1
Magorzata Krzysztofik: Kategoria czasu antropologicznego w
polskim kalendarzu
XVII-wiecznym
Czowiekowi s trzy dni nadane: wczora, dzi i jutro. Jeli dzi nie
pokutuje, tedy wczorajszy i jutrzejszy dzie
ju utraci1.
Kategoria czasu antropologicznego posiada bardzo szerokie
spektrum semantyczne
odnoszc si do czowieka jako podmiotu dowiadczajcego upywu czasu,
a zarazem nolens
volens bdcego rwnie biernym przedmiotem tego dowiadczania, mieci
w sobie grup
wielu zagadnie, czsto krzyujcych si, dlatego w celu ucilenia
treci rozwaa, wyrni
naley podstawowe problemy zwizane z czasem antropologicznym.
Obejmuje on w
pierwszym rzdzie czas biologiczny organizmu ludzkiego, czyli
poszczeglne etapy
ontogenezy, wraz z waciwymi sobie rytmami, procesami, zarwno
niezalenymi od ludzkiej
woli (np. procesy starzenia si), ale te od niej zalenymi: Czas
biologiczny jest miar tempa i procesw zachodzcych w filogenetycznym
i ontogenetycznym rozwoju
organizmu ywego, ktry jest kresem istot yjcych od pocztku
pojawienia si ycia, a wic wynikiem historii
oraz cigu zdarze i przeksztace linii filogenetycznej2.
Zdaniem Anny Paweczyskiej: Mona wskaza na szereg jakociowych
cech, za pomoc ktrych da si okreli czas biologiczny czowieka.
Istniej jednakowe dla kadego czowieka doywajcego staroci cykle,
dzielce jego czas od urodzin do
mierci. S to: niemowlctwo, dziecistwo, modo, wiek dojrzay i
staro. Te cykle, niezalenie od tego, i
charakteryzuj wiek biologiczny, czyli etap rozwoju bd
obumierania organizmu, maj w rnych krgach
cywilizacyjnych odmienne jakociowe znaczenie kulturowe3.
Czas antropologiczny, oprcz wymiaru biologicznego, zawiera w
sobie te pojcie
czasu psychologicznego (okrelanego rwnie mianem czasu
wewntrznego)
subiektywnego sposobu dowiadczania trwania oraz przemijania,
niezalenego od
obiektywnych miar dugoci czasu fizycznego: Czas wewntrzny zatem
to czas przeywany, czas wiadomoci. I cho zawdzicza swe
pochodzenie
dowiadczaniu zewntrznego wzgldem wiadomoci upywu czasu,
percepcji tego, co czasowe, czas
wewntrzny nie ma wiele wsplnego z tym, co zewntrzne. wiadomo
rzdzi si bowiem wasnymi prawami,
zasadami konstruowania swych przedmiotw, ogarniania tego, co
obecne, wspominane lub projektowane4.
Zaprezentowana tu kategoria czasu antropologicznego rozumiana
jest w kilku
wymiarach przede wszystkim biologicznym oraz psychologicznym,
ale take
astrologicznym i teologicznym. W celu jej scharakteryzowania
omwione zostanie
zagadnienie kalendarzowej ontogenezy czowieka wraz z jej
kulminacjami (dies nativitatis,
hora mortis) na podstawie analizy kalendariografii XVII-go
wieku.
Rozwaania o kategorii czasu biologicznego podj Stanisaw
Sowakowic w Nowym i
starym kalendarzu... na rok 1698, w ktrym zamieci porady
dotyczce dugowiecznoci.
Rozpocz je od poruszenia bolesnego dla rodzicw problemu
umierania maych dzieci:
1 Astrosophiczne uwaanie o uoeniu powietrza, zdrowia i chorb,
urodzaju i pochybieniu jego, o pokoju i
wojnie i inszych przydajcych si rzeczach, ktre by si z rocznych,
wier rocznych, miesicznych i
tygodniowych konstytucyi nieba, stanu, postpowaniu planetw i
utwierdzonych gwiazd kulminacyi, wschodzie i
zachodzie onych etc., podug przytoczenia pewnych sentencyi i
regu dowiaczonych ludzi, jeeli by si tak Bogu
podobao, sta mogy, krtko zebrane i tu wystawione, roku po
zbawiennym i aski penym narodzeniu P. Jezusa
Chrystusa, prawdziwego Mesjasza i Zbawiciela M.DC.LXIV, ktry
jest przestpny rok, we wszytkim dobrze
mienic, nikomu ku uszczepnieniu abo in praejudicium adumbrowane,
lecz kademu ku krotofili i potrzebnej
wiadomoci na poprzedzajce podanie wydane, przez M. Stefana
Furmana, poet. zawol., we Gdasku
nakadem sukcesora Jerzego Forstera, bibliop. J.K.M., drukowano
przez Dawida Frydrycha Rhetiusza, k. E4r. 2 Powszechna encyklopedia
filozofii, red. Andrzej Maryniarczyk, Lublin 2001, tom 2, s. 349,
haso czas. 3 Anna Paweczyska, Czas czowieka, Wrocaw 1986, s.76. 4
Joanna Haderek, Czas wewntrzny [w:] O naturze czasu, red. Andrzej
Wierciski, Kielce 2004, s. 227.
2
Z wielkim alem przychodzi na to patrzy rodzicom, kiedy mae
dziatki z tym dopiero przywitawszy si
wiatem, aosne przed czasem onemu musz czyni vale5.
Daje w zwizku z tym cay szereg rad majcych na celu zapobieenie
mierci
noworodkw. Przede wszystkim naley zaraz po urodzeniu dziecka i
przed przystawieniem
do piersi da mu proszku koralowego lub olejku migdaowego z
cukrem, by pozbyo si
plugastwa i surowoci rnych, ktrych napio si w onie matki.
Nastpnie trzeba znale
mu dobr mamk, co wcale nie jest takie proste - kalendarzysta
wymienia tu pokan list
cech, predyspozycji i warunkw, jakie powinna speni karmica. Musi
przede wszystkim by
zdrowa, czysta, pobona, maksymalnie 25-letnia (ostatecznie do 35
roku ycia). Cer
powinna mie dobr, ani nie tust, ani nie chud; nie moe by ruda,
piegowata, ospaa. Nie
wolno bra mamki zezowatej, bo dzieci dostanie zeza. Z obyczajw
najlepsze s mamki
wesoe, nie naley bra ktliwych, zalotnych, akomych lub zodziejek,
by nie zaraziy dzieci
zem. Pokarm mamki powinien by biay, sodki, o odpowiedniej
konsystencji, piersi mikkie
(eby dziecku nie spaszczyy nosa). Kobiety, ktre urodziy chopca,
s lepszymi mamkami
od tych, ktre urodziy dziewczynk. Najlepiej jednake, kiedy wasna
matka karmi dziecko,
poniewa nie tylko ma najzdrowsze i najbardziej poywne mleko, ale
te odpowiednie
obyczaje, ktre przekazuje potomstwu.
Dziecko naley karmi piersi przez okres osiemnastu miesicy, ale
mona te do dwch lat.
Diet trzeba nastpnie urozmaica mikkimi posikami (kasz, zupami,
nastpnie cielcin,
kurczakiem); nie wolno dawa wina.
Od sidmego do czternastego roku ycia trzeba karmi dziecko
potrawami, ktre nie s
wysuszajce, ani zbytnio korzenne; ciaa nie naley w tym
przedziale wiekowym obcia
nadmiernymi pracami. Wreszcie od roku 14 do 24 mody czowiek
powinien spoywa
pokarmy treciwsze, bardziej poywne, ktrych w czasie wzrostu
potrzebuje jego organizm
(ta regua dotyczy zwaszcza okresw zimowych i wiosennych); autor
zaleca te wzmacnianie
ciaa przez stosowanie wicze.
W celu zachowania dobrego zdrowia od roku 21 do 50 naley zgodnie
z zaleceniami
Hipokratesa umiarkowanie je, pi, spa, zaywa mioci fizycznej oraz
nie leni si w
pracy. W przeciwnym razie na staro przyjdzie odpokutowa bdy
modoci.
Podobn tematyk w dwch almanachach (na rok 1661 i 1666) podejmuje
Mikoaj
rawski, ktry przy tabelach czasu zamieszcza lekarski kalendarz
sucy do przeduenia
ywota ludzkiego. Autor dzieli czas biologiczny czowieka na:
niemowlctwo, dziecistwo,
wiek modzieczy, mski i staro, a do kadego z tych etapw
dostosowuje specjalne
porady. I tak na przykad dziecko naley pomiernie strofowa6, gdy
ukoczy 6 lat, znale
mu nauczyciela, nie dawa mu do jedzenia konfektw z miodem abo
cukrem7, bo to grozi
chorobami, unika potraw mlecznych. Dwunastolatka trzeba posa
albo do szkoy albo na
sub lub do kupiectwa (w zalenoci od tego, ku czemu skania si
dziecko).
Ze szczeglnym upodobaniem autor charakteryzuje wiek
modzieczy:
5 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich,
kapanom dla porzdku Kocioa Boego,
gospodarzom dla siania i szczepienia, chorym dla poratowania
zdrowia, zdrowym dla traktowania spraw
powanych, myliwym dla szczwania zwierza wielce sucy, na Rok
Paski M.DC.XCVIII, ktry jest po
przybyszowym i przestpnym drugi, przez M. Stanisawa Sowakowica,
filozofijej i medycyny w Akademijej
Krakowskiej doktora i profesora z pilnoci wyrachowany, w
Krakowie, k. B4r. 6 Hemerologeion abo nowy i stary kalendarz wit
rocznych i biegw niebieskich z wyborem czasw i z
aspektami na Rok Paski 1666, ktry jest wtry po przestpnym i
przybyszowy, przez Mikoaja rawskiego,
doktora lekarskiej nauki i najaniejszych krlw polskich
matematyka ku dobru pospolitemu z pilnoci
wyrachowany i do druku podany, Cum Gratia et Privilegio S. R. M.
atq; licentia Superiorum w Krakowie, k. A4r 7 Ibidem, k.B1r.
3
Tak w wieku modzieczym czowiek postanowiony we wszytkich swoich
okolicznociach, pikny na
wejrzeniu jest, czerstwy i na ciele i na umyle duy, wszytkiego
mu si chce, ani go praca adna nie sfatyguje,
ale w kadej swej sprawie co dzie si jakoby odnawia8.
Zaleca, by w wieku modzieczym unika gorcych trunkw i potraw,
cikiej pracy, gorcej
ani, strzec si kpieli w rzekach i gbokich wodach, umiarkowanie
je i pi, puszcza
krew oraz stawia baki. W wieku mskim naley spoywa cieplejsze,
wilgotne pokarmy
oraz wystrzega si frasunku i melancholii. Charakteryzujc wiek
stary, Mikoaj rawski
podkrela wielkie pragnienie ycia take i na tym etapie
ontogenezy: nie masz tak bardzo starego, ktry by jeszcze sobie
jednego roku y nie obiecywa i nie yczy
9.
Zaleca staruszkom trzymanie ciaa w cieple, spoywanie maych iloci
pokarmu, unikanie
potraw ciko strawnych, a take wystrzeganie si gniewu, cieszenie
si wnukami i
zabawianie rozmowami o dawnych dziejach. Nie naley na tym etapie
ycia dopuszcza do
siebie ludzi smutnych ani chodzi na bankiety. Kalendarzysta,
podobnie jak Stanisaw
Sowakowic, podkrela potrzeb umiarkowania, warunkujc dobre
zdrowie: Do przeduenia ycia nie masz nic potrzebniejszego i
lepszego, jako miar w jedzeniu, piciu i inszych
przyrodzonych sprawach zachowa.10
Daje te mnstwo porad drobnych, sucych na kadym etapie ycia np.
naley ubir
dostosowa do pory roku; na mieszkanie wybra krain suc wasnej
naturze; unika
przebywania w pomieszczeniach zimnych i wilgotnych; wiedzie,
ktrym wiatrom
nadstawia ciaa (np. poudniowe wiatry tpi such i oczy, wiatry
pnocne pomagaj do
trawienia)11
; mie na uwadze wpyw gwiazd na ycie ludzkie, poniewa: Influxus
caelestes wielk wadz maj zaszkadza abo pomaga yciu naszemu, dlatego
ten, ktry chce dugo
y, ma si pilno stara o to, aby wiedzia, ktre gwiazdy zdrowiu
jego i ktrego czasu i jakim sposobem
szkodzi mog ()12.
Trzeba si stara, eby odek dobrze trawi, potrawy wybiera
odpowiednio do kompleksji
czowieka (np. odek choleryczny atwiej trawi miso woowe ni
ryby13
), je dopiero w
momencie, gdy pojawi si uczucie godu, nie przejada si, a midzy
posikami zachowa co
najmniej siedem godzin przerwy.
Zaprezentowany w kalendarzach Stanisawa Sowakowica i Mikoaja
rawskiego
obraz czasu biologicznego zosta podzielony na nierwnej dugoci
odcinki. Sowakowic
szczeglnie duo miejsca powici maym dzieciom, co niewtpliwie
wynikao z ich
wysokiej miertelnoci, a pozostae etapy w zasadzie skwitowa
kilkoma oglnikowymi
uwagami dotyczcymi zwaszcza odywiania. rawski da opis bardziej
szczegowy i nie
pomin wieku starczego. Ten podzia czasu biologicznego jest w
duym stopniu umowny,
kulturowy; wyznacza nie tyle chronologiczne odcinki, ale
okrelone jakoci istnienia,
warunkowane etapem ontogenezy: dziecistwo, modo, wiek dojrzay,
staro. Czas
biologiczny organizmu jest linearny, nieodwracalny, biegnie
zawsze w tym samym kierunku,
a do nieuchronnej mierci. Procesw dojrzewania i starzenia si
organizmu oczywicie
zahamowa nie mona, ale stosujc si do odpowiednich wskazwek, mona
poprawi jako
bytu; podstawowym wnioskiem z lektury kalendarzy jest wiadomo
wpywu czowieka na
ksztat tej kategorii czasu. Dawane czytelnikom porady co prawda
stanowi wypadkow
wiedzy medycznej (np. potrzeba karmienia mlekiem matki) oraz
rnorodnych zabobonw
8 Ibidem, k. B2r- B3r. 9 Ibidem, k.C4r. 10 Hemerologeion abo
nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich, z wyborem
czasw i z
aspektami na Rok Paski 1661, ktry jest przybyszowy i po
przestpnym pierwszy, przez M. Mikoaja
orawskiego, doktora lekarskiej nauki i najaniejszych krlw
polskich matematyka, ku dobremu pospolitemu z
pilnoci wyrachowany. W Krakowie u Wdowy i Dziedzicw Franciszka
Cezarego, I.K.M. Typogr, k. A3r. 11 Por. Ibidem, k. A4r. 12 Ibidem,
k. C2r. 13 Por. Ibidem, k. C4r.
4
(np. problem rudej i piegowatej mamki), ale ucz go troski o
wasny organizm na
poszczeglnych etapach istnienia; ucz wiadomoci, e ta troska
determinuje jako ycia.
Czas biologiczny czy si te cile z czasem spoecznym oraz
kulturowym, z
podejmowaniem okrelonych rl i obowizkw. Przekraczanie pewnych
barier, zwizane z
nieliczeniem si z biologi organizmu, najczciej naraa czowieka na
wyszydzenie. Wiele
ironicznych kalendarzowych uwag odnosi si do maestw zawieranych
w pnym wieku, z
duo modsz osob np. Stanisaw Niewieski w kalendarzu na rok 1692
poucza: O maeskich fruktach. Woska przypowie niesie: staremu moda
ona jest kareta na on wiat zaprzona.
Do wrodzonej saboci cikiego taki nabywa mola, co go prdko
zgryzie. Najczciej usyszy: daje waszmo, kupe, sprawe te i owe
stroje, ktremi si komu podno modszemu popisuje. Nie wspomni
rozterkw z
okazyjej pewnego nieukontentowania. Dlaczego jeste jej dziadusiu
miy ni sl w oku. Nieraz takie ma w sobie
wota, eby prdko requiem zapiewano, a ona, nie czekajc wycia z
aoby, za modego twoj si substancyj
wyraia14.
W almanachu na rok 1690 omiesza Niewieski star, brzydk bab, ktra
ma serce i
ch do Wenery, a urod chce rwna si modym kobietom15
. Stanisaw Sowakowic
natomiast o momencie stosownym do zawierania maestwa pisze:
Pikna do stanu
maeskiego pogoda, gdy go czas, niebo i ludzie zalecaj16
. Przestrzega te rodzicw, by
nie wydawali zbyt wczenie crek za m, poniewa mody organizm nie
jest w stanie
podoa obowizkom zwizanym z macierzystwem.
Z tych uwag kaledarzystw pynie wniosek o potrzebie dostosowania
rytmu czasu
biologicznego do rytmu czasu spoecznego, poniewa obie te miary
temporalne s
wspzalene. Na kadym etapie ontogenezy czowiek posiada zarwno
okrelone przywileje,
jak i obowizki, waciwe danemu, konkretnemu czasowi istnienia, a
niestosowne lub nawet
szkodliwe w czasie innym. Lektura kalendarzy nasuwa skojarzenia
z rozwaaniami
zawartymi w Ksidze Koheleta17
. Wszystko w yciu ludzkim ma swj czas rozumiany nie w
sensie ilociowym, ale jakociowym. To kairos18
, czyli waciwy, stosowny, zrcznie
uchwycony moment, sprzyjajcy danej czynnoci. Jego miara jest
krtka19
, dlatego waciwe
odczytywanie czasu kairos wymaga nieustannej yciowej czujnoci:
Kairos jakiej sytuacji jest napotykany dziki ustawicznemu
poszukiwaniu i deniu ku znalezieniu waciwej miary, ku rodkowi
pomidzy za wczenie i za pno20.
Kairos to zarazem niepowtarzalny dar Boga, zczony cile z
odpowiedzi czowieka: Kairos bowiem nierozdzielnie czy si z
koniecznoci dziaania. Przy tym rozpoznanie momentu waciwego
do podjcia dziaania nie jest tak proste, jak to ma miejsce w
przypadku uchwycenia waciwej miary, gdy
14 Rzymski i ruski kalendarz z prognostykiem na Rok P. 1692,
przestpny, a po przybyszowym 2, przez M. Stanisawa Niewieskiego,
nauk wyzwolonych i filozofijej doktora, fizyki w Akademijej
Zamojskiej profes.,
astronoma i geometr wyrachowany. Drukowano w Zamociu Roku 1691,
k. D2v. 15 Por. Rzymski i ruski kalendarz z prognostykiem na Rok
Paski 1690, przybyszowy, a po przestpnym wtry,
przez M. Stanisawa Niewieskiego, nauk wyzwolonych i filozofijej
doktora, fizyki w Akademijej Zamojskiej
profess., astronoma i geometr wyrachowany, w Zamociu, drukowano
Roku P. 1689, k. A4r i B1v. 16 Nowy i stary kalendarz wit rocznych
i biegw niebieskich kapanom dla porzdku Kocioa Boego,
gospodarzom dla siania i szczepienia etc., chorym dla lekarstw i
puszczania krwie, zdrowym dla traktowania spraw i dzie powanych
wielce sucy, na Rok Paski M.DC.LXX.VIII po przybyszowym pierwszy,
po
przestpnym wtry, z pilnoci uwaony i wyrachowany przez M.
Stanisawa Sowakowica, filozofijej i medycyny
doktora, w Krakowie w Drukarni Akademickiej, k. A3v. 17 Por.
Koh. 3,1-8. 18 Pojcie kairos stworzone jest przez kultur greck;
brak mu odpowiednika w jzyku aciskim. W dramacie
greckim uywano nastpujcych znacze terminu kairos: odpowiednia
ilo, potrzeba, korzy, sukces,
waciwy czas, okolicznoci, sposobno, szansa, to, co waciwe, co
suszne - ks. Stanisaw Bielecki, Kairos
chrzecijanina w ujciu listw w. Pawa, Lublin 1996, s. 47. 19
Por. ks. Stanisaw Bielecki, Kairos chrzecijanina w ujciu listw
w. Pawa, Lublin 1996, s. 44: Z punktu
widzenia czowieka kairos ma krtk miar. Zatem, by mc go uchwyci,
nie wystarczy zwaa na niego od
czasu do czasu, lecz naley stawa si jego wiernym, uwanym sug. 20
Ks. Stanisaw Bielecki, op. cit., s. 52.
5
dokonuje si ono w kontekcie jednorazowej, niepowtarzalnej i
rozstrzygajcej natychmiastowoci ().
Hierokles z Aleksandrii (ok. 250-308r.) uwaa, e kairos jest t
zbienoci czynnoci ludzkiej i czasu, ktra
sprawia, e czas jest korzystny, a czynno dobra21.
Mona go rwnie okreli jako okazj sprzyjajc, oferowan przez los, a
zarazem jedyn i
niepowtarzaln. Jeeli czowiek z niej w odpowiednim momencie nie
skorzysta, okazja
przepada bezpowrotnie.
Kalendarzowy obraz czasu antropologicznego stanowi tym samym
wypadkow
nieuchronnie biegncego ku mierci linearnego czasu biologicznego
oraz czasu kairos
zrcznie uchwyconego momentu stosownego do podejmowania
okrelonych dziaa.
Na pytanie, czy istnieje w kalendariografii barokowej czas
psychologiczny, nie ma
atwej odpowiedzi; do istoty czasu psychologicznego naley aspekt
przeycia subiektywnego,
jakociowego. Charakteryzowany jest on jako: poczucie odstpu
czasu midzy dwoma
zdarzeniami w relacji do czasu mierzonego obiektywnie22
. Percepcja tej kategorii czasu oraz
jej ekspresja w tekcie literackim rodzi si z dowiadczenia
podmiotowego i do niego si
zwraca, poniewa czas psychologiczny jest intuicyjny, zaleny od
bagau yciowych
dowiadcze, wyznaczany na podstawie wydarze zarejestrowanych w
pamici oraz
zwizany z poczuciem tosamoci osoby ludzkiej: W znaczeniu czysto
psychologicznym mamy przede wszystkim do czynienia z czasu, tj.
z
opisem przey czasu i okolicznoci wywoujcych poczucie czasu. Do
pierwszych naley np. poczucie mijania
czasu, poczucie mijania szybkiego lub duenia si czasu, nuda itp.
Co do czynnikw ksztatujcych poczucie
czasu, podkrela si zgodnie rol wrae kinestetycznych i
ruchliwoci. Obok nich tempo biegu wrae i ich
zmienno daj podstaw uprzytamniania sobie upywu czasu23.
Z racji subiektywizmu czas psychologiczny u kadego czowieka
biegnie w
odmiennym rytmie, niezalenie od czasu fizycznego. Kalendarz jest
drukiem uytkowym, nie
roci sobie prawa do bycia literatur pikn, z tego wzgldu nie
moemy mwi o istnieniu w
nim takiej kategorii czasu psychologicznego, jak mamy np. w
powieci Marcela Prousta W
poszukiwaniu straconego czasu; niemniej jednak sporadycznie
pojawiaj si w nim, czsto na
marginesie rozwaa o innej treci, uwagi autorw na temat ich
osobistego przeywania
kategorii czasu i te wanie czsto drobne wzmianki mona
przyporzdkowa kategorii
przeycia psychologicznego, na wskro subiektywnego; np. w
kalendarzu Stefana Furmana z
roku 1652 czytamy: Mj miy czytelniku () uwa ze mn, uwa prosz,
jako krtki jest czas, a duga jest wieczno. Wyszedszy
albo raczej wypadszy z macierzyskiego ywota, zaraz czas nas
porywa, a w ono swoje nas woywszy, ucieka
z nami prdzej ni strzaa z uku, wsadzc nas nie postrzegszy w on
dug, niezmierzon i niepojtliw
wieczno24.
Dla autora tego osobistego i emocjonalnego zarazem wyznania czas
biegnie szybko, a
porwnany z wiecznoci, otrzymuje warto etyczn - staje si ulotn
chwil na drodze do
ycia przyszego, momentem, ktry trzeba dobrze przey, by zasuy na
niebo. W
podobnym stylu wypowiada si kalendarzysta w roku 1664: () ten
czas uchodzi i std si kwapic, precz bierze, jakoby skrzydlaste nogi
mia. Lecz take ty, jako i ja i my
wszystcy z tym czasem ustpujemy. Abowiem pojrzy, a oto zasi cz
czowieczego ywota upyna,
zwaszcza 1663 rok po narodzeniu Paskim, ktry prdzej nieli ptak
lecia i nieli strzaa przez powietrze
21 Ibidem, s. 51-52. 22 Sownik psychologiczny, red. Wodzimierz
Szewczuk, Warszawa 1985, s.52. 23
Jzef Pieter, Sownik psychologiczny, Wrocaw 1963, s. 53, haso .
24 Nowy i stary kalendarz () na rok 1652, przez Stefana Furmana
(...) na polski jzyk przeoony... Gdask, Druk. Andrzeja Hunefelda,
nak. Jerzego Forstera, k. B1r.
6
przenika (). A tym ci sposobem rok po roku ustpuje i coraz to
bliej nas do postawionego kresu przywodzi i
na ostatek nas do wiecznoci, nieli si spodziejemy,
doprowadzi25.
Oba fragmenty maj wspln paszczyzn przeycia subiektywnego
poczucie
przemijania czasu rodzi si z postrzegania tej kategorii przez
kontekst intuicyjny, niezaleny
od czasu fizycznego (bo ten przecie pynie zawsze w tym samym
tempie), a wypywajcy z
dowiadczenia indywidualnego. Autor powyszych wypowiedzi uwaa, e
jego czas mija
bardzo szybko, jest to na wskro osobiste odczucie; prdko t
porwna do strzay
puszczonej w powietrze i do lotu ptaka. wiadomo przemijania czy
si u niego z lkiem
egzystencjalnym, poczuciem olbrzymiego bagau odpowiedzialnoci
(kalendarzysta pisze o
grocym czowiekowi potpieniu wiecznym) oraz nadziej trwania w
yciu przyszym
(wyraa j pragnienie dowiadczania peni szczcia z Bogiem). Uskara
si rwnie, e
ludzie bezmylnie przeywaj czas, poniewa zapominaj o swoim
wiecznym przeznaczeniu;
widz wkoo siebie mier, a nie myl o tym, e i na nich porzdek
przydzie. Umiowanie
oraz podanie wieckich marnoci do tego stopnia zaprzta umysy
ludzi, e trac oni
najcenniejszy klejnot Boga i niebo. Std pisane w duchu
moralizatorskim wezwania autora
do czytelnikw, by wreszcie przebudzili si i z naleyt powag
podchodzili do spraw
ostatecznych, bo przecie musz wkrtce stan przed Sdzi ywych i
umarych: Tak ci czas nasz, ktry barzo krtki i prdko lotny jest, w
marnoci trawimy, a na gupstwo nasze adnej
bacznoci nie mamy, krwawymi by to zami, gdyby jedno mono,
opakiwa potrzeba! () Ju czas wielki,
abymy si nagotowali do nieskoczonej wiecznoci, ktra calem pdem
biey i do drzwi si przyblia.26
Wypowied kalendarzysty, majca liczne analogie do barokowej
liryki metafizycznej,
rwnie obsesyjnie podkrelajcej przemijanie czowieka, koczy si
modlitw bagaln do
Boga nazwanego Mistrzem czasu i wiecznoci, by udzieli ask na
nadchodzcy rok oraz
przez zasugi mki Chrystusa zbawi autora i czytelnika.
Tego typu wiadectwa czasu psychologicznego przeywanego
podmiotowo, s w
kalendarzach XVII-wiecznych sporadyczne, marginalne, poniewa nie
wsprealizuj ich
zasadniczej funkcji uytkowej.
Czas czowieka posiada okrelone kulminacje27
, czyli momenty szczeglnie istotne,
determinujce jako caej temporalnej struktury istnienia. Mog by
zalene bd niezalene
od ludzkiej woli, pozytywne lub negatywne, planowane lub
niespodziewane, oczekiwane z
nadziej albo strachem. wiadomo istnienia kulminacji,
charakterystycznych momentw
granicznych, definiuje jako percepcji kategorii czasu czowieka,
na rne sposoby
sytuujcego si zawsze wobec nich. O tego typu kulminacjach mona
mwi rwnie w
przypadku biologicznych rytmw organizmu ludzkiego; pierwsz z
nich stanowi dzie
25 Astrosophiczne uwaanie o uoeniu powietrza, zdrowia i chorb,
urodzaju i pochybieniu jego, o pokoju i
wojnie i inszych przydajcych si rzeczach, ktre by si z rocznych,
wier rocznych, miesicznych i
tygodniowych konstytucyi nieba, stanu, postpowaniu planetw i
utwierdzonych gwiazd kulminacyi, wschodzie i
zachodzie onych etc., podug przytoczenia pewnych sentencyi i
regu dowiaczonych ludzi, jeeli by si tak Bogu
podobao, sta mogy, krtko zebrane i tu wystawione, roku po
zbawiennym i aski penym narodzeniu P. Jezusa Chrystusa, prawdziwego
Mesjasza i Zbawiciela M.DC.LXIV, ktry jest przestpny rok, we
wszytkim dobrze
mienic, nikomu ku uszczepnieniu abo in praejudicium adumbrowane,
lecz kademu ku krotofili i potrzebnej
wiadomoci na poprzedzajce podanie wydane, przez M. Stefana
Furmana, poet. zawol., we Gdasku
nakadem sukcesora Jerzego Forstera, bibliop. J.K.M., drukowano
przez Dawida Frydrycha Rhetiusza, k.E1v. 26 Ibidem, k.E1v. 27 Por.
Anna Paweczyska, Czas czowieka, Wrocaw 1986, s. 108: Z reguy mamy
jednak do czynienia z
okrelaniem czasu wobec jakiego zdarzenia zewntrznego lub
wewntrznego tak wanego w wiadomoci
czowieka, ktry si do tego zdarzenia odnosi, e mona o nim mwi
jako o kulminacji czasu. Wwczas kady
okres trwania nie bdcy kulminacj staje si czasem mao wanym lub
nawet uniewanionym odnoszonym
wycznie do okresu lub momentu decydujcego dla struktury czasu.
Taka kulminacja czasu, determinujca ca
struktur, moe si lokowa w dowolnej chwili lub okresie trwania,
poniewa jest integralnie powizana z caym czasem czowieka.
7
narodzin, w pogldach wielu kalendarzystw definiujcy kondycj
czowieka nie tylko w
aspekcie biologicznym, ale te psychologicznym (np. cechy
charakteru) oraz spoecznym (np.
preferencje w wyborze rl spoecznych). Omwieniu znaczenia czasu
przyjcia na wiat
powici Stanisaw Sowakowic miejsce w Nowym i starym kalendarzu...
na rok 1669 oraz
1683.
Pierwszy z tych drukw opatrzony zosta znamiennym podtytuem:
Przydany jest
sposb wyrozumienia kompleksyjej, obyczajw, szczcia i nieszczcia
kadego
czowieka28
.
We wstpie Do czytelnika, wychodzc naprzeciw zatroskaniu rodzicw
przyszoci
narodzonego dziecka, kalendarzysta obieca im za darmo opisa, do
czego nowego
potomka obrotne sposobiy nieba29
, a nastpnie, pouczywszy ich o podziale roku na dni,
pory, miesice oraz przyporzdkowane im znaki Zodiaku, w rozprawie
zamieszczonej obok
kolumn czasu, zatytuowanej: Tu czytasz o tym, czym bdziesz na
potym, odwoa si do
astrologicznej koncepcji genitury, zakadajcej, e ukad planet w
momencie inicjalnym
okrela bieg ludzkiego istnienia. Znajomo czasu przyjcia na wiat
zgodnie z t teori
stanowi klucz do rozszyfrowania tajemnicy ludzkich losw:
Genitura zamyka jednostk, i kady proces, raz na zawsze, w punkcie
pocztkowym (w momencie narodzin czy
nawet poczcia). Gwiazdy, niebiosa okrelaj w jednej chwili w
momencie inicjalnym, w godzinie fatalnej
cay bieg istnienia: los jest wyznaczony raz na zawsze,
skoncentrowany w momencie decydujcym, w punkcie,
w ktrym pozycje astralne wyadowuj sum wasnych radiacji na
wyaniajcy si nowy byt 30.
Charakterystyk potomstwa rozpocz kalendarzysta od miesica marca
czowiek,
ktry przyszed na wiat w czasie od porwnania dnia z noc przez
cztery kolejne tygodnie
(gdy Soce przechodzi znak Barana), osobliwie przy wschodzie Soca
(k. A4r t uwag
Sowakowic dopisuje przy kadym znaku Zodiaku), bdzie zdaniem
autora: miernie bogaty, gniewliwy, prdko si jednak obaczajcy,
zmylny, wdziczny, kamliwy, wysokich myli,
zbytnie kochajcy, w owach i wszelakim mylistwie nieszczliwy.
Stan te rycerski nie nada mu si31.
Nie zawsze zgodny, ale dobry, towarzyski. Wygld zewntrzny
urodzonego pod znakiem
Barana charakteryzowa ma mierny i pozorny wzrost, wielkie oczy i
dugie oblicze.
Przejawia bdzie skonnoci do chorb gowy; szczcie spotka go na
wschd Soca;
powinien uywa wszystkich kolorw z wyjtkiem czarnego.
Urodzonego od 20 kwietnia do 21 maja (gdy Soce przechodzi przez
znak Byka) cechuje:
miao, szczcie w sprawowaniu urzdw oraz w niebezpieczestwach,
skonno do
milczenia; pikne oblicze. Powinien unika barwy zielonej i
czarnej. Szczcie jego bdzie na wschd Soca, okoo roku 28 i 35 trzeba
mu si psa chroni.32
Ten, kto przyszed na wiat midzy 21 maja a 21 czerwca (pod
znakiem Blinit), bdzie
pikny, mdry, miosierny, wielomwny, majcy o sobie wysokie
mniemanie oraz
powodzenie u panw, chytry, lubicy pielgrzymowanie; z wygldu
zewntrznego barczysty
(k. B1r). Ma unika koloru czarnego; szczcie spotka go na
zachodzie Soca.
Czas narodzin od dnia 21 czerwca do 22 lipca (Soce przechodzi
przez znak Raka) zwiastuje
takie cechy, jak: miao, skonno do zoci, gniewu, udawania, wysoki
wzrost, sabo rk
28 Nowy i stary kalendarz, w ktrym wita roczne, biegi i wybory
niebieskie, czas siania, szczepienia,
puszczania krwie i purgowania si dobrym, na Rok Paski 1669,
przybyszowy, po przestpnym pierwszy
wyrachowawszy porzdkiem; przydany jest sposb wyrozumienia
kompleksyjej, obyczajw, szczcia i
nieszczcia kadego czowieka tudzie opisane s pomocy przeciwko
gromom i piorunom trzaskajcym, przez
M. Stanisawa Sowakowica, filozofijej doktora i profesora,
astrologijej w sawnej Akademijej Krakowskiej w
Mniejszym Kolegium Ordynariusza, w Krakowie, w Drukarni Balcera
Smieszkowica, J.K.M. Typogr., karta
tytuowa. 29
Ibidem, k. A3r. 30 Por. Eugenio Garin, Zodiak ycia. Astrologia w
okresie renesansu, Warszawa 1992, s. 39. 31 Nowy i stary kalendarz
() na Rok Paski 1669 () przez M. Stanisawa Sowakowica (), k. A4r.
32 Ibidem, k. B1r.
8
i ng. Taki czowiek Bdzie mia urzd, z ktrego si wyywi (k. B1r).
Niestety szczcie
mu oporem pjdzie (k.B2r), ale znajdzie skarb; niebezpieczestwo
spotka go na wodach, nie
uchroni si przed ranami, grozi mu wielka niemoc.
Urodzeni pod znakiem Lwa (cztery tygodnie poczwszy od 22 lipca)
bd pyszni, wymowni,
namiewajcy si, niemiosierni, twardzi, nieuyci, miali, szczliwie
wyratuj si z
niebezpieczestw; bd piastowa urzdy. Ich wygld charakteryzowa
maj: biae ciao oraz
wielkie ebra; przejawia bd skonnoci do chorb brzucha; powinni si
strzec wd oraz
koloru czarnego.
Narodzenie pod znakiem Panny (w czasie czterech tygodni od 23
sierpnia) gwarantuje
czowiekowi nastpujce cechy: obyczajno, atwo w wysawianiu,
wzniose myli,
umiejtno wspierania radami, pracowito, niestao, wszechstronne
zdolnoci,
sprawiedliwo, mdro, dobro, askawo, miosierdzie, uczciwo,
przychylno wobec
kobiet, pikne oblicze. Bdzie on wzity u ludzi zacnych (k.B3r)
oraz przyjacielski.
Takie cechy, jak: niepowcigliwo, pracowito, szczcie, odwaga
wobec nieprzyjaci,
dobra sawa, pozorny wzrost (k. B3r) znamionuj czowieka
urodzonego pod znakiem Wagi
(od 23 wrzenia do 23 padziernika). Moe on si spodziewa na staro
wysokich godnoci;
powinien unika koloru czarnego.
Pod znakiem Niedwiadka (Skorpiona od 23 padziernika do 21
listopada) przychodz na
wiat ludzie gniewliwi, przebiegli, zdrajcy, oszczercy, szydercy,
niestali, przewrotni,
ozdobnie z ludmi mwicy, a w sobie jad tajcy (k. B4r),
cudzoonicy, wielomwni, ale
zarazem szpetnie mwicy. Bd zwycia nieprzyjaci, suy wielkim
panom. Niektrzy
ludzie znajd w nich upodobanie z powodu ich frantostwa.
Osoby, ktre przyszy na wiat w czasie przechodzenia Soca przez
znak Strzelca (od 22
listopada do 21 grudnia), znamionuje pikne oblicze, czarne oczy,
zacno, dobra mowa,
upodobanie w pielgrzymowaniu do dalekich krajw, piastowanie
odpowiedzialnych urzdw.
Bd one wzite u panw; niebezpieczestwo moe je spotka ze strony
wody.
Poczwszy od dnia 22 grudnia do 20 stycznia (pod znakiem
Kozioroca) rodz si ludzie
niewiele znaczcy, skonni do gniewu, pracowici, swarliwi, w
przygodach cierpliwi,
niestateczni, rednio zamoni, przestajcy z osobami nikczemnymi,
weseli, naboni,
wdzicznej mowy, traccy prdko to, co dostan. Z wygldu zewntrznego
oblicza
podunego i czerwonego.
Urodzony midzy 20 stycznia a 18 lutego (pod znakiem Wodnika)
bdzie mowny, insze na
jzyku, a insze na sercu myli i intencyje majcy k.C2r), rednio
zamony, znajdzie
powaanie u ludzi zacnych, uda mu si wyratowa z niebezpieczestw,
odwiedzi obce kraje,
ale nie znajdzie tam szczcia, na wodach szkoda mu si bawi dla
rnych niemocy, ktre
mu bd szkodziy (k.C2r). Bdzie patronem i dobrodziejem ludzi,
ktrzy nauk
wyzwolonych pilnuj (k.C1r). Oblicze jego znamionuje pikno.
Szczcie przyniesie mu
barwa czarna, wschd Soca, a szczeglnie 25 rok ycia.
Czas przyjcia na wiat midzy 19 lutego a 19 marca (pod znakiem
Ryb) predysponuje do
takich cech, jak: dobra pami, wierno, wdziczno, wynioso,
akomstwo, sprawno,
mieszno, miao, bycie miym. Z wygldu zewntrznego czowiek taki:
bdzie
miernego wzrostu, krtkiej szyje, ale dobrze wypije (k.C2r).
Czowiek spod znaku Ryb
podlega rnym niebezpieczestwom, nieszczcia spodziewa si moe ze
strony kobiet,
szczcia od poudnia; powinien wystrzega si barwy czarnej.
Ten do prymitywny horoskop urodzinowy tworzony jest przez autora
w sposb
dowolny, mona powiedzie, e nawet niedbay, gdy przy jednych
znakach opis mamy peny
- Sowakowic wymienia cechy charakteru dziecka, wygld zewntrzny,
skonnoci do
niektrych chorb, szczliwe bd nieszczliwe kolory, predyspozycje
do okrelonych
9
zawodw; przy innych natomiast niektre z tych informacji pomija,
nie stosujc adnej
zasady porzdkujcej czy selekcjonujcej prezentowane treci. Do
zastosowania praktycznego
wymaga koniecznie znajomoci czasu urodzin, a przecie w XVII
wieku nie kady tak
wiedz posiada. Z tego wzgldu Stanisaw Sowakowic w Nowym i starym
kalendarzu... na
rok 1683 pomaga okreli, spod jakiej gwiazdy jest ten czowiek,
ktry nie zna swego czasu
narodzin. Logika genitury pozwala nie tylko ze znajomoci dnia
narodzin prognozowa
ludzkie cechy, ale take ze znajomoci cech czowieka wnioskowa o
tym, kiedy przyszed
na wiat. Ci, ktrzy nie maj notatum nativitatis tempus, z swojej
powinni si dorozumiewa kompleksyjej i
obyczajw, pod ktrym si rodzili planet33
.
Strzaka czasu genitury jest dwukierunkowa: biegnie od narodzin
do mierci, ale te i
od kadego dowolnego momentu ycia zwraca si nieuchronnie wstecz
do punktu
inicjalnego, godziny przyjcia na wiat. Oddziaywanie czasu
jakociowego, biorcego
pocztek w chwili narodzin, okazuje si rozciga na wszystkie
momenty ycia,
determinujc jako istnienia.
W kalendarzu z 1683 roku autor bierze pod uwag nie znaki
Zodiaku, ale planety Ukadu
Sonecznego oraz Ksiyc, w konsekwencji czego wszystkie typy ludzi
dzieli na siedem grup:
saturnalistw, jowialistw, marcyjalistw, solistw, wenereistw,
merkurialistw i lunistw.
Saturnalista (czyli ten, kto si rodzi pod radiacjami Saturna) ma
ogromn, brzydk
twarz, oczy czsto spogldajce ku ziemi i jedno z nich jest wiksze
od drugiego, gruby i
duy nos, misze wargi, czarne oraz szorstkie wosy i powieki, brod
ogolon albo rzadk,
rne zby, due i krzywe nogi, wzrost przecitny, sylwetk chud, cer
pow. Mona go te
pozna po nastpujcych cechach: nieprdko si zakochuje, ale gdy
poczuje mio, kocha
bez miary, ma gbokie myli i zdrowe rady, jest gniewliwy, akomy,
zdradliwy, cichy,
maomwny, obarty, wolno chodzi, chowa w ziemi pienidze, unika
rozmw34
. Et cuius
corpus hircum olet, ten jest urodzony Saturnalista (k.C4r).
Jowialista (urodzony pod wpywem Jowisza) jest biaej, lekko tawej
cery, ma
rumiane policzki, due oczy, szerokie i okrge renice, kdzierzaw,
okrg i rozdwojon na
kocach brod, krtkie i nierwne nozdrza, dwa przednie zby wielkie
i rnice si od
pozostaych, z jak czarn maku (k.D1r), dugie biae, lekko krcone
wosy, na gowie
ysin; nie jest ani chudy, ani gruby; jego kompleksja jest ciepa
i wilgotna. Z obyczajw
jowialista to czowiek dobry, pobony, sprawiedliwy, poczciwy,
wierny, wesoy, przyjemny,
dyskretny, szczodry, miosierny, spokojny, przychylny, szczery,
starajcy si o przyja,
ugodowy, mdry, ostronie miay, z przymusu gniewliwy (k.D1r),
przebierajcy w
potrawach i napojach, kochajcy zakony, szybko si uczy i ma dobr
pami. Absque
Veneris officio prdko si rozchoruje (k.D1r). Jest krwistej
kompleksji.
Marcjalist mona pozna po: okrgej niepozornej twarzy, penej
czerwonych krost, z
kresk na czole lub gbie; szkaradnym i bystrym spojrzeniu,
wielkim nosie, czerwonej cerze,
pomieszanej z czerni jakby nieco na kocu przypalonej, wosach
rzadkich i rudawych, ani
krconych ani prostych, czciej jednak kdzierzawych, oczach maych
i toczerwonych,
ognistych, rzadkiej brodzie, krzywych i dugich zbach, dugiej,
grubej szyi, postawie
pochyej i duej. Niektrzy z Marcyjalistw s kosmaci na piersiach,
rkach i nogach (k. D1r)
33 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich,
kapanom dla porzdku Kocioa Boego,
gospodarzom dla siania i szczepienia, chorym dla poratowania
zdrowia, zdrowym dla traktowania spraw
powanych, myliwym dla szczwania wierza wielce sucy, na Rok Paski
M.DC.LXXXIII, po przybyszowym
pierwszy, po przestpnym trzeci, z pilnoci wyrachowany przez M.
Stanisawa Sowakowica, filozofijej i
medycyny w Akad. Krakowskiej doktora, w Krakowie, w Drukarni
Schdelw, I.K.M. Typogr., k. C4r. 34 Por. Ibidem, k. D1r (kilku cech
nie dao si odczyta z powodu zego stanu technicznego starodruku).
Pozostae opisy typw ludzkich pochodz z kart: D1r, D2r.
10
Urodzony pod wpywem Marsa przejawia nastpujce cechy charakteru:
jest
niestateczny, bezwstydny, uparty, gniewliwy, mciwy, niezgodny,
zdradliwy, pyszny, pewien
siebie, niedowierzajcy ludziom. To zabijak, gupi, natrt, furyjat
(k. D1r) i oszust. Ma
upodobanie w wojnach, buntach i rozruchach; duo je i pije; wiele
chce, ale mao moe;
faszuje monety. Tacy ludzie s choleryczni, gdy przewaa w nich
ciepo i sucho.
Czowieka, ktry przyszed na wiat pod wpywem Soca (czyli Solist)
znamionuje:
pikna i okrga twarz, biaa, z lekka rumiana; dobre ciao miernego
wzrostu, oczy rednie,
ale wystarczajco due i toczerwone lub czerwone; gowa wielka;
wosy dugie,
kdzierzawe, te; wklsy nos, pikna gsta broda, rzadkie zby,
szerokie usta, schodzce
si brwi. () a jeeli mia Soce in horoscopo, ma znak taki na
twarzy, jest ysy. (k. D1r)
Jest kompleksji w miar ciepej i suchej. Z obyczajw oraz
charakteru i predyspozycji Solista
to czowiek: poczciwy, szczodry, dny sawy, mdry i wielki, z
powodzeniem piastujcy
urzdy, ma gbokie myli oraz dobre rady, ma si dobrze, ale nie
jest sekretny (k.D2r).
Niektrzy solici na pokaz s naboni, a w rzeczywistoci to
hipokryci.
Wenereist z kompleksyjej tak poznasz (k.D2r): jest podobny do
jowialisty, ale z
urody przypomina bardziej kobiet, gdy ma pikne wesoe ciemne
oczy, ktrymi afekty
przyjacielskie owi, brwi czarne zczone; wosy pikne, dugie,
czasem krcone; twarz
okrg, pen; dobr cer, zakrzywiony nos, wargi niskie misze a wysze
subtelne
(k.D2r); pikn szyj; wzrost i ciao rednie; piersi wskie, krtkie
ebra, nogi grube. Cechuj
go: roztropno, wesoo, wymowno, szczcie, wdziczno, ucieszno,
pobono,
sprawiedliwo, upodobanie do strojw, wonnoci, ozdb, muzyki, artw;
podliwo,
bogobojno, ale poniekd gnuno i niech do nauki. Wenereici s
kompleksji ciepej i
wilgotnej, wicej pij ni jedz.
Merkurialici (urodzeni pod wpywem Merkurego) to ludzie chudzi,
redniego
wzrostu, majcy wysokie czoo, podun twarz, nos dugi i subtelny,
pikne mae oczy;
rzadk, czarn i pikn brod, wargi subtelne, dugie wosy, podune
palce. S mdrzy,
subtelni, obyczajni, szczerzy, chtni do nauki, w dysputach
subtelni (k.D2r); s dobrymi
rachmistrzami, matematykami, sawnymi poetami, filozofami,
uczonymi, zotnikami,
malarzami, snycerzami, zegarmistrzami; z dobrymi bywaj dobrzy, a
ze zymi li(k.D2r).
Natur maj ciep i w miar such.
Lunici (czyli ci, ktrzy przyszli na wiat pod wpywem Ksiyca) maj
biae ciao z
domieszk czerwieni; pikn, okrg i nieco blad twarz, na ktrej moe
by jaki znak lub
pstrociny; oczy niezbyt wielkie i nie cae czarne, wypuke, jedno
wiksze od drugiego albo
zezowate z defektem jakimkolwiek(k.D2r); brwi zczone. Lunici
bkaj si, peregrynuj,
s lkliwi, podszyci tchrzem, lekkomylni, szyderczy, nie potrafi
si ustatkowa,
przejawiaj skonno do gry w karty i koci, biesiad, czytania
historii, bajek; szybko co
zrozumiej, ale te zaraz zapomn. Duo pi, Wener mniej kochaj
(k.D2r), mao robi,
maj leniwy chd; s flegmatykami.
Obie charakterystyki ludzi (pierwsz biorc pod uwag Zodiak, drug
wpyw
planet), pomimo wielu dzielcych je rnic, czy wsplne postrzeganie
kategorii czasu
antropologicznego z perspektywy astralno - biologicznej.
Aprioryczny moment narodzin
(ktrego przecie czowiek nie wybiera i nie ma na absolutnie
adnego wpywu) jest czasem
kwalitatywnym determinujcym w chwili krytycznej przebieg
ludzkiego ycia. Jest zarazem
momentem, ktrego oddziaywanie nie zamyka si w chwili narodzin,
ale rozciga na czas
istnienia we wszystkich jego chwilach, a do biologicznej mierci.
Kulminacja czasu
biologicznego zbiega si z kulminacj czasu astralnego
(niejednokrotnie take feralnego) i
dopiero ten splot staje si funkcj jakoci istnienia. Takie
postrzeganie kategorii czasu
11
stanowi pochodn obecnej w kalendarzach Stanisawa Sowakowica
kosmologii, ktrej
fundamentem jest przekonanie o cisej cznoci makrokosmosu oraz
mikrokosmosu
(czowieka), genez sw sigajce filozofii platoskiej i arabskiej,
zwaszcza teorii wielkich
koniunkcji35
. Koncepcja czasu tak cile wie si z modelem wszechwiata, e nie
da si jej
wyjani w oderwaniu od tego modelu. Czowiek w momencie narodzin
nie jest niezapisan
kart - siy kosmiczne wpywaj na jako istnienia od momentu
narodzin do mierci,
przenikajc wszystkie aspekty egzystencji decyduj o wygldzie
zewntrznym, cechach
charakteru, preferencjach w wyborze zawodu, skonnociach do
okrelonych chorb,
uzdolnieniach, o szczciu i nieszczciu, wreszcie o ludzkiej
moralnoci. Bezporedni
przyczyn sprawcz jakoci istnienia stanowi potga makrokosmosu,
ale oddziaujca zawsze
w okrelonym czasie. Kategoria czasu implikuje sens kalendarzowej
antropologii -
zrozumienie tajemnicy czowieczestwa dokonuje si na drodze
analizy wzajemnej relacji
czasu oraz ukadu gwiazd.
Obraz zaprezentowanego w kalendarzu Sowakowica z roku 1669
biologicznego
rytmu czasu przychodzenia ludzi na wiat mona graficznie
przedstawi w postaci okrgu
podzielonego na dwanacie mniej wicej rwnych czci dwanacie jakoci
wpyww
makrokosmicznych, a zarazem yciowych determinantw. W dziejach
ludzkoci w kadym
kolejnym roku astronomicznym cykl powtarza si regularnie.
Okazuje si wic, e czas
czowieka to pochodna unii czasw: biologicznego, astronomicznego,
astrologicznego, tak
cile powizanych ze sob, e tworzcych specyficzn jako a konkretnie
dwanacie
jakoci, z czego mona wycign wniosek, e charakterystyk caej
ludzkoci da si
uproci, sprowadzajc do tych dwunastu wyznacznikw. Mona upraszcza
jeszcze bardziej
nie dwanacie znakw Zodiaku, ale siedem planet i w zwizku z tym
tylko siedem typw
ludzi, jak to przedstawia starodruk z roku 1683.
Odpowied na podstawowe pytanie antropologii filozoficznej kim
jest czowiek -
sprowadza si do stwierdzenia, e czowieczestwo, definiowalne
zaledwie przez dwanacie
bd siedem modeli, to funkcja czasu gwiazd oraz biologii.
Kategoria czasu narodzin czy si bezporednio z zagadnieniem
granic wolnoci
czowieka gwiezdny determinizm nie da si spjnie poczy w logiczn
cao z
woluntarystyczn koncepcj ludzkich czynw. Konsekwencje tego
modelu czasu istotne s
zwaszcza w aspekcie etycznym filozofia genitury pod znakiem
zapytania stawia zasadno
moralnych wymaga wobec jednostki oraz warto czynw ludzkich mona
si przecie
urodzi dobrze (np. w Pannie), mona si urodzi le pod z gwiazd
(np. w znaku
Skorpiona lub pod wpywem Marsa)36
. W pismach astrologicznych kwesti t interpretowano
na rne sposoby m.in. tzw. technik interrogacji37
, ale Stanisaw Sowakowic zdaje si nie
przejmowa tego typu dywagacjami, nie tumaczc zatroskanym
rodzicom, jak mona
unikn szkodliwego wpywu radiacji gwiezdnych.
Porwnanie obu tekstw budzi zasadnicze pytania i wtpliwoci, na
ktre autor kalendarzy
rwnie nie odpowiada swoim czytelnikom38
. W jednym starodruku mamy dwanacie typw
ludzi, w drugim siedem; ktra sia ma w takim ukadzie oddziaywanie
wiksze na kod
jakoci czasu antropologicznego Zodiak czy radiacje planetarne?
Czy oddziaywanie jednej
35 Por. Eugenio Garin, Zodiak ycia. Astrologia w okresie
renesansu, Warszawa 1992, s.24. 36 Por. przysowia: urodzi si pod
szczliw (lub nieszczliw) gwiazd Nowa ksiga przysw i wyrae
przysowiowych polskich, red. Julian Krzyanowski, Warszawa 1969,
tom I, s. 772. 37 Eugenio Garin, op. cit., s.39: Jeli jednak w
genitura gwiazdy wybieraj przeznaczenie czowieka, to
czowiek poprzez technik interrogacji odkrywa alternatywy, wci
otwarte, przestrzenie obojtne, w ktrych
moe odwrci proces i wybra sobie wasn gwiazd. 38 Oczywicie trzeba
bra pod uwag fakt, e nie wszystkie almanachy Sowakowica dotrway do
naszych czasw, ale dla rangi omawianych problemw ten argument nie
jest wystarczajcy.
12
z nich znosi wpyw drugiej, a moe si sumuj lub w jaki inny sposb
koreluj? Gbsza
analiza wiedzie do podstawowych sprzecznoci brak obu tekstom
spjnego obrazu genitury
- i bynajmniej nie jest to problem bahy przecie chodzi nie tylko
o wygld zewntrzny (np.
kdzierzaw tudzie ogolon brod), ale rwnie predyspozycje do cnt
(miosierdzie,
uczciwo, pracowito, cierpliwo, nabono, sprawiedliwo, bogobojno
itp.), wad (np.
lekkomylno itp.), wreszcie nawet grzechy gwne (gniew, pycha,
lenistwo, nieczysto,
nieopanowanie w jedzeniu i piciu).
Wyjani ten fakt mona na dwa sposoby najprawdopodobniej ani
czytelnicy, ani
autorzy nie traktowali powanie tego typu horoskopw. Po drugie
nawet ci, co w teori
genitury wierzyli, pouczani byli przecie nieustannie przez
kalendarzystw o tym, e co
prawda astra regunt homines, ale nad gwiazdami jest wola Boska;
zawsze pozostawaa wic
modlitwa majca moc odwrcenia zych radiacji.
Za przekonaniem o tym, e nikt na serio horoskopw urodzinowych
traktowa nie
mg, przemawia jeden istotny fakt - zaprezentowana powyej teoria
genitury stanowi czsty
temat XVII-wiecznej kalendariografii (almanachy Sowakowica nie s
na tym tle
ewenementem, ale wpisuj si w okrelony model mylenia o czasie
pocztku, powszechny w
innych tekstach epoki), ktremu brak spjnoci.
W podobny sposb omawia horoskop narodzinowy Stefan Furman w
kalendarzu na
rok 1661; przykadowo o ludziach urodzonych pod znakiem Wodnika
(19 stycznia 17
lutego) pisze, e s: tajemniczy, mdrzy, dowcipni, chciwi, wierni,
obyczajni, wystrzegaj si
wody, nie spodziewajc si od niej adnego szczcia, czsto cierpi
ndz, przejawiaj
skonnoci do febry. Chopcy prdko si gniewaj, s skromni i skryci w
swoich sprawach,
sawni u ludzi, maj predyspozycje do nauki, ch do
pielgrzymowania, s prdcy i chytrzy w
handlu, skpi, leniwi, przewyszaj swoje rodzestwo, s lubiani
przez kobiety, pomimo e
czasem cierpi ubstwo, nie bardzo si nim przejmuj. Dochodz do
bogactw nie wasnym
staraniem, ale dziki pomocy yczliwych przyjaci. Prdko siwiej i
dugo yj. Maj
skonno do chorb: ng, gowy, piersi, ledziony, brzucha. Szczliwe s
dla nich wszystkie
rzeczy wietrzyste i wodne, czyli np.: ki, myny, rybactwo. Nie
lubi prac w polu ani
zwizanych z ogniem. Urodzone w tym czasie dziewczynki przejawiaj
t sam natur,
kochaj prawd, s stateczne, podne, bogate, przyjd do wielkich
godnoci.39
Zgodnie z powyszym modelem Stefan Furman opisuje cechy dzieci
urodzonych w
caym roku np. chopcy spod znaku Barana s piknego ciaa,
podugowatej twarzy i
szyjej, wielkie maj yy u czoa, kdzierzawy i gsty wos, ciemne
oczy40
. Urodzeni midzy
17 lutego a 20 marca lubi kompani, trunki, gr, s niestateczni w
przedsiwziciach41
.
Inny autor kalendarzy nawizujcy do genitury Mikoaj Broek o
dzieciach urodzonych
pod znakiem Ryb notuje tak informacj: Dziatki, ktre si podczas
Ryb rodz, s ludzkimi i sposobnymi ludmi, rady kademu usuguj, bd
bogate, szczodre, ale przeci niestateczne w swym
przedsiwziciu42
.
39 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich na
rok po zbawiennym narodzeniu Pana i
Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa M.DC.LXI, tak sporzdzony, e
si potentatowie wielcy i ich oficyrowie,
uczoni i prostacy, onierze, kupcy i gospodarze ucieszy i
udelektowa z niego mog, przez Stafana Furmana,
fil. magist. i poet zacnego, Cum Gratia et speciali privileg.
S.R.M. Pol. et Svec. We Gdasku, nakadem Wdowy
Jerzego Forstera Bibliop. K. J. M. Drukowano przez Dawida
Fridricha Rhetiusza, k. A3r-A4r. 40 Ibidem, k. B2r. 41 Ibidem, k.
B1r. 42 Hemerologeion abo nowy i stary kalendarz wit rocznych i
biegw niebieskich z wyborem czasw i
aspektami na Rok Paski 1677, przybyszowy, pierwszy po
przestpnym, przez M. Mikoaja Brosciusa, filozofijej
doktora, sawnej Akademijej Krakowskiej w Wielkim Kolegium,
astrologijej i geometryjej ordynariusza, z
pilnoci wyrachowany i ku dobremu pospolitemu wydany, w Krakowie
w druk. Wojciecha Goreckiego I.K.M. i sawnej Akad. Krak. Typogr.,
k. A4r.
13
Urodzone pod znakiem Barana bd skonne do zwady, dojd do wysokich
urzdw, ale
mog si spodziewa zazdroci i nieaski43
.
Dzieci, ktre przyszy na wiat w Blinitach, bd si chtnie i dobrze
uczy, wtrca si w
obce sprawy, przejawia skonno do artw, cierpie przykroci, od
przyjaci nabd wiele
pienidzy, a poza tym: paszczyk nosz na obu ramionach.44
Z kalendarza Franciszka Tvatera na rok 1699 rodzic mg si
dowiedzie, e dziecko
narodzone w marcu nage bdzie w swej myli, a moni si go bd
ba45
, w kwietniu
bdzie bezpodne; w czerwcu niemiae i gupie46; w padzierniku zego
przyrodzenia i
mowy nieprzyjemnej47. Fatalny los wry narodzenie 1 sierpnia: kto
si tego dnia urodzi, nie
powiedzie si do dobrego, ale z mierci zginie.48
Do teorii czasu narodzin nawizuje rwnie almanach Adama
Kazimierza
apczyskiego na rok 1682, w ktrym autor zamieszcza Nauk krtk o
znakach
niebieskiego zodyjaku. Do czego czowieka kade z nich sposobi,
gdy si pod nim urodzi.
Tekst zdradza liczne podobiestwa z Nowym i starym kalendarzem...
Stanisawa
Sowakowica na rok 1669. Wymienione s cechy potomstwa, wygld
zewntrzny,
predyspozycje, uzdolnienia np. o urodzonych np. pod znakiem
Barana czytamy: Zaczym ktokolwiek si rodzi tej godziny, ktrej Baran
zostaje na wschodzie Soca, czowiek taki
bdzie urody piknej, statury rzedniej, suchy, cery na ciele
niadej, wosw kdzierzawych, obfitych,
a ku biaoci si skaniajcych, uszu maych, szyje dugiej, ciaa
trwaego, w sprawach swoich prdki, mniej stateczny, gniewliwy, do
Marsowych si zabaw biorcy i w nich osobliwe przez ywot swj
ukontentowanie majcy, dowcipny, sia o sobie rozumiejcy, gorcej i
cholerycznej kompleksyjej.49
Urodzeni pod znakiem Byka maj wysokie czoo, wypuke, wielkie
oczy, czarne brwi, grub
szyj, szerokie piersi, tawe wosy, szerokie ramiona, mierny
wzrost, sin cer, wspaniay
chd. S mni, szczliwi, uzdolnieni do wszelkich prac, chtni,
weseli, lubiani przez ludzi,
towarzyscy, miosierni, poboni, niecierpliwi w nieszczciu,
znajduj upodobanie w
zabawach50 - wedug tego schematu Adam Kazimierz apczyski opisuje
inne znaki.
Mona bra pod uwag Zodiak, poszczeglne planety lub te wzajemne
ukady planet
ilo moliwych wariantw cech potomstwa mnoy si i komplikuje
jeszcze bardziej.
Kalendarz Kazimierza Ceyplera omawia genitur w zalenoci od
ktowego pooenia planet: Na przykad jeeli si kto rodzi w ten czas,
kiedy trzeciak Saturna z Ksiycem, rozumiej o takim, e bdzie u
potentatw wiata w wielkiej zostawa stymie i owszem te wzwy
pomienione aspekty niebieskie znaczn inauguruj na paskich i
krlewskich dworach ask, respekty osobliwe, szczcie i pewn fortun
()51.
43 Ibidem, k. B1r. 44 Ibidem, k. B3r. 45 Nowy i stary kalendarz
wit rocznych i biegw niebieskich z wyborem czasw i aspektami na Rok
Paski
M.DC.XCIX, ktry jest przybyszowy, po przestpnym trzeci. Przez M.
Kazimierza Franciszka Tvatera, w
przesawnej Akademijej Krakowskiej filozofijej doktora, z pilnoci
wedug rachunku Tabularum Rudolfinarum,
jako midzy inszymi najdoskonalszych, wyrachowany. W Krakowie w
Drukarni Franciszka Cezarego I.K.M. i
I.M.X. Biskupa Krakowskiego Siewierskiego, take przesawnej
Akademijej Krakowskiej Typografa, k. A4v. 46 Ibidem, k. B3v. 47
Ibidem, k. C3v. 48 Ibidem, k. C1v. 49 Nowy i stary kalendarz wit
rocznych i biegw niebieskich, kapanom dla porzdku Kocioa Boego,
gospodarzom dla siania, szczepienia etc. Chorym dla poratowania
zdrowia. Zdrowym dla traktowania spraw i
dzie powanych wielce sucy. Na Rok Paski 1682, ktry jest
przybyszowy, po przestpnym drugi, ku dobru
pospolitemu. Przez M. Adama Kazimierza apczyskiego, nauk
wyzwolonych i filozofijej w przesawnej
Akademijej Krakowskiej doktora i profesora z pilnoci wyrachowany
i do druku podany. W Krakowie w
Drukarni Wojciecha Goreckiego, I.K.M. Typogr., k. A3r. 50 Ibiem,
k. A3r. 51
Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich z
wyborem czasu i aspektami na Rok Paski 1700,
ktry jest po przybyszowym pierwszy, nie przestpny za propter
correctionem Gregorianam. Przez M.
Kazimierza Ceyplera, w przesawnej Akademijej Krakowsk.
filozofijej doktora, matematyki profesora, z pilnoci wyrachowany
(brak m. wyd)., k. A3r.
14
Porwnujc powysze opisy, doszuka si mona okrelonych
podobiestw
dotyczcych wygldu zewntrznego oraz cech potomstwa, ale zarazem
tak znacznych rnic,
e nie mona mwi w przypadku polskiego kalendarza siedemnastego
stulecia o istnieniu w
nim jednakowego, spjnego dla wszystkich tekstw obrazu czasu
narodzin. Wsplny maj
jedynie punkt wyjcia teori genitury powizan z teori wielkich
koniunkcji, rny
natomiast punkt dojcia - dowolnie wymylane cechy potomstwa. Moe
wanie dziki temu,
e kalendarze nie prezentoway w tym aspekcie wizji spjnej,
czytelnicy nie przywizywali
wikszej wagi do prognoz autorw, ani w nie bezkrytycznie nie
wierzyli - ta teza wymaga
jednak dalszych bada potwierdzajcych j w tekstach rdowych.
Podobnie zreszt nasza
kultura wspczesna (a konkretnie czasopisma kobiece) zasypuje
czytelnikw mniej lub
bardziej udatnymi horoskopami, ktrych przecie rozsdnie mylcy
ludzie powanie nie
traktuj.
Kalendarzowy model czasu narodzin niespjny, niejednolity,
stanowicy sui generis uni
czasu biologicznego, astralnego oraz feralnego, egzystuje w
tekstach epoki bez adnej
gbszej logiki czy potrzeby weryfikacji.
wiadomo mierci, stanowicej ostatni kulminacj czasu
biologicznego, w
wymiarze kulturowym prowadzi moe do postaw skrajnych bd do jej
przemilczania,
pomijania, usuwania, bd do nieustannego przypominania o jej
potdze i nieuchronnoci;
moe zarwno odebra sens yciu, jak i sens mu nada52
. XVII-wieczne kalendarze wydaa
kultura, ktra nie przemilczaa faktu mierci, ale oswajajc
czytelnika z czasem i
przemijaniem, rwnoczenie oswajaa z nieuchronnym kocem ycia. O
ile cech znamienn
pierwszej kulminacji czasu biologicznego (dzie narodzin) stanowi
cise poczenie z
czasem astrologiczno prognostykarskim, to kulminacja ostatnia
(hora mortis) ukazana jest
przez kalendarzystw w odmienny sposb ten moment odnosz do
Boga.
Zagadnienie mierci poruszy w Nowym i starym kalendarzu... na rok
1698 Stanisaw
Sowakowic przy okazji rozwaa o sposobach i moliwociach
przeduenia ludzkiego
ycia. Odwoa si w pierwszym rzdzie do tradycji biblijnej do
rozwaa psalmisty53
oraz
Hioba54
, podkrelajcych krtko ludzkiej egzystencji i jej nieuchronny
kres. Panem czasu,
wyznaczajcym dugo ziemskiego bytowania czowieka, jest jedynie
wszechmocny Bg, a
Jego ostatecznych wyrokw nie potrafi odwrci ani medycy, ani
medycyna. Ustalony przez
Stwrc antropologiczny terminus absolutus do tego stopnia nie ley
w gestii czowieka, e
nie tylko nie mona go przeduy, ale nawet skrci. S jednak w yciu
takie sytuacje, kiedy
moemy si uchroni przed mierci, lecz dotycz tyko terminos
conditionatos: () dwojakie s terminy ycia naszego. Alii sunt
absoluti, to jest ktrych si uchroni nie moemy, alii
conditionati, to jest ktrych si uchroni za staraniem moemy. Na
przykad naznaczy komu Bg termin ycia
lat [liczba nieczytelna] abo 70 abo 80, takowy termin jest
absolutus, ktrego ani medyk ani medycyna przeduy ani skrci nie moe.
Gdy za komu Pan Bg in tantum dugo y przeznaczy in quantum w
kadej
rzeczy omne nimium tanquam naturae inimicum bdzie si wystrzega
etc. in quantum wczenie medyka dla
poratowania zdrowia do siebie zaprosi, takowy termin jest
conditionatus i moe Bg i medycyna prolongare
()55.
52 Na temat postaw wobec mierci por. Anna Paweczyska, Czas
czowieka, Wrocaw 1986, s. 111-129. 53 Autor perykopy biblijne
cytuje za Wulgat. Tu ma na myli Ps 39,6a por. we wspczesnym
tumaczeniu:
Oto wymierzye moje dni tylko na kilka pidzi - Pismo wite Starego
i Nowego Testamentu w przek. z
jzykw oryginalnych, oprac. zespl biblistw polskich z inicjatywy
Benedyktynw Tynieckich, Pozna 1988. 54 Por. Hi 14,5: Czowieka dni
ilo zliczona, i liczba miesicy u Ciebie, kres wyznaczye im
nieprzekraczalny - Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w
przek. z jzykw oryginalnych, oprac. zespl
biblistw polskich z inicjatywy Benedyktynw Tynieckich, Pozna
1988. 55 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich,
kapanom dla porzdku Kocioa Boego, gospodarzom dla siania i
szczepienia, chorym dla poratowania zdrowia, zdrowym dla
traktowania spraw
15
Na potwierdzenie tezy o terminach uwarunkowanych ludzkim
dziaaniem autor przytacza
rwnie tradycj biblijn uzdrowienie Ezechiasza, ktry w chwili
mierci wymodli sobie
pitnacie lat ycia56
oraz rozwaania Syracha o potrzebie wezwania lekarza w chorobie
i
powierzenia si Bogu57
. Choroby, ktre zsya Bg dla opamitania si grzesznika i
wymierzenia mu doczesnej kary, mog by wyleczone przez medykw
(ktrymi nie trzeba
nimi gardzi), a take modlitw, Komuni wit oraz sakrament
pokuty.
Taki obraz czasu mierci (punkt, do ktrego biegnie strzaka
ludzkiego czasu) uwiadamia
istnienie nieprzekraczalnej granicy ziemskiego bytowania, ale
rwnoczenie nieznajomo
wyrokw Boga sprawia, e w kadej sytuacji zagroenia ycia mona
wszelkimi dostpnymi
sposobami je ratowa. W tej kracowej sytuacji kalendarzysta rodki
medyczne cile czy z
praktykami religijnymi czas Boga splata si tu w szczeglny sposb
z czasem medycyny i
biologii.
Temat mierci powraca na kartach kalendarzy XVII-wiecznych przede
wszystkim w
formie krtkich wierszy, sentencji, przysw, umieszczanych
najczciej obok tabel czasu.
Autorzy powielaj myli, aforyzmy, znane w tradycji kultury
europejskiej np. podkrelaj
wszechpotg mierci, ktra nie patrzy ani na wiek czowieka, ani na
stan majtkowy, ani
mdro, ani na pozycj spoeczn: mier wysokich tytuw bynamniej nie
lka si
58.
Nie ufajcie uczeni w swoje mdre gowy, ma Lachezis i na was
miertelne okowy59
.
mier na urod i na modo respektu nie ma60
.
powanych, myliwym dla szczwania zwierza wielce sucy, na Rok
Paski M.DC.XCVIII, ktry jest po
przybyszowym i przestpnym drugi, przez M. Stanisawa Sowakowica,
filozofijej i medycyny w Akademijej
Krakowskiej doktora i profesora z pilnoci wyrachowany, w
Krakowie, k. B2r-B2v. 56 Autor w tym miejscu podaje bdnie sigla
biblijne, ale chodzi mu o wydarzenia opisane w dwudziestym
rozdziale Drugiej Ksigi Krlewskiej - por. 2 Krl 20, 1-6a: W
owych dniach Ezechiasz zachorowa miertelnie.
Prorok Izajasz, syn Amosa, przyszed do niego i rzek mu: . Wtedy
Ezechiasz odwrci si do ciany i modli si do Pana mwic: . I paka
Ezechiasz bardzo rzewnie. Jeszcze Izajasz nie wyszed z
dziedzica
rodkowego, kiedy Pan skierowa do niego sowo:
16
Podobn myl zawiera czterowiersz z kalendarza Adama
Pcherzyskiego; przy tabeli czasu
na marzec autor pisze: Tu mierci znajduje si panowanie samy,
Zabiera stare baby, zrywa mode damy.
Panuje nad modymi mier we dnie i w nocy, Bez respektu adnego, do
grobu ich toczy
61.
Przy miesicu kwietniu kalendarzysta mwi o strachu towarzyszcym
czowiekowi
przed mierci oraz o potrzebie wezwania kapana, by godnie
przygotowa si na moment
odejcia ze wiata62. Przy grudniu dodaje uwag o nieprzekupnoci
mierci, przed ktr nie
uchroni si nawet bogacz63. Przy lutym ironicznie wyraa si o
starcu, ktry oczekuje
wiatowych zaszczytw, a powinien pomyle o zbawieniu
wiecznym64.
Wobec mierci wszyscy ludzie s rwni nie ma ona wzgldu na wielkich
czy
mdrych tego wiata; opisujce t prawd kalendarzowe wiersze
przypominaj synne
redniowieczne dances macabres. W kalendarzu Stanisawa Sowakowica
na rok 1667
czytamy: Kto krl, kto by niewolnik, nikt w ten czas nie
zgadanie,
Kiedy z nas na obudwu dekret Boski padnie.
I choby przyszo ziemi, co skrya, powraca,
Trudno si, kto tam pan, kto ebrak, domaca65.
T sam myl zawiera almanach autora z roku 1680: Ziemia nie pyta,
czy ty chop czy szlachcic.
Jak tobie, tak mnie zrobi trumn z tarcic66. Jeeli pan czy
doktor, nie pyta miretucha.
Wemie starca, modego, namaca i gucha67.
Wszechpotga mierci objawia si rwnie w jej nieuchronnoci gdy Bg
wyznacza
moment zejcia ze wiata, czowiek nie moe ju nic poradzi, gdy jego
czas biologiczny
dobiega kresu: Nie chce- si widz jeszcze z tego wiata,
al ci opuci ony, siostry, brata.
Le e tym P. Bg, a nie czowiek wadnie, Musisz i, kiedy na ci
kostka padnie68.
61 Kalendarz polski i ruski wit rocznych i biegw niebieskich, z
wyborem czasw i aspektami na Rok Paski
M.DC.XCIV, po przybyszowym pierwszy, a po przestpnym wtry, przez
M. Adama Pcherzyskiego w
przesawnej Akademijej Krakowskiej filozofijej doktora i
profesora z pilnoci wyrachowany, w Krakowie w
Drukarni Franciszka Cezarego, I.K.M, I.M.X. biskupa krakowskiego
ksicia Siewierskiego take przesawnej
Akademijej Krakowskiej typografa, k. B1r. 62 Ibidem, k.B2r. 63
Ibidem, k.D2r. 64 Ibidem, k. A4r. 65 Nowy i stary kalendarz, w
ktrym oprcz wit rocznych i biegw niebieskich z wyborami na Rok
Paski 1667, po przybyszowym pierwszy, a po przestpnym trzeci,
sporzdzonych stanom rnym, jako to duchownym,
wieckim, rycerskim, gospodarskim, kupieckim etc. sucych. Wydana
jest astrologiczna informacyja dla
snadniejszego poratowania sabego zdrowia, przez M. Stanisawa
Sowakowica, filozofijej doktora i profesora,
astrologijej w Maym Kolegium ordynariusza. Tudzie podaje si pami
pierwszych pocztkw niektrych
prowincyj, krlestw, miast i zakonw, z przydatkiem przestrogi,
jak niebezpieczna rzecz jest chrzecijanom
dawa si leczy ydom niewiernym, w Krakowie, w Drukarni Balcera
mieszkowica J.K.M. Typ., k. B1r. 66 Nowy i stary kalendarz wit
rocznych i biegw niebieskich, kapanom dla porzdku Kocioa Boego,
gospodarzom dla siania i szczepienia etc., chorym dla
poratowania zdrowia, zdrowym dla traktowania spraw i
dzie powanych wielce sucy, na Rok Paski MDCLXXX przybyszowy i
przestpny, z pilnoci wyrachowany
przez M. Stanisawa Sowakowica, filozofijej i medycyny doktora, w
Druk. Jerzego i Mikoaja Schedlw I.K.M.
Typogr., k. A4r. 67 Ibidem, k. D1r.
17
Z motywem mierci wie si motyw czasu jako siy niszczcej czowieka,
zowrogiej,
destrukcyjnej69
. Pomimo e ludzie odchodz ze wiata bez wzgldu na wiek
kalendarzowy,
mier modych wydaje si by wbrew naturze, natomiast zgon starych
wpisuje si w
porzdek ziemskiego istnienia: modemu jeeli umrze przychodzi,
mier jego cika bywa. Abowiem umiera sprzeciwiajcym si
przyrodzeniem, zaczym wielki gwat w czonkach swoich czuje. Stary
za jakoby dobrowolnie i sama przez si
mier przychodzi, ktrej si czonki starego i siy nie sprzeciwiaj i
dlatego lekka bywa.70
Ta opinia z kalendarza Mikoaja rawskiego nasuwa wniosek o
istnieniu w potocznej
mentalnoci pewnej idealnej miary czasu antropologicznego, czyli
wzorca czasu ziemskiego;
do jego podstawowych cech naley przeycie przez jednostk ludzk
wszystkich etapw
ontogenezy od dziecistwa do mierci. Gdy ktry z tych etapw czasu
nie zostanie
dopeniony, towarzyszy temu przekonanie o zachwianiu adu
istnienia (por. chociaby Treny
Jana Kochanowskiego). Obrazem opisujcym peni biologicznego czasu
czowieka jest
popularny w literaturze staropolskiej topos czterech pr roku
jako czterech etapw ycia: () jako czowieka i kadego wierzcia
pierwszy wiek od narodzenia jego jest nawilgotnieszy, a to jest
dziecistwo, wtry gortszy, jako modziestwo, trzeci suchy, jako
wiek mski, a ostatni zimny, to jest wiek
staroci. Tyme sposobem, gdy Soce ten cyrkui Zodiak obiega,
cztery czci roku podobne wasnoci tym
czterem wiekom nam si okazuj71.
Uporczywe nawracanie tematu mierci stanowi cech charakterystyczn
kalendarzy,
ktre nie przemilczaj prawdy o kresie ludzkiego czasu, ale
podkrelaj wanitatywno
istnienia. W tym kontekcie pojawia si znany ju ze staroytnoci
topos czowieka
wdrujcego (homo viator); w kulturze chrzecijaskiej wdrwka yciowa
otrzymuje sens
wyszy - to droga do ojczyzny niebieskiej: Abowiem nie mamy sobie
pomyla, jakobychmy w tej gospodzie wiata dugo zosta mieli, lecz
nasz umys i myli ku wiecznoci obracajmy (...). Jozefus w ksidze
Dziejw ydowskich wspomina: Migremus hinc.
Bierzmy si precz std. Co nam te Pan Bg wielorakim sposobem
pokazuje, osobliwie gdy mr na nas
dopuszcza i wiele ludzi przeze uprzta, ktrzy przed tym mao na
pamitali.72
Z toposem czowieka wdrujcego oraz ycia jako wdrwki (peregrinatio
vitae)
czy si w kalendarzowej refleksji o przemijaniu i mierci topos
ubi sunt? Almanach Adama
Pcherzyskiego wylicza wielkich, silnych, bogatych, wpywowych,
mdrych tego wiata,
ktrych sawa i potga odeszy wraz ze mierci: Gdzie jest teraz
sawna Platona, Arystotelesa, Galena i inszych tak wielu filozofw
nauka? Gdzie krlestw i
obywatelw owa nieporwnana odwaga; zgina. Synie- teraz Persw
bogactwo i mw dzielnych krlestwo;
zgino. yje- teraz Macedoczykw przy Aleksandrze Wielkim
wszystkiego wiata zwycizcw wrodzona
68 Rzymski i ruski kalendarz z prognostykiem na Rok Paski 1690,
przybyszowy, a po przestpnym wtry, przez
M. Stanisawa Niewieskiego, nauk wyzwolonych i filozofijej
doktora, fizyki w Akademijej Zamojskiej profess.,
astronoma i geometr wyrachowany, w Zamociu, drukowano Roku P.
1689, k. A3v. 69 Por. Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw
niebieskich z wyborem czasw i aspektami na Rok Paski
M.DC.XCVIII, ktry jest po przestpnym i przybyszowym drugi, przez
M. Kazimierza Tvatera, w przesawnej
Akademijej Krakowskiej filozofijej doktora i matematyki
profesora, z pilnoci wyrachowany i do druku podany.
W Krakowie, w Drukarni Akademickiej, k. A4v. 70 Hemerologeion ()
na Rok Paski 1666, () przez Mikoaja rawskiego (), k. B3r. 71
Przestroga abo obwieszczenie przypadkw rozmaitych na Rok Paski
1610, wtry po przestpnym, z nauki
gwiazdozorskiej jako napilniej zebrana, Gerzego Lemki LLm
Pract., Krakw, Druk. Wojciecha Kobyliskiego,
k. B2v- B3r. 72 Nowy i stary kalendarz na rok po aski penym i
zbawiennym narodzeniu Pana i Zbawiciela naszego Jezusa
Chrystusa MDCLV. W tym roku jest 13 Miesicw i jedno mae zamienie
Soca 6 dnia lutego. Na horyzont
gdaski i toruski i inszych miejsc okolicznych dyrygowany i do
uywania go w Koronie Polskiej wygotowany i
na podanie polskim jzykiem wydany. Take te o ktrym czasie Soce i
Ksiyc wschodzi i zachodzi i jako
dugi kady dzie jest, wic i tu najdziesz osobny kalendarz domowy
dla gospodarzw z astrologickim
prognostykiem, przez Laurentiusa Eichstadiusa, Med. doct.
krlewskiego miasta Gdaska, fizyka i matematyka.
Cum gratia et speciali privilegio S.R.M. Pol. et Suec. We
Gdasku, z nakadem Ernesta i Andrzeja Juliusza Mollera braci i
bibliopolw K.J.M, k. G1v.
18
sia i nieuhamowana potga; z mierci Aleksandrow upada. () Jest
albowiem Bg Wszechmogcy, ktry
nam okreli terminy spraw, wiek i stopnie wszystkim rzeczom
opisa73.
Absolutna konieczno przemijania nie stanowi jednake igraszki
gupiego, okrutnego
i lepego losu, ale znajduje racj wysz w planach Boga,
naznaczajcego terminy spraw.
Ostatecznym Panem czasu ludzkiego okazuje si Bg, co almanachy
podkrelaj jednym
gosem. Prawa astrologii (wszechobecnej w kalendarzowej koncepcji
czasu ludzkiego) w
godzinie mierci wydaj si by zawieszone.
W obliczu powagi i witoci momentu zakoczenia ziemskiej wdrwki
objawia si pena
prawda o wartoci czowieka. Na jako tej chwili wpyw ma cae
doczesne ycie, dlatego nie
mona dobrze umrze, jeeli yo si le: Qualis vita, finis ita. Kto
le y, umrze dobrze takowy nie moe.74
To przekonanie funkcjonuje w dobie staropolskiej w formie
przysowia: Jaki ywot, taka
mier75
.
wiadomi rangi poruszanego zagadnienia, kalendarzyci staraj si
niejednokrotnie
nauczy swoich czytelnikw sztuki dobrego umierania. Przede
wszystkim podkrelaj
potrzeb czujnoci oraz troski o wasn dusz: Przytym si te o dusz
stara mamy, poniewa kada rzecz swj naznaczony czas ma. Bo wanie
jako si rok
dokocza, tak te czas mierci naszej si przyblia. Syrach. w rozdz.
15 v.1.76
Przestrzegaj przed zym trybem ycia, sprowadzajcym na czowieka
zgon jako kar za brak
opanowania: Jade, pie, skakae, szarpae bez miary.
Wytchniesz tego niedugo, wo ci na mary77.
Zalecaj, by w godzinie mierci rozporzdzi wasnym majtkiem78
.
Oprcz tego typu drobnych porad, uwag, przestrg, wyraonych czsto
w formie
sentencji, kultura XVII wieku wydaa specjalny almanach powicony
godzinie umierania
aciskie Calendarium novum ad bene moriendum perquam utile,
przetumaczone na jzyk
polski przez Teofila Rutk (czste wznowienia kalendarza wiadcz o
jego olbrzymiej
popularnoci w swoich czasach).
Starodruk stanowi typ kalendarza wiecznego, aktualnego w kadym
roku (wymienia
jedynie nazwy miesicy i numery poszczeglnych dni). Opatrzony
zosta dedykacj (Annie
Leszczyskiej) oraz przedmow do czytelnika, objaniajc mu potrzeb
posiadania
specjalnego kalendarza powiconego godzinie mierci. Ludzie radz
si kalendarzy w
rnych sprawach (Bardzo czsto zwyke si radzi, majc sporzdza
sprawy twoje,
kalendarza, eby wiedzia, jaki dzie, i jeli- niebo yczliwe bdzie
etc.79
), a przecie nie
73 Kalendarz polski i ruski wit rocznych i biegw niebieskich, z
wyborem czasw i aspektami na Rok Paski
M.DC.XCIV, po przybyszowym pierwszy, a po przestpnym wtry, przez
M. Adama Pcherzyskiego w
przesawnej Akademijej Krakowskiej filozofijej doktora i
profesora z pilnoci wyrachowany, w Krakowie w
Drukarni Franciszka Cezarego, I.K.M, I.M.X. biskupa krakowskiego
ksicia Siewierskiego take przesawnej
Akademijej Krakowskiej typografa, k. E1v. 74 Nowy i stary
kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich kapanom dla porzdku
Kocioa Boego, gospodarzom dla siania i szczepienia, chorym dla
poratowania sabego zdrowia, zdrowym dla traktowania
spraw powanych, myliwym dla szczwania zwierza wielce sucy, na
Rok Paski M.DC.XCV po przybyszowym
wtry, po przestpnym trzeci, przez M. Stanisawa Sowakowica,
filozofijej i medycyny w Akademijej Krak.
doktora i profesora z pilnoci wyrachowany, w Krakowie w Drukarni
Akademickiej, k. D1v. 75 Cyt. za: Now ksig przysw i wyrae
przysowiowych polskich, red. Julian Krzyanowski, Warszawa
1972, tom III, s. 970. 76 Nowy i stary kalendarz na rok () MDCLV
() przez Laurentiusa Eichstadiusa, (), k. D4r. 77 Nowy i stary
kalendarz () na Rok Paski 1667() przez M. Stanisawa Sowakowica (),
k. A4v. 78
Nowy i stary kalendarz () na Rok Paski M.DC.LXX.VIII () przez M.
Stanisawa Sowakowica (), k.
A2v. 79 Kalendarz nowy do dobrej mierci bardzo poyteczny, z
aciskiego w Pradze po trzykro, a ostatnie Roku Paskiego 1679
wydanego, na polski jzyk przez jednego kapana Soc. Jesu [Teofila
Rutk] przeoony i do
19
ma waniejszej, ni dobra mier, poniewa stanowi ona nie tylko kres
ycia ziemskiego, ale
rwnie moment decydujcy bd o wiecznym zbawieniu, bd o potpieniu.
Dlatego Teofil
Rutka w duchu redniowiecznych sztuk umierania poucza czytelnika:
Umrze wprawdzie do natury, ale dobrze umrze do nauki naley.() Do
mierci si dobrze gotuj. () Nie
masz tu adnego dnia nieszczsnego, oprcz tego, ktry ty sam
uczynisz mierci nieszczliw dla twego
grzechu nieszczsnym80.
Umierania trzeba si uczy wytrwale, cierpliwie, z dnia na dzie,
poniewa czowiek,
nie znajcy godziny wasnej mierci, powinien by na ni nieustannie
gotowy; medytacja nad
t tajemnic prowadzi do potrzeby czujnoci, majcej swj wyraz
przede wszystkim w
wystrzeganiu si grzechw miertelnych oraz prowadzeniu dobrego
ycia.
Teofil Rutka wyjania, w jaki sposb korzysta z kalendarza naley
rano, przed
udaniem si do codziennych obowizkw, przeczyta fragment opisujcy
ycie i zasugi
witego z danego dnia, a nastpnie naladowa go oraz prosi, by
wymodli szczliw
mier.
Zamieszczone przy kadym dniu notatki s krtkie, kocz si
modlitw
wstawiennicz. Pisane s w duchu redniowiecznych ywotw witych,
penych cudownoci
oraz swoistych praktyk pokutno-ekspiacyjnych np. witemu
Rajmundowi do modlitwy
porannej suy anio, a paszcz przez morze rozpostarty, do prdkiego
przewozu81
; w.
Genowefa spoywaa pokarmy dwa razy w tygodniu, nie pia wina, a
ilekro wejrzaa na
niebo, zalewaa si zami82
; w. Makariusz przez siedem lat nie spoywa adnych
gotowanych pokarmw, przey dwadziecia dni bez snu oraz dla obrony
czystoci wystawia
swe nagie ciao na da komarw83
.
Starodruk opatrzony jest te opisem Mki Paskiej (od s. 375 - Mka
Chrystusowa
we Mszy w. wyraona. I dla poytku wiernych duchownego przez
jednego kapana Societati
Jesu wiatu podana) oraz rachunkiem sumienia.
W kalendarzu Teofila Rutki uczenie si dobrego umierania polega
ma na
naladowaniu ywotw witych, postawie gotowoci i czujnoci, unikaniu
grzechw oraz
trwaniu na modlitwie. Sztuka umierania jest tym samym sztuk
dobrego, chrzecijaskiego
ycia. Postrzegany z perspektywy religijnej moment odejcia ze
wiata to najwaniejsza
chwila czasu antropologicznego, decydujca o jakoci ywota
wiecznego.
XVII-wieczni kalendarzyci o godzinie mierci mwi jednym gosem -
podkrelaj
powag, rang chwili, jej nieuchronno oraz znaczenie dla zbawienia
wiecznego. Ukazujc
wanitatywn kondycj istnienia ludzkiego, niejednokrotnie powielaj
myli obecne w
barokowej liryce nurtu metafizycznego. W perspektywie czasu
sakralnego ycie ludzkie to
droga, a cilej odcinek drogi wyznaczony przez dwa punkty
graniczne dzie narodzin i
mierci. Ta perspektywa sprawia, e almanachy rnicuj mier na dobr
(w asce) oraz z
(w grzechu), dlatego nie tyle wane okazuje si, kiedy czowiek
umiera (na ktrym etapie
biologicznego ycia), ale jak umiera. Aksjologia czasu mierci
otrzymuje podbudow
teologiczn oraz pync z niej jasn wykadni moraln. Czas mierci, w
przeciwiestwie do
czasu narodzin, wyzwala si spod wpyww astrologii tu codzienno
ycia spotyka si z
sacrum Boga, dlatego tylko Bogu przynaley wybr momentu odejcia
czowieka ze wiata.
Zaprezentowany w kalendarzach siedemnastego wieku obraz czasu
antropologicznego
czy elementy czasu biologicznego, kairos, psychologicznego,
astralnego (dies nativitatis)
poytku pospolitego drukiem na wiat podany, za dozwoleniem
starszych, Roku Paskiego 1685, w Kaliszu, w
Drukarni Collegium Soc. Jesu, k. A1r. 80
Ibidem, k. A2v-A3r. 81 Ibidem, s. 19. 82 Ibidem, s. 15. 83 Por.
Ibidem, s.13-14.
20
oraz sakralnego (hora mortis). Jego zoono nie zawsze idzie w
parze ze spjnoci (tak jest
chociaby w kwestii astrologicznych konotacji narodzin,
pominitych w przypadku mierci).
Almanachy powstae w dobie baroku, wyraaj niejednokrotnie obsesje
oraz problemy swojej
epoki, do ktrych nale: uporczywie powracajcy temat szybkiego
upywu czasu, lk przed
mierci (a zwaszcza potpieniem wiecznym), podkrelanie
wanitatywnoci ludzkiej
kondycji. Z waciwym sobie zmysem praktycznym (bo przecie
kalendarz to druk
uytkowy) autorzy ucz swoich czytelnikw zarwno dobrego ycia, jak
i podkrelajc
krtko istnienia, w duchu chrzecijaskim oswajaj z myl o
nieuchronnej mierci.