Makale / Article Memlükler Döneminde Muallak Hadis ...92 Debates around Mu‘allaq Traditions during Mamlūk Period and Bad al-Dīn al-Zarkashī Abstract The narrations in whose

91

* Buçalışma,FatihÇimen’inYalovaÜniversitesi SosyalBilimlerEnstitüsüTemel İslamBilimleriAnabilimDalı’nda,Dr.ÖğretimÜyesiMuhammetBeylerdanışmanlığındata-mamlananMemlükler Dönemi Hadis Tartışmalarında Bedreddin ez-Zerkeşî’nin Yeri adlıdoktoratezindenüretilmiştir.

** Dr., [email protected].

Memlükler Döneminde Muallak Hadis Tartışmaları ve Bedreddin ez-Zerkeşî*

FatihÇimen**

Özet

Senedindebirşekildeinkıtabulunanrivayetler,muhaddislertarafındanzayıfhadisolarak

değerlendirilmektedir.Muallakhadisde,senedindemeydanageleninkıtanedeniylezayıf

hadiskategorisindeyer almaktadır.Eserine sadece sahihhadisleri almayı iltizameden

vebusebepleeserineel-Müsnedü’s-sahîhisminiveren,Buhârî’nin(ö.256/870)Sahîh’ine

bu tarz rivayetleri almış olması nedeniyle söz konusu rivayetlerin sıhhat açısından

hükümlerininneolduğu,Buhârî’ninmuallakrivayetleriisnadsızolaraknakletmesindeki

gayesi ve bunların Buhârî’nin Sahîh’indeki gözettiği şartlara uygun olup olmadığı gibi

meseleler âlimler arasında tartışma konusu olmuştur. Kimileri Sahîh’tekimuallakların

mutlak olarak sahih olduğunu savunurken kimileri de bu tür rivayetlerin içinde zayıf

olanların bulunduğunu iddia etmektedir. Memlükler döneminin ilmî şahsiyetlerinden

Bedreddin ez-Zerkeşî de (ö. 794/1392), muallak rivayetler hakkındaki görüşleriyle

dikkatçekmektedir.BuçalışmadaBuhârî’ninSahîh’indekimuallakrivayetlerinetrafında

yürütülentartışmalarveBedreddinez-Zerkeşî’ninbutartışmalardakigörüşvekatkıları

ile birlikte bu konudaki özgünlüğü tespit edilerek değerlendirilmeye çalışılacaktır. Söz

konusu tartışmalar ise Memlükler döneminde yaşamış bazı önemli âlimlerle sınırlı

tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Zerkeşî,hadis,muallak,Buhârî,Memlükler.

Cilt/Volume: V | Sayı/Number: 1 | Yıl/Year 2019hadisvesiyer.info | © Meridyen Derneği

Makale / Article

92

Debates around Mu‘allaq Traditions during Mamlūk Period and Bad al-Dīn al-Zarkashī

Abstract

Thenarrationsinwhoseisnādsthereisanykindofinterruptionareregardedasweakby

traditionalists.Mu‘allaqtraditionisalsoincludedintheweakhadīthcategoryduetothe

interruptioninitsisnād.SinceBukhārī(d.256/870)whoincludedtohishadīthcollection

onlysahīhtraditionsandthus,gavethetitleofal-Musnad al-sahīh tohiswork,narrated

mu‘allaqtraditionsinhisSahīh,thevalueofthesekindsofnarrations,hispurposeforusing

theminhiscollection,theircompatibilitywiththeconditionsobservedintheSahīhhave

beendiscussedamongscholars.Somearguedthatthemu‘allaqtraditionsareabsolutely

sahīh, while others claimed that there are weak ones in such narrations. Badr al-Dīn

al-Zarkashī(d.794/1392),oneof thescholarlyfiguresof theMamlūkperiod,deserves

attentionwith his views onmu‘allaq narrations. In this study, the debates carried out

aroundmu‘allaqnarrationsinBukhārī’sSahīhandtheviewsandcontributionsofBadr

al-Dīnal-Zarkashīinthesedebateswillbestudiedandevaluated.Thediscussionswillbe

limitedtosomeimportantscholarswholivedintheMamlūkperiod.

Keywords:al-Zarkashī,hadīth,mu‘allaq,Bukhārī,Mamlūks.

93

Giriş

Bedreddinez-Zerkeşî,MemlüklerdönemindeKahire’deyaşamış,usul,fıkıhvehadisbaştaolmaküzereçeşitlialanlardaaltmıştanfazlaesertelifetmişçokyönlü ilmîbir şahsiyettir.1Onunyaşadığıdönem,hadis ilmi açısındanoldukçavelûdbirdönemdir.Zerkeşîdeusûl,şerh,ricâlvetahricalanlarındatelifettiğiondan fazla eserle hadis ilmine önemli katkılarda bulunmuştur. Memlüklerdönemininhadis ilmiaçısındanbirözelliğide,hadiskonularınadairdöneminâlimleri arasında yaşanan tartışmalardır. Zerkeşî, bu tartışmalara usulcükimliğininyanındahadisilmineolanvukûfiyetiilemüdahilolmuş,farklıçıkarımvegörüşleriylehadismeselelerininçözümünekatkıdabulunmayaçalışmıştır.

Memlükler dönemi âlimleri arasındaki tartışmalara konu olan hadismeselelerindenbiridemuallakhadisbağlamındaBuhârî’ninSahîh’indekitalikyaparak rivayet ettiği hadislerinmahiyetidir. Sözlüktebir işi askıdabırakmak,kapıyı kapamak gibi anlamlara gelen ta‘lik, hadis terimi olarak, senedin baştarafındanbirveyapeşpeşebirkaçrâviyiveyabütünrâvilerihazfetmeksuretiyle,rivayetibirüstrâviyeisnadetmektirkiböylerivayetedilenhadisemuallakadıverilmektedir.2 Hadis rivayetinde ta‘lik uygulaması, muhaddisler tarafındanuygun görülmemiş, hadisi zafiyete uğratan bir unsur olarak kabul edilmiştir.Zirasenettendüşürülenrâvinindurumumeçhulkalmaktadır.Böylerivayetlerintashihiisemürselhadisteolduğugibimuttasılisnadınınbilinmesinebağlıdır.3

Hadisleriçinmuallakteriminiilkkullanankişinin,aynızamandaBuhârî’ninSahîh’indeki rivayetlerin senetlerine yönelik ilk tenkitleri eserine taşıyanDârekutnî(ö.385/995)olduğu,terimindahasonramuhaddislerarasındaşüyûbulduğu ifade edilmektedir.4 Bu meyanda ta‘lik, daha çok Buhârî’nin Sahîh’iile birlikte değerlendirilen bir rivayet türüdür. Dolayısıyla Buhârî’nin Sahîh’ietrafındakitartışmalardaençoküzerindedurulankonulardanbiri,ihtivaettiğimuallakhadislerolmuştur.

1 Hayatı veeserlerihakkındaayrıntılı bilgi içinbk. İbnHacerel-Askalânî,Ebü’l-FazlŞihâbüddîn Ahmed, ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine, (nşr. MuhammedAbdulmuîd),Haydarâbâd:MeclisüDâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye,1972,V,133,134;Süyûtî, Husnü’l-muhâdara fî târîh-i Mısır ve’l-Kâhire, (nşr. Muhammed Ebu’l-Fadlİbrahim),Kahire:Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye,1967, I, 437; İbnKādî,Ebü’s-SıdkTakıyyüddîn Ebû Bekr, Tabakātü’ş-Şâfiiyye, (nşr. Abdülalîm Hân), Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1986, III, 167; Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zünûn an esâmî’l-kütüb ve’l-fünûn, Bağdat:Mektebetü’l-Müsennâ,1941,I,240;İsmailPaşa,Hediyyetü’l-ârifîn,İstanbul:Vekâletü’l-Meârif,1951,II,175.

2 Süyûtî,Tedrîbü’r-râvî, nşr.MuhammedAvvâme,Medine:Dâru’l-Yüsrâ,2016,II,430.3 Bk. İbnHacer,Nüzhetü’n-nazar fî tevzîhi Nuhbeti’l-fiker, nşr. Nureddin Itr, Dımaşk:

Matbaatü’s-Sabâh,2000,s.81.4 İbnHacer,Tağlîku’t-ta‘lîk alâ Sahîhi’l-Buhârî, nşr. SaîdAbdurrahman,Beyrut:Dâru

Ammâr,1985,II,7;AhmedNaim,Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi,s.I,158.

94

Muallak hadislere dair ülkemizde müstakil olarak Ayşenur Yamanus veAyşegül Toprak tarafından yüksek lisans çalışması yapılmıştır.5 Yamanus’unçalışması muallak hadisin ıstalahî anlamını esas alırken, Toprak’ın çalışmasıisetemrîzsîgasıylarivayetedilenmuallakrivayetlermerkezlidir.Buçalışmaiseİbnü’s-Salâh’tan sonrahadis ilmi açısındanbüyükönemihaizolanMemlüklerdöneminde, Buhârî’nin Sahîh’indeki muallak rivayetler etrafında döneminönemliâlimleriarasındayürütülentartışmalarıayrıntılıolarakortayakoymakta,ayrıca Buhârî’nin muallaklarına dair genel kabulleri sorgulayıcı yaklaşımı iledikkatçekenBedreddinez-Zerkeşî’yiönplanaçıkarmaktadır.

Buhârî’nin Sahîh’indeki muallak rivayetlerin adedi 1341 olup, bunlardanyüzaltmışıdışındahepsininmuttasıl tarikleri eserinin farklı yerlerinde tahricedilmiştir. Dolayısıyla bunlar muallak hadisle ilgili tartışmaların haricindetutulmuştur. Muttasıl tarikleri tespit edilemeyen muallak rivayetlerin de birkısmıcezm,birkısmıdatemrîzsîgasıilenakledilmektedir.6Tartışmalarınyekûnuda bu rivayetler etrafında yoğunlaşmaktadır. Aşağıda Buhârî’nin Sahîh’indekimuallakhadisleretrafındayürütülentartışmalar,İbnü’s-Salâh’ın(ö.643/1245)bukonudakigörüşlerietrafındayürütüldüğü için ilkolarakonungörüşüdahasonraZerkeşî’yekadarolandönemdekiönemliisimlerinveZerkeşî’nin,ardındanda Zerkeşî’den sonraki dönemde İbn Hacer (ö. 852/1449) ve Sehâvî’nin (ö.902/1497) görüşleri tespit edilerek Zerkeşî’nin bu tartışmalardaki özgünlüğütespitedilmeyeçalışılacaktır.

İbnü’s-Salâh’ın Buhârî’nin Sahîh’indeki Muallak Hadisler Hakkındaki Görüşleri

İbnü’s-Salâh,Mukaddime’sinde Buhârî’nin Sahîh’indekimuallak rivayetlerhakkındaşöyledemektedir:

Buhârî ve Müslim’in (ö. 261/875) Sahîh’lerindeki muttasıl senetlerle

5 Ayşenur Yamanus,Hadis Usûlünde Muallak Kavramı, (yüksek lisans, 2013), YalovaÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ayşegül Toprak, Sahîh-i Buhârî’de Temrîz Sîgasıyla Aktarılan Rivayetlerin Değerlendirilmesi,(yükseklisans,2017),RecepTayyipErdoğanÜniversitesi, SosyalBilimlerEnstitüsü.AyrıcaOsmanAydın’ındakonuylailgili bir bildirisi bulunmaktadır. Bk. Osman Aydın, Buhârî’nin Tercemelerinde YerVerdiğiMu‘allakRivayetlerinHadisUsûlüveMusannifinYöntemiAçısındanDeğeri,V. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı,İlmiEtüdlerDerneği,İstanbul,2016.

6 Bk. Mehmet Bilen, İbn Hacer’in Buhârî Savunusu, Ankara Okulu Yayınları, Ankara,2013,s.164;AhmetTahirDayhan,Buhârî’ye Yöneltilen Bazı Tenkitler,(yükseklisanstezi,1995),DokuzEylülÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,s.199.OsmanAydın,1341muallakrivayettenbeşyüzelliüçününbabbaşlıklarındayeraldığını,bunlardankırk altısının Sahîh’in başka yerindemevsûlen geçtiğini, on beşinin de Buhârî’ninSahîh’idışındakieserlerindemevsûlenyeraldığını,ayrıcabukırkaltırivayettenkırkdördününaynızamandamuteberhadiskaynaklarındabulunduğunuifadeetmektedir.Bk.OsmanAydın,V. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı,s.35.

95

rivayet edilen hadislerin sahih olduğu konusunda herhangi bir tereddütbulunmamaktadır. Ancak, isnadının başından peş peşe olmak suretiyle birveya daha fazla râvinin hazfedildiği muallak rivayetlerin -ki bu tür rivayetlerBuhârî’ninSahîh’indeçokikenMüslim’inSahîh’indeoldukçaazbulunmaktadır-bazılarıtartışmalıdır.

Buhârî’nin ‘kâle Resûlullah (s.a.v.)’, ‘kâle İbn Abbâs’, ‘kâle Mücâhid’, ‘kâleAffân’,‘kâleKa‘nebî’ve‘ravâEbûHüreyre’gibicezmvehükümbildirensîgalarlanaklettiği muallak ve benzeri hadislere sahih hükmü verilir. Zira Buhârî’yegöre bu rivayetler sahih olmasaydı bu şekilde kesinlik ifade eden sîgalarla buhadisleririvayetetmezdi.BudurumBuhârî’ninhadisi,AllahResûlü’nden(s.a.v.)vesahâbedenta‘liktebulunduğuzamangeçerlidir.EğerBuhârî,hadisisahâbedenaşağıdabirrâvidenta‘likyapmışiseozamanrivayetinsıhhati,ta‘likyapılanrâviilesahâbiarasındakiisnadınittisalinebağlıdır.

Buhârî’nin‘ruviyeanResûlüllah(s.a.v.)’, ‘fi’l-bâbiani’n-Nebiyyi(s.a.v.)’gibikesinlikvehükümbildirmeyensîgalarlarivayetettiğimuallakhadislereisecezmsîgasında olduğu gibi sıhhat hükmü verme durumu söz konusu değildir. Zirabu ifadeler, zayıf hadislerin rivayetinde kullanılan sîgalardır. Bununla birlikteBuhârî’ninbugibirivayetleriSahîh’indezikretmesi,buhadislerinbiraslıolduğugüvencesini kişiye hissettirmektedir. Ayrıca bu muallak rivayetler Sahîh’iniltizam ettiği hadislerden değil, babların tercümeleri için mütâbi ve şevâhidolarakgetirilenhadislerdir.7

İbnü’s-Salâh’ınyukarıdakiifadelerindenonun,Buhârî’ninSahîh’indekicezmsîgasıylarivayetedilenmuallakhadislerinsahiholduğu,temrîzsîgasıylarivayetedilenlerinisekesinolaraksahihhükmüverilememeklebirliktebunlarınbirerasıllarınınolduğugörüşünüsavunduğuanlaşılmaktadır.8

Bedreddin ez-Zerkeşî’den Önceki Âlimlerin Buhârî’nin Sahîh’indeki Muallak Hadislere Dair Görüşleri9

Moğultayb.Kılıç(ö.762/1361),ilkolarakMüslim’dekimuallakrivayetlerinmutlak olarak az olduğu tespitine karşı çıkmakta, ancak bunun Buhârî’ninSahîh’inenispetlesöylenmesidurumundakabuledilebileceğiniifadeetmektedir.NitekimHâfızReşidüddin,Müslim’dekimuallakların az olmadığını, sayılarının

7 İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn eş-Şehrezûrî (nşr. Ebû Abdurrahman Salâh),Mukaddimetü İbni’s-Salâh,Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,2010,s.41,42,43.

8 Nevevî, muhaddislerin cezm ve temrîz sîgalarının kullanımına özen gösterirkenmüelliflerinçoğununbuhassasiyetiterkettiğini,zayıfolanrivayetlerincezmsîgasıylarivayetedilmemelerigerektiğiniveBuhârî’ninbukonudaçokdikkatlihareketettiğiniifadeetmektedir.Bk.Nevevî,Mâ temessu ileyh hâcetü’l-kârî li-Sahîhi’l-İmâm el-Buhârî, nşr.AliHasanAli,Amman:Dâru’l-Fikr,1985,s.89-90

9 BubaşlıkaltındaZerkeşî’nindehocalığınıyapmışolanMoğultayb.Kılıç,İbnKesirveBulkînîgibiisimleringörüşleriaçıklanacaktır.

96

takribenyetmişcivarındaolduğunuifadeetmiştir.10

Moğultay b. Kılıç, İbnü’s-Salâh’ın Buhârî’nin cezm sîgasıyla naklettiğimuallakların, kendine göre sahih olduğundanhareketle sıhhatine hükmetmekgerektiği şeklindeki görüşüne, Buhârî’nin Sahîh’inden bu iddianın aksinigösterenbir rivayet ile itirazetmektedir.YaniBuhârîSahîh’inde,kendinegöresahiholmayanbirrivayeticezmsîgasıyladazikredebilmektedir.Meselâ,Buhârî,şuhadisinakletmektedir:

Muhammedb.Yusuf→Süfyân→Amrb.Yahya→Babası→EbûSaîdel-Hudrî(r.a)→AllahResûlü(s.a.v.):

”الناس يصعقون يوم القيامة، فإذا أان مبوسى آخذ بقائمة من قوائم العرش“ 11

“İnsanlar kıyamet günü hep bayılacaklar. Ben Hz. Musa’yı Arş’ın bir ucundan tutmuş göreceğim.”

Buhârî,“وكان عرشه على املاء”ayetiileilgilideyukarıdakirivayetinbirebiraynısınınakletmekteveardındanMâcişûn’un(ö.164/780),Abdullahb.Fadl→EbûSeleme→EbûHüreyre(r.a)tarikiyledegeldiğiniifadeettiğişurivayetinakletmektedir:

فأكون أول من بعث فإذا موسى عليه السلم آخذ بلعرش 12

“(Kıyamet günü) İlk kalkan ben olacağım. Ben kendime gelince Hz. Musa’yı Arş’ı tutmuş göreceğim.”

Buhârî yukarıdaki hadisi bu defa da yine Ehâdîsü’l-enbiyâ bölümündeMâcişûn’unifadeettiğiisnadileancakEbûSeleme’yisenettendüşürmeksuretiylenakletmektedir.13Müslimdesözkonusuhadisifarklılafızlarla,Zührî→EbûSeleme→A‘rac→EbûHüreyretarikiylenakletmektedir.DahasonraMoğultayb.Kılıç,EbûMesûded-Dımaşkî’nın“burivayetMâcişûn’undaifadeettiğigibiAbdullahb.Fadl→A‘rac→EbûHüreyre(r.a)tarikiyleyaniEbûSeleme’ninbulunmadığıtariklebilinmektedir”şeklindekiifadesininakletmektedir.Dolayısıylabudurumgöstermektedir kiBuhârî, kendinazarında sahiholmayan rivayetleri de cezmsîgasıylarivayetedebilmektedir.14

Moğultay b. Kılıç, Buhârî’nin temrîz sîgasıyla rivayet ettiği muallaklarınise kesin olarak sıhhatine hükmedilemeyeceğine dair İbnü’s-Salâh’ın tespitinedetemkinleyaklaşmaktadır.ZiraBuhârî’ninSahîh’indetemrîzsîgasıylarivayet

10 Moğultayb.Kılıç,EbûAbdillâhAlâuddin,Islâhu Kitâbi İbni’s-Salâh,nşr.EbûAbdillâhMuhyiddin,Kahire:el-Mektebetü’l-İslâmiyye,2007,s.83.

11 Buhârî, “Ehâdîsü’l-Enbiyâ”,25.12 Buhârî,“Tevhid”,22.13 Buhârî,“Ehâdîsü’l-Enbiyâ”,34.14 Moğultayb.Kılıç,Islâhu Kitâbi İbni’s-Salâh,s.85.

97

edipdekendinazarındasahiholanrivayetlermevcuttur.Burivayetlerdenbirişöyledir:

عليه وسلم- عند صلة العشاء“ :MûsaEbû→(يذكر) ”كنا نـتـناوب النب -صلى الل

“Bizler yatsı namazı sırasında nöbetleşe Allah Resûlü (s.a.v)’ne giderdik.”

Buhârîdahasonraburivayetinsenedinibaşkayerdeancakbudefa ihbarlafızlarıylavemüsnedhaliyleşöylenakletmektedir:

Muhammedb.Alâ→EbûÜsâme→Berîd→EbûBürde→EbûMusa

Moğultayb.Kılıç,Buhârî’ninbiryerdetemrîzsîgasıylata‘likyapıpdahasonramüsned isnadıyla zikrettiği rivayetlerin fazlacabulunduğunu ifadeetmektedir.Hâsılı, ona göre Buhârî’nin temrîz sîgasıyla ta‘lik yaptığı rivayetlerden sahiholanlarıdamevcuttur.15

İbnKesîr (ö. 774/1373),Buhârî’nin cezmsîgası ile rivayet ettiğimuallakhadislerin sahih olduğunu, temrîz sîgası ile rivayet edilenlerin ise tamamıhakkındasıhhathükmüvermekmümkünolmasadabazılarınınsahiholduğunuifade etmektedir. Sahih de olsalar Buhârî’ninmuallak hadisleri, müsned olanSahîh’inhedeflediğiaslî rivayetlerdendeğildir.ZîraBuhârî,eserineel-Câmi‘u’l-müsnedü’s-sahîh ismini vermiştir.16 Bu ifadelerden hareketle İbn Kesîr’inBuhârî’nin muallakları konusunda İbnü’s-Salâh ile aynı görüşü savunduğusöylenebilir.

İbnü’l-Mülakkın de (ö. 804/1401) İbnü’s-Salâh’ın görüşlerine katılmakta,Buhârî’nin Sahîh’inde ta‘lik yaptığı rivayetlerin kendi nazarında müsnedolduğunu, ayrıca bunların Sahîh’in aslî hadislerinden olmadığını, Buhârî’ninburivayetlerieserininşartlarınauygunolanrivayetlerileolmayanlarınarasınıtefriketmekgayesiylenaklettiğiniifadeetmektedir.17

Bulkīnî(ö.805/1401)iseMoğultayb.Kılıç’ıntemrîzsîgasıylarivayetedilenmuallaklardanbazılarınınBuhârînazarındasahiholmalarındanhareketle ilerisürdüğü itirazı isabetli bulmamaktadır. Zira temrîz sîgasıyla rivayet edilenmuallakhadislerinsahiholmadığısöylenmişsedebu ifadelerdenonlarınzayıfolduklarıhükmünüçıkarmakdoğrudeğildir.İbnü’s-Salâh’ınburadakimaksadı,burivayetlerinsıhhatinedelaletedecekaçıkbirifadebulunmuyorolmasıdır.Bu,temrîz sîgasıyla rivayet edilenmuallak rivayetlerin aynı zamanda sahih olmaihtimalinin bulunduğu anlamına gelmektedir. Dolayısıyla Moğultay b. Kılıç’ınburadaki itirazı gereksizdir. Bulkīnî’nin, Buhârî’ninmuallaklarına dair İbnü’s-

15 Moğultayb.Kılıç,Islâhu Kitâbi İbni’s-Salâh,s.86,87.16 İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl, İhtisâru Ulûmi’l-hadis, nşr. Ahmed Şâkir,

Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,ts.,31-33.17 İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn, el-Mukni‘ fî Ulûmi’l-hadis, nşr. Abdullah b.

Yusuf,Riyad:DâruFevvâz,1992,I,73.

98

Salâh’ın ifadeleri hakkında herhangi bir açıklamada bulunmamış olmasındanhareketle,onundaİbnü’s-Salâh’ıngörüşlerinekatıldığınısöylemekmümkündür.18

İbnü’s-Salâh,Buhârî’nin‘ruviyeanResûlüllah(s.a.v.)’,‘fi’l-bâbiani’n-Nebiyyi(s.a.v.)’ gibi kesinlik ve hüküm bildirmeyen sîgalarla rivayet ettiği muallakhadislere,ilgilisîgalarınzayıfhadislerdekullanılmasıgerekçesiylekesinolaraksıhhat hükmü verilemeyeceğini ifade etmişti. Irâkî de (ö. 806/1404) İbnü’s-Salâh’ınbuifadesinin,mezkûrsîgalarınkullanıldığırivayetlerinmutlakanlamdazayıf olmadığı, bu ifadelerin zayıf rivayetlerde de kullanıldığı, dolayısıyla burivayetlerinaynızamandasahiholmalarınınmümkünolduğuanlamınageldiğiniilerisürmektedir.19

İbnü’s-Salâh,‘kâleResûlullah(s.a.v.)’,‘kâleİbnAbbâs’,‘kâleMücâhid’,‘kâleAffân’,‘kâleKa‘nebî’ve‘ravâEbûHüreyre’gibicezmvehükümbildirensîgalarlanaklettiğimuallakvebenzerihadisleresahihhükmününverileceğiniifadeetmişti.Irâkī,bugörüşündoğruolmadığınadairilerisürülenbiritirazınakletmekteancakbuitirazınkabuledilemeyeceğini,çünkübuisimlerinBuhârî’ninkendilerindenhadisdinlediğihocalarıolduğunu,dolayısıylasemâadelaletetmeyenbirlafızladahirivayetedilsebunlarınittisalinehükmedileceğiniifadeetmektedir.20Irâkī,Buhârî’nintemrîzsîgasıylazikredipdebaşkayerdemüsnedolarakzikretmediğimuallak hadislere ise sahih hükmünün verilemeyeceğini ifade ettikten sonraBuhârî’nin,Sahîh’ininbiryerindecezmsîgasıylagetirdiğibirrivayetibaşkayerdefarklıbirsîgailezikredebildiğinibunudabirtakımnedenlerdendolayıyaptığınıbelirtmektedir.MeselâBuhârî,hadisteihtisaryapmakistediğindeveyamanailerivayetettiğindetemrîzsîgasıkullanmaktadır.O,böyleyapmaklahadisinihtisarveyamanailerivayetinincevâzınaişaretetmişolmaktadır.21

Bedreddin ez-Zerkeşî’nin Buhârî’nin Sahîh’indeki Muallak Hadislere Dair Görüşleri22

İbnü’s-Salâh, Mukaddime’sinde Buhârî’nin cezm sîgasıyla rivayet ettiğimuallak hadisleri, Sahîh’ten القعنب قال ، عفان قال şeklindeki ifadeler ilemisallendirmektedir.Bu isimlerBuhârî’ninhocalarıdır.23 Zerkeşî, konuyla ilgiliilk olarak, İbnü’s-Salâh’ın, muallak hadislere dair verdiği bu misallerin, söz

18 Bulkīnî, Ebû Hafs Sirâcüddîn, Mehâsinü’l-ıstılâh, nşr. Âişe Abdurrahman, Dâru’l-Meârif,ts.,s.167-169.

19 Irâkī,Ebû’l-FazlZeynüddin,et-Takyîd ve’l-îzâh Şerhu Mukaddimeti İbni’s-Salâh,yy.,ts.,s.22-23.

20 Irâkī,et-Takyîd ve’l-îzâh, s.21.21 Irâkī,et-Takyîd ve’l-îzâh, s.24.22 Zerkeşî’denöncekiâlimlerdenbazılarınınvefattarihlerinebakıldığında,kendisinden

sonravefatedenlerinolduğugörülmektedir.Bu,onlarınZerkeşî’densonrageldiklerianlamına gelmemektedir. Zerkeşî, kırk dokuz yaş gibi erken yaşta vefat ettiği içinvefattarihlerindeböylebiruyumsuzlukmeydanagelmektedir.

23 İbnü’s-Salâh,Mukaddime,s.41,,42.

99

konusu hadisleri aldığı râvilerin Buhârî’nin hocaları olması itibarıyla isabetliolduğunuancakhocalarıdaolsatahdîsveihbârsîgasızikretmediğiiçinrivayetinittisale olduğu gibi inkitâa da ihtimali bulunduğunu belirtmektedir. Zira burivayetlerde ittisalin varlığına dair az da olsa bir şüphe bulunmaktadır. Bumeyanda ittisali ifade eden sîgalar varken ‘kâle’ gibi sîgalarla rivayet etmesitevakkufanedenolmaktadır.24Irâkīiseyukarıdazikredildiğigibiburivayetlerintamamının hadis işittiği hocalarından olması sebebiyle sahih olduğunu ifadeetmişti.Zerkeşî’ninisebudurumatemkinleyaklaştığıgörülmektedir.

Zerkeşî, âlimlerin kâhir ekseriyetinin, Buhârî’nin cezm sîgasıyla rivayetettiği muallak hadislerin sıhhatine, temrîz sîgasıyla rivayet ettiklerinin isezayıf olduğuna hükmedilmesi konusunda İbnü’s-Salâh’ın görüşüne katıldığınıaçıkladıktan sonra, bu görüşün hadis tekniği ve uygulama açısından tenkidemaruz kalacağını ifade etmektedir. Hadis tekniği açısından ileri sürülecektenkit şöyledir; Buhârî’nin cezm sîgasıyla ‘kâle’ şeklinde naklettiği rivayetler,tâbiûnun cezm sîgasıyla ‘kâle Resûlüllah’ şeklinde naklettikleri rivayetlergibi değildir. Dolayısıyla bu usûl, hadisin sıhhatini gerektirecek bir rivayetşekli olarak değerlendirilmemektedir. Bundan dolayı Buhârî de ta‘lik yaptığırivayetlerin hepsinde sıhhati belirten bir ifade kullanmamıştır. Bu noktadaİbnü’s-Salâh’ın, sahih hadis ile “hadis imamlarının senedini zikretmeseler desıhhatinehükmettiklerihadis”inkastedildiğiniaçıklamasıgerekirdi.Zerkeşî’ninbu ifadelerinden onun, Buhârî’nin cezm sîgasıyla rivayet ettiği muallakhadislerinkesinolaraksıhhatinehükmetmekonusundatemkinlihareketettiğianlaşılmaktadır.AyrıcaZerkeşî’yegörebirrivayetinsadeceBuhârî’ninşartlarınıgöz önünde bulundurmak suretiyle sıhhatine hükmetmek yerine, söz konusurivayet hakkında diğer hadis imamlarının da görüşü olup olmadığını dikkatealmakgerekmektedir.25HâsılıZerkeşî’yegöreBuhârî’nincezmsîgasıylarivayetettiğimuallakrivayetleri,Buhârî’yegöresahiholduklarıgerekçesiylemüdafaaetmekisabetlibiryaklaşımdeğildir.

İbnü’s-Salâh’ın görüşüneuygulama açısından ileri sürülecek tenkit ise şuşekildedir:

Buhârî,Câbirb.Abdullah’ın(r.a)(ö.78/697)birhadisiçinbirayboyuncayolculukyaptığınışöyleaktarmaktadır:

” ورحل جابر بن عبد الل مسرية شهر إل عبد الل بن أنـيس ف حديث واحد“26

“Câbir b. Abdullah (r.a.) Abdullah b. Üneys’ten (r.a.) bir hadis öğrenmek için bir aylık mesafedeki yolu katetti.”

24 Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedreddin, en-Nüket alâ Mukaddimeti’bni’s-Salâh, nşr.ZeynelâbidinMuhammed,Riyad:Ezvâü’s-Selef,1998,I,234-235.

25 Zerkeşî,Nüket,I,236.26 Buhârî,“İlim”,19.

100

Buhârî,Sahîh’inintevhidbölümünde“من ذا الذي يشفع عنده”ayetiileilgilibirrivayetnaklettiktensonraikincibirrivayetişöylenakletmektedir:

العباد فـيـناديهم بصوت عليه وسلم- يـقول: »يشر الل عت النب -صلى الل ويذكر عن جابر، عن عبد الل بن أنـيس قال: س يسمعه من بـعد كما يسمعه من قـرب 27

Câbir b. Abdullah’tan (r.a.) Abdullah b. Üneys’in (r.a.) Allah Resûlü’nden (s.a.v) şöyle buyurduğunu işittiği rivayet olundu: “Allah kullarını haşredinde

onlara uzaktakinin yakındaki gibi duyabileceği bir sesle seslenir.”

Buhârî,birincirivayetteCâbirb.Abdullah’ınrıhleyolculuğunu“رحل”şeklindecezm sîgasıyla zikrederken, ikinci rivayette Câbir b. Abdullah’tan nakledilenrivayeti ”يذكر“ şeklinde temrîz sîgasıyla zikretmektedir. Zerkeşî’ye göre bu ikirivayettekinakilusulündenBuhârî’nincezmvetemrîzsîgalarıarasındabirtefrikyapmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Buhârî’nin, şartlarına uymadığındandolayıburivayetleritemrîzsîgasıylata‘likyaptığıiddiasıdakesinolarakdoğrubir tespit değildir. Zira yukarıdaki birinci rivayetin hem zayıf hem de hasenolması gerekecektir. Zerkeşî bu değerlendirmenin ardından birinci rivayetteBuhârî’nintahdistebulunmadığı,sadeceCâbirb.Abdullah’ınrıhleyolculuğunucezm sîgasıyla naklettiği, tahdis yaparken de tereddüd ifade eden bir sîgaylarivayet etmiş olabileceği şeklinde bir yorumunda ihtimal dâhilinde olduğunubelirtmektedir.28

Zerkeşî,Buhârî’ninta‘likyaparkentemrîzsîgasıkullanmasını,hadisinzayıfolduğunadairbirdayanakteşkiletmesini isabetligörmemektedir.ZiraBuhârî,namazınelbise ilekılınmasıkonusuile ilgili“بشوكة ولو بن“hadisini”فزره، سلمة عن ويذكر olduğunutartışmalıisnadınınhadisinardındanveetmekterivayetsîgasıyla”االوكعifadeetmektedir.29YineBuhârî,hediyeleşmekileilgili“شركاؤه جلساءه dehadisini”أن olmadığınısahihrivayetinbuardındanveetmekterivayetifadesiyle”ويذكر عن ابن عباس“ifadeetmektedir.30DolayısıylaZerkeşî’yegöreBuhârîiçintemrîzsîgası,hadisintaz‘îfine bir dayanak olsaydı, bu rivayetlerden sonra hadisin zayıf olduğunuayrıca zikretmesi gerekmezdi. Hâsılı, Sahîh’tekimuallak hadislerde kullanılantemrîzsîgaları,ilgilirivayetinzayıfolduğunadayanakgösterilemez.Zerkeşî,buikimisalleyetinmeyipBuhârî’nintemrîzsîgasıylarivayetedipdetashihettiğibirrivayetidemisalolarakzikretmektedir.Buhârî,“الفخذ عورة”hadisini“يـروى”şeklindetemrîz sîgasıyla rivayet ettikten sonra hadisin Enes’in (r.a) müsned olanrivayetinden daha kuvvetli olduğunu ifade etmektedir.31 Zerkeşî’ye göreBuhârî’ninhadisitemrîzsîgasıylarivayetettiktensonratashihetmesisözkonusu

27 Buhârî, “Tevhid”,32.28 Zerkeşî,Nüket,I,236,237.29 Buhârî,“Salât”,2.30 Buhârî,“Hibe”,23.31 Buhârî,“Salât”,12.

101

sîganın,hadisinzayıflığınadelâletetmediğinigöstermektedir.32

İbn Teymiye de İbnü’s-Salâh’ın, Buhârî’nin ta‘likleri konusunda cezmsîgasıyla rivayet edilenlerin sahih olduğu şeklindeki görüşünü kabul etmekteancaktemrîzsîgasıylarivayetedilenlerhakkında,burivayetlerinBuhârî’yegöresahihhadisleremuhalefetetmediklerisürecesahihderecesineulaşamayanancakistişhâdve ihticâcaelverişliolanhasenhadislerolduğunu,ancakmetrukolanzayıfrivayetlerkabilindenolmadığınıilerisürmektedir.Onagöreburivayetlermeşhur derecesindeki sahih rivayetler ile aynı kategoride değerlendirilmeyenhadislerdir. Zerkeşî, İbn Teymiye’nin bu görüşüne tam olarak katılmamaklabirlikteİbnü’s-Salâh’ıngörüşündendahaisabetliolduğunuifadeetmektedir.33

Zerkeşî,hocasıMoğultayb.Kılıç’ınyukarıdaİbnü’s-Salâh’aBuhârî’nincezmsîgasıyla rivayet ettiği muallakların sahih, temrîz sîgasıyla rivayet ettiklerininise sıhhatine kesin olarak hükmedilemeyeceği şeklindeki görüşüne yönelttiğiitirazlarınıdanakletmektedir.Moğultayb.Kılıç,Sahîh’tennaklettiğibirrivayetile Buhârî’nin cezm sîgasıyla muallak olarak rivayet ettiklerinden bazılarınınkendi nazarında İbnü’s-Salâh’ın iddiasının aksine zayıf olduğunu, yine temrîzsîgasıylarivayetettiklerindendesahiholanlarınmevcutolduğunuifadeetmişti.Zerkeşî,hocasınınmezkûrgörüşününaklettiktensonrabu itirazlarkarşısındaİbnü’s-Salâh’a destek çıkmak isteyenlerin nasıl cevap vermeleri gerektiğinide zikretmektedir. Zerkeşî’ye göre Moğultay b. Kılıç’ın cezm sîgasıyla rivayetedilen muallaklardan bazılarının Buhârî’ye göre zayıf olabileceği konusundazikrettiğihadislerdeza‘fıgerektirecekbirdurumbulunmamaktadır.SözkonusuhadisiAbdullahİbnü’l-Fadl’ınikitariktenrivayetetmesiyaniikifarklıhocadanduymuş olması damümkündür. Nitekim tekrar durumunda iki tarikten birinizikretmekBuhârî’ninâdetidir.Dolayısıylaburadarivayetinbirinindiğerinita‘liletmedurumusözkonusudeğildir.ButarzrivayetlerBuhârî’ninrikâkvetevhidbölümlerindedemevcuttur.MeselâBuhârî,EbûHüreyre’nin(r.a)hadisini,Zührîtarikiyle hem Ebû Seleme ve hem A‘rac’tan nakletmektedir. Temrîz sîgasıylagelen muallaklardan bazılarının Buhârî nazarında sahih olduğu şeklindehocasınınikinciitirazındaiseZerkeşî,bukonudaİbnü’s-Salâh’ın,ta‘likilebaşkayerdemüsnedrivayetiverilmeyenmuallakrivayetlerinkastedildiğinisöylemesigerektiğini ifade etmektedir. Yani Moğultay b. Kılıç’ın bahsettiği, başka yerdeBuhârîtarafındanmüsnedsenediyleverilenmuallaklarınbahisdışındakalmasıgerekmektedir.Ziraameldemüsnedrivayetegöreyapılmaktadır.

Zikredildiği üzere Irâkī Buhârî’nin, Sahîh’inin bir yerinde cezm sîgasıylagetirdiğibirrivayetibaşkayerdefarklısîgailezikretmesininbirtakımnedenleriolduğunu ifade etmiş ve hadiste ihtisar ve mana ile rivayetin cevâzına işaret

32 Zerkeşî,Nüket,I,238, 239.33 Zerkeşî,Nüket,I,239, 240.

102

etmeyibunedenlerinarasındabelirtmişti.Zerkeşî, Irâkī’ninbugörüşününbiranlam ifade etmediğini, zira şartlarına uygun olarak hadislerin ihtisar veyamana ile rivayetinin cevâzını kabul eden bir kişinin bu konuyu bu şekildetemellendirmeyegerekduymayacağını,hattahadisinaslınınsahiholduğusabitolduktansonraböylebirşeyeişaretetmeyegerekolmadığınıifadeetmektedir.EğerBuhârî,bugibiyerlerdeIrâkī’ninbahsettiğigayeleritaşısaydı,sözkonusuyerlerintamamındadabunugözetmesigerekirdi.NitekimBuhârî’ninSahîh’inebakıldığındaonunbirçokyerdehadisimuttasılolarakveuzunmetniylebirlikterivayetettiği,aynıhadisibirbaşkayerdeta‘likyapmaksuretiylemuhtasarolarakveyamanailevehemdecezmsîgasıylarivayetettiğigörülmektedir.DolayısıylaBuhârî’ninbutarzınamutlakabiranlamyüklemekdoğrudeğildir.Meselâ,Buhârîmuğayyebât-ihamse34ileilgilihadisişöylerivayetetmektedir:

35 قال ابو هريرة عن النب صلى هللا عليه وسلم: خس ال يـعلمهن إال الل

Ebû Hüreyre (r.a.) dediki Allah Resûlü (s.a.v) şöyle buyurdu: “Beş şey vardır ki Allah’tan başkası bilemez.”

Buhârî,aynıhadisibirbaşkayerdeiseşöylerivayetetmektedir:

Müsedded→İsmailb.İbrahim→EbûHayyân→EbûZür‘a→EbûHüreyrekâle:

عليه وسلم : » إن الل ، ث تل النب صلى الل عليه وسلم برزا يـوما للناس... ف خس ال يـعلمهن إال الل كان النب صلى اللعنده علم الساعة .... الية 36

Allah Resûlü (s.a.v) bir gün insanların arasına çıktı ve …. beş şey hakkında: “Onları Allah’tan başka hiç kimse bilemez” buyurdu ve bunun peşine:

‘Kıyametin ne zaman kopacağmı bilmek Alllah’a mahsustur…’ âyetini okudu.

GörüldüğüüzereBuhârî, birincisinde rivayeti ta‘lik yaparak ihtisar etmiş,ikincisinde ise rivayeti muttasıl isnadıyla ve tam metniyle birlikte rivayetetmiş, ancak her ikisinde de cezm sîgası kullanmıştır. Dolayısıyla Buhârî’nintaliklerindekitemrîzsîgalarınımutlakanlamdabirtakımsebepleredayandırmakisabetlideğildir.37

Zerkeşî,buaçıklamalarınardındanBuhârî’ninSahîh’indeki,muallakhadislerhakkındakigörüşünüşöyleifadeetmektedir:

34 Mugayyebât-ıHamse,AllahTeâlâ’danbaşkasıtarafındanbilinmeyenbeşşeymanasınagelip Lokman suresinin 34. ayetinde zikredilen kıyametin ilmi, yağmurun yağışı,anne karnındaki ceninin keyfiyeti, kişinin yarın ne kazanacağı ve kişinin neredeöleceğişeklindebeşhususukapsamaktadır.Bilgiiçinbk.SalihKaracabey,HadislerÇerçevesinde Mugayyebât-ı Hamse Meselesi,Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,VI/6,(1994),s.83-102.

35 Buhârî,“İstiskâ”,28.36 Buhârî,“İman”,36.37 Zerkeşî,Nüket,I,245, 246.

103

Buhârî’nin bir başka yerdemüsned olarak rivayet ettiğimuallak hadisleristercezmsîgasıylaistersetemrîzsîgasıylarivayetedilmişolsuntamamısahihtir.Çünkü bu hadisi hangi sîgayla rivayet ederse etsin Buhârî’ye göre sahihtir.Buradaki ta‘likin faydası tekrardan uzak kalınmış olmasıdır. Buhârî, senedinegüvendiği için başka bir yerde tekrardan kaçınmak için ta‘lik yapmaktadır.BöyleceBuhârîkonununanlaşılmasınıdakolaylaştırmışolmaktadır.

Buhârî’ninbaşkabiryerdemuttasılsenedinizikretmediğimuallakhadislerise ya rivayetin zafiyetine delil olarak nakledilmiştir veya başka bir maksadamatufolarakrivayetedilmiştir.Zafiyetinedelilolarakzikrettiği“زر الثـوب بشوكة”gibimuallak hadisler, Buhârî’nin hadisin peşinden yaptığı açıklamalar sayesindebilinmektedir.Başkabirmaksatlarivayetetmişolabileceğimuallakhadisleriçinisehariçtenyapılmışolanbiraçıklamanınbulunupbulunmadığıaraştırılmalıdır.EğerilgilirivayetintarihihakkındabirbilgiveyaTirmizî’ninCâmi‘indeveyabirbaşka yerde isnadı hakkında bir bilgi elde edilirse hadis hakkında bu bilgileristikametindezayıfveyahasenolduğunahükmedilmelidir.Meselâ,Buhârî,gusülbabındahadisinsenedini‘وقال هبز بن حكيم عن أبيه عن جده’şeklindezikrettiktensonraburivayetin tarihinin ihtilaflı olduğunu ifade etmektedir. Bu durum hadisinBuhârî’ye göre sahih olmadığını, hasen veya zayıf bir rivayet olduğunugöstermektedir. Rivayet hakkında herhangi bir bilgi bulunmadığı takdirde veözellikle mana yönüyle o rivayeti destekleyecek müsned bir rivayetzikrolunduğundaisehadisinBuhârî’yegöreistişhadaelverişlihasenbirrivayetolduğuanlaşılmaktadır.

Zerkeşî, bütün bu açıklamaların Buhârî’nin Sahîh’inde takip ettiği usuldikkate alınarak ele alınması gerektiğini ifade etmektedir. Bununla birliktesöz konusu rivayetin senedi ile ilgili hariçten bir bilgi elde edildiği takdirde,hadisle ilgilieldeedilenbubilgiyegöre-sahih,hasenveyazayıfolduğunadairneyi gerektiriyorsa o şekilde- hüküm verilmesi gerekmektedir.”38 Zerkeşî,bu ifadesiyle muhtemelen, Buhârî’nin şartları hakkındaki bilgilerin yorumadayalıaçıklamalarolduğundanhareketlekesinolarakbağlayıcıolmadığınaatıfyapmaktadır.Nitekimkendisiyukarıdaifadeedildiğiüzere,Buhârî’ninşartlarınıgerekçe göstererek cezm sîgasıyla rivayet edilenmuallak hadislerin sıhhatinehükmedilmesiniuygungörmemişti.

Zerkeşî’nin yukarıdan itibaren Buhârî’nin muallakları hakkında yapmışolduğutenkitvedeğerlendirmeleri,önemlitespitlerolduğugibioldukçaobjektifolmasıyönüylededikkatçekmektedir.BununlabirliktegerekZerkeşî’ningerekdiğer âlimlerin açıklamalarından, Buhârî’nin muallakları konusunun, çözümükolaybirmeseleolmadığıdaanlaşılmaktadır.

Zerkeşî’den sonraki âlimlerin konuyla ilgili görüşlerine geçmeden önce

38 Zerkeşî,Nüket,I,247-248.

104

onun İbnü’s-Salâh’a yönelttiği bir tenkit hakkında kısa bir değerlendirmedebulunmakgerekmektedir.Zerkeşî,gerideaktarılanBuhârî’ninmuallakhadislerdekullandığı temrîz sîgasıyla ilgili olarak yaptığı açıklamalardan, İbnü’s-Salâh’ınSahîh’tekimuallakhadisleriçinkullanılantemrîzsîgasının,rivayetinzayıflığınadelil teşkil ettiğini savunduğunu iddia etmiş, ancak bunun isabetli olmadığınıifadeetmiştir.İbnü’s-Salâh’ınsözkonusuaçıklamalarıdikkatlicetahliledildiğinde,temrîzsîgasıylailgiliiddiasınıaçıklarkenkullandığı“أيضا”ifadesindendehareketleonun, Zerkeşî’nin iddia ettiği gibi bu sîganın, hadisin zayıf olduğuna dayanakteşkilettiğinideğil,Irâkī’ninişaretettiğigibibusîganın,sahihhadislerdeolduğugibi zayıf rivayetler içinde kullanılabileceğini kastettiği anlaşılmaktadır.39 Bu durumda İbnü’s-Salâh’ın temrîz sîgasıyla ilgili görüşlerinden Zerkeşî’nin iddiaettiğigibibiranlamınçıkarılmasıisabetligörünmemektedir.

Bedreddin ez-Zerkeşî’den Sonraki Âlimlerin Buhârî’nin Sahîh’indeki Muallak Hadislere Dair Görüşleri

Buhârî’ninmuallak rivayetlerine dairmüstakil bir eser telif eden ve ilgilirivayetlerinmüdafaası noktasında yoğun ilmî gayretiyle bilinen İbnHacer isesözkonusumuallakrivayetleri,merfuvemevkufolanlarşeklindeikianagruptamütâlaaetmekte,dahasonramerfuolanlarıSahîh’inbaşkayerindevasledilenlerveedilmeyenlerşeklindeikialtgruptatahliletmektedir.MerfuolupdaSahîh’inbaşka yerinde vasl edilen rivayetler, Zerkeşî’nin de ifade ettiği gibi tekrardankaçınmak için ta‘lik yapılarak zikredilmektedir. Sahîh’in başka yerinde vasledilmeyenvesadeceta‘likyapılarakrivayetedilenhadislerinisebirkısmıBuhârîtarafındancezmsîgasıylabirkısmıdatemrîzsîgasıylanakledilmektedirler.40

İbn Hacer, cezm sîgasıyla rivayet edilen ve Sahîh’in başka yerinde vasledilmeyen muallak hadislerin, râvilerini araştırmanın gerekliliği ile birliktesahiholduklarını ifadeetmektedir.Ancakbu türrivayetlerin içindeBuhârî’ninşartlarına uygun olanlar bulunduğu gibi olmayanlar damevcuttur. Buhârî’nin,şartlarına uygun olan rivayetlerde ta‘lik yapmasının bir takım sebepleribulunmaktadır.Buhârî, ilgilimuallakhadisinyerinemuttasılbirhadisi rivayetettiğinde muallak rivayetin ihmal edilmemesi ve ayrıca isnadın uzamamasıiçinmuallak rivayetiSahîh’ine almışbulunmaktadır. YineBuhârî, hadisi, semâtarikiyle almadığı veya hocasından işitip işitmediği konusunda tereddüt ettiğiyâhut hocasından müzâkere esnasında işitmiş olduğu durumlarda da ta‘likyapmak suretiyle nakletmektedir.41 İbn Hacer, bu iddiasına dair Sahîh’ten bir

39 Irâkī,et-Takyîd ve’l-îzâh, s.22,23.40 İbnHacer,Hedyü’s-Sârî Mukaddimetü Fethi’l-Bârî,nşr.EbûKuteybe,Riyad:DâruTîbe,

ts.,I,29.41 Fuat Sezgin, Buhârî’nin ‘kâle’ şeklinde rivayet ettiği hadisleri vicâde yoluyla elde

105

rivayetidemisalolarakzikretmektedir.42

Buhârî’ninşartlarınauymayanmuallakhadislerdenisebirkısmınınbaşkalarınazarındasahiholduğunu,bunlardanbazılarınınhüccetolmayaelverişliancakbirkısmınındazayıfolabileceğini ifadeeden İbnHacer,buzayıflığın râvilerinkusurundankaynaklanmayanönemsizbirzayıflıkolduğunadikkatçekmektedir.BuhârîayrıcaburivayetlerinSahîh’ininaslîhadislerindenolmadığınıgöstermekiçinböylerivayetetmektedir.43İbnHacer’inbugörüşüdeyukarıdanaklettiğimizZerkeşî’ninifadeleriyleörtüşmektedir.ZiraZerkeşî’nindebuhadislerarasındazayıfvehasenrivayetlerinbulunduğunadairifadeleridahaönceaçıklanmıştı.

Zerkeşî, hocası Moğultay b. Kılıç’ın, Buhârî’nin cezm sîgasıyla naklettiğimuallakların, kendine göre sahih olduğundanhareketle sıhhatine hükmetmekgerektiğişeklindekiİbnü’s-Salâh’ıniddiasına,Buhârî’ninSahîh’indenbuiddianınaksinigösterenbirrivayetileilerisürdüğüitiraza,Buhârî’ninrivayetiikifarklıkişidendinlemeihtimalindendolayısözkonusuitirazıngeçersizolduğunuifadeetmişti.İbnHacerdeMoğultayb.Kılıç’ınitirazınıdilegetirmekteveZerkeşî’ninverdiğicevabıaynıylazikrederekMoğultayb.Kılıç’ınitirazınıngeçersizolduğunuifadeetmektedir.44

Temrîz sîgasıyla rivayet edilen ve Sahîh’in başka yerinde vasl edilmeyenmuallakhadislerkonusundaiseİbnHacer,bunlarınta‘likyapılanrâviyenispetininsahiholduğunahükmedilemeyeceğini,butürrivayetleriniçindesahiholanlarınbulunduğu gibi olmayanların da bulunduğunu ileri sürmektedir. İbn Hacer’egörebunların içindeBuhârî’ninşartlarınauyanhadisleroldukçaazdır.Buhârî,şartlarınauyanvetemrîzsîgasıylagetirdiğirivayetlerimanailerivayetettiğiiçinta‘likyapmaktadır.Zerkeşî’ninbutespitekarşıçıktığıdahaöncezikredilmişti.

İbnHacer’egöre,Buhârî’ninbaşkayerdevasletmediğivetemrîzsîgasıylata‘lik yaparak getirdiği rivayetlerin içinde hasen ve ferd olanlar bulunduğu

ettiğini, muallak rivayetler için de aynı durumun söz konusu olduğunu iddiaetmektedir.Bk.FuatSezgin,Buhârî’nin Kaynakları,OTTOYayınları,Ankara,2015,s.126,127.MehmetBilendebukonudaSezgin’idesteklemektedir.Bk.MehmetBilen,İbn Hacer’in Buhârî Savunusu,AnkaraOkuluYayınları,Ankara,2013,s.192.AhmetTahirDayhandaSezgin’inBuhârî’ninta‘liklerihakkındailerisürdüğüiddialarınabukonuda yapmış olduğu çalışmasında cevap vermektedir. Bk. Ahmet Tahir Dayhan,Buhârî’ye Yöneltilen Bazı Tenkitler, (yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,1995),s.198-224.

42 Buhârî, قال عثمان بن اهليثم حدثنا عوف حدثنا حممد بن سريين عن أيب هريرةsenediylerivayetettiği“AllahResûlü(s.a.v)beniRamazanzekâtınımuhafazaetmeklegörevlendirdi…”(Buhârî, “Vekâle”,10)hadisiniKur’ân’ınfaziletiveİblis’insıfatlarıileilgilibölümdederivayetetmektedirancak,buralardavekâletbölümündezikrettiğigibihocasıOsman’danrivayetederkenحدثنا ifadesini kullanmamıştır. Dolayısıyla İbn Hacer’e göre bu hadisi Buhârî’ninhocasındanişitmediğianlaşılmaktadır.İbnHacer,Hedyü’s-Sârî,I,29,30.

43 İbnHacer,Hedyü’s-Sârî I,30,31.44 İbnHacer,Hedyü’s-Sârî,I,31.

106

gibi zayıflığı hiçbir surette giderilemeyecek durumda olanlar damevcuttur.45 Buhârî’nineserinisahihvemüsnedhadisleritoplamakiçintelifettiğinedikkatçeken İbnHacer,onunsahihvemüsnedrivayetlerinin,bab içindezikrettiklerihadisler olduğunu, az bir kısmı dışında muallak ve mevkuf rivayetlerin vehattaayetleriniseBuhârîtarafındanbablarınbaşlıklarıoluşturulmakgayesiylekullanıldığınıifadeetmektedir.46

İbn Hacer, Sahîh’teki mevkuf olanmuallak hadisler hakkında ise bunlarıBuhârî’nin, şartlarına uygun olmasa da başka tariklerden desteklenenlerinharicindekilericezmsîgasıylarivayetetmediğini,buhadislerigeneldeayetlerintefsirleri ile ilgili açıklamalarda tercih ettiği görüşü desteklemek amacıylanaklettiğiniifadeetmektedir.47

İbnHacer, Buhârî’ninmuallak hadisleri hakkında âlimler tarafından ilerisürülen bazı görüşlere de tenkitte bulunmaktadır. O, İbnü’s-Salâh’ın temrîzsîgasıyla ta‘lik yapılan rivayetler hakkında sıhhat hükmü verilemeyeceğişeklindeki görüşünü kabul etmemektedir. İbn Hacer’e göre İbnü’s-Salâh’ınbu görüşü isabetli değildir, zira temrîz sîgasıyla rivayet edilen muallakhadislerintamamıBuhârînazarındasahihtir,sadecekendişartlarınauygunluknoktasındakibirişkaldenötürübunlarıcezmsîgasıylarivayetetmemiştir.Onunbutürhadisleriiddiaedildiğigibizafiyetiniaçıklamakveyata‘lilineişaretetmekgibi nedenlerle rivayet ettiği de isabetli bir görüşdeğildir.48 İbnHacer’in ilerisürdüğübugerekçeleriZerkeşî’ninkabuletmediğiifadeedilmişti.

Zerkeşî, daha önce zikredildiği üzere Buhârî’nin muallak rivayetlerdekullandığı temrîz sîgasının, hadisin zafiyetine dayanak teşkil etmesini isabetligörmediğini,temrîzsîgasıylarivayetedilenlerarasındasahihlerinbulunduğunu,hatta cezm sîgasının dahi sıhhat için bir dayanak olamayacağını ifade etmişti.İbnHacer,temrîzsîgasıhakkındakigörüşündeZerkeşî’yidesteklemekteveodatemrîzsîgasınınzayıfrivayetleremahsusolmadığınısöylemektedir,ancakcezmsîgası hakkında Zerkeşî’nin aksine sadece sahih rivayetler için kullanıldığınıifade etmektedir.49 Ancak İbn Hacer’in, daha önce geçen Buhârî’nin cezmsîgasıylarivayetettiğiveSahîh’inbaşkayerindevasletmediğimuallakhadislerinrâvilerininaraştırılmasıgerektiğişeklindekiifadesinden,onundacezmsîgasıylarivayetedilenmuallaklarınkesinolaraksıhhatinehükmetmekonusundatemkinliolduğusöylenebilir.Zerkeşî,Buhârî’nintalikâtıhakkındacezmsîgasıylarivayetedilenlerin sahiholduğunu, temrîz sîgasıyla rivayet edilenlerinbazılarında ise

45 İbnHacer,Hedyü’s-Sârî,I,32.46 İbnHacer,Hedyü’s-Sârî,I,35.47 İbnHacer,Hedyü’s-Sârî,I,35.48 İbnHacer,en-Nüket alâ Kitâbi İbni’s-Salâh, nşr.Rabi‘b.Hâdî,Medine:İhyâü’t-Türâsi’l-

İslâmî,1984,s.324vd.49 İbnHacer,Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut:Dâru’l-Marife,1958,II,205

107

bir takımilletlerbulunabileceğişeklindekimeşhurkaideninmenkûzbirkaideolduğunuifadeetmişvebunadairCâbirb.Abdullah’ınrıhlerivayetinimisalolarakzikretmişti.İbnHacer,Zerkeşî’ninbuyaklaşımınıaçıkbirdillereddetmekteveşuifadeleriserdetmektedir:

Müteahhirûnulemasındanbazıları bumeşhurkâideninnakzolunduğunuiddiaetmektedirler.Bukesinliklereddedilecekbiriddiadır.Allah’ahamdolsun,bu kâide menkûz bir kâide değildir. Buhârî’nin dikkati bunu iddia edenlerindikkatinden daha keskindir. O, rıhle rivayetinde hadisin senedi hasen olduğuvebaşkatariklerdendesteklendiğiiçincezmsîgasıkullanmıştır.DiğermetindeisesesinAllahTeâlâ’yanisbeti sözkonusuolupbununda itikâdîaçıdan tevileihtiyacıolduğundandolayıtemrîzsîgasıylarivayetetmiştir.Bugibirivayetlerdeise hadisin başka tariklerden desteklenmesi yeterli olmamaktadır. DolayısıylaBuhârî,bukonudaihtilaflıbirhadisleyetinmemiştir.Budaonunilmîvegörüşaçısındannekadarhassasolduğunugöstermektedir.50

Sehâvî, Buhârî’nin cezm sîgasıyla rivayet ettiğimuallak hadislerin nispetigerek Allah Resûlü’ne (s.a.v.) gerek başkasına olsun rivayetin sahih olduğunahükmedileceğini, değilse Buhârî’nin bu rivayetleri cezm sîgasıyla rivayetetmeyeceğini iddia etmektedir. Sehâvî, Buhârî’nin muallakları hakkındakimeşhurkaideningeçerlibirkâideolduğunuvebukâide’ninmenkûzolduğunadairaçıklamayapankişiye itibaredilmeyeceğini ifadeetmektedir.51 Sehâvî’nintemrîzsîgasıylarivayetedilenmuallakhadislerhakkındakigörüşüdehocasıİbnHacer’lehemenhemenaynıdır.O,temrîzsîgasıylarivayetedilenmuallakhadislerhakkındayapılacakaraştırmadansonrahükümverilebileceğini,bunlarhakkındahadis imamları tarafından verilen hükümlerin de dikkate alınması gerektiğiniifade etmektedir. Sehâvî’ye göre Sahîh’teki bu tür rivayetlerin içinde ihticâcaelverişli hasen hadisler bulunduğu gibi zayıf hadisler de bulunabilmektedir.Ancakbunlarınzafiyetiricalinintenkitedilmesindendolayıdeğildeisnadındakiönemsizbirzafiyettenkaynaklanmaktadır.52

Süyûtî, (ö. 911/1505) Buhârî’nin Sahîh’indeki muallak hadislerinçoğununkitabınınbaşkabiryerindemuttasılolarakzikredildiğiniaçıkladıktansonra, Buhârî’nin bu rivayetleri tekrardan kaçınmak ve ihtisar maksadıylamuallakolarakrivayetettiğiniifadeetmektedir.Sahîh’inbaşkayerindemuttasılolarak zikredilmeyenmuallak hadislerin adedinin yüz altmış kadar olduğunubelirten Süyûtî, bunların da İbnHacer tarafındanTağlîku’t-ta‘lîk adlı eserindemuttasılsenetlerinintahricedildiğiniifadeetmektedir.Onagörecezmsîgasıylatalik yapılan rivayetler Buhârî’nin nazarında sahihtir ancak yine de bunların

50 İbnHacer,Fethu’l-Bârî, I,174.51 Sehâvî,Ebü’l-HayrŞemsüddînMuhammed,Fethu’l-muğîs bi-Şerhi Elfiyeti’l-hadîs,nşr.

Abdulkerimb.Abdullah,Riyad:Dâru’l-Minhâc,2005,I,97-100.52 Sehâvî,Fethu’l-muğîs, I,100.

108

mutlakanlamdasıhhatlerinehükmedilmemesi,hadisâlimlerininbu rivayetlerhakkındaki görüşlerine müracaat edilmesi gerektiğini ifade etmektedir.Süyûtî’ninbunoktadakigörüşüZerkeşî’ningörüşüyleaynıdır.

Süyûtî’yegöreBuhârî’nincezmsîgasıylarivayetettiğimuallakhadislerarasındaBuhârî’ninşartlarınauygunolanlarbulunduğugibiuymayanlar,ihticâcaelverişli hasen hadisler olduğu gibi zayıf olanlar da bulunmaktadır. Ancak buzafiyet Sehâvî’nin de zikrettiği gibi ricalindeki bir kusurdan mütevellit değil,senedindeki önemsiz bir inkitâdan kaynaklanmaktadır.53 Süyûtî, Buhârî’nintemrîz sîgasıyla rivayet ettiği muallak hadisler hakkında ise İbnü’s-Salâh’ıngörüşünüdesteklemekte,Buhârî’ninbutürrivayetlerimanailerivayetettiğiniveya şartlarına uymadığına işaret etmek için temrîz sîgasıyla rivayet ettiğiniifadeetmektedir.AyrıcaSüyûtî’yegöreBuhârî’nintemrîzsîgasıylarivayetettiğimuallakhadislerinzafiyetihadisiiskâtedecekderecededeğildir.54

Değerlendirme

Buhârî’nin muallak rivayetleri hakkındaki âlimlerin açıklamalarınabakıldığında, İbnü’s-Salâh’ın konu ile ilgili “cezm sîgasıyla rivayet edilenlerinsahih, temrîz sîgasıyla rivayet edilenlerin ise bazılarında bir takım illetlerbulunabileceği” şeklindeki ifadelerinin küllî bir kâide olarak şüyû bulduğuve âlimler arasında genel kabul gördüğü anlaşılmaktadır. Ancak Zerkeşî vehocası Moğultay b. Kılıç, mezkûr ifadelerin bu şekilde küllî bir kâide olarakalgılanmasınabirtakımnedenlerleitirazetmektedirler.Moğultayb.Kılıç’ınilerisürdüğü argümanlar ve bunlara karşılık Zerkeşî’nin de aralarında bulunduğuâlimlerinaçıklamalarıdahaöncezikredildi.BunlarailavetenözellikleZerkeşî’ninilerisürdüğüvedikkatçekenbazıçıkarımlarıhakkındaşunlarsöylenebilir:

1.Zerkeşî’ninkonuylailgiliençokdikkatçekendeğerlendirmelerindenbirisi onun, Buhârî’nin cezm sîgasıyla ‘kâle’ şeklinde naklettiği rivayetlerintâbiûnun cezm sîgasıyla ‘kâle Resûlüllah’ şeklinde naklettikleri rivayetler gibiolmadığını ifade etmesidir. Onun bu ifadesi, ta‘lik ile irsâli mukayese ettiğinigöstermektedir.Tâbiîrâvilerinsahâbeyigörmüşolmalarındanmütevellitsonrakidönemrâvilerdendahaüstderecedeolmalarınarağmenirsâlyapmaksuretiylerivayetettiklerihadisler,muhaddislercezayıfolarakkabuledilmektedir.Böyleolunca muallak rivayetlerin de zayıf olarak değerlendirilmesi gerekmektedir.BudurumdaBuhârî’ninözellikletemrîzsîgasıylanaklettiğimuallakhadislerinisahihhadisolarakkabuletmek isabetlideğildir.Ayrıca ta‘lik,hadisinsıhhatinigerektirecek bir rivayet şekli de değildir. Nitekim Buhârî de ta‘lik yaptığırivayetlerintamamındasıhhatibelirtenbirifadekullanmamıştır.

53 Süyûtî,Tedrîbü’r-râvî,II,428-438.54 Süyûtî,Tedrîbü’r-râvî,II,441-448.

109

Zerkeşî’ninbuistidlali,hadistekniğiaçısındanisabetligibigörünmektedirancak,Buhârî’ninhadisrivayetikonusundaâlimlerarasındakazandığıitibarveSahîh’insahipolduğutelakkibi’l-kabul,onunSahîh’inealdığıhadislerintamamıhakkında dikkate alınması gereken bir husustur. Ayrıca istisnâların kâidelerinakzetmeyeceğinedairâlimlerarasındagenelgeçerbirkabuldebulunmaktadır.Buhârî’nin temrîz sîgası ile rivayet ettiği muallak hadisler arasında zayıfolanlarının varlığı -bunların da mütâbi ve şevâhid türünden olduğu dikkatealınırsa-bukâideyinakzedecekmahiyettedeğildir.

Bukonudadikkatealınmasıgerekenbirdiğerhusus,mürselvemüdelleshadisin kabulü ile ilgilidir. Tâbiî râvilerin irsâlleri bir takım şartlar dâhilindekabuledilmektedir.MürselhadisleriçindeSaîdel-Müseyyeb’inirsâllerininhüccetdeğeri malumdur. Müdelles hadisler konusunda sadece sikadan tedlîs yaptığıbilinenrâvilerinmüdellesrivayetlerideâlimler tarafındankabuledilmektedir.Zerkeşî’nin kendisi de meselâ İbn Uyeyne’nin tedlîslerinin mutlak kabulünüsavunmaktadır.55 Mürsel ve müdelles hadislerde durum böyle iken, muallakhadislerdedeBuhârî’ninSahîh’inealdığımuallaklarındiğermuallakhadislerdenayrı değerlendirilmesi gerekmektedir. Aslında konu ile ilgili naklettiği İbnDakīkul‘îd’ın görüşlerinden hareketle Zerkeşî’nin de bunu savunduğunusöylemekmümkündür.56

2.Zerkeşî,birrivayetinsadeceBuhârî’ninusulünügözönündebulundurmaksuretiylesıhhatinehükmetmenin isabetliolmadığını ifadeetmektedir.O,böylebiryöntemebaşvurmadanöncehadisimamlarınınsözkonusurivayethakkındabir görüşü olup olmadığının tespit edilmesi ve değerlendirilmesi taraftarıdır.Hâsılı Buhârî’nin cezm sîgasıyla rivayet ettiği muallak rivayetleri Buhârî’yegöresahiholduklarıgerekçesiylemüdâfaaetmekisabetlibiryaklaşımdeğildir.Zerkeşî’ninbu görüşünün, tespit edilecekdeğerlendirmelerinBuhârî’nin ta‘likkullanımındaki gayesinin tespitine yardımcı olması açısından önemli olduğusöylenebilir.

55 Zerkeşî,Nüket,II,70-75.56 İbnDakīkul‘îd,“semi‘tü”ve“haddesenâ”gibiifadelerlesemâveyaittisalibeyaneden

müdellisinrivayetlerikarşısındakabuletmekveyareddetmekşeklindeikitercihtebulunmanınmümkünolduğunuancakSahîhayn’dakibutürrivayetlerkarşısındaiseüç tercihinisözkonusuolduğunu ifadeetmektedir.BirincisihemSahîhaynhemdesaireserlerdekimüdellesrivayetlerintamamınıreddetmektir.İkincisiburivayetlerinhepsini mutlak olarak kabul etmektir. Üçüncüsü ise Sahîhayn’daki müdellesrivayetleri diğerlerinden tefrik etmektir. Birinci görüşü kabul etmenin yani sözkonusueserlerdekibütünmüdellesrivayetlerimutlakolarakkabuletmenindoğruolmadığıortadadır.İkincigörüşkabuledildiğitakdirde,‘müdellisinsemâıtebeyyünedene kadar rivayeti munkatı olarak kabul edilir’ şeklindeki kâideye muhalefetedilmiş olunacaktır. Dolayısıyla bu görüşün de tatbiki imkân dâhilinde değildir.ÜçüncüsüyaniSahîhayn’dakimüdellesrivayetleridiğerlerindentefriketmekgörüşüisabetliolangörüştür.Bk.Zerkeşî,Nüket,II,94,95.

110

3. Zerkeşî, temrîz sîgasıyla rivayet etiği muallaklar hakkında, Buhârî’nin,bunları kendi şartlarına uymadığından dolayı temrîz sîgasıyla ta‘lik yapmıştır,şeklindeki gerekçeyi de isabetli görmemektedir. Buhârî’nin ta‘liklerindekullandığı temrîz sîgasının, rivayetin kendi şartlarına uymadığı şeklindeyorumlanması elbette Buhârî’nin kendi açıklamasından hareketle yapılan birtespitdeğildir.Zerkeşî,buiddiasıylamuhtemelen,Buhârî’ninkendisi,Sahîh’indeuyguladığışartlarıbizzataçıklamadığındandolayıyapılacakyorumlarınkesinlikarzetmeyeceğineişaretetmişolmaktadır.

4. Zerkeşî, Buhârî’nin ta‘lik yaparken temrîz sîgası kullanmasını, hadisinzayıf olduğu hakkında bir dayanak teşkil etmesini isabetli görmemektedir.İbnü’s-Salâh’ınilgiliaçıklamalarındanZerkeşî’ninilerisürdüğügibibiranlamınçıkarılamayacağıdahaönceifadeedilmişti.AyrıcaZerkeşî,Buhârî’ninSahîh’indenbirrivayetiledetemrîzsîgasının,hadisinzayıfolduğunabirdelilolamayacağınısavunmaktadır.NitekimBuhârî,namazınelbiseilekılınmasıkonusuileilgili“فزره االوكع“hadisini”ولو بشوكة بن veetmekterivayetsîgasıylatemrîzşeklinde”ويذكر عن سلمة ardından hadisin isnadının tartışmalı olduğunu ifade etmektedir. Zerkeşî,iddiasına gerekçe olarak da mezkûr rivayette olduğu gibi Buhârî’nin böylerivayetlerin tamamında zafiyet açıklamasında bulunması gerektiğini ilerisürmektedir.AncaksözkonusurivayettensonraBuhârî’ninkullandığı“وف اسناده نظر” ifadesi rivayetinmutlak anlamda zayıf olduğunu göstermediği gibi Buhârî’nintemrîzsîgasıylarivayetettiğimuallaklarınpeşinden,hadisinzafiyetiniaçıklamazorunluluğu,meşhurkaideningeçersizliğiniispatedecekderecedekuvvetlibirargümanolarakgörünmemektedir.

5. Buhârî’nin bir yerde ta‘lik yaptığı rivayeti, başka yerdemuttasıl olarakrivayet etme usulünü, mutlaka bir amaca dayandırmak veya bir anlamahasretmek isabetli değildir. Nitekim Buhârî, talik yaptığı ve cezm sîgasıkullandığı bir rivayeti yine cezm sîgasıyla bu defa muttasıl senediyle birliktezikredebilmektedir. Zerkeşî’nin bu iddiası Buhârî’nin Sahîh’ine hadis alırkenaradığı şartları hakkında bizzât açıklamada bulunmadığından dolayı haklıgörünebilir.DolayısıylaBuhârî’nintartışmalırivayetlerietrafındailerisürülecekiddialar,şahsîbireryorumdanöteyegeçmemektedir.AncakBuhârî’nineserineel-Câmi‘u’l-müsned ismini verdiği dikkate alındığı takdirde onun isnadlardauygulamış olduğu ihtisar veya haziflerin mutlaka bir anlamının olması dagerekmektedir. Ancak son tahlilde Buhârî’nin Sahîh’indeki şartları meselesi,hadisilmininhalenaraştırılmayıbekleyenbirkonusuolarakgörünmektedir.

Sonuç

MuallakhadisileilgilitartışmalardahaziyadeBuhârî’ninSahîh’indekitalikleretrafında yürütülmektedir. Sahîh’teki muallak rivayetler hakkında âlimleringenelitibariylemüdâfaayıtercihettiği,ZerkeşîvehocasıMoğultayb.Kılıç’ınise

111

konuya eleştirel yaklaştığı görülmektedir. Zerkeşî’nin, Buhârî’nin Sahîh’indekimuallakrivayetlerhakkındakiiddiaveçıkarımları,onunsorgulayıcıvetenkitçiilmî kişiliğini gösterdiği gibi, hadislerin tashih ve taz‘îfinde Buhârî’nin Sahîh’ideolsagenellemeciyaklaşımlardankaçındığınıortayakoymaktadır.Buhârî’ninSahîh’indekimuallak hadisler etrafındaki yürütülen tartışmalara bakıldığında,ihtilafınbaşkayerdemuttasılolarakzikredilmeyenrivayetleretrafındatemerküzettiğigörülmektedir.Buhârî’ninbaşkayerdemuttasılolaraknaklettiğirivayetlerinharicindeki muallak hadisler hakkındaki İbn Hacer’in tespit ve tahlillerinin,meseleninçözümekavuşmasınoktasındaoldukçagüçlütespitlerolduğunuifadeetmeklebirlikte, kesinolarakyeterliolduğunusöylemenin tartışmayaaçıkbiriddiaolduğubelirtilmelidir.DolayısıylaBuhârî’nintartışmalıta‘liklerihakkında,tafsilatlıvekolektifçalışmalaraihtiyaçduyulduğunusöylemekmümkündür.Konuhakkındaki tartışmalardadikkat çekenbir diğerhusus, Zerkeşî’ninBuhârî’ninSahîh’inekarşısergilemişolduğuobjektiftutumudur.Zerkeşî’ninçoğumeseledeolduğugibidiğerâlimlerintenkitetmektenveyagörüşilerisürmektençekindiğibukonuda,usulveuygulamaaçısındanaklagelebilecek işkallerizikretmektengeri durmadığı görülmektedir. O, Buhârî’nin ve Sahîh’inin otoritesini kabuletmektedirancak,rivayetlerimüdâfaaederkeniddialarınsağlambirzemineveusuledayandırılmasıgerektiğiniönemsemektevebuyöndeçabaharcamaktadır.

112

Kaynakça

Ahmed Naim, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi,Ankara:DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları,1982/1402.

Aydın,Osman,Buhârî’ninTercemelerindeYerVerdiğiMu‘allakRivayetlerinHadisUsûlü ve Musannifin Yöntemi Açısından Değeri, V. Türkiye LisansüstüÇalışmalarKongresiBildirilerKitabı,İlmiEtüdlerDerneği,İstanbul,2016.

Bulkīnî, Mehâsinü’l-ıstılâh, Ebû Hafs Sirâcüddîn, Mehâsinü’l-ıstılâh, (nşr. ÂişeAbdurrahman),Dâru’l-Meârif,ts.

Dâvûdî,ŞemsüddînMuhammed,Tabakātü’l-müfessirîn,(Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,ts.)2:162.

Dayhan, Ahmet Tahir, Buhârî’ye Yöneltilen Bazı Tenkitler, (yüksek lisans tezi,DokuzEylülÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,1995)

Gürkan, Menderes,“Zerkeşî”,TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), 44: 292,44:292.

Hasan Nur Hasan Ali, Tahkîk ve dirâsetü Kitâbi’l-Kelâm alâ ulûmi’l-hadîs lil-İmâm Bedreddîn ez-Zerkeşî,(Doktoratezi,Ümmü’l-KurâÜniversitesi,1995),

Irâkī, Ebû’l-FazlZeynüddin,et-Takyîd ve’l-îzâh Şerhu Mukaddimeti İbni’s-Salâh, yy.,ts.

İbn Hacer, el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed, İnbâü’l-gumr bi enbu’l-‘umr fi’t-tarih,nşr.HasanHabeşî,(Mısır:Meclisü’l-A‘lâ,1969/388,1:446.

ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine,(nşr.MuhammedAbdulmuîd),Haydarâbâd:MeclisüDâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye,1972/1391.

en-Nüket alâ Kitâbi İbni’s-Salâh, (nşr. Rabi‘ b. Hâdî), Medine: İhyâü’t-Türâsi’l-İslâmî,1984/1404.

Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî,Beyrut:Dâru’l-Marife,1958/1377.

Hedyü’s-Sârî Mukaddimetü Fethi’l-Bârî, (nşr. Ebû Kuteybe), Riyad: DâruTîbe,ts.

Nüzhetü’n-nazar fî tevzîhi Nuhbeti’l-fiker, (nşr. Nureddin Itr), Dımaşk:Matbaatü’s-Sabâh,2000/1420.

Tağlîku’t-ta‘lîk alâ Sahîhi’l-Buhârî,(nşr.SaîdAbdurrahman),Beyrut:DâruAmmâr,1985.

İbn Kādî eş-Şühbe,Ebü’s-SıdkTakıyyüddînEbûBekr,Tabakātü’ş-Şâfiiyye,nşr.AbdülalîmHân,(Beyrut:Âlemü’l-Kütüb,1986/1407),3:167.

İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl, İhtisâru Ulûmi’l-hadis, (nşr. AhmedŞâkir),Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,ts.

113

İbnü’l-İmâd, Ebü’l-FelâhAbdülhay,Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, (nşr.MuhammedArnaûd),Dımaşk:DâruİbnKesîr,1997/1417.

İbnü’l-Mülakkın,EbûHafsSirâcüddîn,el-Mukni‘ fî Ulûmi’l-hadis,(nşr.Abdullahb.Yusuf),Riyad:DâruFevvâz,1992/1412.

İbnü’s-Salâh,EbûAmrTakıyyüddîneş-Şehrezûrî(nşr.EbûAbdurrahmanSalâh),Mukaddimetü İbni’s-Salâh,Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,2010/1431.

Moğultay b. Kılıç, EbûAbdillâhAlâuddin, Islâhu Kitâbi İbni’s-Salâh, (nşr. EbûAbdillâhMuhyiddin),Kahire:el-Mektebetü’l-İslâmiyye,2007/1427.

Nâsır b. Suûd, Mu‘cemü müellefât’l-allâme ez-Zerkeşî eş-Şâfiî, (Kâhire: Dâru’l-Felâh,2002/1402).

Nevevî, Mâ temessu ileyh hâcetü’l-kârî li-Sahîhi’l-İmâm el-Buhârî,(nşr.AliHasanAli),Amman:Dâru’l-Fikr,1985.

Sehâvî,Ebü’l-HayrŞemsüddînMuhammed,Fethu’l-muğîs bi-Şerhi Elfiyeti’l-hadîs,(nşr.Abdulkerimb.Abdullah),Riyad:Dâru’l-Minhâc,2005/1425.

Sezgin,Fuat,Buhârî’nin Kaynakları,OTTOYayınları,Ankara,2015.

Süyûtî Ebü’l-Fazl Celâlüddîn, Ḥüsnü’l-muḤâḤara, fî târîh-i Mısır ve’l-Kâhire, nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, (Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye,1386/1967).

Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî,(nşr.MuhammedAvvâme),Medine:Dâru’l-Yüsrâ,2016.

Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedreddin, en-Nüket alâ Mukaddimeti’bni’s-Salâh, (nşr.ZeynelâbidinMuhammed),Riyad:Ezvâü’s-Selef,1998/1418.