LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN - Thư việnrepository.vnu.edu.vn/bitstream/VNU_123/8796/1/05050002066.pdf · Truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân là một trong

i

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

KIỀU THỊ HÀ

DẠY HỌC TÁC PHẨM “VỢ NHẶT” CỦA KIM LÂN

Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN

HÀ NỘI – 2014

ii

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

KIỀU THỊ HÀ

DẠY HỌC TÁC PHẨM “VỢ NHẶT” CỦA KIM LÂN

Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN

Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC

(BỘ MÔN NGỮ VĂN)

Mã số: 60 14 01 11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. HÀ VĂN ĐỨC

HÀ NỘI - 2014

i

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn, tác giả đã nhận được rất nhiều sự quan tâm,

giúp đỡ. Nhân dịp này, tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý Thầy

giáo, Cô giáo của trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội đã nhiệt

tình giảng dạy và tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong thời gian học tập.

Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc tới PGS. TS. Hà

Văn Đức – người thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tác giả trong suốt quá

trình làm và hoàn thiện luận văn này.

Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn tới các bạn đồng nghiệp, các học viên

trong lớp K8 Ngữ văn và thầy cô giáo trường THPT A Kim Bảng, các em học

sinh đã nhiệt tình giúp đỡ và đóng góp ý kiến để luận văn được hoàn thành

đúng tiến độ.

Tuy nhiên, do điều kiện về thời gian và khả năng bản thân có hạn nên

không tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả rất mong nhận được những ý kiến

đóng góp quý báu của thầy cô giáo.

Xin chân thành cảm ơn !

Hà Nội, tháng 11 năm 2014

Tác giả

Kiều Thị Hà

ii

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

ĐHSP : Đại học Sư phạm

GS : Giáo sư

GV : Giáo viên

HS : Học sinh

NXB : Nhà xuất bản

PGS : Phó giáo sư

SGK : Sách giáo khoa

SGV : Sách giáo viên

THCS : Trung học cơ sở

TS : Tiến sĩ

iii

MỤC LỤC

Trang

Lời cảm ơn ...................................................................................................... i

Danh mục viết tắt ............................................................................................ ii

Mục lục ............................................................................................................ iii

Danh mục các bảng ......................................................................................... v

MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1

Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ............................................... 11

1.1. Thể loại văn học và đặc trưng của tác phẩm tự sự ................................... 11

1.1.1. Quan niệm chung về thể loại văn học ................................................... 11

1.1.2. Đặc trưng của loại hình tác phẩm tự sự ............................................... 14

1.1.3. Đặc trưng thể loại truyện ngắn .............................................................. 19

1.2. Dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại ............................ 29

1.2.1. Dạy học loại tự sự tác giả ...................................................................... 31

Chƣơng 2: THỰC TRẠNG VÀ ĐỊNH HƢỚNG DẠY HỌC

TÁC PHẨM VỢ NHẶT CỦA KIM LÂN THEO ĐẶC TRƢNG

THỂ LOẠI .....................................................................................................

34

2.1. Vị trí, vai trò của nhà văn Kim Lân và truyện ngắn “Vợ nhặt”

trong nền văn học dân tộc ...............................................................................

34

2.1.1. Kim Lân là một nhà văn một lòng đi về với “đất” với “người”,

với “thuần hậu nguyên thủy” của cuộc sống nông thôn .................................

34

2.1.2. Truyện ngắn “Vợ nhặt” và sự kết tinh nhiều giá trị ............................. 36

2.2. Thực trạng dạy tác phẩm “Vợ nhặt” của Kim Lân ở trường trung

học phổ thông hiện nay ...................................................................................

41

2.2.1. Khảo sát thực tế ..................................................................................... 44

2.2.2. Khảo sát giáo viên và học sinh .............................................................. 45

2.2.3. Nhận xét và kết luận về thực trạng ....................................................... 53

2.3. Định hướng dạy học tác phẩm “Vợ nhặt” của Kim Lân theo đặc

trưng thể loại ...................................................................................................

55

2.3.1. Định hướng chung ................................................................................. 55

2.3.2. Định hướng dạy học tác phẩm “Vợ nhặt” theo đặc trưng thể loại ................ 58

Chƣơng 3: GIÁO ÁN VÀ THỰC NGHIÊM .............................................. 74

3.1. Thiết kế giáo án thực nghiệm ................................................................... 74

iv

3.2. Những vấn đề chung của thực nghiệm ..................................................... 93

3.2.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................... 93

3.2.2. Đối tượng, địa bàn và thời gian thực nghiệm ....................................... 94

3.3. Nội dung và tiến trình thực nghiệm ......................................................... 95

3.3.1. Nội dung thực nghiệm ........................................................................... 95

3.3.2. Tiến trình thực nghiệm ......................................................................... 95

3.4. Kết quả thực nghiệm ................................................................................ 96

3.4.1. Tiến hành kiểm tra ................................................................................ 96

3.4.2. Kết quả kiểm tra ................................................................................... 96

3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................. 97

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 100

1. Kết luận ....................................................................................................... 100

2. Khuyến nghị ................................................................................................ 101

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 102

PHỤ LỤC ....................................................................................................... 105

v

DANH MỤC BẢNG

Bảng 2.1. Tổng hợp từ 11 giáo viên trường THPT A Kim Bảng và 13

giáo viên Trường THPT B Kim Bảng huyện Kim Bảng tỉnh

Hà Nam………………………………..……………………

46

Bảng 2.2. Tổng hợp 175 phiếu của trường THPT A Kim Bảng và

Trường THPT B Kim Bảng huyện Kim Bảng tỉnh Hà Nam.

48

Bảng 3.1. Tổng hợp kết quả (tính ra %) của lớp thực nghiệm và lớp

đối chứng………………………………………………..…..

97

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Mỗi tác phẩm văn học đều tồn tại dưới hình thức một loại thể nhất định.

Vì vậy muốn dạy học hiệu quả thì việc xác định được thể loại là một vấn đề

mấu chốt trong dạy học tác phẩm văn chương. Thể loại chính là chìa khóa để

khám phá được tầng nghĩa sâu của tác phẩm. Việc dạy học tác phẩm văn

chương hiện nay ở nhà trường phổ thông còn nhiều hạn chế do chúng ta chưa

ý thức được tầm quan trọng của thể loại. Một thực tế hiện nay cho thấy chưa

có nhiều tài liệu đi sâu vào việc hướng dẫn dạy học tác phẩm văn chương theo

đặc trưng thể loại một cách tường tận. Do đó, giáo viên không tránh khỏi

những khó khăn lúng túng trong cách soạn giáo án cũng như trong cách dạy

học các tác phẩm cụ thể.

1.2. Tác phẩm truyện ngắn được tuyển vào giảng dạy ở chương trình phổ

thông khá đa dạng và phong phú của các tác giả tiêu biểu làm nên diện mạo

văn học Việt Nam. Các tác phẩm truyện ngắn được đưa vào giảng dạy ở phổ

thông chiếm 3/4 số lượng các tác phẩm trong chương trình. Điều này phản

ánh đúng tương quan của thành tựu truyện ngắn so với những thể loại văn

xuôi khác trong đời sống văn học của chúng ta. Mặc dù vậy, việc phân tích

giảng dạy truyện ngắn còn chưa chú ý đúng mức và chưa làm nổi bật đặc

trưng thể loại. Phần lớn mới chỉ chú ý đến đặc trưng “truyện” mà chưa chú ý

đến “truyện ngắn”. Nếu chỉ phân tích nhân vật, cảnh vật, cốt truyện, kết

cấu…không thôi thì chưa làm nổi bật đặc trưng thể loại truyện ngắn.

1.3. Trong nền văn học Việt Nam, Kim Lân là nhà văn không có nhiều đầu

tác phẩm, nhưng những tác phẩm của ông vẫn mãi mãi neo đậu trong tâm hồn

bạn đọc. Nó để lại dấu ấn lâu bền trong lòng độc giả, thôi thúc trái tim ta

hướng về nơi quê hương nguồn cội, bởi Kim Lân được chắt ra từ cuộc đời của

chính nhà văn, từ sự hội tụ của những yếu tố quê hương, cộng đồng và thời

đại. Gia tài của Kim Lân không nhiều, từ truyện ngắn đầu tay: Đứa con

người vợ lẽ đăng ở báo Trung Bắc chủ nhật số 120 ngày 26/7/1942 đến

2

những tập truyện ngắn tiêu biểu Nên vợ nên chồng, Con chó xấu xí đã xếp

ông vào số ít nhà văn có thể minh chứng cho chân lí “quý hồ tinh, bất quý hồ

đa” trong nghệ thuật. Với một đời văn khá dài hơn năm mươi năm cầm bút,

ông chỉ trình làng trên ba mươi tác phẩm, nhưng nhà văn Kim Lân lại là một

trong những gương mặt xuất sắc nhất trong nền văn học Việt Nam.

Truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân là một trong những tác phẩm xuất

sắc của nền văn xuôi hiện đại Việt Nam, đã phản ánh chân thực nạn đói của

dân tộc năm 1945, và cũng là một trong những tác phẩm tiêu biểu của dòng

văn học Việt Nam sau Cách mạng Tháng 8 – 1945. Tác phẩm được đưa vào

giảng dạy trong chương trình Ngữ văn lớp 12, được khai thác trên nhiều bình

diện: giá trị hiện thực, giá trị nhân đạo, tình huống truyện độc đáo… Các ý

kiến đó thật phong phú, tuy nhiên đối với mỗi một tác phẩm văn học thì có rất

nhiều con đường giải mã khác nhau, chưa có sự thống nhất với nhau. Mặc dù

đã có nhiều hướng dạy học được đưa ra khi giảng dạy tác phẩm này, nhưng

mạch ngầm khai thác chưa cạn kiệt, nó là nguồn tài nguyên vô cùng phong

phú cho mỗi người giáo viên khai thác để truyền thụ cho học sinh.

Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi tiến hành và lựa chọn đề tài:

“Dạy học tác phẩm “Vợ nhặt” của Kim Lân ở trường trung học phổ thông

theo đặc trưng thể loại ” làm luận văn thạc sĩ.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Lịch sử nghiên cứu dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể

loại

Vấn đề thể loại đã được các nhà lí luận văn học quan tâm từ khá sớm.

Đặc biệt vấn đề lí luận về thể loại chủ yếu được nghiên cứu đúc kết, biên dịch

trong các bộ giáo trình đại học, cao đẳng cùng một số chuyên luận của Giáo

sư Hà Minh Đức, Giáo sư Phương Lựu, Giáo sư Trần Đình Sử. Tiếp đến là

một số công trình nghiên cứu liên quan đến loại thể văn học như của GS Đặng

Thai Mai, PGS Hoàng Tiến Tựu, PGS Nguyễn Đăng Na… Từ những góc độ

khác nhau, các tác giả cũng có những quan điểm về thể loại trong tiếp nhận,

3

nghiên cứu, sáng tác… phần nào giúp cho đông đảo giáo viên văn có được cái

nhìn mới mẻ, phong phú về thể loại. Tuy vậy, những giáo trình, những

chuyên luận về giảng dạy văn học trong nhà trường theo thể loại không nhiều.

Mấy vấn đề giảng dạy văn học theo loại thể (1970) của nhóm tác giả Trần

Thanh Đạm, Huỳnh Lý, Hoàng Như Mai, Phan Sĩ Tấn, Đàm Gia Cẩn và

Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo loại thể (2001) của PGS.

TS Nguyễn Viết Chữ là những tài liệu vẫn thường được sử dụng làm tài liệu

tham khảo cho sinh viên Ngữ văn và học viên cao học ngành Lí luận và

phương pháp dạy học văn.

Mặt khác những công trình nghiên cứu về đặc trưng của các thể loại

văn học hầu như chưa có. Khi chương trình sách giáo khoa Ngữ văn mới

được tổ chức biên soạn theo cụm thể loại và dạy học đọc - hiểu theo đặc trưng

thể loại thì những công trình về thể loại nói chung tỏ ra xa rời thực tiễn. Lí

luận về loại thể văn học chưa được nghiên cứu và vận dụng tương xứng với

tầm quan trọng của nó. Ngay cả trong chương trình Ngữ văn phổ thông, lí

luận về loại thể văn học cũng không được đề cập tới.

Gần đây, đã có một số chuyên đề đặc biệt về đặc trưng thể loại. PGS

Đỗ Bình Trị có chuyên đề Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn

học dân gian. Tác giả Hoàng Ngọc Hiến có Nhập môn văn học và Phân tích

thể loại. PGS, TS Nguyễn Thành Thi có chuyên đề về Đặc trưng truyện

ngắn Thạch Lam, Đặc trưng truyện ngắn giai đoạn 1930 – 1945... Hiện

nay, trên các tạp chí, các đợt tập huấn đổi mới phương pháp dạy học văn, tập

huấn thay sách… đều có đề cập đến vấn đề giảng dạy văn theo đặc trưng thể

loại Đời sống thể loại văn học Việt Nam nửa đầu thế lỉ XX – Vũ Tuấn Anh;

Mô hình đọc hiểu theo đặc trưng thể loại với việc hình thành và bồi dưỡng

kĩ năng đọc hiểu văn bản văn chương cho học sinh trung học phổ thông –

Trần Thị Thu Hồng… Các chuyên luận, bài viết đã đi sâu vào tìm hiểu đặc

trưng của một bộ phận văn học, một giai đoạn văn học. Đó là một sự vận

dụng cụ thể, có đóng góp nhiều cho dạy học văn. Những vấn đề các tác giả

4

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Arixtôtơ (1964) Nghệ thuật thơ ca. Nhà xuất bản Văn hóa nghệ thuật.

2. Lê Huy Bắc, Giọng và giọng điệu trong văn xuôi hiện đại. Tạp chí văn học

số 9 (1998).

3. Lê Huy Bắc (2008), Những vấn đề thể loại và lịch sử văn học. Nhà xuất

bản Giáo dục.

4. Nguyễn Viết Chữ (2009), Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương

trong nhà trường. Nhà xuất bản Giáo dục.

5. Nguyễn Viết Chữ (2006), Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương

theo loại thể. Nhà xuất bản Đại học sư phạm.

6. Trần Thanh Đạm (1970), Mấy vấn đề giảng dạy văn học theo loại thể.

Nhà xuất bản Giáo dục.

7. Phan Cự Đệ, (1998), Văn học Việt Nam 1930 – 1945. Nhà xuất bản Đại

học và trung học chuyên nghiệp.

8. Êrăngbua, (1956), Công việc của nhà văn. Nhà xuất bản Văn nghệ.

9. Hoàng Ngọc Hiến (1992), Năm bài giảng về thể loại. Trường viết văn

Nguyễn Du Hà Nội.

10. Hoàng Ngọc Hiến (2000), Nhập môn văn học và phân tích thể loại. Nhà

xuất bản Hà Nội.

11. Bùi Hiển, (1960), Bước đầu viết truyện. Nhà xuất bản phổ thông.

12. Đào Duy Hiệp, Những quan niệm của nước ngoài về truyện ngắn và đọc

truyện ngắn. Tạp chí văn học nước ngoài, số 5 – 1999.

13. Tạ Đức Hiền (2001), Giảng văn – văn 12. Nhà xuất bản Hà Nội.

14. Nguyên Hồng, Những nhân vật ấy đã sống với tôi. Nhà xuất bản Hà Nội.

15. Nguyễn Thị Thanh Hƣơng (1998), Phương pháp tiếp nhận tác phẩm văn

chương. Nhà xuất bản Giáo dục.

16. Trần Thị Thu Hồng, Chuyên luận: Mô hình đọc hiểu theo đặc trưng thể

loại với việc hình thành và bồi dưỡng kĩ năng đọc hiểu văn bản văn chương

cho học sinh phổ thông.

5

17. Tô Hoài, Nghệ thuật và phương pháp viết văn. Nhà xuất bản văn học.

18. Đặng Thị Huy Lam (2005) Luận văn: Đặc điểm truyện ngắn Kim Lân.

Đại học sư phạm Hà Nội.

19. Kim Lân, (2004), Kim Lân, tác phẩm chọn lọc. Nhà xuất bản Hội nhà

văn.

20. Phong Lê, (2001), Văn học Việt Nam hiện đại (những chân dung tiêu

biểu). Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội.

21. Phan Trọng Luận (2007), Thiết kế bài học Ngữ văn lớp 12. Nhà xuất bản

Giáo dục.

22. Phan Trọng Luận (chủ biên) (2007), Ngữ văn 12,tập 2. Nhà xuất bản

Giáo dục.

23. Phan Trọng Luận ( tổng chủ biên) (2007), Sách giáo viên Ngữ văn

12,tập 2. Nhà xuất bản Giáo dục.

24. Phan Trọng Luận (chủ biên) (2008), Phương pháp dạy học Văn, tập 1,2.

Nhà xuất bản Đại học sư phạm.

25. Nguyễn Đăng Mạnh (1996), Những bài giảng về tác gia văn học. Nhà

xuất bản Đại học Quốc Gia.

26. Nguyễn Đăng Mạnh (chủ biên) (2002) Phân tích, Bình giảng tác phẩm

văn học 12, Nhà xuất bản Giáo dục.

27.Nguyễn Đăng Mạnh (chủ biên) (1996) Tổng tập văn học Việt Nam. Nhà

xuất bản Giáo dục.

28. Đoàn Đức Phƣơng (1997), Giảng văn văn học Việt Nam. Nhà xuất bản

Giáo dục.

29. Đoàn Đức Phƣơng (2008), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học. Nhà

xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội.

30. Nguyễn Huy Quát (2001), Một số vấn đề phương pháp dạy học Văn

trong nhà trường. Nhà xuất bản Giáo dục.

31. Chu Văn Sơn, Vợ nhặt – một bài ca sự sống, Văn học và tuổi trẻ số 2 –

2002.

6

32. Trần Đăng Suyền (2003), Nhà văn, hiện thực đời sống và cá tính sáng

tạo. Nhà xuất bản Văn học.

33. Trần Đình Sử (chủ biên), Ngữ văn 12 nâng cao. Nhà xuất bản Giáo dục.

34. Trần Đình Sử (chủ biên), (2011), Lí luận văn học, tập II. Nhà xuất

bản Đại học sư phạm.

35.Tuyển tập Kim Lân (1996). Nhà xuất bản văn học Hà Nội.

36. Bùi Việt Thắng, (2000).Truyện ngắn, những vấn đề lý thuyết và thực tiễn

thể loại. Nhà xuất bản Giáo dục.

37. Nguyễn Thị Thu Thảo (2006), Luận văn, Dạy học truyện ngắn “Vợ

nhặt” của Kim Lân cho học sinh THPT từ cái nhìn văn hóa. Đại học sư phạm

Hà Nội.

38. Nguyễn Thành Thi, Chuyên đề: Đặc trưng truyện ngắn giai đoạn 1930 –

1945.

39. Nhiều tác giả, (1997). Lí luận văn học. Nhà xuất bản Giáo dục.

40. Nhiều tác giả, (2000). Nghệ thuật viết truyện ngắn và ký. Nhà xuất bản

Thanh niên.

41. Nhiều tác giả, (2002). Những bậc thấy văn chương. Nhà xuất bản Văn

học.

42. Nhiều tác giả, (2004). Từ điển văn học (bộ mới), Nhà xuất bản thế giới.

43. Nhiều tác giả, (1992). Từ điển thuật ngữ văn học. Nhà xuất bản Giáo dục.

7