ve


Süryani mezarları ve Midyat ile Nusaybin’deki Yezidilere ait mezarlarında korunması ve üzerlerindeki yazıların okunup belgelenmesi için desöylenebilir.

d. Turizm Pazarlamasına Yönelik ÖnerilerAraştırma alanındaki turizm pazarlamasının ilk adımını

pazarlama planının hazırlanması oluşturmaktadır. Bu görev daha çokMardin’deki turizm yönetimi ile ilgili kurullara aittir. Söz konusu plandaaraştırma sahası için aşağıdaki hususlar ve adımlar izlenmelidir:

a. İstenen pazarlama hedeflerine ulaşılabilmesi için, önceliklepazarlama stratejisinin belirlenmesi gerekir. Bunun ilk aşaması datanıtımda kullanılacak imajın belirlenmesi gelmektedir. İmaj belirlemedeen önemli husus da bu imajın bölge gerçeğine uygunluğudur. Bubağlamda, araştırma sahasının imajı kültür ve inanç üzerine kurulmalıdır.Bunun için kültür temelli pazarlama paketleri, Süryani kültürü, Süryaniköyleri, Mardin ve Midyat’taki geleneksel evler, Mardin şehrindekiTürk-İslam miras turizmi elementlerini özellikle içermelidir. Örnekvermek gerekirse, yabancı turistler için, özellikle Hıristiyan dünyası ileilgili kültürel geçmiş, bu dinin yayılmasında Süryanilerin oynadığı rol,Süryanilerin ilk Hıristiyanlardan oluşu, kullanılan dilin Hz. İsa’nınkullandığı dilin bir lehçesi olması gibi konuları içeren imajgeliştirilmelidir. Bu imaj da önemli bir potansiyel olan bu pazarın yöreyeçekilmesinde faydası olacaktır.

Araştırma sahası yeni gelişen bir turistik bölge olduğu için, imajyaratılmasından sonra marka oluşturulması süreci başlamaktadır.Adıyaman’ın Nemrut; Şanlıurfa’nın Peygamberler Şehri; Hasankeyf’inde mağara yerleşmeleri ile nasıl farklı bir kimliğe sahip olmuşsa,araştırma sahasının da kendine özgü bir marka kazanması gerekmektedir.Araştırma sahasının çok kültürlülüğü ve geleneksel evleri, Süryanilerinvarlığı ve kültürleri marka oluşturulmasında kullanılabilecek öğelerdir.Bu unsurlar aynı zamanda araştırma sahasının diğer turistik mekânlardanayıran en önemli özellikleri olmaktadır. Bu bağlamda yerli turistler için“Farklı Kültür ve İnançların Yaşadığı İl”, yabancı turistlere yönelikolarak da “Süryani Hıristiyanlarının Yaşadıkları Bölge: Tur Abdin”şeklinde bir marka geliştirilebilir. Oluşturulacak marka turizm yönetimkurulu veya platformu tarafından belirlenmeli ve tüm özel ve kamusektörü tarafından benimsenmelidir.

VEYSİ GÜNAL114

İmaj ve markadan sonra pazarlamadaki ikinci aşamayı,pazarlamanın hangi turist pazarına (uluslararası, ulusal veya bölgesel)hitap edeceği oluşturmaktadır. Bu bağlamda da araştırma sahası içinbirinci derecede pazar, yerli turistler olmalıdır. Çünkü bunlar, bölgekültürüne çok fazla yabancı değildirler. Ayrıca araştırma sahasındakikonaklamaları, yabancı turistlere göre, daha uzun sürelidir ve yöreyesağladıkları ekonomik getiri daha fazladır. Altyapı eksiklikleritamamlandıktan sonra uluslararası pazara da ağırlık verilmeyebaşlanabilir. Öte yandan uluslararası pazarda hedeflenen ülkelerin desaptanması gerekir.

Hedef ülkeler ile birlikte, öncelik verilecek hedef pazar tipleri debelirlenmelidir. Başka bir deyişle, pazarlamanın genel turistlere mi,yoksa seçici veya özel tipte bir turist pazarına mı yönelik olacağıkonusunun belirlenmesi gerekir.2

b. Araştırma sahasının pazarlama stratejileri kesin olarakbelirlendikten sonra, sıra tanıtım programını belirlemeye gelmektedir. Buaşamada, turizm pazarlamasında önemli unsur olan genelpromosyon/tanıtım teknikleri belirlenir. Tanıtım teknikleri aynı zamandayukarıda sözü edilen araştırma sahasının imajının belirlenmesinde de birtemel oluşturacaktır. Tanıtımın, üretim ve ürünün önüne geçtiği çağdayaşıyor olmamız, promosyon tekniklerinin önemini daha açık bir şekildeortaya koymaktadır.

c. Araştırma sahasının turizm pazarlamasında diğer bir husus daturizm bilgi hizmetlerinin sağlanmasıdır. Destinasyona varmadan önceyöre hakkında bilgilenmeleri yanında, vardıktan sonra da turistleregerekli olan bilgilerin sağlanması, pazarlamanın ana fonksiyonlarındanbirini oluşturmaktadır. Dolayısıyla araştırma sahasının coğrafi, tarihi vekültürel geçmişi, varolan kültürel çekicilikler, olanaklar ve hizmetler,ulaşım imkânları, alışveriş olanaklarının ve dini kurumların lokasyonlarıgibi bilgilere turistlerin rahat bir şeklide ulaşmaları sağlanmalıdır. Buamaçla araştırma sahasının özellikle Nusaybin ve Midyat şehirlerininuygun mekânlarında turizm danışma büroları kurulmalı, Mardin’dekibüro da daha aktif hale getirilmelidir. Öte yandan şehirlerin otobüsdurakları ile birlikte, özellikle konaklama tesislerinde, il ve şehir bazında

2 Bu konu ileriki bölümlerde daha ayrıntılı bir şekilde ele alınmaktadır


ziyaret edebilecekleri tarihi alanları gösteren haritalar ve çeşitli broşürlerbulundurulmalıdır.

3. Geliştirilecek Turizm Çeşitleri ile İlgili ÖnerilerAraştırma sahası coğrafi konumu ve ulaşılabilirliği açısından

değerlendirildiğinde, turizm pazarına fiziksel uzaklığı, araştırma sahasınayönelik uluslararası turizmin az olması gibi bir sonuç doğurmasımuhtemeldir. Fakat bu olumsuz durumla birlikte, sahip olduğu potansiyelsayesinde araştırma sahasının çekim gücü yüksektir. Bazıaraştırmacıların belirttiği gibi (Prideaux, 2003:63), herhangi bir yerinçekim gücünün yüksek olması, lokasyonundan kaynaklanan dezavantajınasgariye indirilmesini sağlayabilir. Bu durum araştırma sahası için degeçerlidir. Gerçekten de ziyaret edilmeye değer çekiciliklerin yoğunluğu,eşsizliği, farklılığı ve özellikle de yabancı turistler için büyük değertaşıması gibi özellikleri sayesinde, araştırma sahası, lokasyonundankaynaklanan engellerin üstesinden gelebilir.

Öte yandan araştırma sahası geliştirilebilecek özel turizmtürlerine de sahiptir. Bu özellik de araştırma sahası için büyük biravantajdır. Çünkü özel turizm türlerine konu olan turistler için mesafe veücret sınırlayıcı bir rol oynamamaktadır. Onlar için yörenin duygusalatmosferi, şahsi ilgi ve aile bağları daha önemli olmaktadır (Vukonic,1996:76). Bundan dolayı araştırma sahasında geliştirilecek ve pazarlamapolitikalarında kullanılabilecek turizm çeşitlerinin belirlenmesi büyükönem taşımaktadır. Bu bağlamda, araştırma sahasına en uygun özelturizm çeşitleri inanç turizmi ve legacy turizmdir.

Gerek bulundurduğu dini yapılar, gerekse özellikle Hıristiyanlıktarihi açısında oynadığı rol nedeniyle, pazarlama çabalarında üzerinde enfazla odaklanacak turizm türü inanç turizmidir.

Araştırma sahası önemli bir pazar olan Hıristiyan dünyasınınilgisini çekecek bazı özelliklere sahiptir. Söz konusu bu özelliklerşunlardır:

a. Günümüz Hıristiyanlık inancının doğuşu ve yayılmasındaSüryanilerin ayrıcalıklı bir yeri olmuştur. Bu açıdan bakıldığında,araştırma sahasında Süryanilerin varlığı, yörenin inanç turizmi için büyükbir avantajdır.

VEYSİ GÜNAL116

b. Araştırma sahasındaki Süryanilerin konuştukları dil, Süryanice(Aramice)’dir. Bu dil de, Süryaniler tarafından İsa Peygamberinkonuştuğu dilin bir lehçesi olarak kabul görmektedir. Araştırmasahasındaki söz konusu bu özellik de Hıristiyanlar için bir çekicilikoluşturmaktadır.

c. Araştırma sahasının inanç turizmi ve özellikle de Hıristiyanlaradönük turizmin bir diğer özelliği de dini yapı bazındadır. Araştırmasahası barındırdığı kilise ve manastırları ile ünlüdür. Araştırma sahasınıda kapsayan tarihi Tur Abdin bölgesinde Hıristiyanlık kültürel mirasınıyansıtan çok sayıda manastır ve kilise bulunmaktadır.

Öte yandan, araştırma sahası, dünyanın değişik ülkelerineyayılmış dünya Süryanileri için, Orta Çağda olduğu gibi, günümüzde debir manevi merkez konumundadır. Bu bağlamda, “Süryani inançturizmi” adını verebileceğimiz turizm türünde hedef pazar olmasıaçısından dünya genelindeki Süryaniler önemli bir potansiyeldir. Genelolarak Mezopotamya adı verilen Suriye, Lübnan, Irak ve Türkiye’ninGüneydoğu Anadolu Bölgesi, Süryanilerin yoğunlaştıkları alanlarıoluşturmaktadır. Bu bölgelerde Süryani kültürü halen canlılığınıkorumaktadır. Günümüzde dünyada 12.5 milyon3 civarında Süryani’ninolduğu tahmin edilmektedir. Söz konusu bu rakam ve bulunduklarıülkeler de araştırma sahasının hedef pazarı konumundadır.

Araştırma sahası aynı zamanda yerli ziyaretçilere de hitap edecekinanç turizmi potansiyeline sahiptir. Özellikle Mardin şehrinde önemliTürk-İslam eserleri bulunmaktadır. Aynı şekilde, daha çok yerel vebölgesel pazara hitap eden, Mardin-Diyarbakır yolu üzerindeki SultanŞeyhmus türbesi ile Hz. Muhammed’in 13. torunlarından olanZeynelabidin’in ve kız kardeşi Zeynep’in türbelerinin içinde bulunduğuNusaybin şehrindeki Zeynelabidin camii önemli dini yapılardır.

3 Bu sayı dünya genelindeki tüm Süryani gruplarını (Melkit, Keldani, Nasturi, Asuri,Maroni, Süryani Ortodoks, Süryani Katolik, Süryani Protestanlar) içermektedir.Araştırma sahasındaki Süryaniler ise Ortodoks olup, dünya genelindeki toplam sayıları2.5 milyondur.


Araştırma sahasında, inanç turizminden sonra, geliştirilebilecekdiğer önemli bir turizm türü legacy turizmidir4. Yöredeki Süryanilerinifadelerine göre, il genelindeki nüfuslarının %90’ı Batılı ülkelere veTürkiye’nin diğer şehirlerine göç etmişlerdir. Aynı şekilde Nusaybin’dedaha önce yaşamış olan Süryanilerin önemli bir kısmı Suriye’ye özelliklede, Kamışlı’ya yerleşmişlerdir5. Öte yandan Mardin’deki Süryani dinadamları, Avrupa’nın değişik ülkelerinde 400.000 civarında Türkiyekökenli, yani Türkiye’den ekonomik nedenlerle göç etmiş Süryaniolduğunu ifade etmektedirler.

Şunu da belirtmek gerekir ki, araştırma sahasından ülkemizindiğer illerine yönelik de Süryani göçleri olmuştur. 1993 yılı verilerinegöre, 8.000 olan İstanbul’daki Süryani sayısı (Aydın, 1993:70), 11.500kadar Süryani’nin yaşadığı Mardin ve Şırnak illerinden yapılan göçlerile, günümüzde 15.000’e yükselmştir. Bu durum Güneydoğu AnadoluBölgesi’ndeki sayının da 2.000-3.000’e düşmesine neden olmuştur.Araştırma sahasındaki kültür turizmi bakımından önemli olan, özellikleİstanbul’daki Süryanilerin büyük bir kısmının Mardin kökenli olmasıdır.Nitekim 1991 yılı verilerine göre, İstanbul’daki 1800 ailenin 1100’üMardin, 400’ü Diyarbakır, 200’ü Adıyaman ve Elazığ, geri kalan 100 ailede Hatay, Ş.Urfa, Malatya, Şırnak ve Hakkari’den gelmişlerdir (Şavme,1991:8-9). Günümüzde Mardin kökenli İstanbul Süryanilerinin sayısınındaha da arttığı bir gerçektir.

Bununla birlikte Mardin ilinden önemli oranda da Yezidi göçüolmuştur. 1990’lı yılların başlarında (1990-1992 arası) meydana gelengöç sonucunda, Midyat’a bağlı Çayırlı (Çörekli ve Koçan mezralarıdahil), Güven, Oyuklu, Yenice ile Nusaybin’e bağlı Değirmencik, Dibek,Güneli köylerinde bulunan Yezidilerin tümü köylerini terk edip,Avrupa’nın değişik ülkelerine, özellikle de Almanya’ya göç etmişlerdir.

Yukarıda ayrıntılı bir şekilde ele alınan, araştırma sahasınınözelliklerine uygun turizm türleri yörenin pazarlanmasında temel

4Legacy turizm, atalarından kalma bağlara ilgi hissederek bunların daha önce bulunmuşoldukları toprakları, kalıntıları ve izleri tekrar ziyaret etmeyi içeren turizm türüdür (McGettigan ve Burns, 2001: 136; Mc Cain ve Ray, 2003:713-715 ).5 Araştırma sahasındaki Mor Gabriel Manastırı görevlilerinin ifadelerine göreAlmanya’da 40.000, tüm Avrupa’da ise 70.000 civarında Mardin kökenli Süryanibulunmaktadır.

VEYSİ GÜNAL118

oluşturmaktadır. Bu bağlamda, sahip olduğu kültürel çekiciliklerindendolayı, araştırma sahasındaki pazarlama stratejileri, genel turistlerdençok, kültürel miras, inanç ve legacy turizm gibi özel ilgi turistleriüzerinde odaklanmalıdır. Bu amaçla turistlere yönelik tanıtımçalışmalarının, genel tur operatörlerinden ziyade, kültür, inanç, miras gibialanlarda uzmanlaşmış (specialist) tur operatörlerine yönelik olmalıdır.Çünkü genel tur operatörleri herhangi bir destinasyonu, daha çokulaşılabilirlik ve sahip olduğu turistik olanaklara göredeğerlendirmektedir. Bu organizasyonlar için belirli miktarda kültürelçekicilik ve belli sayıda turizm olanaklarına (alışveriş olanakları,restoranlar ve oteller) sahip olması şarttır. Buna karşılık, spesiyalist turoperatörleri, turizm olanaklarından çok, destinasyonun özel durumunuölçü olarak alır. Bunlar daha çok kültürel konulara ağırlık verirler.Dolayısıyla bunlar daha az ulaşılabilirliğe sahip ve daha az bilinenşehirleri ziyaret edebilirler. Onlar için destinasyonun bu eksiklikleriolumsuz bir durum teşkil etmez (Richards, 2001d:85).

SONUÇAraştırma sahası kültür turizmi açısından önemli potansiyele

sahiptir. İl öncelikle, ortaçağ şehirleri görünümünde ve dokusubozulmamış Mardin, Midyat ve Savur gibi müze kentlere sahiptir. Ayrıcaarkeolojik sitler önemli yer tutmakta ve varolan Hıristiyan ve Türk-İslammedeniyetlerine ait kültürel değerler de geniş bir alana dağılmaktadır.Nitekim bu potansiyel nedeniyle araştırma sahasında 3 adet kentsel sit,12 adet arkeolojik sit, 115 adet tarihi ve dini yapı, 459 adet konut ve 74diğer çekicilikler olmak üzere toplam 663 adet tarihi değer, Kültür veTurizm Bakanlığı tarafından tescillenmiştir. Maddi olan bu kültürelementleri ile birlikte, deneyim turizminde kullanılabilecek maddiolmayan unsurlar (inanç, dil, yeme-içme, geleneksel el sanatları)yönünden de önemli bir potansiyele sahiptir. Bütün bu maddi olmayanözellikler, araştırma sahasındaki yerleşmelerin fiziksel görünümlerininkültürel peyzaja dönüşmesini sağlayan unsurlar olmuştur.

Anıtsal yapı bakımından araştırma sahasında görülen çeşitliliketnik ve dini gruplarda da karşımıza çıkmaktadır. Nitekim yaşayan farklıkültürlere sahip olması, kültür turizmi açısından araştırma sahasınınrekabet gücünü arttıran en önemli özelliğidir.


Ek. 1. Mardin Şehrindeki Tescilli Yapıların ListesiKuseyri CamiiEmineddin KülliyesiCami ül Asfar (Sarı veya NecmeddinCamii)Gençlik ve Kültür MerkeziŞeyh Çabuk CamiiTarihi HastaneProtestan KilisesiLatifiye CamiiŞeyh Yusuf CamiiTarihi Gazi Paşa İlkokuluTarihi Kahvahane + SinemaYenikapı HamamıŞeyh Kasım Halveti Mescidi veTürbesiSurp Kevork Kilisesi (Kırmızı Kilise)Yakudi ÇeşmesiCevheriye ÇeşmesiŞeyh Abdulaziz CamiiKasım Tuğmaner CamiiKayseriye BedesteniÇarıkçılar ÇarşısıUlu CamiiUlu Camii HamamıSaray ÇeşmesiTeker Medresesi (Şah Sultan HatunMedresesi)Tekiye ÇeşmesiCabi ÇeşmesiSinsel (Sensel) MescidiSensel ÇeşmesiRevaklı (Sipahiler) ÇarşısıAktarlar ÇarşısıMarangozlar ÇarşısıPamuk Camii (Şeyh Mehmed DinariCamii)Emir HamamıReyhaniye CamiiŞehidiye Medresesi ve CamiiMolla Hari Süleyman Paşa CamiiMor Şumuni KilisesiŞeyh Zebun Camii (Hamit Camii)Eski Askeri KışlaTarihi Hükümet Konağı

Radviyye HamamıMelik Mahmud Camii (Bab-Es SurCamii)Şeyh İmameddin TürbesiArap CamiiŞeyh Şarran MescidiSavurkapı Medresesi (Paşavatların Evi)Hatuniye MedresesiSultan Hamza-i Kebir Zaviyesi veCamiiHamza-i Sağir Zaviyesi ve CamiiAyn-Ceviz ÇeşmesiMelik Mansur Medresesi (Şeyh Abanya da Libben Medresesi)Ayn Tokmak ÇeşmesiMar Petrus ve Mar Pavlus KilisesiTekkeMusyid (Pınarbaşı) CamiiHızır CamiiZaviyeTarihi PTT BinasıTarihi Halı Sanayi OkuluAltınboğa MedresesiKervansarayKale CamiiZinciriye MedresesiTarihi Kız Meslek LisesiTarihi Ticaret LisesiMar Hürmüzd KilisesiMarufiye MedresesiMeryem Ana KilisesiMüze (Eski Patrikhane)Muhammed Şeydullah CamiiMar Yusuf KilisesiMar Behram (Kırk Şehitler) KilisesiMar Efram ManastırıTarihi Amerikan Koleji ve LojmanıTarihi İl Jandarma KomutanlığıKoğuşuTarih İl Jandarma Komutanlığı BinasıHacı Ömer (Halife) CamiiCihangir Bey ZaviyesiKasımiye MedresesiMor Mihael Kilisesi

VEYSİ GÜNAL120

Ek. 2. Midyat Şehrindeki Tescilli Yapıların Listesi1. Mor Hobel ve Mor AbrahamManastırı2. Meryem Ana Kilisesi (SüryaniKatolik Kilisesi)3.Mor Aksnoyo Kilisesi4. Mor Şmuni Kilisesi5. Kasr’ı Nehruz6. Protestan Kilisesi

7. Mor Şarbel Kilisesi8. Mor Barsavmo Kilisesi9. Han10. Hayvan Hanı11. Cevat Paşa Camii12. Abdurrahman Camii (Estel Kesimi)13. Şemsettin Camii (Estel Kesimi)14. Ulucamii (Estel Kesimi)


KAYNAKÇAABDULGANİ EFENDİ, 1999. Mardin Tarihi. T.C. Başbakanlık GAP

Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı Yay. (Yayına Hazırlayan.Burhan Zengin). Ankara.

AKYÜZ, G., 1998. Mardin İlinin Merkezinde, Civar Köylerinde veİlçelerinde Bulunan Kiliselerin ve Manastırların Tarihi,İstanbul.

ALTUN, A., 1978. Anadolu’da Artuklu Devri Türk MimarisininGelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayın No. 264, İstanbul.

ALTUN, A., 1991. “Artuklular” Maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi,Cilt.3, s.415-419, İstanbul.

ARDEL, A., 1961. “Güneydoğu Anadolu’da Coğrafi Müşahedeler”, TürkCoğrafya Dergisi, Yıl.17, S.21, s.140-148, İstanbul.

AY, E., 1993. Mardin Bölgesi Zergan Çayı ve Çevresi ArkeolojiDeğerlendirmesi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara.

AYDIN, C.A., 1993. Türkiye’de Süryaniler. Türkiye Ortadoğu Ammeİdaresi Enstitüsü (TODAİE) Uzmanlık Tezi, Ankara.

AYDIN, S., EMİROĞLU, K., ÖZEL, O., ÜNSAL, S., 2001. Mardin(Aşiret-Cemaat-Devlet), Türkiye Ekonomik ve ToplumsalTarih Vakfı Yayını, İstanbul.

CAN, Y., 1995. İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı. Türkiye Diyanet VakfıYayını, Ankara.

DOĞANER, S., 2001. Türkiye Turizm Coğrafyası, Çantay Kitabevi,İstanbul.

GÖYÜNÇ, N., 1991. XVI.yüzyılda Mardin Sancağı, Türk Tarih KurumuBasımevi, Ankara.

KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI, 2005. Mardin İli KültürEnvanteri.

VEYSİ GÜNAL122

MCCAİN,G., RAY, N.M., 2003. “Legacy tourism: the search forpersonel meaning in heritage travel”, Tourism Management24, s. 713-717.

McGETTIAN, F., BURNS, K., 2001. “Clonmacnoise: a Monastic Site,Burial Ground and Tourist Attraction”, Cultural Attractionsand European Tourism (Edited by Greg Richards), s. 135-159, CABI Publishing, UK.

PRIDEAUX, B., 2003. “Creating visitor attractionsin peripheral areas”,Managing Visitor Attractions (Edited by Alan Fyall, BrianGarrod and Anna Leask, s.58-73, Elsevier Printed,Burlington.

RİCHARDS, G., 2001. “Cultural Attraction Distribution System”,Cultural Attractions and European Tourism (Edited by GregRichards), s.71-91, CABI Publishing, UK.

SELÇUK BİRİCİK, A., 1974. “Mardin ve Mücavir Mıntıkasının Strüktürve Jeomorfolojisi” Türk Coğrafya Dergisi, Yıl.22, Sayı:26,s.121-134, İstanbul.

SÖZER, A.N., 1984. “Güneydoğu Anadolu’nun Doğal Çevre ŞartlarınaCoğrafi Bir Bakış”, Ege Üniversitesi Dergisi, S.2, İzmir.

STRECK, M., 1988. “Tur Abdin”, MEB. İslam Ansiklopedisi, 12/2. Cilt,İstanbul.

ŞAVME, T.B., 1991. Dünden Bugüne İstanbul Süryanileri, NsibinYayınları, İsveç.

VUKONIC, B., 1996. Tourism and Religion. Elsevier Science Inc,Tarrytown.

YONCA, A., 1993. Türkiye’de Kentlerin Fiziki Yapısı. DPT. SosyalPlanlama Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara.

MARDİN İLİ'NDE KÜLTÜREL TURİZM POTANSİYELİ (The Cultural Tourism Potential of Mardin Province

Documents