[p.5] VoorSigrid
[p.7]
WoordvoorafIndevernietigendekritiekdieKantin1766schreefopdeZweedsespiritistSchwedenberg,
verontschuldigthijzichdelezereenpaarogenblikkenteontrovendiehijanders
waarschijnlijkmetevenweinigresultaataandelectuurvangrondigegeschriftenoverdeze
materiewaskwijtgeweest.TochmeendeKantdelezertegemoettekomendoorvelewilde
hersenspinselswegtelaten
,waarvoorhijevenveeldankverwachttealseenpatintzijn
artsenooiteensschuldigdachttezijn,omdatzehemalleendebastvandekinineboomlieten
verorberenterwijlzehemnetzogoedhaddenkunnendwingendeheleboomopteeten
.Dat
is,denkik,debestehoudingdieeenfilosoofaankannemenwanneerhijofzijzichophet
gebiedvandekunstenwaagt,ietswaarikmijdelaatstejarentotmijneigenverbazinginheb
vermeid.Inditboekzijndevelehersenspinselsdiezichindeestheticavoordoenzoveel
mogelijkoverhethoofdgezien,zijhetaanheteindvooralomdeeigenspeculatiesderuimtete
biedendieikanderennauwelijkshebgegund.
Detitelvanditboekenenkelezinsnedenuitdelaatstehoofdstukkenontleendeikaan
hetgelijknamigeartikeldatikin1989inDeGidspubliceerde.Ookhoofdstuk5overde
BewegingvanVijftigverscheeneerderineenwatkortereversieinDeGids(1991).Decitaten
inSteedsmooierzijnalleendanvertaald,alshetorigineelgemistkonworden.Bijenkele
citatenbenikdelezertegemoetgekomendoorindenoteneenvertalingoptenemen,
strevendnaardehachelijkebalanstussenachtingvoordelezereneenbehaaglijksnobisme.
Ditboekwaszonderdeonvermoeibareenevenstrengealsopbeurendekritiekvan
GerarddeVriesnietindezevormver
[p.8]
schenenenhoogstwaarschijnlijkzelfsnooitgeschreven.Ikbenhemdanookaanzienlijkmeer
dankverschuldigddandedoorKantgenoemdepatint.Datgeldtookvoormijnleermeester
vanheteersteuur,MaartenvanNierop,wiensnauwgezetlezenenruimhartigescepsismij
vooreenaantaluitwassenhebbenbehoed.Daarnaastgaatmijndankuitnaarprof.dr.Carel
Blotkamp,dr.R.L.K.Fokkema,HansvanStratenenWillemVisser,diehetmanuscriptofdelen
ervanvankritischcommentaarvoorzagen,evenalsReindeWildeenJoWachelder.De
laatstenwarendeafgelopenjarenmetveelanderecollega'suitMaastrichtverantwoordelijk
vooreenintellectueelklimaatdatindezevooruniversiteitenzosomberetijdentochwel
ongebruikelijkmagheten.Alslaatstedientdeeerstegenoemdtewordennaarwiemijndank
voorveelzinvolcommentaarennogmeeruitgaat,SigridSijthoff.Aanhaardraagikditboek
op. Amsterdam,juni1994
WoordvoorafbijdederdedrukDevelereactiesdieditboekdeafgelopenjarenopriepmaaktenhetverleidelijkommetname
deslothoofdstukkenflinkuittebreiden.Daarmeezouhetechtereenanderboekzijn
geworden.Aangezienmijnopvattingeningrotelijnennietveranderdzijn,isinoverlegmetde
uitgeverbesloten,ommetenkelekleineaanpassingenentoevoegingentevolstaan.
Amsterdam,mei1997
[p.11]
InleidingHettweedewerkvanHeraklesAanhetvoorwoordvanzijnPhilosophischeUntersuchungenlietLudwigWittgensteineen
mottovoorafgaanvandenegentiendeeeuwseOostenrijksetoneelschrijverensatiricus
Nestroy:UeberhaupthatderFortschrittdasansich,daervielgrerausschaut,alser
wirklichist.Ditmotto,aldusdeinleidingtotdeNederlandsevertaling,slaateigenlijknergens
op,wantWittgensteinheefthetindePhilosophischeUntersuchungennooitoverhistorische
zakenofprocessen,laatstaanovervooruitgang.Zijnfilosofiesluitookuitdatovereen
verschijnselalsvooruitgangietszinnigskanwordenbeweerd.Daarom,schrijftdeinleider,
blijfthetminofmeerraadselachtig,waaromWittgensteintotdekeuzevanjuistditcitaat
gekomenis. 1
Dieraadselachtigheidkleeftsteedsaandemanier,waaropdeideevanvooruitgangin
dezeeeuwweeropduikt.Vooruitgang,zohoortmenvoortdurend,iseenverouderdeidee,
gebaseerdopeenmetafysischegeschiedopvattingwaarreedslangmeeisafgerekend.
Vooruitgang,zoluidtdegangbaremening,washetgeloofvandenegentiendeeeuw,een
geloofdattoenalaankritiekblootstond,maardatdefinitiefgevonnistwerdmethetuitbreken
vandeEersteWereldoorlog,eengebeurtenisdiehetoptimistischeWestendeschellenvande
ogendeedvallen. 2
Vooruitgang,zowordttelkensopnieuwgeconstateerd,isdefossiele
brandstofdiedegroteverhalenvandegeschiedenisenderampzaliggeblekenideologien
langgaandeheeftgehouden,eenbrandstofdienueindelijkisuitgeput.Of,zoalsGerardReve
heteenskernachtigsamenvatte:Vooruitgangbestaatniet,endatismaargoedook,want
zoalshetis,ishetalerggenoeg. 3
Hetisdanookmerkwaardigdatfilosofenvandetwintigste
[p.12]
eeuwonophoudelijkbezigzijngeweestomeengeloofofeenideeaftezweren,dievolgensde
communisopiniovanhunvakgebiedeigenlijkalsindsjarenachterhaaldis.Eenaanzienlijk
deelvandewijsgerigearbeidvandezeeeuwheeftaldusveelwegvanhetgeploeterwaarvoor
HerakleszichgesteldzagtoenhijdekoppenvandevreselijkeHydramoestafslaan,terwijl
bekendwasdatzeonmiddellijkweeraanzoudengroeien.Denaamvanhetveelkoppige
monsterisVooruitgang:demythologischeladingvanditbegripdoetnietondervoordievan
hetgedrochtdatHeraklesonderhandennam.Maardelaatstehadmeersuccesdande
filosofieinhaarworstelingmetVooruitgang,wantnogaltijdishetdevraagofhetwijsgerig
werkinmiddelsvoltooidis.MoetNestroy'smottonieteerderwordenomgedraaid,
hatder
Fortschrittnichtdasansich,daervielkleinerausschaut,alserwirklichist
?
Zorichteenomvangrijkdeelvanvooralhetcontinentaledenkenvandezeeeuwzichop
watonzedoortechnologiebeheerstecultuurwordtgenoemd.Indeinvloedrijkefilosofievan
delatereHeidegger,maarnietminderindievanzulkeuiteenlopendeauteursalsLewis
Mumford,HansJonas,HannahArendtenArnoldGehlenklinktalsonafgebrokengrondtoon
eenfundamentelekritiekmeeophetwestersevooruitgangsdenken,opeenvoortschrijdende
technologiedievanuiteenevenfataalalskortzichtiggeloofhetbestaan,decultuurofhet
levenallengsmeerveronachtzaamtenbedreigt.
OokindetraditievandeFrankfurterSchule,endanindeeersteplaatssindshet
verschijnenvanHorkheimersenAdorno'sDialektikderAufklrung(1947),vormtdekritiek
ophetdestructievevandevooruitgang,opleprixduprogrs,eenzeldenontbrekend
bestanddeel. 4
BelangrijkenaoorlogsedenkersalsMarcuseenHabermashebbenveel
aandachtbesteedaaneenalsinstrumenteeloftechnischgekarakteriseerderationaliteitinhun
analysedaarvanwordenontwikkelingendoorgelichtenaandekaakgestelddiebijnader
inzienmaaraltevaakalshetgeraamtevaneenimplicietevooruitgangsideologiekunnen
wordenherkend.
BijeenfilosoofalsFoucaultkomtdatinnogsterkeremate
[p.13]
naarvoren.Zijnwerkkanbegrepenwordenalseennietaflatendgevechtmethetmonsterdat
Vooruitgangheet.Enerzijdsbrengtzijnhistorischwerkvanuittallozeinvalshoekende
structurenaanhetlichtwaarmeedealsvooruitgangbegrepenontwikkelingvanonzecultuur
ontmaskerdwordtalseenjuisttoenemendedisciplineringenbeheersingvanhetmenselijk
bestaan.Anderzijdsbeklemtoonthijalshistoricustelkensdebreukeninhetverledenen
neemthijdediscontinuteittussenverschillendeperiodestotvertrekpuntvandergelijke
ontmaskeringen.
Inandereregionenvandefilosofiewaartdezelfdehydravandevooruitgangrond,
bijvoorbeeldindedebattendievanafThomasKuhnsbaanbrekende
TheStructureof ScientificRevolutions
(1962)indewetenschapsfilosofiezijngevoerd.Weliswaargingendeze
discussieshetmeestexplicietoverdevermeenderationaliteitwaarmeewetenschapzich
ontwikkelde,maaronderdeoppervlaktespeeldevoortdurenddevraagmee,inhoeverredie
ontwikkelingalseenvormvanvooruitgangkonwordenopgevat,alseensteedsverder
voortschrijdeninkennis.Uitgerekendhierinschoolhetengagementwaarmeedezestrijdwerd
aangegaan.
Hetmisschienwelmeestopvallendegebiedwaarinvooruitgangsideenzicheven
krachtigalsonzichtbaar,ofbeter:opeennauwelijksgereflecteerdemaniermanifesteerden,is
hetterreinvandekunsten.Terwijlinonzeeeuwdevraagnaardebetekenisenzinvolheidvan
dergelijkeideenindekunstvrijwelnooitmeeraaneenserieuzeanalysewerdonderworpen,
wasdevooruitgangsgedachtetegelijkertijdeenvandemeestcrucialeuitgangspuntenvande
avantgarde,eneigenlijkvanallestromingenenbewegingen(reedsveelzeggende
substantiva)indemodernekunst.Kunstwerkendienietmodernwarenofzichnietlieten
beschrijvenintermenvaneenimplicietvooruitgangsjargon,teldenlangetijdnauwelijksmee.
Pasmethettegenwoordigveelbesprokeneindvandeavantgarde,metdesindsenkele
decenniasteedsvakergeconstateerdecrisisindehedendaagsekunstenenmetdealgehele
verbreidingvanhetpostmodernegedachtengoedontstaaterenigereflexievebe
[p.14]
langstellingvoordezoinvloedrijkehistorischecategorievanvooruitgang.
NadegeschiedenisErisietsaanhetveranderenindekunst.Ofditdelaatstetienjaarzois,ofdelaatstevijftig
jaar,valtmoeilijktezeggen.Hetgaatomeencomplexverschijnselbijzeeruiteenlopende
kunsteninnietminderverschillendelandenencultureletradities.Hoewelerindewesterse
samenlevingsteedsmeeraandachtaankunstwordtbesteed,heerstertegelijkertijdeensoort
stuurloosheid,eengevoelvanijdelheidenwillekeurdatdezeaandachtuitholt,vluchtigmaakt.
Devoorspelbaretoekomsteneenbevattelijkgeordendverledenbeginnenlangzamerhanduit
zichtterakenendaarmeedeorintatieinhetheden.Dekunstenlijkenindepluriformiteitvan
heteigensucceshunidentiteitenzeggingskrachtteverliezen.
Dergelijkeintutiesenopvattingenlevenonderkunstenaars,criticienconsumentenvan
elkekunsttak.Nieuwecompositiesindehedendaagsemuziekdreigensteedsindemarge
terechttekomenofteblijven,terwijlerdoordeenormeveelvormigheidweinig
overeenstemmingmeerbestaatoverwelkeontwikkelingenereigenlijktoedoen.Inde
literatuurisdetijdvandeexperimenteleromanvoorbij,evenalseenomvangrijkereeks
vernieuwingenindepoziemenvaltopoudevormenterugofzetzevoort.Dearchitectuur
heeftzichdelaatstetwintigjaaraaneenlangoverheersendfunctionalismeontworstelden
citeertnumetmeerofminderexuberantieuitderijkdommenvanhetverleden.Tijdschriften
overbeeldendekunstenkunstenaarsdiscussirenaljarenoverheteindevande
schilderkunst.
Dezeheleontwikkeling,ofmisschienjuistditgebrekaanontwikkeling,gaatmeteenzeker
onbehagengepaard.Isallesalgedaanengezegd,isvernieuwingnietmeermogelijk?Washet
findesiclevanhonderdjaargeledenslechtseenkortstondigevoorafspiegelingvanhet
allesverpletterendefinismillennii
datonsnutewachtenstaat?Zijnweophetgebiedvande kunst
[p.15]
werkelijkineenposthistorischetijdterechtgekomen,waarinalleskanendusnietsmeertelt?
Hetisduidelijk:dekunstenhebbenhetmoeilijkenergaanstemmenopdatzehuntijdhebben
gehad.
Eenvandebelangrijkstehedendaagsevertegenwoordigersvandezeideeisde
AmerikaansefilosoofenkunstcriticusArthurDanto,diezijnveelbesprokenstellingoverhet
eindevandekunstvaneenfilosofischefunderingvoorzietdoorprecieshetconceptvan
vooruitgangindekunstaantevallen.Dantogaateenstapverderdandeveleschrijvers,
criticienkunstenaarsdieindevoorafgaandejarenheteindvandeavant
gardeenhet
modernismehebbenverkondigdhijziethettijdsgewrichtvannualsheteindpuntvaneen
veellangereontwikkeling. 5
Zijnfascinerenderelaasbeperktzichtotdebeeldendekunsten,maarheefteenruimere
strekking.Dantosteltdaterdriemodellenzijnomdegeschiedenisvankunsttebeschrijven.
Heteerstebeschouwtkunstalsrepresentatievandewerkelijkheid,enhaargeschiedenisals
eengeleidelijkbetereweergavevandiewerkelijkheid.(Vasaribeschreefditdestijdsvooreen
beperkteperiodevanCimabuetotMichelangeloendezeeeuwverdedigdede
kunsthistoricusGombrichhetvooreenveellangeretermijn.)Opeengegevenmomentis
verdereperfectioneringnietmeermogelijk.Schilderkunstensculptuurwordenbijvoorbeeld
doordefilmkunstvoorbijgestreefd,dieimmersbeweginginbeeldbrengtenaldusde
werkelijkheidveeldichterbenadert.Deuitwegvandeabstractekunstisbinnenditmodeleen
doodlopendeweg,wanteenverwijderingvanhetideaalvaneenvolmaakte,doorDanto
optischopgevatte,mimesis. 6
Detweedevormvankunstgeschiedeniszietkunstalsexpressie.Dantopresenteertdeze
benaderingalseenvluchtroutevoorbeeldendekunstenaarsuithetbeginvandezeeeuw,die
zichvanhetfaillietvanrepresenterendekunstbewustwerden.Indezegeschiedopvattingis
vooruitgangevenonzinnigalsinhetvorigegeval,omdatergeenmediatingtechnologyof
expressionvaltaantewijzen.Waardemiddelenomderealiteitweertegevennogalseen
reeksvoortschrijdendetechniekenenkunstgrepen(zoalsdeuitvindingvanhetperspectief)
kondenworden
[p.16]
beschreven,isditbijexpressienietmogelijk.Kunstgeschiedenisiszobeschouwdnietmeer
daneenopeenvolgingvanlosse,minofmeerartistiekgeslaagdeuitingen,eensoort
biografienreekszondervooruitgang. 7
Hetderde,doorDantovertolktesoortkunstgeschiedeniszietkunstopeenhegeliaanse
manieralseenvormvanzelfbegrip,waarinhettheoretischebestanddeelallengsgroterwordt,
totdathetconceptuelegehaltezoomvangrijkisdatkunstinfilosofieovergaat.Danto
verdisconteerthierovertuigendhetautonomekaraktervandehedendaagsekunstenhet
overheersendgewordengehalteaancommentaar,verwijzingenenzelfreferentie.Kunstwordt
zichintoenemendematevanzichzelfbewusteneenobjectvoorzichzelf.Inditgevalisook
geensprakemeervanonophoudelijkevooruitgang,maarnetalsbijHegelvaneeneindpunt,
eeneindpuntdatindeogenvanDantoinmiddelsvoordebeeldendekunstenisbereikt.Zois
deBrilloBoxvanAndyWarholnoguitsluitendopgrondvaneenconceptuelebenadering
alskunsttebegrijpen.Daaromiskunstdefinitiefgeschiedenisgeworden.Indeze
postmoderneenposthistorischetijdkannogheelgoedkunstwordengemaakt,maarzijisvan
bijnaallebelanggespeend,oflievergezegd,dekunstisdoorhaarconceptueleladingtot
filosofiegetransformeerd. 8
DatmaakthaarvolgensDantojuistzointeressant.
Waarvandaan,hoeenwatnuNaaraanleidingvandergelijkekwestieswilditboekeniglichtwerpenopdevaakimpliciet
blijvende,maarinvloedrijkemanierwaaropovervooruitgangindekunstwordtnagedacht.
Hoeverhoudenweonstothetimponerendeverledenvandekunst?Lopendekunsten
werkelijkophuneindengetuigtdeveelheidaankunstvormenendeonoverzichtelijkestand
vanzakeninbijnaelketakvanhedendaagsekunstinderdaadvaneenalgemenecrisis,zoals
telkensinkranten,documentaires,kunsttijdschriftenenesthetischeverhandelingenvaltte
vernemen?Erdoetzichhiereentweevoudigprobleemvoor.Allereerstde
[p.17]
geconstateerdecrisiszelf,diemetpostmodernetheorienwelverklaard,maarnietopgelost
kanworden.Verderdedubbelzinnigheidvandefilosofischekritiek,diesindslangop
vooruitgangsideenislosgelatenopdeimplicieteenindirectewijzediebovenwerdgeschetst.
Omtebeginnenvereistditlaatsteprobleem,dekritiekopvooruitgangsbegrippen,meer
aandacht.ValtereigenlijkwelietszinnigsoverVooruitgangtebeweren,zoalsaandehand
vandelatereWittgensteininderdaadbetwijfeldkanworden?Omdaareenantwoordopte
kunnengevendientdievraagopzijnminstwatandersgesteldteworden,namelijk:hoezijn
(enworden)vooruitgangsbegrippengebruikt,inwelkehistorischecontextfigurerenzeen
welkefunctiehebbenzedaar?
Dergelijkevragengevenalaandatditboekeenzowelhistorischealssystematische
invalshoekheeft.Hetprobeerteenempirischebenaderingtecombinerenmeteenmeer
theoretischeaanpak,waarbijnauwelijksgeaarzeldzalwordenomhetmethetvoorfilosofenzo
traditionelegebrekaanbescheidenheidoverallekunstentehebben.Dezeaanpakleidttotde
tegenwoordigveelgepropageerdeinterdisciplinariteitindecultuurwetenschappen,diebijhet
schrijvenechternietzozeereenuitgangspuntwasalsweleenresultaatbleektezijn.
Cultuurfilosofie,ideengeschiedenis,kunstenliteratuurgeschiedenis,estheticaen
theoretischegeschiedenisgaanindekomendehoofdstukkensteedsinelkaarover.
Inditboekkomenachtereenvolgensdrievragenaandeorde.Teneerste,waarenop
welkemanierontstondhetdenkenintermenvanvooruitgangindekunsten?Vervolgens,hoe
werdenvooruitgangsbegrippenhiergebruikt?Entenderde:watisdezinenbetekenisvan
zulkebegrippenindediscussieoverhedendaagsekunst?Eenvandeonverwachtekoppen
vandevooruitgangshydradoemtalmeteeninheteerste,wellichtmeesttheoretische
hoofdstukop,waarblijkthoemoeilijkdegeschiedenisvanhetvooruitgangsbegripzelfte
ontdoenisvandenotiesdieuitditbegripvoortspruiten.Erzalwordenbetoogddathet
weinigzinheeftdegeschiedenisvanhetvooruitgangsbegriptevolgenalseenontwikkeling
vanafdeGriekentotheden.Na
[p.18]
hetpleidooivooreenmiddenwegtussenteglobaalrealismeenteveelopcontextgefixeerd
nominalismevolgteenbeschrijvingvanhetontstaanvaneennieuwhistorischbesefinde
achttiendeeeuw.
Dezebeschrijvingbereidthetvolgendehoofdstukvoor,waarindegeschiedenisvan
vooruitgangsbegrippenindekunstcontourenzalkrijgen.Diegeschiedenisbegintmetde
befaamdeQuerelledesAnciensetdesModernesaanheteindvandezeventiendeeeuwen
geeftweerhoetijdensdeverlichtinglangzamerhandvooruitgangsnotiesopkomen,waarin
finalistischdenkenopdeachtergrondraakt.Hetderdehoofdstukvormtdeanderehelftvan
dezekleineideengeschiedenishierpasserenopvattingenoverrevolutie,ontwikkeling,
evolutieenvooruitgangindekunstderevuevanafderomantiektotenmetdemoderne
avantgarde.
Hettweededeelvanditboekgaatmeersystematischinopdevraaghoezulkebegrippen
indeloopdertijdzijngebruikt.Inhoofdstukvierwordteenberoepgedaanophetmodelvoor
wetenschappelijkerevolutiesvanThomasKuhn,omaldusbeterzichttekrijgenopartistieke
veranderingen,dievaakbreuksgewijsplaatsvindenenmeteenrevolutionaireretoriekworden
gepresenteerd.Opdiemanierkunnenredenenwordengezochtvoordegroteroldie
vooruitgangsbegrippenindekunsthebbengespeeldenmisschiennogspelen.
Devolgendetweehoofdstukkenbestaanelkuiteengevalstudiediemoetverduidelijken
hoevooruitgangsbegrippenindepraktijkvaneenartistiekevernieuwingsbeweginggebruikt
wordenenfunctioneren.Onderwerpvandezestudiesisbeidekereneentijdschrift,dat
opmerkelijkefenomeendatinzijnnaamenalsverschijnselalveelwegheeftvaneenvoertuig
vanvooruitgangsideen.Devolgordevandezetweepraktijkgevallenisnietchronologisch,
eenmisschienwatsimpeleingreepomaantegevendatditboeknietloutereenhistorische
studievanvooruitgangsideenindekunstbehelst.
DeeerstegevalstudiegaatinopdevernieuwingvandenaoorlogseNederlandsepozie
doordeBewegingvanVijftig.Hierwordendeeerstetienjaarbestudeerdvanhetbelangrijkste
tijd
[p.19]
schriftwaarindezevernieuwingdestijdszichtbaarwerd,namelijkPodium.Devolgende
gevalstudieiseensoortgelijkonderzoeknaardeveranderingenindearchitectuurende
schilderkunstdiedoorDeStijlteweegwerdengebracht.Ookhierdienendetekstenuithet
gelijknamigetijdschrift(19171931)alsuitgangspuntomvasttekunnenstellenhoede
betrokkenenzelfhunwerkintermenvanvooruitgangpresenteerdenenbegrepen.Verder
wordtinbeidehoofdstukkendevraagopgeworpenofanderendezeveranderingenlaterals
vooruitganginterpreteerden.Totslotkomthierhetprobleemopofdieveranderingennunog
alsvooruitgangzijnoptevattenenzoja,waarom.
Dievraagkeertexplicietteruginhetderdedeel.Delaatstetweehoofdstukkennemende
problemenweeropdieaanheteindvanhetderdeenhetvierdehoofdstukalopdoemden:de
post
historischeverwarringdievolgtopheteindvandeavantgarde,dekunstalspermanente
enzichsteedsversnellenderevolutieendegevolgenvaneenradicaleontkenningvan
vooruitgangindehedendaagsekunsten,zoalsDantodieaandeordeheeftgesteld.Erzalaan
hetslotwordenbetoogddatvooruitgangindezecontextgeenzinledigbegripisendater
goedeargumentenzijnomontwikkelingenindekunstalsvooruitgangtebegrijpen.Een
herwaarderingvanhetvooruitgangsconceptisbovendieneenbelangrijkmiddelomdeals
zorgeloosheidvermomdevrijblijvendheidvanhetpostmodernismeindekunstentekeren,dat
wilzeggen:teoverwinnenenvoorbijtestreven.
[p.20]
AchterzijdevanCrystalPalaceendespoorwegdiebezoekersvanallekantenaanvoerde
[p.21]
1Perspectievenopvooruitgang:geschiedenisTheGreatExhibitionIn1851werdinLondendeeerstewereldtentoonstellinggehouden.Hetmiddelpuntvandeze
manifestatiewaseenenormeglazenkas,waaringemakkelijkzevenvoetbalveldenzouden
passen.DoorhetglasvanditroemruchteCrystalPalacevielvanallekantenlichtopeenkeur
aanverworvenhedenennieuwevindingenuitdewestersebeschaving.Hierkonmenzich
vergapenaandepasuitgevondenschrijfmachine,aandestoomhamervanNasmyth,aaneen
naaimachineenaaneenblokkwaliteitsstaalvan2000kilodatdoordeDuitsefirmaKrupp
vervaardigdwas.Zelfbewustenvervuldvanbewonderingschreefeentijdgenoot:
HetHuisvanGlaszalindeannalenvandegeschiedenisvoortbestaan,nog
langnadatdeoverschattepiramidesvanEgypte[...]totstofzullenzijn
vergaan. 1
DewarendieindegigantischeetalagevandeGreatExhibitionlagenuitgestald,moesteninde
eersteplaatsaandemangebrachtworden,maarzelagenernietomloutercommercile
redenenteschitteren.DeBritsebezienswaardighedengavenookuitdrukkingaannationale
trotsdoordevoorsprongopderestvandewereldteillustreren.Inmeeralgemenezinwasde
tentoonstellingbovendienbedoeldalsmijlpaalindegeschiedenis,alsijkpuntinde
ontwikkelingvandemenselijkebeschaving.TheEconomistvan4januari1851schreef:
OfthatwonderfulhalfcenturytheGreatExhibitionisbothafittingcloseand
afittingcommencementofthenewhalf
[p.22]
century,whichwill,nodoubt,surpassitspredecessorasmuchasthat
surpassedallthatwentbeforeit[...]Allwhohaveread,andcanthink,must
nowhavefullconfidencethattheendlessprogressioneverincreasingin
rapidity[...]isthedestinedlotofthehumanrace. 2
InCrystalPalacelageenideetentoongesteld:deideevanvooruitgang.Deindustrile
revolutievandelaatstehonderdjaarhadgroteveranderingenindesamenlevinggebrachten
hoewelmaatschappijcriticienschrijversalsDickensenDostojevskideschaduwzijden
daarvanlietenzien,heersteerinallelagenvandebevolkingeenbijnaallesbeheersendgeloof
invooruitgang.Hetginggoedmetdemensheidenhetzousteedsbetergaan.
Vooruitgangsideenwordenmeestalmetditongebreideldenegentiendeeeuwse
optimismeinverbandgebrachtenalszodaniglijkenzegeschiedenis.Maarhetiseen
geschiedenisdienietvoorbijis.Wiewilwetenhoedergelijkebegrippentegenwoordig
functioneren,zalzichindezegeschiedenismoetenverdiepen,omdatallerleihistorischenoties
indiebegrippendoorblijvenklinkenenomdatzokanwordenaangegevendatdergelijke
veranderingscategoriencomplexerzijndandemonolithischevooruitgangsideevande
negentiendeeeuwsomsachterafsuggereert.
Sindshetbeginvandezeeeuwisoverhetontstaanendegeschiedenisvan
vooruitgangsideenveelgeschreven.Eenvoorbeeldvanzo'nbegripsgeschiedenisisThe
IdeaofProgressvanBury,eenvaakgenoemdoverzichtdatrepresentatiefisvooreengroot
deelvandehistorischevooruitgangsliteratuur. 3
Buryverstaatondervooruitgangdeidee
datcivilisationhasmoved,ismovingandwillmoveinadesirabledirection(p.2).Hijbegint
zijnzoektochtnaardeoorsprongvandezeideeindeoudheid,waarhijechterweinig
aanknopingspuntenaantreft.WantdeGriekenhaddennoggeenlange,vastgelegde
voorgeschiedenisdieeennotievanvooruitgangmogelijkmaakte,hoeweldegedachtereeds
bestonddatdebeschavinguiteenonbeschaafdetoestandvoortkwam.Daarnaastwerd
veranderinginhetalgemeennegatiefgewaardeerdenhaddenvervaltheorieneneen
[p.23]
cyclischegeschiedopvattingdeoverhand.Buryvindtindeoudheidslechtseenaanzetvan
vooruitgangsdenkenindeepicureschetraditie,bijvoorbeeldinenkelepassagesuitLucretius'
DeRerumNatura.
DemiddeleeuwenblijkenvoorBuryevenmineengeschiktevoedingsbodemomzijn
concepttelatenontkiemen.Eenbelemmeringisdedannogheersendeideevaneeneindtijd,
zoalsindeOpenbaringwordtverkondigd.OokhetbeeldvaneenalmachtigeVoorzienigheid
achtBurystrijdigmetzijnvooruitgangsbegrip,datdemenszelfaanverbeteringwillaten
bijdragen.Pasindelaterenaissancewordthetklimaatgeschiktvoorvooruitgangsideen,
wanneerdeklassiekennietmeerklakkelooswordennagevolgdenerzichverzettegende
oudheidbegintaftetekenen.BurybeklemtoonthierderolvandezestiendeeeuwersJean
BodinenLouisLeRoy,diestellendatdewereldnietinvervalis,dathuneigentijdniet
minderwaardisdandeoudheidendaterzoietsalseenwereldrepubliek,endaarmee
vooruitgangopmondialeschaalmogelijkwordt.
EenvolgendestapindeontwikkelingvandevooruitgangsideeligtvolgensBurybij
Descartes,wienstheorievaneenonafhankelijkerededeplaatsinneemtvanopautoriteitvan
deVoorzienigheidstoelendeopvattingen.BelangrijkisvoortsdeQuerelledesAnciensetdes
Modernesaanheteindvandezeventiendeeeuw,eenpolemiekoverdevraagofdekunsten
(artes)indeoudheidzovolmaaktwarendatzijnooitovertroffenkondenworden.Inde
achttiendeeeuwvindtinBury'sbeschrijvingeenvolledigeontplooiingvande
vooruitgangsideeplaats,omtebeginneninFrankrijk.Opeengrootaantalterreinenworden
ontwikkelingennualsvooruitgangbegrepensociaal,staatkundig(AbbdeSaintPierre),
cultureel,wetenschappelijk,moreel(Encyclopedisten)eneconomisch(Quesnay,Mirabeau).
InEngelandenDuitslanddoetzichglobaal,zijhetwatlater,eenvergelijkbareontwikkeling
voor.BurylaatvervolgenszienhoeveelomvattendhetbegripsindshetDuitseidealisme
gewordenishijbehandeltdeFranseutopistenenComte,JohnStuartMill,Spencereneen
aantalminderegoden,omteconcluderendatdegeschiedenisvandeideetenslotte
[p.24]
gelijketredlijkttehoudenmetdegroeivandemodernewetenschap,vaneennietnaderdoor
hemomschrevenrationaliteitenmetdestrijdvoorpolitiekevrijheidengodsdienstvrijheid.
IndegeschiedschrijvingvanBurysteektnetalsbijtalrijkevergelijkbarestudiesde
hydravandevooruitgangvoortdurenddekopop:zonderdathijzichervanbewustlijktte
zijn,beschrijfthijdegeschiedenisvanhetbegripintermenvanhetbegripzelf.Buryvergaapt
zichaanhetdenkenovervooruitgangzoalsmendestijdsdeschrijfmachine,destoomhamer
vanNasmythenKruppskwaliteitsstaalalsresultatenvandeVooruitgangbewonderde.Met
bijnaaanstekelijkenthousiasmevertrekthijvanuiteenbegripsrealismewaarinwordt
aangenomendatvooruitganginwezenalseensoorteeuwig,platoonsideealtijdbestaan
heeft,enslechtsindeloopdertijdtotontplooiingmoestkomen,zonderdathijzichrealiseert
datdezevooruitgangeentamelijkrecenteuitvindingis.
AlsveleideenhistoricisteltBuryaandegeschiedenis,datwilzeggenaanhetter
beschikkingstaandebronnenmateriaal,devraagwanneerditconceptzichbegintte
manifesteren,enhoe.Dezeaanpakiseentreffendvoorbeeldvanwattegenwoordigalsde
whiginterpretationofhistorywordtomschreven,eenbenaderingwaarinhetverledenopeen
vloeiendemaniernaarhethedenendusvanuithethedenwordtgemodelleerd. 4
Zo'ninterpretatievanhetuitgebreide,dehelegeschiedenisvanhetwestersedenken
betreffendebronnenmateriaalkanbehoorlijkverschillen.ZoontwaartBurynietmeerdaneen
kiemvandevooruitgangsideeindeoudheidenplaatsthijhetwerkelijkebegininde
zestiendeeeuw,terwijldesocioloogenhistoricusNisbetinzijnmetBury'swerkvergelijkbare
HistoryoftheIdeaofProgress(1980)vanuiteenmetchristelijkerfgoeddoortrokken
referentiekaderdeoudheidalsvoorbodeopvatvandealvolledigeontplooiingvandeideebij
kerkvaderAugustinus.HoewelNisbetvaneensterkopdatvanBurylijkend
vooruitgangsconceptuitgaat,komthijtoteenvolkomenspiegelbeeldigresultaat.Volgens
hemontbreekthetconceptbijvoorbeeldinderenaissance,terwijlbijBurydeideedanjuist
zichtbaarbegintte
[p.25]
worden.DegroteroldieBuryaandeQuerelledesAnciensetdesModernestoekent,wordt
doorNisbetexplicietontkend,enzovoort.Welbeschouwdgaandebegripsgeschiedenissen
vanBuryenNisbetnietindeeersteplaatsoverdegeschiedenisvanhet
vooruitgangsdenken,maaroveropvattingenvanBuryenNisbetzelf,overhuneigenideevan
zingevingdieopdegeschiedeniswordtgeprojecteerd.
Eendergelijkbegripsrealisme,datdegeschiedeniszelfookintermenvanvooruitgangen
ontwikkelingconstrueert,isrepresentatiefvoorveelhistorischeliteratuurovervooruitgang
envooreengrootdeelvandetraditioneleideengeschiedenishoewelnietallestudiestotde
oudheidteruggaan.Maarookalszeeenlatereenkortereperiodeonderdeloepnemen,wordt
eenaldannietexplicietgedefinieerdvooruitgangsbegripgehypostaseerdenalseen
thermometerindegeschiedenisgedompeldomdevooruitgangstemperatuurtebepalen.
DezinvanideengeschiedenisHetisinmiddelsnauwelijksmeerdevraag,hoevruchtbaarditsoortideengeschiedenisis.
Tochishetzinvolhiereenogenblikbijstiltestaan,omdatideenovergeschiedenis,
historischecategorien,ofhoemenzeooknoemenwil,nooitgeheelonafhankelijkvanhun
eigenintellectuelevoorgeschiedeniskunnenwordenbeschreven.Datgeldtinhetbijzonder
voorvooruitgangsbegrippen,zoalsindithoofdstukzalwordenbeargumenteerdenookop
andereplaatseninditboeknogzalblijken.
EnkeledecenniageledensneeddehistoricusQuentinSkinnerdeproblematiekvan
ideengeschiedenisaaninzijninmiddelsberoemdgewordenartikelMeaningand
understandinginthehistoryofideas.EenvanSkinnersbelangrijkstebezwarentegen
benaderingenalsdievanBuryrichttezichopwathijeenmythologyofdoctrinesnoemde,
waarinaanschrijversuithetverledentenonrechteallerleistandpuntenworden
toegeschreven.Ditgebeurtopverschillendemanieren,zobetoogdeSkinner.Bijvoorbeeld
doorverspreideenincidenteleopmerkingen
[p.26]
diebijdegezochteideeaansluitennaarvorentehalen,zodateenauteuropvattingeninde
mondwordengelegddiehijnooithadkunnenverdedigen. 5
EenverwantemanierisenhierhaaldeSkinnerdepioniervandezebenadering,Arthur
O.Lovejoy,misprijzendaanomdemorfologievaneengegevenideeoftheorieoptesporen
throughalltheprovincesofhistoryinwhichitappears . 6
Inditgevalneemtmeneen
ideaaltypevanzo'nideeoftheorie(gelijkheid,vooruitgang,hetsociaalcontract,enzovoort)
alsmetafysischuitgangspunt.Datleidttothistorischeabsurditeit,aldusSkinner,wiensartikel
nietvanenigeanalytischevechtlustgespeendwas.
Teneerstetotdeabsurditeitvaneenverondersteldeanticipatievaneenidee.Dezedoor
SkinnergelaaktedenkfiguurvaltookgoedaandehandvanBuryteillustreren.Zobeweertde
laatstedatJeanBodinindezestiendeeeuwmeteennieuwetheorieoveruniversele
geschiedeniskwam,diemethaardrievoudigeperiodiseringanticipeerdeopHegelsindelingin
oosterse,klassiekeenGermaansewerelden. 7
OmdatdewerkelijkeinvloedvanBodinop
Hegelnietwordtaangetoondendecontextvanbeidetheoriennogaluiteenloopt,krijgtzo'n
opmerkingeenbehoorlijkgratuitkarakter.NutreedtvolgensSkinnernogeenseen
vergelijkbareabsurditeitopbijdevraagwanneereenbepaaldeideewerkelijkopkwam.Ook
hiervanisBury'sboekeenprachtigeillustratie.Wezienhemtelkensineenverenduister
verledenturen,opzoeknaareenideedieechterindepraktijkendediscussiesvanzijneigen
tijdpasbetekeniskrijgt.
Skinnerskritiek,genspireerddoordebetekenistheorienvandelateWittgenstein,sneed
hieronmiskenbaarhout.Wanneerdebetekenisvaneenbegripalseenonveranderlijkeidee
wordtopgevatdieonafhankelijkvandehistorischecontextkanwordenbeschreven,wordt
historischonderzoeknaardiebetekeniseenhachelijkeonderneming.Zijnkritiekreikteechter
verderhijachtteonderzoeknaardeontwikkelingvaneenbegripofideebuitendelingustisch
ensociaalbepaaldepraktijkvaneenbeperkteperiodehoedanookzinloosenontkende
daarmeeinfeitedemogelijkheidvanideengeschiedenisberhaupt.Elke
[p.27]
vormvanzo'ngeschiedeniszouzichonvermijdelijkverstrikkenindedoorhemgesignaleerde
drogredenen(p.3638).
OpditideenhistorismevanSkinnerisdenodigekritiekteleveren. 8
Allereerstisereen
hermeneutischbezwaar.Wehoevenonsnietuitsluitendtebeperkentotwieeseigentlich
gewesenis,wanthetisalleszinslegitiemeentekstuithetverledentelezenomideenen
standpuntenvanonzeeigentijd,inconfrontatieermeeofinhetverlengdeervan,beterteleren
begrijpen.Historischetekstenkunnendienenomonzeeigenideenenvooronderstellingente
articulerenenhoevennietenkelomzichzelfswilletewordenbestudeerd.
Belangrijkerzijntweeanderebezwaren.Omtebeginnenblijftdeomschrijvingvanwat
eentaalspel,context,praktijk,conventieofhistorischkaderis,noodgedwongenvaag.Alleen
aleenchronologischeafbakeningishieruiterstproblematisch.Veel,zonietalleteksten
hanterenenbeschrijvenideenvanuiteenintellectueletraditiediedezegrenzenoverschrijdt.
Hettaalspelofdecontextvanvoordeideengeschiedenisrelevantediscussiesbestaatjuist
Hettaalspelofdecontextvanvoordeideengeschiedenisrelevantediscussiesbestaatjuist
grotendeelsuittekstendiebuitenhetchronologischbepaaldekadervallen.Eeninterpretatie
vaneentekstuithetverledenkanzichnooitexclusiefbeperkentotdesynchronehorizonvan
deschrijver. 9
EenminstensevenernstigbezwaarisdatSkinnersideenhistorismeelkhistorischobject
willekeurigmaakt.Zijnstandpuntsluitimmershetaanbrengenvangrotereverbandeninde
ideengeschiedenisuit.Hetverledenvaltopdezemanierinhetstrooigoedvaneenaantal
stukkentekstuiteendiebijgebrekaansamenhangschijnbaarwillekeurigvoornadere
bestuderingbijeengebrachtworden.Inditschijnbaarschuiltdekernvanditbezwaarde
keuzevooreenbepaaldonderzoeksobjectendevraagstellingvanwaaruitditobjectbenaderd
wordt,blijvengoeddeelsimpliciet,endaarmeeimmuunvoorreflectieofkritiek.
Aandeanderekantzijnerindezebenaderingnauwelijkswerkelijkeredenenomdiekeuze
tebeperkendehistoricuswordtgedwongeneenwelheelruimeenverbrokkeldehoeveelheid
materiaaltebehandelen,wantdecriteriaomdeeneopvattingof
[p.28]
tekstbelangrijkertevindendaneenandereontbrekennagenoeg.Alsvoorbeeldmoge
Skinnerseigenstudiedienenvanpolitiekeideententijdevanderenaissanceende
reformatie.HetgroteaantaltheoriendathijinTheFoundationsofModernPolitical
Thoughtpresenteert,leverteenversplinterdbeeldop,watdeonvermijdelijkeprijsisvoorde
methodischezuiverheiddiehijnastreeft. 10
Bovendiengevendefunderingenuitdetitelvan
hetboektedenken:ookdecriticuszelfvaltkennelijkvoordeverleidingvananticipaties.
Historischonderzoekkannietzondergroteverbandenofmendienuindezogeheten
colligerendeconceptenvanW.H.Walsh,indehermeneutischmetaforischeaanpakvaneen
historicusalsHaydenWhiteofinderehabilitatievanspeculatievetheorievormingbijHuskell
Fainprobeerttevinden,deintegratievangebeurtenissenofinhetgevalvan
ideengeschiedenis,tekstenisonontkoombaar.MenkanbijvoorbeeldCondorcets
vooruitgangsbegripalleeninhetisolementvanhetdecenniumwillenbestuderen,waarinzijn
schetsoverdevooruitgangvandemenselijkegeestverscheen.Maardandoetmenhemte
kort,omdatzijnuitlatingeneenculminatiezijnvaneenaantalindeverlichtingtotwasdom
gekomenideendiedoordetoengevoerdediscussiesteverhelderenzijn.Enomgekeerddoet
menhemteveeleeraan,doorzijnopvattingenalsvolkomenuniektezien.Hetisinditgeval
zelfsdevraagofkennisvandebiografischeenpolitiekeomstandighedenhetbegripvanzijn
Esquissevergroten.Condorcetsongebreideldevertrouwenindeperfectibiliteitvandemens
wordtnamelijkbizar,wanneerwedesituatiewaarinhetwerkontstondinogenschouwnemen:
deTerreurbereikteeenhoogtepunt,Condorcetwasondergedoken,werdgepaktenbenam
zichnietlangnadevoltooiingvanzijnoptimistischegeschrifthetleven.
Indeideengeschiedenisishetaanbrengenvansamenhangonontkoombaar.De
invloedrijkebenaderingvanFoucaultprobeerdedatopeenanderemanierdandetraditionele
geschiedschrijving.Foucaultbesteeddeveelaandachtaanhettaalgebruikintekstenuithet
verleden.Inzijnwerkstaannietzozeerdeintentiesvandeauteurvooropalsweldestructuur
vanhet
[p.29]
vertoog(discours),datwilzeggendemanierwaaropineenbepaaldeperiodehetschrijvenen
sprekenzichineensamenlevingvoordoen.Dierelatiefstabielestructuurvanhetvertoog
heeftalspistmeeenvergaande,ookkentheoretisch,antropologischensociologisch
relevantestrekking.Eennauwgezettebestuderingvanhetvertoogzalnietbeperktblijventot
enkelvoudigegebeurtenissen,nochleidentotvormenvanhistorismediede
ideengeschiedenisonvruchtbaarzoudenmaken.Foucaultmeenteerder
datwijdoordekorrelvandegebeurtenissentothetuitersteteverkleinen,
doorhetoplossendvermogenvanhethistorischonderzoekoptevoerentot
marktberichten,notarileakten,kerkenhavenregisters,diejaarnajaar,
weeknaweekgevolgdworden,voorbijdeveldslagen,decreten,dynastien
envolksvergaderingendecontourenvanomvattendeverschijnselenvan
langdurige,eeuwendurendestrekkingvoorogenkrijgen . 11
Foucaultzetzichaftegendecontinuteitsgedachtedieindemeesteideengeschiedenissen
naarvorenkomt.Metbehulpvaneenmonolithischekarakteriseringvanzijnepistemen
brengthijscherpediscontinuteitenindegeschiedenisaan.Maardoorderigiditeitvandeze
breukvlakkenwordtdoorhemeenaantalverschijnselenoverhethoofdgezienofjuist
bovenmatiguitvergroot:erontstaanvertekeningenwaarvooralleeneenextreemhistorisch
relativistnietmeerterugdeinst. 12
Daarbijkomtdatvooralindegeschiedenisvanhetdenken
verouderdemeningenenconceptensteedsweeropduiken,zonderhunineeneerdere
contextofpraktijkverkregenbetekenisgeheelafteleggen.Hetstandpuntvandevolstrekte
paradigmawisselingenhoudtdanookaltijdietsgeforceerds.
DekritiekvanSkinnerenFoucaultopdetraditioneleideengeschiedenisisgrotendeels
terechtenrekentovertuigendafmethaarverborgenvooruitgangsnoties.Tochblijkthet
resultaatwatmagerwanneerweophunmanierproberenteontdekkenwatdehistorische
discussieszijnwaarinvooruitgangsbegrip
[p.30]
pengestaltekregenennogsteedsfunctioneren.Precieshierbijkande
Begriffsgeschichtevan
deDuitsehistoricus,filosoofensocioloogKoselleckhaardienstenbewijzen.InKosellecks
metBrunnerenConzegeredigeerdelexiconGeschichtlicheGrundbegriffewordteenoverzicht
gebodenvanongeveer150voordegeschiedwetenschapbelangrijkebegrippen,waarbijde
veranderendebetekenisvandiebegrippentussen1750en1850minutieusbeschrevenwordt.
13
WeliswaarontkomtKoselleckhierinnietinalleopzichtenaandeverwijtenvanSkinner,
maarhijlaatwelzienhoeeenzinvollevormvanideengeschiedenismogelijkisdooreen
uitvoerigeempirischestudievanuiteenlopendbronnenmateriaalnaastdeklassieketeksten
ondermeerpolitiekeredevoeringen,lexica,wetstekstentecombinerenmeteen
ideenhistorischeanalyse. 14
Koselleckneemthiereninanderwerk,zoalsnubeschrevenzalworden,eenvruchtbare
positieintussenenerzijdshetaltecaleidoscopischeideenhistorismeennominalismevan
SkinnerenanderzijdshetbegripsrealismevanhistoricialsBury.Enhoeweldeovergangnaar
eenmoderne,historischetijdbijhemalseensoortbreukvlakkanwordenopgevat,vervalthij
nietindediscontinuteitsschema'svanFoucaultsepistemen,terwijlhijdiensempirisch
onderzoeknaaruiteenlopendbronnenmateriaalendesemantischeanalysesdaarvannaarde
kroonsteekt.
Koselleck:degeschiedenisvaneenvooruitgangsbegripKosellecksVergangeneZukunftuit1979begintmetdebeschrijvingvaneenschilderijvan
AlbrechtAltdorferdatdeslagbijIssus(333voorChr.)weergeeft. 15
Opditschilderijuit1529
wordtdeoverwinningvanAlexanderdeGroteopdePerzenuitgebeeld.Eenanachronismedat
tegenwoordigalsnelopzalvallen,ishetfeitdatdePerzenvomFubiszumTurbanzijn
uitgedostindezestiendeeeuwsekledijenwapenrustingvandeTurken,diein1529voorde
poortenvanWenenstonden.Dezediscrepantiewerdindezestiendeeeuwnietalszodanig
ervaren
[p.31]
tegenwoordigeenverledentijdwerden,zoalsKoselleckhetuitdrukt,nogdooreen
gemeenschappelijkehistorischehorizonomsloten.Zo'ndriehonderdjaarlaterbeschrijften
bewondertFriedrichSchlegelhetzelfdeschilderijechtervanuiteenheelanderhistorisch
perspectiefhijmeenterhethchsteAbenteueraltenRittertumsintekunnenherkennen.
Schlegelonderscheidthetaldusvandeeigentijdnvandeoudheid.Watiserindeze
eeuwenindehistorischetijdsbelevingveranderd,zovraagtKoselleckzichaf.
Dezeindeachttiendeeeuwopkomende,nieuwetijdsbelevingvangeschichtlicheZeit,
waarineenaantalnieuwehistorischebegrippen
waarondervooruitgangopduiken,probeert
Koselleckvanuitverschillendeinvalshoekentebeschrijven. 16
Zijnnauwkeurige
behandelingvandezecomplexeveranderingkanwordensamengevatineenvijftalvoor
vooruitgangsbegrippenrelevantekenmerken.
1.Eeninhetoogspringendewijzigingindegangbarebelevenisvandegeschiedenisis
degeleidelijkedesintegratievandechristelijkeeindtijdgedachte.Metdetwijfelaaneendag
desoordeelsalsafsluitingvandeaardsegeschiedenisbeginteenlineairetijdsopvattingmet
opentoekomstterreintewinnen. 17
Datdevanzelfsprekendheidvandejongstedagonder
vuurkwamteliggenblijktondermeeruitderoldieditaandeOpenbaringontleendeeindpunt
gingspelen.Tijdensdereformatieendedaarmeesamenhangendegodsdiensttwistenwerdde
eindtijdsteedsvakeropkortetermijnaangekondigdomvervolgensweertemoetenworden
uitgesteld.Daarmeeboettedegeschiedenisgeleidelijkaaneschatologischebetekenisin.
BovendiengingookdeeschatologischefunctievanhetHeiligeRoomseRijktengevolgevan
internationalepolitiekeontwikkelingenallengsmeerverloren.Zowerdeennieuwonderscheid
alsdatvanBodintussensacrale,menselijkeennatuurlijkegeschiedenismogelijk.Voorts
ontstondersteedsmeerverzettegenallerhandereligieuzeenpolitiekevoorspellingen,
aanvankelijkvanuitdeopkomendeideologievandeabsolutestaat,diededestabiliserende
effectenvanzulkevoorspellingentrachttetebestrijdenverdervanuitdehumanistische
traditie.VanMon
[p.32]
taigneenBaconviaSpinozaenFontenelletotVoltaire,wienssarcasmenurnochderSpott
einesSiegersist,klinkthetliteraireenfilosofischeverzettegenallerhandevormenvan
profetieenwaarzeggerijdoor. 18
Methetverdwijnenvaneindtijdverwachtingenontstondeenanderehoudingten
opzichtevandetoekomst.Zodeedzichinhetpolitiekedenkendemogelijkheidvaneen
rationeleprognosevoor,waarindegebeurtenissennietmeer,zoalsvanuitprofetisch
perspectief,symbolenwarenenevenminmeerwerdengetoetstaandejongstedag,maar
waarinmetverschillendeberedeneerbarewaarschijnlijkhedenrekeningwerdgehouden.Tot
opzekerehoogtegebeurdeditnatuurlijkaltijdal.Maarhetveranderendetoekomstbewustzijn
ontnamdetijdzijnstatischekarakterversnellingenvertraging,endaarmeedemogelijkheid
tothetuitoefenenvaninvloedopmeerglobalehistorischeprocessen,werdennumogelijk
geacht.Ditbesefboodruimteaannieuweideenovervooruitgang.Zowerdhetconceptvan
eenversnellingindetijd,eenseeneschatologischecategorie,getransformeerdineenoproep
totplanningvaneentoekomstopaardemenwilde(engeloofde)hetbeteresnellertebereiken
endachtdaarinvloedoptekunnenuitoefenen.
2.DeveranderdebelevingvaneengeschichtlicheZeitwordtdoorKoselleck
gekarakteriseerdmetwathijdegelijktijdigheidvanhetongelijktijdigenoemt.
19 Inde
zeventiende,maarvooralindeachttiendeeeuwwerdencontactenmetanderecontinentenen
anderebeschavingenomvangrijkerenintensiever.Detoenemendeaandachtvoorprimitieve
culturenleiddetelkenstoteenhistorischevergelijkingmetdeeigencultuurendaarmeetot
eenbesefvanongelijktijdigheid,diezichchronologischophetzelfdetijdstipvoordeed.
Sommigevolkerenofbeschavingenendannatuurlijkvooraldeeigenofmeestverwante
werdenalsmeer,enverderontwikkeldbeschouwd,alkondeconfrontatiemeteenandere
cultuurnatuurlijkookvervalindeeigensamenlevingaandeordestellen,zoalsRousseau
beoogdemetzijnDiscourssurlessciencesetlesarts(1750).
Eenovereenkomstigtijdsperspectiefdoetzichvoorbijhetbeschrijvenvandestandvan
verschillendewetenschappenen
[p.33]
theoretischedenkbeelden,bijvoorbeeldindeEncyclopdie(17511772).Daarinheten
belangrijkemannenhuntijdvooruittezijn,terwijldenognietverlichtemassa'sheteenen
ander(metbehulpvanopvoeding)hebbenintehalen.MetnamedeEncyclopedistenhebben
vanuiteendergelijkhistorischbesefmetverschillendevergelijkbaretijdstippen,
ontwikkelingenentijdlageneensoortrasterontwikkelddatvooruitgangsideenstructureert:
opditrastervoltrektzicheenuniverselegeschiedenis.
Degelijktijdigheidvanhetongelijktijdigemarkeerteenveranderdetijdsbelevingde
dynamiekvangelijkeontwikkelingeninverschillendtempo,dusvanongelijktijdige
ontwikkelingenineenzelfdeperiode,maaktvooruitgangtoteenhistorischeervaring.Deze
dynamiekblijfteenvoortdurenderolindiscussiesovervooruitgangspelen.Vooralwanneer
despanningtussencognitieveenmoreleontwikkelinggethematiseerdwordt,eenprobleem
datFriedrichSchlegelformuleertinzijnkritiekopCondorcetsEsquisse:
DaseigentlicheProblemderGeschichteistdieUngleichkeitderFortschritte
indenverschiedenenBestandteilendergesamtenmenschlichenBildung,
besondersdiegroeDivergenzindemGradederintellektuellenundder
moralischenBildung. 20
OokKantervaartdezediscrepantie.Wirsindcivilisirtbiszumberlstigen,zoschrijfthij,
[a]berunsfrschonmoralisirtzuhalten,daranfehltnochsehrviel. 21
Eenzelfdespanning
doetzichvoorbijhetvergelijkenvancognitieveenesthetischeontwikkelingen,zoalswein
hetvolgendehoofdstukzullenmerken.
3.Eenandereopvallendekaraktertrekvandenieuwetijdsbelevingvangeschichtliche
Zeitisdeformuleringvaneenaantalpolitiek,sociaalenhistorischtheoretischetermeninde
vormvaneenzogenaamdcollectiefenkelvoud(Kollektivsingular). 22
InHistoriaMagistra
VitaebeschrijftKoselleckhoehetenkelvoudiggebruiktewoordGeschichteindeachttiende
eeuw(in
[p.34]
Duitsland)steedsmeerdeplaatsingingnemenvanhetwoordHistoriehetaccentverschoof
inhoudelijkvandegebeurtenisnaarhetgebeuren,vanverslaggevingnaarprocesmatige,
universelesamenhang.Hiermeenamdeexemplarischerolvandegeschiedenisalsmagistra
vitaeaf.Alsgeschiedenisonsalietsleerde,wasdatvoorzovervanHistoriewerdafgezien.
Geschichtewerdtotdanmeestalalsmeervoud(geschiedenissen)gebruikt,maarkreeg
rond1770ineennieuwe,enkelvoudigevormdebetekenisvaneenzelfstandigecategoriedie
samenhangendeprocessenondernnoemerbracht.Indezezingaatgeschiedenis,vooral
vanafdeFranseRevolutie,ookalssubjectoptreden,bijvoorbeeldwaarHegelspreektvan
ArbeitderGeschichte.Aanheteindvandenegentiendeeeuw,metdeopkomstvanhet
marxistischegedachtengoed,tredendergelijkevooronderstellingenoverdewerkzaamheidvan
degeschiedenissterkopdevoorgrond.
Hetgebruikvanditcollectieveenkelvouddoetzichookvoorbijeenaantalandere
historische,politiekeensocialecategorienuitrevolutieswordtnuderevolutiegedestilleerd,
uitvrijhedendevrijheidenuitvorderingenlesprogrs,dieFortschrittedevooruitgang:
leprogrs,derFortschritt. 23
4.DenieuwebelevingvangeschichtlicheZeituitzichverderineenveranderde
wederzijdseverhoudingtussenverledenentoekomst.In Erfahrungsraumund
ErwartungshorizontzweihistorischeKategorienbeschrijftKoselleckeentoenemende
verwijderingtussenervaringuithetverledenenverwachtingvoordetoekomst.
24
Ervaringsruimteenverwachtingshorizonzijngeensymmetrischehistorischecategorienals
verledenentoekomstwatvoorbijis,doetzichnamelijkstructureelandersvoordanwat
verwachtwordt.Koselleckgebruiktdemetafoorruimtenietomcontinuereeksen
gebeurtenissenlukraakoptekunnentellen,wantdeherinneringwerktnoodgedwongen
selectiefencreerteenvoorgeschiedenismeteenslechtsheelbeperkterationaliteit.Eerder
geefthijermeeaanhoevanuithethedenhetverledenalsngeheelwordtervaren,waarin
velelagenvaneerderetijdennaastelkaaraanwezigkunnenzijn.Tenaanzienvandetoekomst
bedientKoselleckzich
[p.35]
vandemetafoorhorizonomtelatenzienhoedetoekomstvoortdurendopschuiftvoornieuwe
ervaringsruimte.HijillustreertditmeteenanekdoteoverChroesjtsjov,dieineentoespraak
beweerdedataandehorizonhetcommunismereedszichtbaarwas.Eentoehoordervraagt
dan:KameraadChroesjtsjov,watisdat,horizon?Deleiderraadthemaanhetineen
woordenboekoptezoeken,waardetoehoorderhetvolgendevindt:Horizon,eenschijnbare
lijndiedehemelvandeaardescheidtendiezichverwijdertalsmenhemnadert.
Deverwachtingshorizonwordtslechtstendeledoordeervaringgestructureerd
gebeurtenissenhoevenniettesporenmetverwachtingen,alwordendieverwachtingen
natuurlijksterkdoordevoorgeschiedenisuitdeervaringsruimtebepaald.Dezespanning
tussenervaringenverwachtingroeptindemodernetijdeenanderebelevingvan
geschiedenisop.Mededoordehierbovengenoemdeaantastingvanhetchristelijke
eindtijdconceptschuiftdeverwachtingshorizonopenraaktdetoekomstlosservanhet
verleden.Tegelijkertijdligteeneventuelelotsverbeteringechtermindersnelaangenezijde
eneerderindetijd,eenervaringdiezichinhetopkomendegebruikvanhetbegrip
vooruitgangmanifesteert.
5.TotslotwordtdenieuwebelevingvangeschichtlicheZeitgekenmerktdoorde
veranderdepragmatischedimensiewaarinhistorischeenpolitiekrelevantebegrippeneenrol
gaanspelen. 25
Veelvandezebegrippenkrijgeneenideologischelading,diehethandelen
meteenberoepoptoekomstperspectievenwilrechtvaardigen.Indezecontextontstaanook
dezogenaamdeismen,nieuwewoordenals(inDuitsland)Republikanismus
(voorheteerst
bijKant),Demokratismus(Schlegel)enlateronderandereLiberalismus,Sozialismusen
Kommunismusditzijnbegrippendieallemaaleenverhoudingvantoekomstenverledenin
hunbetekenismeedragen.KoselleckverheldertditmetdeuitdeGeschichtliche
Grundbegriffeafkomstigeobservatiedatdeconservatievenpasrelatieflaatindenegentiende
eeuw,enaarzelend,onderhetvaandelvanKonservatismusgaanopererenomdem
temporalenZwangsrasterundseinemBewegungsdruckzuentgehen. 26
Veelbegrippen beginnenvanbetekeniste
[p.36]
veranderenenwordenvertijdelijktconceptenalsrevolutieenemancipatiegevengeen
(geheelvan)handelingenineenbeperkteperiodemeeraan,maarwordenvanafhetbeginvan
denegentiendeeeuwhistorischeenpolitiekeveranderingscategorienmetideologische
strekking.
Ookvooruitgangkrijgtalsleus(Schlagwort)eenmoreleenpolitiekestrekkingenwordt
daarmeeeenappellerende,voorschrijvendehandelingscategorie.Wiezijneigenideenof
handelingeninhethistorischperspectiefvanvooruitgangsitueert,voorzietzedaarmee
immersvaneengoedkeurendstempel,datdeschijnvanonvermijdelijkheidheeft.Het
vooruitgangsetiketlegitimeerthandelenmeteenberoepopdeloopvandegeschiedenis.
KoselleckkentbijzijnbeschrijvingvandemetgeschichtlicheZeitsamenhangendebegrippen
eengroteroltoeaanditcollectieveenkelvoudvooruitgang.Doorhetconceptinsamenhang
meteenaantalandere,nieuweofvanbetekenisveranderdeconcepteninvergelijkbare
contextentebestuderengeefthijeennauwkeurigbeeldvandeopkomstenhetgebruikervan
totverindenegentiendeeeuw.KosellecksKollektivsingular
impliceerthiernatuurlijkniet
datviaeenomwegeenmetafysischvooruitgangsbegripisbinnengesmokkeld,datverder
onafhankelijkvanzijncontextkanwordenbeschouwd.Welzalblijkendatbovengenoemde
kenmerkenhunbetekenisbijvooruitgangsideentotophedeninvergaandematezullen
blijvenbehouden.
DewinstvanKosellecksondernemingligtindehistorischvruchtbaremiddenwegtussen
hetnominalismevanSkinnerenhetbegripsrealismevanveelklassiekeideenhistorici.Indeze
benaderingwordtrechtgedaanaanwatinintellectuelegeschiedenis
contextheet,of
praktijk,ofhetgeheelaanconventies,zonderdathistorischonderzoekvolstrektwillekeurig
wordt.AandeenekantishetnumogelijkdeklipvanScyllamethaarhybridegedrochtte
omzeilenenzodoendetotvergruizingleidendevormenvanhistorismeendoortegrote
cesurenverminkendstructuralismetevermijden.Aandeanderekantvalttege
[p.37]
lijkertijdlangsdedraaikolkCharybdismetzijnspuwendereuzintelaveren,waarmeehet
gevaarvaneenalteglobaleenuniverselegeschiedschrijvingzonderempirischerelevantie
kanwordenafgewend.
VooruitgangsbegrippenenverwanteveranderingscategorienDekoersisuitgezetvooreenkleinegeschiedenisvanvooruitgangsbegrippenindekunst,al
zullendetweevolgendehoofdstukkennietalsbijFoucaultdekorrelvandegebeurtenissen
tothetuitersteverkleinen,nochdewetstekstenenlexicavanKoselleckuitpluizen.Welwordt
uithetwerkvandenkers,schrijvers,criticienkunstenaarshunopvattingvanvooruitgang
gedestilleerd.Maareerstmoetnogeenogenbliknaardatimposantevooruitgangsgeloofvan
denegentiendeeeuwwordenteruggekeerd.Demanierwaarophetwoordvooruitgang
gebruiktwordt,verwijstnamelijktotopdedagvanvandaagtelkensweernaarditconceptuele
blokstaal.InDuitslandwashetbegripFortschrittindezetijdalspolitischesSchlagwortund
alsunbefragter,ubiquitrerLeitbegriffalomtegenwoordig. 27
Ookindeanderewesterse
landenwerdhetbegriptepasenteonpasgebruikt.DeVictoriaanseLadyCarlislelietzich
vaakontvallendatwanneeriemandhaarhuisbinnenkwamdienietinvooruitganggeloofde,
hijmeteenweer[kon]vertrekken. 28
Eendergelijkekwinkslagzouinonstijdsgewricht
aanzienlijkmeerprikkelen,omdatmentegenwoordigmeenthetconceptverachterzichte
hebbengelaten.Indenegentiendeeeuwwarenvooruitgangsideenweliswaarzo
vanzelfsprekendgewordendatzenietmeeropvielen,maardelatereontkenningvanwatinde
inleidingdehydravandevooruitgangheette,stondnogindekinderschoenen.Hetbegrip
verdween,juistdoorzijnalomtegenwoordigheid,alslemmauitdelexicaendiendealsnaam
voordemeestuiteenlopendeondernemingen,vantijdschriftentotmelkfabriekenop
coperatievegrondslag.
Uithetnegentiendeeeuwsedenkenovervooruitgangblijkthoezeerverwante
historischecategorienalsontwikkelingen
[p.38]
evolutiemetditbegripzijngaaninterfereren.Globaalgesprokenheersteereengeloofdat
veranderingenopdemeestuiteenlopendeterreinen,vanindustrie,moraal,techniek,
wetenschap,politiektotkunst,alseensamenhangendprocesmoestenwordenbegrepen.
29
Ditgeloofdatallesgenterpreteerddienttewordenalsdeelvaneenprocesofontwikkeling,is
afkomstiguittweeverschillendecultureletraditiesdie,enigszinsgechargeerd,vande
etikettenverlichtingenromantiekkunnenwordenvoorzien.
Detraditievandeverlichtingwordtvoortgezetindeovertuigingdatdewerkelijkheid
geheelgehoorzaamtaanwetten,ofdienuprocessenvandenatuurofontwikkelingeninde
menselijkebeschavingbetreffen.Integenstellingtotbijvoorbeelddemetafysischeprincipes
vanhetDuitseidealismewashetbeginselvandeNewtoniaanenmaterialistSaint
Simoneen
vanhetDuitseidealismewashetbeginselvandeNewtoniaanenmaterialistSaint
Simoneen
algemeneuiterlijkewetvanmenselijkeperfectibiliteit.ZijnaanvankelijkesecretarisAuguste
Comtewerktedezeideeuittotdiensbekende,positivistischemodelmetverschillende
noodzakelijkestadia,volgenswelkehetbeschavingspatroonvandehelemensheidzich
ontwikkelt.Gebeurtenissenwerdenbegrepenalselementenvaneennoodzakelijkproces,
waarbijdienoodzakelijkheidnietgeheelvrijisvanteleologischeprincipes.Dieprincipeszijn
ookbijdewetmatighedenvanMarxenEngelsterugtevinden,hierechteropgrondvanhun
hegeliaanseerfenis,waarinhetfinalismeveelduidelijkerligtopgesloten.
Detraditievanderomantiek,beginnendmetuiteenlopendedenkersalsRousseauen
Herder,zetzichtegendezewetmatigheidsopvattingenafengaatuitvaneen
ontwikkelingsfactoralsgroei.ZobedientHerderzichinzijnkarakteriseringvande
geschiedenisvandeboommetafooromhetorganischekaraktervandemenselijke
geschiedenisalsgoddelijkeimmanentietekunnenillustreren.HetwoordEntwicklung
gebruikthijjuistvanwegezulkebiologischeconnotaties.Nietteminishetvaaksynoniemmet
begrippenalsFortgang,Fortschreiten,Fortbildung enProgression. 30
Nauwverwevenmetdezetweevormenvanhistoricismeishetevolutiebegrip,dat
ondankszijnbiologischeherkomsteen
[p.39]
evaluatieveladingheeft.OokDarwinsconceptvandesurvivalofthefittestimpliceerteen
progressieveontwikkelingindehelenatuurmetsteedsmeerwaardeenschoonheid,getuige
hetbefaamdeslotvandeOriginofSpecies:
Thus,fromthewarofnature,fromfamineanddeaththemostexaltedobject
whichwearecapableofconceiving,namely,theproductionofthehigher
animals,directlyfollows.Thereisgrandeurinthisviewoflifewithitsseveral
powers,havingbeenoriginallybreathedbytheCreatorintoafewformsor
intooneandthat,whilethisplanethasgonecirclingonaccordingtothe
fixedlawofgravity,fromsosimpleabeginningendlessformsmostbeautiful
andmostwonderfulhavebeen,andarebeingevolved. 31
Waarhetevolutiemodelopcultuurgeschiedeniswordttoegepast,klinkthet
vooruitgangsbegripdoorgaansnogduidelijkermee,hetzijinhettotaleevolutionismevan
iemandalsSpencer,hetzijinhetsocialeevolutionismevanwetenschappersalsMorganen
Tylor.
Indezefamilievanvooruitgangsbegrippenkerentelkensdrieelemententerug.Steeds
wordtereensamenhangendprocesbeschrevenwaarinderelevanteveranderingenglobaal
eenzelfderichtinghebbenenzichookindetoekomstuitstrekken,waarinsprakeisvaneen
zekerecumulatievanverworvenhedenenwaarinbovendieneenverbeteringnaaralgemene
maatstavenkanwordengeconstateerd. 32
Dezeelementenzullenindevolgende
hoofdstukkenuitvoerigaandeordekomen.
Datgeldtookvoorhetfamilielidmodernisering,eenbegripdatlaterveelgebruiktgaat
wordenenevenalshetbegripmoderneenrolvanbetekeniszalspelenindebeschrijvingvan
historischeprocessen.Hetisopvallenddathetconceptmodernindenegentiendeeeuw
vooralineenesthetischecontextfigureertendatuitdrukkingenalsmodernenmoderniteit
nogsteedseenesthetischekernbetekenishebben. 33
Hetlijkteenvingerwijzingomniet
langertewachtenmeteengeschiedenisvanvooruitgangsbegrippenindekunst.
[p.40]
TitelpaginavandeeerstedrukvanPerraults
Paralelledesanciensetdesmodernes (deel IV,1697)
[p.41]
2Vanklassiekenenmodernen:eenopeningnaardetoekomstWiezichmetdegeschiedenisvanhetdenkenbezighoudt,weerstaatvaakmaarmoeilijkde
neigingomeenbeginofzelfshetbeginvaneenideeindeoudheidtezoeken.Ditbleekaluit
hetwerkvanBury.MaarookeenmeereigentijdswetenschapperalsWellekprobeertineen
artikeloverevolutieindeliteratuureenaanvangspuntaantewijzenbijAristoteles,diehij
aldusciteert:
Fromitsearlyformtragedywasdevelopedlittlebylittleastheauthors
addedwhatpresenteditselftothem.Aftergoingthroughmanyalterations,
tragedyceasedtochange,havingcometoitsfullnaturalstature . 1
KortdaaroprelativeerthijditbeeldvanAristotelesalsvroegeliteratuurhistoricusop
evolutionairegrondslag,wanttotaandeachttiendeeeuw,aldusWellek,waservaneen
systematischebenaderingvanliteratuurgeschiedenishelemaalgeensprake.Dierelativeringis
natuurlijkterecht,wantAristoteles'opvattingoverevolutie,dooranderenminstenseven
inadequaatmetontwikkelingenvooruitganggekarakteriseerdgingoverdearistotelische
actualiseringvandevorm,diealinpotentiebestaatnietoverdegeschiedenisvanliteratuur,
dieimmersinzijntijdnognietalszodanigbestond. 2
Hetontwikkelingsbegripvan
Aristotelesheeftweinigvandoenmetnotiesoverevolutie,ontwikkelingofvooruitgangzoals
dieindeachttiendeenindenegentiendeeeuwgingenleven.
Opeenvergelijkbaremanierbeweerteenfilosofischlexicon,datnachAristoteles[...]
FortschrittwesentlichzudenKnsten[gehrt],maardepassagewaaropeenberoepwordt
gedaan
[p.42]
[p.42]
zegtnietveelmeerdandatjeeigenschappeninkuntvullen,zoalsjeeenschetsuitkunt
werken. 3
Zulkevoorbeeldengevennogeensaandatdehistorischeenempirischerelevantie
vanzulkrealismenihilis.Voorwieerachterwilkomenwelkevooruitgangsnotiesinenover
kunsteenrolhebbengespeeldinhetverleden,isechterookeennominalistischeof
consequenthistoristischeinvalshoektearm,zoalshetvorigehoofdstukbetoogde.Waarligt
hetjuistemidden,waartebeginnen?Zoalszalblijkenverdienthetaanbeveling,hetpeillood
ietsdieperindegeschiedenistelatenzakkendandeovergangstijdwaarinvolgensKoselleck
eennieuwperspectiefophetverledenontstaatvanuitdeideevaneengeschichtlicheZeit.
Maarookweernietaltediep,dusniettotwatvaakalseeneersteproevevan
kunstgeschiedeniswordtgenoemd,namelijkVasari'sberoemdeLevitede'pieccelenti
architetti,pittoriescultoriItalianideCimabueinsinoa'tempinostri
uit1550.Inditwerk
wordthetlevenenwerkvaneenaantalkunstenaarsweliswaaralseenopgaandeontwikkeling
beschrevenendaaromishetookvanbelangmaarVasari'sstudieisgebaseerdopzowel
eenfinalistischealseencyclischetijdsopvatting.Methethoogtepuntvandezeontwikkeling,
hetwerkvanMichelangelo,wordtdegeschiedenisvolgensVasariopnieuwvoltooidenheeft
zezichweerhersteldvanhaarterugvalnadeoudheid.
Eenbeterbeginvoordegeschiedenisvanvooruitgangsbegrippenindekunstisheteind
vandezeventiendeeeuw.Veelhistoricidiedegeschiedenisvanhetvooruitgangsbegrip
hebbenbeschreven,bestedenuitvoerigaandachtaandealgenoemde,indezetijdspelende
QuerelledesAnciensetdesModernes,zijhetmeestal,zoalsnogzalblijken,omverkeerde
redenen.VaakwordtdeQuerellealscruciaalopgevatineendergelijkeideengeschiedenis.
BijvoorbeelddoorBuryof,meerrecent,doorP.B.M.Blaas,diemetenigaplombsteltdat
hieruitdezogehetenideaofprogressvoortkwam,diedemogelijkheid[bood]de
geschiedenisprogressivistischuitteleggen. 4
Eenaanleidingomhiermetdezetwisttebeginnenisdeomstandigheiddatjuistde
kunstenhiereencentraleplaatsinnamen.Maarerzulleninhetvolgendemeerredenennaar
voren
[p.43]
komenomjuistopditmomentvandegeschiedenistebeginnen.Watwasnueigenlijkdeinzet
vandit,overigenspasindenegentiendeeeuwdankzijdepositivistenvooruitgangsprofeet
AugusteComteweerbelangrijkgeachtedebat?EninhoeverrebetoogdendeModernennu
inderdaaddatersprakewasvanvooruitgangindekunst?
DeQuerelledesAnciensetdesModernesDezediscussie,diehoofdzakelijkinFrankrijkwerdgevoerd,gingoverdevraag,ofdemens
vandatmomentzichkonmetenmetdeillusterevoorgangersuitdeoudheid.Zo'nvraagheeft
debekoorlijkeschijnvangroteeenvoud,maareeneerstebeschouwingvanhetdebatlaatal
zienhoecomplexditprobleemeigenlijkwas. 5
MeestalwordthetbeginvandeQuerelletoegeschrevenaaneenbijeenkomstvande
AcadmieFranaiseop27januari1687,diegewijdwasaanCharlesPerraults
Pomesurle
sicledeLouisleGrand,eenlofzangopheteigentijdsgewricht.Hijsteldehierindeschrijvers
vanzijntijdopnlijnmetdeklassieken.Perrault,tegenwoordigeerderbekendalsauteurvan
deSprookjesvanMoederdeGans(1697),lietaanhetbeginvanzijngedichtweinigaan
duidelijkheidtewensenover:
LabelleAntiquitfuttoujoursvenerable,Maisjenecrusjamaisqu'ellefust
adorable.JevoylesAncienssansplierlesgenoux,Ilssontgrands,ilestvray,
maishommescommenous. 6
DezestellingnameloktekritiekuitvandegenendiedeGriekseenRomeinseliteratuurniet
alleeneenvoorbeeldternavolgingvonden,maarbovendienvolmaaktendusnooitte
overtreffen.DegevierdedichterBoileauschijntnavoorlezingvanPerraultsPomezelfs
woedendtezijnopgesprongen,omuitteroependatheteenschandaalwasdatdeAcadmie
ditgedichtaanmoesthoren.
[p.44]
Eigenlijkwasdezediscussienietgeheelnieuw.Zospeeldealenkeledecenniadevraag,of
christelijkethema'sgeschiktwarenvooropdeoudheidgenspireerdeheldendichten.Boileau
zettezichaftegeneendergelijke,voorchristelijkgebruikaangepasteklassiekemythologie,
zoalsdieinDesmaretsdeSaintSorlinsClovisoulaFrancechrtienne
uit1657kanworden
aangetroffen.Dezetegenstellingbevattereedsdekiemvaneenvandecentraletwistpuntenin
deQuerelle:deModernenmeendendatdeklassiekenteovertreffenwarenenstelden,althans
aanvankelijk,datophetchristelijkgeloofgenspireerdepoziebovenliteratuurgesteldmoest
wordendiezichdoorheidensemythologielietleiden.Huntegenstanders,naastBoileau
vooralLaFontaineenLaBruyre,verdedigdenechterdehegemonievandeoudheid
tegenoverdeaansprakenvandeeigentijdentegendeindetraditievandecontrareformatie
staandechristelijkeheroek.ZoverweerdedeberoemdefabeldichterLaFontainezichtegen
hetdoorPerraultinzijnPomesurlesicledeLouisleGranduitgesprokenverwijtvan
slaafsenavolging.LaFontainewaseveneensaanwezigopdiegedenkwaardigebijeenkomst
vandeAcadmie,maarintegenstellingtotdecholerischereactievanBoileau(wellichtook
ingegevendoorhetfeitdatBoileaudoorPerraultnietgenoemdwerdtussendegrotenvan
huneigentijd),leekhijslechtstesuffen.EenpaardagenlaterboodhijaanHuet,bisschop
vanSoissons,niettemineenptre,eengedichtinbriefvorm,aan,waarindevolgenderegels,
dierepresentatiefzijnvoordehoudingvandegenendiehetopnemenvoordeAnciens:
Onmeverratoujourspratiquercetusage :
Monimitationn'estpasunesclavage.
Jeneprendsquel'ide,etlestours,etleslois
Quenosmatressuivaienteuxmmesautrefois .
Overzijneigeneeuwschreefhij:
Jeleloue,etjesaisqu'iln'estpassansmrite
Maisprsdecesgrandsnomsnotregloireestpetite. 7
[p.45]
SommigehistoricitracerenhetbeginvandeQuerellereedsrond1620,toenTassonizichin
ItaliafgingzettentegendeinderenaissancehooggeschattePetrarca,tegenAristotelesen
ooktegenHomerus.Tassoni'sPensieridiversiwerdeninhetFransvertaaldenhebben
vermoedelijkBoisrobertsaanvaluit1635opHomerusbenvloed,dieeenvandeconcrete
doelwittenvandeModernenzouworden. 8
InhetverlengdedaarvanbeweerdePerraultinzijnPomesurlesicledeLouisleGrand
datdezogenaamdonnavolgbareHomerusveelbeterzouhebbengeschrevenalshijtentijde
vanLodewijk XIV
hadgeleefd.UitditstandpuntenandereuitlatingenvandeModernen
spreektgrootzelfbewustzijn,hetzelfvertrouwenvaneencultuurdiesterkeexpansievertoont
tegenoverdeafbrokkelendeheerschappijvanlandenalsSpanjeendeItaliaansestaten.
WaaromzoudenhettijdperkendecultuurvandeZonnekoningzichinhungrootsheidniet
metdievankeizerAugustuskunnenmeten?
Etl'onpeutcomparersanscraindred'estreinjuste,
LeSiecledeLouisaubeauSiecled'Auguste . 9
EendergelijkepogingdeedPerraultinzijnomvangrijkewerkParallledesAnciensetdes
Modernes(16881697).Indevormvandialogenbehandelthijdaarinuitvoerigdevorderingen
ophetgebiedvandeverschillendekunstenenvankennis.NuwordenvolgensPerraultde
mensennietsteedsslimmerofbeter,evenminalsdeleeuweninAfrikainmiddelstammerzijn
danindetijdvanAlexanderdeGrote,maardeartistiekeencognitieveprestatiesveranderen
welvangehalteomdatdaarinopvoorgangersvoortgebouwdkanworden.Zostaaninde
toneelstukkenvantijdgenootCorneillemeerafgewogenengenuanceerdebespiegelingen
overdemenselijkehartstochtendanindievandeoudheid.EnMolireisstukkenlevendiger
danHoratius,hijmotiveerthethandelenbeterenheefteenruimereblik,zoalseenreizigerdie
bijGibraltaraankomtnietmeerdenktbijdezuilenvanHeraklesheteindevandewereldte
aanschouwen,maarverdervaart.Indeoudheidwaren,omnognvoorbeeld
[p.46]
vanPerraulttenoemen,deverworvenhedenvandemeerstemmigemuziekooknogvolstrekt
onbekend. 10
InzijnParallledoetPerraulteenindrukwekkendepogingtotvolledigheid.Invijf
dialogen,dieinvierafzonderlijkedelengedurendeeenperiodevannegenjaarverschenen,
vergelijkthijdeprestatiesvandeoudheidmetdievanzijneigentijdophetgebiedvande
beeldendekunsten(architectuur,beeldhouwkunstenschilderkunst),vandewelsprekendheid,
vandeliteratuur(laPosie)envandewetenschappen,ofbeterdel'Astronomie,dela
Geographie,delaNavigation,delaGuerre,delaPhilosophie,delaMusique,delaMedecine,
etc.,zoalshetindeinhoudsopgaveheet.Daarbijkomtdeeigentijderkeeropkeerbetervan
af.Alleenennietonbelangrijk,zozalnogblijkenwordterweleenuitzonderinggemaakt
voorPosieenEloquence,getuigehetslot:
Nousconclurons,sivousl'avezagreable,quedanstouslesArts&dans
touteslessciences,lareservedel'Eloquence&delaPosie,lesModernes
sontdebeaucoupsuperieursauxAnciens,commejecroyl'avoirprouv
suffisamment,&qu'l'garddel'Eloquence&delaPosie,quoyqu'iln'y
aitaucuneraisond'enjugerautrement,ilfautpourlebiendelapaixnerien
decidersurcetarticle. 11
PerraulthadinzijnpleidooivoordeModerneneenmedestanderinFontenelle,eenfervent
aanhangervanDescartes.Fontenellebeweerdeineeninvloedrijkpamflet,Digressionsurles
anciensetlesmodernes(1688),datzijneigentijdnooitvanminderallooikonzijn,zoalsde
partijenvandeAnciensmeenden,omdatdenatuurzichsteedsvanhetzelfdemateriaal
bedient,metdezelfdekracht.Indeeerstezinvanzijnpamfletgeefthijhetprobleembeeldend
weer: Toutelaquestiondelaprminenceentrelesanciensetlesmodernestant
unefoisbienentendue,serduitsavoirsilesarbresquitaientautrefois
dansnoscampagnestaientplusgrandsqueceuxd'aujourd'hui. 12
[p.47]
Alsdebomensindsdeoudheidnietveranderdzijn,zovoerdehijinditfraaiestaaltjevan
rationalistischebewijsvoeringaan,waaromzoudendemensendanwelverschillen?De
klassiekenhebbeneenaantaldingenontdektenuitgevondenomdatzeeerderleefden,niet
omdatzebeterwaren.Anderszoujehennetzogoedkunnenprijzenomdatzealseerstenuit
onzerivierenhebbengedronken,enonskunnenverwijtendatweslechtsdrinkenwatdaarvan
onzerivierenhebbengedronken,enonskunnenverwijtendatweslechtsdrinkenwatdaarvan
overis.Aufondhebbenmenseninverschillendetijdendezelfdemogelijkhedenermoetdan
ookwordenuitgegaanvaneengalitnaturelle.WelgeloofdeFontenelle,alsvele
zeventiendeeeuwers,dathetklimaatvaninvloedopdeaardvaneencultuurkonzijn,maardit
argumentvanzijntegenstandersdeedhemalleenverkondigendatLappenennegerszich
wellichtdeGrieksegeestnietkondeneigenmaken.Daarentegenverschildendegematigde
strekenvanGriekenland,ItalienFrankrijkonderlingklimatologischteweinigomdiegalit
naturellewezenlijkaantetasten.
TochaarzeldeFontenelle,evenalsPerrault,bijdevraagofdeliteratuuruitzijntijddievan
deklassiekenovertrof,eenaarzelingdieookweeropduiktbijdeEngelsependantvande
Querelle,welkeinhetlaatstedecenniumvandezeventiendeeeuwopbloeideonderinvloed
vandediscussiesinFrankrijk.EenvandebelangrijkstevertegenwoordigersvandeBritse
Modernen,Wotton,bleefondankszijnvertrouwenindetoegenomenkenniseveneens
terughoudendmetbetrekkingtotliteratuur. 13
DedebatteninEngelandleverdenweinig
nieuwegezichtspuntenopenwerdeneerdergevoeddoordeFransedanomgekeerd.Ookhet
fameuzeTheBattleoftheBooks,desatireophetredetwistentussenAntientsenModerns
vanJonathanSwift,geeftweinigargumentenentoonteerderaanhoezeerdevergelijkingzelf
tussenklassiekenentijdgenotenalseenwedstrijdwordtopgevat,waarindemogelijkheidvan
verschillendehistorischeperspectievennietwerkelijkalseenprobleemwordtervaren.
14
InhetrelaasvanSwiftkomenopeenvrijdagdegeestenvandeboekenindeSt.James's
Librarytotlevenomeenvreselijkeoorloguittevechten.Virgilius,Lucanus,Homerus,
Aesopusenveleandereklassiekenzienzichgenoodzaakthetoptenemen
[p.48]
tegende(doorSwiftarmzaligafgeschilderde)moderneschrijversalsDescartes,Hobbesen
deelnemersaanhetdebatalsBentleyenWotton.Inhetheetstvandestrijd,diewelwatweg
heeftvaneenknokpartijuiteengoedkopewestern,staathierParacelsustegenoverGalenus,
enHomerustegenoverPerraultenFontenelle,dieinSwiftsogenoverigensweinigverweer
hebben: ThenHomerslewWslywithakickofhisHorse'sheelHetook Perraultby
mightyForceoutofhisSaddle,thenhurl'dhimatFontenelle,withthesame
BlowdashingoutboththeirBrains. 15
InhetlaterestadiumvandeQuerelledesAnciensetdesModernesflakkertdestrijdover
Homerusweerop,eenworstelingdiealsgezegdalindeeerstehelftvandezeventiendeeeuw
begonnenwas.In1714publiceerdeHoudardeLaMottealscombattantvandeModerneneen
herdichtingvandeIlias,voorafgegaandooreenode,Ombred'Homre,waarinhijHomerus
naardeaardeaflaatdalenomLaMottetotdiensonderneminguittenodigen.Homerus
verzoektLaMottedeIliasteverbeteren,want:
Monsicleeutdesdieuxtropbizarres , Deshrosd'orgueuilinfects,
Desroisindignementavares, Dfautsautrefoisrespects. 16
DewoordendieLaMotteHomerusindemondlegt,zijneenechovanwatonderandere
PerraultinzijnPomesurlesicledeLouisleGrandoverHomerushadbeweerd.Indena
1700opbloeiendezogenoemdeQuerelled'HomrekrijgendeopvattingenvandeModernenin
detailnogwelduidelijkergestalte,maardebelangrijksteinzichtenenstandpuntenhebbenzich
danalontwikkeld.
[p.49]
EennieuweblikopeenoudekwestieAanheteindvanzijnDigressionsurlesanciensetlesmodernesroeptFontenellede
traditionelemetafoorinherinneringvanhetmenselijklevenmetzijnopeenvolgendestadia
vanzuigelingtotwijzegrijsaard,eenmetafoorvoordesteedsmeerlerendemensheid.Die
vergelijkinggaatmaartendeleop,schrijfthij,wantdemensheidkentindezezingeen
ouderdom:
Zijzalaltijdevengoedinstaatblijventotdatgene,waartoezeookinhaar
jeugdinstaatwasenvoortdurendmeertotdiedingendiebijdeleeftijdvan
eenvolwassenmanhoren.Datwilzeggen,omdemetafoor[l'allgorie]loste
laten,datdemensennooitzullendegenererenendatdeweldadigeinzichten
vanallegrotegeesten,dieachtereenvolgensnaarvorenzijngekomen,zich
steedsmeerzullenophopen. 17
Delevensloopmetafoorwasin1620alterdiscussiegestelddoorFrancisBaconinzijnNovum
Organum.DeOudenlijkenwelouderomdatzeonzevoorvaderenzijn,maartegelijkertijdzijn
delateregeneratiesouder,omdatzemeerervaringhebbenenmeerhebbengeleerd.
18 Indat
laatstegevalimpliceertdemetafoorookhetvervalendedegeneratievandeouderdomen
daartegenverzetzichFontenelle,diegetuigedeaangehaaldepassagehetperspectiefbiedt
vaneenopentoekomst,waarinkennisgestadiggroeit.
Indegeschiedschrijvingvanvooruitgangsbegrippenkrijgendergelijkepassageseen
grotergewichtdanzeindecontextvandetoenmaligediscussieshadden.Daaromverbazen
begripsrealistenalsBuryzicherookover
thatinthisliterarycontroversytheModerns,evenFontenelle,seemcuriously
negligentoftheimportofthetheorywhichtheywerepropoundingofthe19
intellectualprogressofman . 19
[p.50]
Fontenellesexplicietebreukmetdelevensloopmetafoorisnatuurlijkvanbelang,maarde
Digressionistochindeeersteplaatseenbetoogoverdewaardevandeeigentijdin
vergelijkingmetdeoudheid,eerdereenbattleofbooks
daneengeschiedtheoretische verhandeling.
DemeerrecenteopvattingenoverdeQuerelledesAnciensetdesModernesrelativeren
hetindenegentiendeeninhetbeginvandezeeeuwgevormdebeeldvaneenperiodewaarin
vooruitgangsideenalbijnavollediggestaltezoudenhebbengekregen.Hetwastentijdevan
deQuerelle,zohadAugusteComtebeweerd,datde
idesdeprogrsncessaireetcontinu
werkelijkeenconsistancephilosophiqueverkregen.Indezediscussionsolennellewerd
volgenshemvoorheteerstindeuniverselegeschiedenisvandemenselijkerededeprogrs
fondamentalvandiegeschiedenisverkondigd. 20
DitvooruitgangsbeeldvanComtebrokkeltechtergeleidelijkaf.In1935beschreefPaul
Hazardinzijnstandaardwerkoverhetbeginvandeverlichting,Lacrisedelaconscience
europenne16801715,datoverigensrelatiefweinigaandachtaandeQuerellebesteedt
hoeweldiepreciesindedoorhembehandeldeperiodevalt(enzichbovendiennog
hoofdzakelijkinFrankrijkafspeelt),hoejuisthethedenindietijdcentraalkomttestaan.Men
ontdoetzicheindzeventiendeeeuwopallerleimanierenvaneenverledendataltelangals
voorbeeldhadgediend. 21
Depreoccupatiemeteenveranderendehoudingjegensde
geschiedenisisindiezinnietalleenaandeModernen,maarevenzeerjuistaandeAnciens,de
verdedigersvandeoudheid,toeteschrijven.Enigszinsgechargeerdzoujekunnenbeweren
datbijsommigeModernen(waarondernietFontenelle)degeschiedenisnietbegonmaarjuist
ophield,omdatzehuneigentijdalseensoorteindstadiumzagen,waarinallerlei
verworvenhedenuithetverledenvoorhetgrijpenlagenzonderdatdetoekomstnieuwe
perspectievenbood.Indiezinzoujezezelfsalsdepostmodernenvanhuntijdkunnen
bestempelen.
DeverhoudingtussenAnciensenModernenismetbetrekkingtotvooruitgangsideen
vaakparadoxaal.ZobewerenaanvankelijkdeModernendatdemensindeloopvandetijdin
[p.51]
wezenhetzelfdeblijft,terwijlineenlaterstadiumvandeQuerellejuistdeAnciensvandit
argumentgebruikmakenomtelatenzienhoegrootdeverdienstenvandeoudheidwaren.Zo
onderschrijveninditlaterestadiumdeAncienshetinhetbegindoordeModernen
aangehangenstandpunt,datesthetischekwaliteitenaaneenbepaaldetijdgerelateerdmoeten
worden,eenopvattingvanhetverledendiebuitengewoonmodernis.Enzoishetook
paradoxaaldatdebelangrijkstevertegenwoordigersvandeAnciens,LaFontaineenBoileau,
eigenlijkmodernwarenwantPerraultzoujuisthebbenkunnenlatenziendatdeeigentijd
beterwerkopleverdedandeoudheidaandehandvandeliteraireprestatiesvandezetwee
Anciens.
TalvandergelijkenuanceringenzijntevindeninhetknappeopstelvanH.R.Jau,datals
inleidingbijdehistorischkritischefacsimileuitgavevanPerraultsParallleverscheen,
sthetischeNormenundgeschichtlicheReflexioninderQuerelledesAnciensetdes
Modernes. 22
JaurekenthierinafmetdemythedatdeModernenvormhebbengegeven
aaneennieuwemanieromovergeschiedenistedenkendoordatzeverleden,hedenen
toekomstineenperspectiefvanvooruitgangbegonnenoptevatten.Hijverdedigtdatdoor
hetdebatalsgeheelendoordewederzijdseargumentatieseenandereopvattingvan
geschiedenisbegintteontstaan,diehijvoortseerderuitzietmondeninhethistorische
discoursvanderomantiekdandathijdieopvattingalshetbeginvaneennegentiendeeeuws
positivismeenevolutionismeinterpreteert,watindegeschiedschrijvingvan
vooruitgangsideengebruikelijkis.Inzijnbenaderingisdaarnaastookmeeraandachtvoorde
esthetischedimensievandeQuerelle.
DeModernen,aldusJau,blijvenevenalsdeAncienshoofdzakelijkbinnendegrenzen
vaneenhumanistischvolmaaktheidsideaal,datopgespannenvoetstaatmetlatere
vooruitgangsideen.Volmaaktheid(perfection)isnamelijkeenstatischconceptdat
onafhankelijkvandehistorischecontextwordtbegrepeneneenopentoekomstmetvariabele
mogelijkhedenuitsluit.Kunstenenwetenschappenbereikeninditperspectiefooiteen
hoogtepunt,waaropdevolmaaktheidisbereikt,zodat
[p.52]
verderevervolmakingnietmeermogelijkis.DaaromkunjebijdeModernenooknogniet
sprekenvanwatKoselleckeendecenniumnaJaugeschichtlicheZeitzounoemen.Wantin
dehistorischetijdsbelevingvandedeelnemersaandeQuerelleis,omKosellecksterminologie
tehanteren,noggeensprakevaneenonderscheidtussenervaringsruimteen
verwachtingshorizon,nochvaneenlineairetijdsopvattingmeteenopentoekomst.
23
HetvolmaaktheidsideaalstaatvolgensJaubijzoweldeAnciensalsbijdeModernen
centraalzeverschillenalleenvanmeningoverhettijdstipwaaropdevolmaaktheidvormheeft
gekregen.VolgensdeAncienswasdatreedsindeoudheid,volgensdeModerneneerderaan
heteindevande(hun)geschiedenis,inhettijdperkvandeZonnekoning.Beider
denkcategorieisdezelfde,alleenzijnvanuitdiecategorieverschillendehoogtepuntentezien.
(JauspreekthiermetfraaiDuitsegewichtigheidvaneenZweigipfligkeitder
Weltgeschichte.)
NieuwindegeschiedschrijvingvandeQuerelleisJau'observatiedatinde
verschillendedebattenlangzamerhandeenverschuivingplaatsvindtvanimitationaar
inventio,vandeideedatdevolmaaktheidslechtsbereiktkanwordendoornavolgingvaneen
absoluutgesteld,aldannietverwezenlijktideaalnaardeopvattingdatmetbehulpvande
verbeeldingnieuwedingengeschapenkunnenenmoetenworden.Reedsdegenoemde
DesmaretsdeSaintSorlinwerkthetonderscheiduittussendecopisteendeinventeur,diehij
vergelijktmetdegenendiehunwateralleenmaaruitdedorpspompkomenhalentegenover
degenendiethuiseeneigenbronhebben.Zijnwaarderingvoorcreativiteitligtinhet
verlengdevanzijnbewonderingvoordescheppingskrachtvanGod,dieimmersvooralhet
bestaandeverantwoordelijkisdoorjuistdiescheppendeactiviteit.
HetbelangvandeverschuivingnaarinventiowordtgellustreerdinPerraultsParallle,
waarineenvandegesprekspartnershetvolmaaktheidsideaaldoorbreektdoorzichtegende
ideeteverzettendatvolmaaktheidslechtsindenabootsingvaneenabsoluutideaalkan
wordenbereikt,endoortestellendatdecriteriavoorvolmaaktheidvantijdsomstandigheden,
namelijk
[p.53] deopeenbepaaldogenblikheersendebongot,afhangen. 24
Zoisookhet
schoonheidsideaalvandeoudheidnietabsoluutenonveranderlijk.Tendelebevatditideaal
weliswaaruniverseleelementen,waarhetbijvoorbeeldombepaaldeverhoudingengaat,ofom
doordenatuurvoorgeschrevenfunctioneleprincipesindearchitectuurdiezijndetoutles
gousts,detouslespaysetdetouslestemps . 25
Maarhetschoonheidsideaalisvooreen
aanmerkelijkdeelookbetrekkelijk,hethangtafvansmaakengewoontes.Kendende
klassiekenooknietreedsverschiltussenIonische,DorischeenCorinthischestijlprincipesbij
hetbouwen?Enhoeveelvormenvanwelsprekendheidzijnernietaantetreffenindeoudheid!
MetdergelijkenuanceringenontwikkeltPerraultinzijnParallleeenonderscheidtusseneen
beaurelatifenbeautezuniversellesetabsolus.
Jauonderstreepthetgewichtvanhetnieuweconceptvandatbeaurelatifenbeschrijft
hoeditconceptsamenhangtmetveranderendegedachtenovercreativiteitenfantasie.Als
schoonheidimmersniet(uitsluitend)aaneenabsoluuteneeuwigideaalisontleend,moetener
nieuwewaardengeschapenworden.Imitatioruimtgeleidelijkhetveldvoorinventio,een
veranderingdiecruciaalisvoorlatereopvattingeninenoverkunst. 26
Ditafscheidvandedorpspomptengunstevanhetaanborenvaneigenbronnenheeft
namelijkverstrekkendegevolgengehad.Allereerstwerdhetmogelijktebrekenmeteen
knellendgeheelaanstarreregels,diehetclassicismeeensterielaanzienbegonnentegeven.
ZowerdAbbDubosinzijnRflexionscritiquessurlaposieetlapeinture(1719)
woordvoerdervaneenaantalkunstenaars,dathetverdoorgevoerderationalismeeneentotin
depuntjesvoorgeschrevenacademischestijleenbelemmeringvondenzichooknietmeer
wildebeperkentothetnabootsenvangenien. 27
Maarbelangrijkerishetdatderolvande
verbeeldingskrachtdekunsteneeneigenkarakterbezorgde.Voorzoverhetinventioideaal
eenappelopdefantasiegingdoen,ontstondeenonderscheidmetwetenschapen
ambachten.Ditmarkeerthetuiteenvallenvandetraditionelesamenhangvandeartes
liberalesendeindeachttiendeeeuwopkomenderuimtevoorverschillendeautonome
domeinen.Pasvanafdeze
[p.54]
tijdbegintkunstzichalseenzelfstandigverschijnseltemanifesteren,waarinnaast
schoonheidcreativiteiteencentralecategoriegaatworden.Ditontstaanvanhetesthetisch
domeinaanheteindvandeachttiendeeeuwkomttotuitinginhetgebruikvanhetenkelvoud
kunst,datbijnahetkaraktervaneencollectiefenkelvoudindezinvanKoselleckaanneemt,
alishetdangeenhistorischconcept.
Voorhetperspectiefopdegeschiedenistenslotteishetnieuweprincipevaninventio
nietminderrevolutionair:detoekomstkrijgtdoordemogelijkheidomsteedsnieuwedingente
bedenkenenuitteprobereneenprincipieelopenkarakter.Dezegedachtelaatzichnietgoed
meerverenigenmeteenfinalistischegeschiedopvattingenzoontstaatruimtevoorhet
formulerenvanvooruitgangsideen.Enerzijdscreertdeachttiendeeeuweenomvangrijk
verledendatempirischonderzocht,beschrevenengeclassificeerdwordtineenexplosief
toenemendehistorischeactiviteit,anderzijdskomtdaarnuplotselingeentoekomstbijvol
onzekerecontouren,eentoekomstdieertoeuitnodigtzelfvormtegaangevenaande
geschiedenis.
UithetbovenstaandeblijktdatJauinzijnbeschouwingoverdeQuerellepreciesde
vruchtbaretussenwegbewandeltwaareerdereenpleidooivoorisgehouden.Hijheeft
aandachtvooreennauwkeurigbeschrevenhistorischecontextzonderineenhistoristische
doodlopendestraattebelanden,diehetuitzichttotdeheelnabijeomgevingbeperkten
langdurigerontwikkelingenuithetoogdoetverliezen.Zijnopstellaatziendathetonmogelijk
isomzoietsalsdevooruitgangsideeuitdeschermutselingenvandeQuerelletedestilleren,
omdatdegeschiedeniscomplexerisdanhetmonolithischebegripvooruitgangsuggereert.
HetisomtebeginnennogalgeforceerddeModernenalspleitbezorgersvaneendergelijke
ideeteinterpreteren.Envoorzoverhetveranderendedenkenoverhetverloopvande
geschiedenisverbandhoudtmetdeindeachttiendeeeuwopkomendevooruitgangsideen,
kunnendezeveranderingenbeterineenruimerecontextwordenbeschreven.Metbehulpvan
JauenKosellecksopvattingenoverhetvooruitgangsbegripwordtduidelijkdatvaneen
geschichtlicheZeitindeQuerelle
[p.55]
noggeensprakeis.Jau'analyseimpliceertdathierzoweleenlineairetijdsopvattingmeteen
opentoekomstalseenonderscheidtussenervaringsruimteenverwachtingshorizon
ontbreekt.TegelijkertijdhaalthijuitdeQuerelledieelementennaarvorendieeennieuwe
historischeervaringvormzullengeven,namelijkhetrelativerenvanabsolutewaardeninde
contextvandeeigentijdeneengeloofinmenselijkescheppingskrachtdatdestructuurvan
detoekomstvoorgoedzalveranderen.
DebeschrijvingvanJaulaatverderziendatinendoordeQuerellezichlangzamerhand
DebeschrijvingvanJaulaatverderziendatinendoordeQuerellezichlangzamerhand
eenscheidingbegintaftetekenentussenhetdomeinvanwetenschappenendatvan
kunsten.BijvoorbeelddoorFontenellesindelingtussenchosesd'imagination
endemthode
deraisonner,maarvooralookdoordegroeiendeaandachtvooreenbeaurelatifdat,in
samenhangmetdeideedatkunstgecreerdmoetwordenomdatimitatievaneenabsoluut
ideaalnietmeervoldoet,dekiemvormtvanhetesthetischdomeindataanheteindvande
achttiendeeeuwgestaltekrijgt.
Dedifferentiatietusseneenesthetischeneencognitiefdomein,endaarmeetussen
ongelijksoortigeontwikkelingeninkunstenwetenschap,iseenmanifestatievanwat
Koselleckdegelijktijdigheidvanhetongelijktijdigenoemde:deervaringdatgelijke
ontwikkelingeninverschillendtempoplaatsvinden. 28
Dezedynamiekzalhetdenkenover
vooruitgangbeheersen,evenalsdespanningtussenalsongelijktijdigervarenontwikkelingen
vanmoreleencognitieveaardenindiezinisdegeschiedenisvandeQuerellevoorhet
ontstaanvanmodernevooruitgangsideennietvanrelevantieontbloot.
VolmaaktheidenvervolmakingHethistorischvertoogvandedeelnemersaandeQuerelledesAnciensetdesModernes
beweegtzichdusnoghoofdzakelijkbinnendegrenzenvaneenvolmaaktheidsideaal,datal
naargelangdeomstandighedenenhetonderwerpvandiscussieinhoudelijkkanverschillen,
maardatinzoverregelijkblijftdathet
[p.56]
eenopentoekomstuitsluit.Ofhetideaalnuverwezenlijktis,gevenaardkanwordenofzelfs
ineennabijetoekomstligt,deaardvanhetideaalisstatischomdathetbeantwoordtaan
contemporainecriteria,diealsonveranderlijkgegevenwordenopgevat.Wiezichditrealiseert,
vraagtzichafinhoeverreeigenlijkdevooruitgangsgedachte
indeachttiendeeeuwtotvolle ontplooiingkomt.
BijeenvoordeachttiendeeeuwbelangrijkhistoricusalsVoltairestaathetdenkenover
degeschiedenisbijvoorbeeldnoghoofdzakelijkinhettekenvancyclischetheorien.
Weliswaarstelthijdatdelaatstevandevierperiodesvanbloeidiehetverledenheeftgekend,
hettijdperkvanLodewijk XIV
,ietsvandevorigedrieperiodesheeftopgestokenendatindit
tijdperklaraisonhumaineengnrals'estperfectionne,maarhijoverschrijdtnietechtde
grenzenvaneenstatischvolmaaktheidsideaal,getuigebijvoorbeeldhetbeginvanzijnLe
sicledeLouisXIV,waarinhijschrijft:
Indezeviergelukzaligeperiodeszijndekunstenvervolmaaktenzezijn,in
hundienstigheidaaneentijdperkvoorhetschitterenvandemenselijke
geest,hetnageslachttotvoorbeeld. 29
Verschillendeverworvenhedenvandegeestenvanhetmenselijkvernuft(lesarts)hebben
hunvoltooiingineenperiodevanbloeibereiktendienenvoortaanalsvoorbeeldvoorlatere
generaties,netzoalsdeoudheidvolgensdeAncienshetnageslachtdeidealenormvoor
volmaaktheidvoorschotelde.
Hetisondoenlijkinhetkorteenenigszinsrepresentatiefbeeldteschetsenvande
veelheidaangedachtendieindeloopvandeachttiendeeeuwoverdeontwikkelingen
eventuelevooruitgangindekunstenontstaat,ookalswordtafgezienvanaldiegeschriften
diesceptischofafwijzendstaantegenovereenallesomvattendeontwikkelingvandecultuur,
zoalsRousseausDiscourssurlessciencesetlesartsuit1750.Hierisvanbelangdatparallel
aanhetontstaanvaneenesthetischdomeinookdegeschiedschrijvingvandekunsteneen
meerautonoomkarakter
[p.57]
krijgt.ZopubliceerdeJohnBrownin1763eenliteratuurgeschiedenis(ofgeschiedenisvande
poziehetverschilistotindeachttiendeeeuwnognietzoeenvoudigaantegeven).A
DissertationontheRise,UnionandPower,theProgressions,Separations,andCorruptions
ofPoetryandMusicbeschrijfthoededoorhemverondersteldeoorspronkelijkeeenheidvan
zang,dansenpozieuiteenvaltdoorhetontstaanvannieuwegenres.Dit
ontwikkelingsperspectiefwordtdoorBrownechteralseenterugvalbeschouwd,enhijbepleit
danookeenherstelvandieoorspronkelijkeeenheidindekunst. 30
WinckelmannsinvloedrijkeGeschichtederKunstdesAlterthums,dateenjaarlater
verscheen,biedteenvergelijkbareaanblik.Wetreffenereentendeleopzichzelfstaande
ontwikkelinginde(beeldende)kunstinaan,maarevenalsbijBrownwelmeteen
geschiedopvattingdieinhettekenvaneencyclischetijdstaat.WantookbijWinckelmann
treedtvervalopnahethoogtepuntindeoudheidvanedleEinfaltenstilleGre,een
hoogtepuntdatdeeigentijdsekunstopnieuwdientnatestreven.
Wanneergeletwordtopdemanierwaaropdemeestedenkersuitdeverlichtingde
geschiedenisvandekunsten(inzoverrezedieberhauptloszienvandeontwikkelingvan
wetenschappenentechniek)interpreteren,valtopdatnogbijnaaltijdvanzo'ncyclischbeeld
wordtuitgegaan,ofvaneenfinalistischverloop.Inheteerstegevallaatmenperiodes
langzamerhandopkomen,bloeienenweerinvervalraken.Inhettweedegevalloopteen
(meestallineairgenterpreteerde)geschiedenisuitopeentijdperkdatophandenisofzelfs
reedsisaangebrokenendatdanomschrevenwordtalseennoodzakelijkoflogischeindpunt
vaneenaantalontwikkelingenofstadia.
Eenopeningnaardetoekomstineenlineair,onbegrensdtijdsbeeldkomtindeachttiende
eeuwnauwelijksvoor,hoezeerdeinventiogedachteendedifferentiatietussenwetenschap,
kunstentechniekendedaarmeeopkomendegelijktijdigheidvanhetongelijktijdigehet
cyclischeenfinalistischemodelookbeginnenaantetasten.Eendergelijkeinstabiliteitvalt
bijvoorbeeldtebespeurenbijde(destijdsmarginaalblijvende)cyclischegeschiedopvatting
vanGiambattistaVico(16681744),te
[p.58]
genwoordigvaakdevadervandemodernegeschiedenisgenoemd.Zijnnieuwewetenschap
(Principidiunascienzanuovad'internoallacommunenaturadelleNazioni,1725)
onderscheiddeeeninverschillendeperiodesteverdelenvoortgangindegeschiedenis.Vico
beklemtoondeechter,endaarinwashijmodern,datdemenszelfdezegeschiedenisvorm
gaf.Ditcreatievebeginselstaatopgespannenvoetmetzijnverdercyclischebeschrijvingvan
verschillendetijdperkenenmetzijngehandhaafdevertrouwenopdeVoorzienigheid.
Eenenigszinsvergelijkbare,zowelfinalistischealscyclischebenaderingvanhetverleden
isaantetreffeninhetwerkvandevoorhetperiodedenkenvanComtezoinvloedrijke
econoom,encyclopedistenstaatsmanTurgot(17271781),diedewereldlangzaammaarzeker
beterzietworden,maardiedaarintegelijkertijdeencyclischpatroonblijftzien.OokinHerders
IdeenzurPhilosophiederGeschichtederMenschheit
(17841791)valteendergelijke
ambivalentievangeschiedopvattingenaantewijzen,metcyclischeenfinalistischeelementen
eneenopkomendeneigingomdetoekomstopentebreken.
Ondanksdezetendentiesmanifesteertzichkortna1800inDuitslandeenculminatievan
finalistischdenken,dietegelijkhetbeginvaneengeschiedopvattingzalblijkentezijndietot
verindetwintigsteeeuwhaarinvloeddoetgelden.DatisdefilosofievanHegel.Kunstis,
althansvoordelatereHegel,demanierwaaropdeabsolutegeestzichzelfinvolledige
vrijheidaanschouwt.Hijonderscheidtindeontwikkelingvandekunstendrieverschillende
stadia,dienietlouterhistorischzijnindeempirischezinvanhetwoordenminstensevenzeer
betekenisontlenenaandeplaatsdiezijhebbeninHegelsdialectischbouwwerk.Inheteerste
stadium,datvandesymbolischekunst,waarbijaanvroegorintaalseculturenmoetworden
gedacht,wordtdeIdeevandeabsolutegeestwelvermoedmaarnognietadequaatuitgedrukt.
Inklassieke
kunstechtervallenvormenstof,Ideeenverschijninggeheelenalsamen,terwijl
inromantischekunstdeIdeeendeInnerlichkeitdesGemthszodanigoverheersendateen
nieuwstadiumaanbreektwaarindekunstalszodanigwordtaufgehoben,dusgelimineerd
nopeenhogerniveaugebracht. 31
[p.59]
InhetdenkenvanHegelisdeontwikkelingvandekunsteenuitdrukkingvaneen
meeromvattendedialectischeontwikkeling.Hiermeebegintdelatersteedsbelangrijker
wordendeopvattinggestaltetekrijgendatkunsteenuitdrukkingvandeeigentijdis,endat
ookmoetzijnomdatmendetijdgeestnietkanontlopen.Wieeendieperinzichtkrijgtofdenkt
tehebbenvandeontwikkelingvandeeigencultuur,kanopgronddaarvanconstaterendat
sommigekunstheeftafgedaan,datwilzeggennietmeervandezetijdis.
HetisnietmogelijkHegelsesthetischetheorieinzoweinigwoordenrechttedoenendat
isooknietdebedoeling.Hierwordtvolstaanmetdevaststellingdathetbefaamdeprobleem
vanheteindevandegeschiedenis
zichbijhemooktenaanzienvandekunstenvoordoet.
HansGeorgGadamerschetstbeideproblemeninelkaarsverlengde:degeschiedenisisbij
Hegelnietafgelopen,zostelthij,maarzijverlooptnietmeeralseinFortschrittimSinnedes
BewutseinsderFreiheitenkanwellichthelemaalnietmeeralsvooruitgangwordengezien.
Evenzohoudtookdegeschiedenisvandekunstnietop,maarinhaarlaatste,romantische
stadiumvoldoetzijnietmeeraandashchsteBedrfnisdesGeistes,enwordtzij
opgenomeningodsdienstenfilosofie. 32
HoemenzichdezeAuflsungderromantischen
Kunstformookvoorwilstellen,definalistischetendensvanditdenkenverhindert
uiteindelijkeenverdereontplooiingvandekunstenindetoekomst.Zolangernietaanhet
voortbestaanvandekunstenzelfgetwijfeldwordt,zoudenzemoetenblijvenstekenineen
hegeliaansclassicisme.NietvoornietsvraagtGadamerzichinzijnartikeloverHegels
estheticaaf,hoelatereontwikkelingendoorHegelgenterpreteerdzoudenworden.Indessen,
zoconstateerthij,dasEndederKunstwirdsichsonichtvorschreibenlassen.
33
Hegelsdialectiekrichtzichaufondonafgebrokenopvervolmaking,waarbijeen
welomschreveneindpuntvanvolmaaktheiddeuitkomstisvanhettotalehistorischeproces.
Opheteerstegezichtlijktdatookoptegaanvoordemanierwaaropdegrootste
vooruitgangsapostelvandeachttiendeeeuw,dealtersprakegekomenMarkiesde
Condorcet,degeschiedenisvande
[p.60]
mensheidbeschrijft.InzijnoptimistischgetoonzetteEsquissed'untableauhistoriquedes
progrsdel'esprithumain (1795)onderscheidtCondorcettienperiodes. 34
Dezevormeneen
allesomvattendewereldgeschiedenis,dienoodzakelijk,enondanksplaatselijkeentijdelijke
terugvalcontinu,eensteedsgroterevolmaaktheidvoordemensheidimpliceert.DeEsquisse
beschrijftdezevooruitgang(lesprogrs)chronologisch,vanlandbouwkundigeverbeteringen
totdeuitvindingvandeboekdrukkunst,wetenschappelijkeontdekkingenentoenemende
politiekevrijheid.Aldezeverworvenhedenwordenalseenoptelsomvanindividuele
prestatiesbeschouwd,zoalsCondorcetinhetbeginvanzijnboekbeweert,waarhijbij
uitzonderinghetwoordprogrs alscollectiefenkelvoudgebruikt:
Dezevooruitgang[ceprogrs]isaandezelfdealgemenewetten
onderworpenalsdietezienzijnindeindividueleontwikkelingvanonze
vermogens[facults],aangezienhijdeuitkomstisvandezeontwikkeling,die
zichaldusbeziengelijktijdigvoordoetondereengrootaantalin
maatschappijenverenigdeindividuen . 35
HetfinalismeisbijCondorcetweliswaarnietgeheelafwezig,maarinvergelijkingmethet
hegeliaansedenkenweinigprominent.Hiergaatontegenzeggelijkeendeurnaardetoekomst
open.TeneerstesitueertCondorcetzijnlaatsteperiodeexplicietineentijddienogkomen
moet.Enhoewelhijrelatiefuitvoerigbeschrijfthoedieeruitzalzien,heeftdiebeschrijvingal
grotendeelshetkaraktervaneenprogrammadatindepragmatische,politiekgetintecontext
functioneertdieKoselleckalseenkaraktertrekvandenieuwetijdsbelevingheeftgeschetst.
Condorcetbeschrijftnietalleenhoedetoekomsteruitzalzien,hijbeschrijftdaarmeeookhoe
detoekomsteruitmoetzien.TentweedezijnCondorcetsideaalbeeldendynamisch,in
tegenstellingtotdedoelgerichtesystematiekbijHegel,waarinsprakeisvaneenmetafysische
ontplooiingvandeGeestdietotzichzelfterugmoetkeren.Condorcetspreektvakervan
perfectionnement danvanperfection
.DemenselijkesoortisvolgensCon
[p.61]
dorcetteverbeterenhijgebruiktdedoorRousseauinomloopgebrachte,meteenmoreel
appelgeladentermperfectibilit,eenvervolmaakbaarheiddievolgenshemonbepaald(endus
onbegrensd)is,eenperfectibilitindfinie . 36
CondorcetbesteedtindeEsquisseweinigaandachtaandekunsten,maardatze
vooruitgaanzoalsallesvooruitgaat,isvoorhemonbetwist.BijdeGriekenlijkendeschone
kunstenhunvolmaaktheidtehebbenbereikt,schrijfthijineenimplicietcommentaaropde
Querelle,maarervaltmeerovertezeggendoorhet
waardevollegenievandekunstenaar[heureuxgniedel'artiste]een
uitzonderlijkheid[distinction]dieerinslaagtdenauwafgebakendewegen
tedoenverdwijnenwaaropmendevervolmakingvandeschonekunsten
heeftteruggedrongen. 37
Dergelijkezinsnedenillustrerenhetbelangvandeinventioalseenconceptdatde
volmaaktheidsgedachteaangaattasten,dietijdensdeQuerellenogeenvrijwel
vanzelfsprekenduitgangspuntwas.
CondorcetnoemtbijdeGriekenslechtseenpaarschrijvers,opanderekunstengaathij
daarnietin.LaterhaalthijBoccaccio'sDecameronealsgetuigenisaanvaneentoenemende
vrijheidvandenken,watvermoedelijkophetamoureuzegehaltevanhetboekslaat,en
Petrarca,DanteenweerBoccac