Page 1
Haifo hanu nitusoborra nkoku osobora kulima akasiri akarukwetwa “Keyhole Garden” rundi okutunga ebisoro ebyomuka mu Afrika. Nitukuha amagezi okulima emiringo eyerukulinda ebyobuhangwa kandi erukukuha ebiriisa; omusiri ha kicweka kitaito rundi nkoku orukusobora kukoma ebisoro byokutunga kusigikirra ha mwanya na sente ebyoine. N’amagezi ganu leka tunihire ngu oratunga obumanzi....obumanzi okukora ekyorukusobora n’ebike ebyoine! Obundi toine itaka eryokulima Keyhole Garden, baitu n’osobora kuyamba omutaahi n’amagezi watunga ganu obundi obwalyeza alikuhaho! Rundi toine sente kugura embuzi, enkoko rundi empunu baitu mugenzi wawe ainazo; noosobora kumuhabura ekimusemeriire kusigikirra hali binu (ebigendererwa, sente, itaka, emibazi n’obujanjabi)
Kisobora kukuzookera nk’ekyamahano okulengaho kukora ekintu ekihyaka oli wenka, baitu oijuke, okulinda, ebikuya, engagya, ebibira twine okuserra emihanda emihyaka eyokukora ebitutaaha nitukora......nikizooka ngu emiringo emikuru tebaire y’omugaso ahali abataahi baitu (ebikuya n’engagya)! Nikisobora kuba kyokuhuniriza okulengaho kuyamba abandi iwe otaine sente, itaka h’okulindira ebisoro rundi kwerimira Keyhole Garden. Baitu obukirukuhika ha kulinda ebyobuhangwa – ijuka ngu buli kimu nikikonyera kigenzi kyakyo! Nkoku omutaahi rundi owanyoko aralima endima ennungi, naiwe nooba oine ebirungi orukutungamu: kukeehya obutwa omw’itaka, ebyokulya ebyekiriisa omukatale, enyama ya Kyamukaaga eyetaine burwaire ha bucha.
Okuteekaniza Keyhole Garden rundi kutunga ebisoro tikyanguhire, obworacwamu okukora ekimu hali binu, tungayo omuntu mukuru (omwegesa, omuzaire, mukuru wawe, omutaka) akuyambe. Okulinda ebikuya n’engagya twine kulengaho kukora ebintu binu kurungi!
ENYANJURAOkuliisa ebisoro mu Afrika kinu kyokurorraho kya Uganda
Abantu abarukwikara haihi n’obwikaro bwebikuya n’engagya
mu Afrika baine bingi barukwisaniza kandi okuliisa ebisoro
nk’ente kisobora kuguma rundi kutwara sente nyingi habwa
ekibira, ensozi n’embeera y’obwire. Mu Afrika embuzi zitungwa
habwebigendererwa bingi otaihiremu:
1) Lyahurro lya sente, mukiikaro kyokutwara sente mu banka okamalirra noturukya ha ntambura kandi
nibakuteeramu otugoba tutaito - abantu batunga embuzi nukwo ebyana bifooka magoba.
2) Emigenzo eyenzaarwa nka okusasura omukaaga (kujuga) rundi okugabira embandwa n’emizimu
3) Harumu ekiriisa kirungi kandi nooba noliisa omubiri kurungi.
4) Omu bicweka ebimu kandi n’okusigikirra ha kika kyembuzi, embuzi nizisobora kukamwa amata
n’okwihamu ebindi nk’amagita.
5) Torukwetaagisa sente nyingi okuliisa embuzi, bisoro bitaito nahabweki zigura sente ntaito kandi
tizirukwetaaga kurolererwa muno. Omumitwalize y’abantu osobora kuhereka rundi kuherekwa
embuzi nukwo obwerukuzaara nimubagana ebyana
6) Zanguhire kuliisa, osobora kuliisa kumara esaaha ntaito kandi nizetwara omukisaka zonka rundi
kuteekamu omuguha (mu bikya rundi hakuguru) okasibika ha kiti okataaha
7) Kyanguhire kutunda embuzi obutasisana ebitungwa ebindi
8) Obutasisana ebisoro ebindi nk’empunu ebitarukuliibwa ab’Ediini y’Obusiraamu rundi abakazi
(mubicweka ebimu mu Afrika); embuzi niziriibwa abantu ba buli kika nahabweki baingi bazitunga
Nkoku osobora kutandika kutunga embuzi:
1) Cwamu ekika ky’embuzi orukwenda kuliisa kandi orole ngu nikiija kukwanguhira kuzoora. Serra
ezikanyire ha kicweka ky’owanyu
2) Noyenda kutunga embuzi zingaha ha kutandika. Kurugirra ha sente, itaka, abaliisa n’ebindi. Kirungi
okutandika mpora akasoma (kurugirra ha bizibu otangaine) nukwo okegalihya
3) Cwamu nogenda kuziriisa ota: okusiba orugo, omuntu kuliisa akaguma nazirolerra, kusibika ha
muguha? Obworaaba nosibika ijuka kwerinda binu; kuziteeza omusana n’enjura ekihinguraine,
ebihuka kuzitalibaniza (enjoki, empazi n’ebindi)
4) Orole ngu oine omwanya omuyonjo kandi ogugalihire ekirukumara kusigikirra ha bwingi bw’ebisoro.
Yonja buli kiro. Kuziterra amadaara nikikira kuzireka haitaka!
5) Komamu omuntu omu omuka rundi teekaho omukozi owararolerra embuzi zinu; gube mulimo gwe.
Baitu nabwo, abantu boona ab’omuka baine kuyamba kandi n’okumanya ebirukukwata ha mbuzi
6) Lekamu empaya emu kandi oijuke kugihindura buli mwaka gumu rundi ebiri okutangira ekyana
kwemebwa isekyo rundi kwema nyinakyo. Kinu nikizimara amaani kandi nizijoogwa endwaire
n’ebihuka.
7) Wekaguze aha musahu w’ebisoro hakyaro rundi ofisa w’ebyobulimi n’amatungo akuyambeho.
N’osobora nokwehanuuza ha bataahi abatungire embuzi okumara obwire bwingi kandi bamanyire
bingi
Okuliisa ebisoro nikikorwa haihi buli bantu omuka. Ebisoro ebitungwa nibyo nka enkoko, embaate, embuzi, entaama, wakame, empunu n’ente. Okukomamu ekyorukwenda kutunga nikisigikirra ha bintu bingi otaihiremu: kugonza kw’eka, nimugenda kubikozesaaki, kandi nimukisobora. Embuzi kiri kisoro akyanguhire kutunga, n’osobora kutunga ntaito rundi nyingi (emu rundi kikumi). Embuzi ezitali njungu tizirukwetaga kurolerra muno nkokufuhirra emibazi n’ebindi. Nizigumisiriza endwaire n’ebihuka nk’enguha.
Okulinda ebibira, ebikuya n’engagya tikyanguhire. Emirundi enyingi titwine okumanya okurukumara, obumanzi, sente rundi itaka erirukumara nukwo tuleke kusiisa ebyobuhangwa. Rundi titwine matungo agarukumara kutuha enyama nukwo tuleke kuhiiga.
Page 2
“Oliise itaka nalyo likuliise. Rolerra ebisiro by’omuka nabyo nibiija kurolerra emisiri yawe”
- Patrick Fedrick Wangao, Tanzania.
N’oyetaaga binu:• Amabaale amakooto, amatafaali
rundi empinju z’emiti• Itaka ly’omumusiri, ebijunzire• Ebiti bya fuuti 5 bingi• Ebiseke-seke rundi amabingo rundi
ebitoogo (ebifunjo)• Ewaya eraihire• Ebipaipu ebicwekere rundi
ebikebe-kebe• Eminyongorozi
1. Serra omwanya ogurukwingana fuuti 19 okwetoroora, ogurukuhikwaho omusana, enjura, haihi na kilaasi kandi ogukingiirwe- yombera olime.
2. Opime ekifuba kyogu arukugenda kukozesa omusiri, kipime n’omuguha. Kora ekicweka ky’omuguha gunu oyongereho fuuti 1 – hanu nuho hagati-na-hagati h’omusiri gwawe (baitu nosobora kukora saizi yoona eyorukwenda!). Boha ekiti hagati na hansaro, simba ekiti kimu hagati okozese ekindi kupima saako (omwetorooro).
3. Opimeho fuuti 2 ha saako nukwo opime ‘triangle’ kugarukira hagati-nahagati.
4. Ruka amabingo rundi ebitoogo rundi obuti nk’ekirago obu n’orukisa ewaya rundi ekintu kyoona ekisobora kuboha (otabikwataniza – lekamu emyanya hagati). Obworamara ozinge okwatanize
hansi na haiguru (okole nkekigega). Obugazi akagega kanu kakireho fuuti emu (nka 40cm). Obu akarago kaine kuba nikaingana fuuti nka 4! Kasindike mwitaka hagati na hagati y’omusiri. Omazire kukora ekigega kyawe eky’okulisizaamu n’okunywisizaamu omusiri!
5. Simba ebiseke-seke omurubaju rw’ekigega kyawe okutangira ebiriisa kugenda hanyima teekamu ekicweka kyitaka lirukwiragura. Ekiriisa ekikozirwe n’ebintu ebijunzire obworaaba obiine.
6. Omusiri gwetorooze amabale, ebitafaali rundi empinju z’ebiti, wetorooze omurundi gumu rundi nyingi, kurora ngu itaka tiryagenda. Teekamu ebipaipu ebicwekere rundi ebikebe ebimomere nukwo bisobole okugabira omusiri gwoona, amaizi n’ekiriisa
7. Hati tandika oijuze omusiri gwawe n’itaka erya bulikiro n’itaka erikozirwe mu bintu ebijunzire. Obworaaba oine eminyongorozi nayo teekamu, neyamba kutabura kurungi itaka. Ijuka okuteeka itaka ha musiri gunu nolitembekeraniza nkoku olihaigire (erya haiguru ligende haiguru......). guma n’oteekaho itaka okuhika obworakora ituuti (ikoomi) obu ekigega nikisigara hagati (hamutwe). Kinu nikyongeza omwanya osobora kubyaramu ebyokulya.
8. Keyhole garden yawe ehoire tandika obyale! Osobora kusara-saramu omusiri gwawe nukwo obyale ebyokulya byemiringo etarukusisana buli sizoni. Kandi obworaaba oli mulimi murungi oija kumanya nkokworatabura-tabura rundi kubaganizamu ebirimwa byawe.
9. Nosobora kwalirra omusiri gwawe n’ebintu ebyomere kandi ebitarukwija kumera. Teekamu ebirakwoleka nambere obyaire embibo ezembaganiza. Ijuka kuguma noteeka amaizi mu kigega kyawe okuhika ebyokulya bikwasire.
10. Kozesa omuhanda kugenda kuteeka kasasiro y’ebyokulya ebitacumbire, n’okuteekamu amaizi omazire kwogiisa ebyokulya mukigega (munu harumu phosphorous eyerukwetaagwa ebimera). Kufundikira ekigega nikiyamba hakukwatiramu obutagasi nokwanguhya kujunda. Amaizi gaine okwetoroora omusiri kandi ganywise ebyokulya byawe kuraba mumize n’ebiriisa ebirungi!
11. Hati n’osobora kihika mu buli kicweka kyomisiri gwawe osobole kubyara, kwombera n’okunoga emikubi yawe.
nkoku osobora kuteekaniza keyhole garden:
Ekiriisa kyebintu ebirukujunda n’okikora oti:
OKU OSOBORA KUTEEKANIZA
KEYHOLE GARDEN!
Ekiriisa ky’ebintu ebijunzire nikiyamba itaka kuguma n’okukwata amaizi kandi nibiteekamu ekiriisa. Ebintu ebyokubaire kasasiro omuka n’omumisiri nobifora byomugaso kandi nikiyamba hakukehya enturukya
y’okugura ekiriisa omu maduuka. Haroho emiringo nyingi eyokukoramu ekiriisa: gunu omulingo nigwegesibwa omukicweka ky’omusana gwingi mu buturuka izooba bwa Uganda.
1. Opime omwanya gwa fuuti 6 ha fuuti 1.5 nambere hatali musana
2. Simba enkondo (zigume) za fuuti 5 buli kasonda 3. Limayo enfuka emu hansi ohindule itaka4. Teekaho binu bitembekeraine (in layers): • Ebyomere: okuteekamu carbon n’okusemeza itaka • Enkali rundi amaizi: okuyamba ha kujunda • Iju ly’omukyoto: okucwa-cwaana • Obusa bw’ebisoro: kuteekamu ekiriisa n’okukwata itaka • Itaka lya haruguru: okuleetamu ebihuka n’eminyongorozi • Ebinyansi: habw’ekiriisa5. Teekaho ebyolekerwe haiguru kuhikya entuumo ya fuuti 3 oburaiha - Bunu buraiha burungi
obwokutunga obutagasi bwa 60°C6. Simbamu ekiti ekiraihire (ekipimo!) kyehongolemu (diagonally) kisobole kuraba mu buli kicweka7. Sweka entuumo yawe nukwo orwoya n’ekiriisa ebirungi bireme kucuucuuka8. Buli wiiki sikamu ekiti, obworasangaho erangi erukwera buli ruhumbu. Teebereza ha mwanya ogu olime ekiina
mu ntuumo eseesemu amaizi9. Hanyima ya wiiki ezitali ntaito, tokyayetaaga emyarro (layers). Obihindule ekipimo kitakoolekere obufuki.10. Garuka osweke, obireke okuhika bifokere itaka lyonyini. Obwire oburukwetaagwa nibusigikira ha bintu
okozeseze n’embeera y’obwire
“emikubi erukwiragura etufoire bahyaka. Nkatandika kuteekaniza Keyhole Garden yange omukweze kwakabiri. Hakabayo omusana gwingi mwaka ogu - baitu omusiri gwange gukasigara nigutigiizira”
Orozire omukatabu ka Ajani n’ebikuya n’engagya nkoku haroho emiringo endi eyokutunga rundi kulima ebyokulya; rundi emiringo endi eyokutungamu sente z’okuyamba abantu baawe otatemere n’okulima ebibira
kuserra itaka eryorwezo. Hanu haroho omulingo osobora kukozesa itaka litaito okulima ebyokulya bingiKeyhole Garden nizisobora. Nooba n’okozesa ebintu ebyokunaga (kasasiro) okulima omusiri gunu
ogwemikubi! Keyhole Garden musiri omutaito ogwomuka kandi ogurukukozesa ebintu ebijunzire kandi nigweza. Ensisana yagwo obworukugurorra haiguru guli nk’ekihuru ky’ekisumuruzo (key-hole). Hagati/
hamutwe haroho ekiina ekirumu “ekigega” nambere orukuteeka amaizi n’ekiriisa. Gunu omusiri eri nk’entuumo y’itaka eyetoroire “ekigega” ekirukuguma nikiriisa omusiri obu ebyokulya nibikura. Nosobora
okulima emikubi obwire bwoona.
Ebyorukunihiramu: amagesa g’eyongera – emirundi ena rundi etaano – nahabwekyo abantu bawe baine bingi ebyokulya n’okutunda. Osobora n’okubyara embibo z’emikubi n’ebijuma empyaka. Keyhole Garden nizisobora. Nooba n’okozesa ebintu ebyokunaga (kasasiro) okulima omusiri gunu ogwemikubi! Obu eka esobora kukozesa ebyo ebyeine kurungi, neyeza emikubi nyingi muno muno.
Nibateekamu ekiriisa ekyebintu ebijunzire kandi bagunywise
nibakozesa amaizi g’enjura kuruga hanju. Hati nibatunga ebyokulya
emirundi esatu okukira enyimaho.
Narolerra Keyhole Garden na mugenzi-we Fidele
Rose nfuuzi okuruga Rwanda
Obu iwe n’eka yawe murukukozesa ebyo ebimwine kurungi nimusobora kutunga emikubi erukwingana emirundi 3 rundi 4 hali egyo eyimwine hati. Kinu nikimanyisa nimwija n’okutunda mutunge sente. Lengaho iwe wenka rundi osobora kuntungayo abantu bakuyambeho. Ekyokurorraho kiri ha mukutu gwa www.sendacow.org. Oihireho okugaba ente, Send a Cow nibatendeka abantu abarukuruga omubyaro bya Afrika basobole okukozesa itaka lyabo kurungi batarukulisiisa. Ekigendererwa ky’okuteekamu ebisoro (ente, wakame, embuzi, enkoko, n’ebindi) n’ebirimwa nukwo habule ekyokunagira busa – nk’obusa, ebisusu, amaizi agoogeze ebyokulya. Kyanguhire kandi kya sente ntaito!