This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
Losy Imperiów
i
poszukiwanie ocalenia
Sir John Glubb
John Bagot Glubb urodził się w roku 1897, jako syn oficera w służbie czynnej Królewskich Inżynierów.
W wieku lat czterech wyjechał z Anglii na Mauritius, gdzie jego ojciec został wysłany do odbycia
trzyletniej służby. W wieku lat dziesięciu został wysłany do szkoły w Szwajcarii. Młodzieńcze podróże
bardzo wcześnie otworzyły jego umysł na świat zewnętrzny.
We wrześniu 1914 wstąpił do Królewskiej Akademii Wojskowej w Woolwich, a następnie został
powołany do Królewskich Inżynierów w kwietniu 1915 roku. Podczas Pierwszej Wojny Światowej pełnił
służbę we Francji i Belgii. Trzykrotnie ranny został odznaczony Krzyżem Wojskowym. W roku 1920
zaciągnął się na ochotnika na służbę w Iraku, jako oficer w służbie czynnej, jednak w roku 1926
zrezygnował z przydziału i przyjął stanowisko administracyjne przy rządzie Irackim.
Następnie w roku 1930 podpisał kontrakt z rządem Transjordanii (obecnie Jordania). W latach 1939 do
1956 dowodził sławnym Jordańskim Legionem Arabskim, który w istocie był Armią Jordańską. Po
przejściu na emeryturę opublikował siedemnaście książek, przede wszystkim dotyczących Środkowego
Wschodu oraz sporo wykładał w Wielkiej Brytanii, USA i Europie.
Przemierzając życie uczymy się dzięki doświadczeniom. Spoglądamy wstecz na nasze młodzieńcze
zachowania i dostrzegamy, jacy byliśmy niedojrzali. W podobny sposób postępuje nasza rodzina, nasza
wspólnota i nasza mała ojczyzna w celu uniknięcia błędów popełnianych przez przodków.
Doświadczenia ludzkości są gromadzone, w mniejszym lub większym stopniu, od około czterech tysięcy
lat. Jeśli spróbujemy przestudiować taki okres czasu tak wielu krajów, jak będzie to możliwe, wydaje się,
iż odkrywamy te same schematy ustawicznie powtarzane bez względu na ogromną rozmaitość klimatów,
kultur i religii. Jeśli tylko studiowaliśmy uważnie i bezstronnie historię ludzkich instytucji i ludzkiego
rozwoju poprzez owe cztery tysiące lat, zadamy sobie z pewnością pytanie czy nie zdołalibyśmy wysnuć
jakichś wniosków, które mogłyby pomóc w rozwiązywaniu problemów współczesnych. Wszystko, co się
wokół nas dzieje dziś, występowało już po wielokroć w przeszłości.
Nie wydaje się, aby taka koncepcja kiedykolwiek zagościła w umysłach historyków. Generalnie nauczanie
historii w szkole jest ograniczone do tej małej wyspy (autor był Brytyjczykiem - przyp. tłum.).
Nieskończenie rozmyślamy o Tudorach i Stewartach, Bitwie pod Crecy i Guyu Fawksie. Być może winę za
to zawężenie ponosi system egzaminacyjny, który wymaga dokładnych definicji z programu nauczania,
któremu nasze dzieci podlegają.
Pamiętam pewną wizytę w szkole dla dzieci niepełnosprawnych umysłowo. „Nasi uczniowie nie
podlegają systemowi egzaminacyjnemu” – powiedział mi dyrektor – „dlatego możemy ich uczyć rzeczy,
które im się rzeczywiście w życiu przydadzą.”
Jakkolwiek by nie było, teza, którą chcę zaproponować jest taka, iż bezcennych lekcji możemy się
nauczyć z historii, jeśli tylko minione cztery tysiąclecia zostałyby gruntownie i bezstronnie
przestudiowane. W dwóch artykułach opublikowanych w Blackwood’s Magazine starałem się pokrótce
naszkicować niektóre z zagadnień, których moglibyśmy się z historii nauczyć. Moim przekonaniem jest, iż
historia powinna być historią całej ludzkości, a nie jednego małego kraju, czy okresu.
3
Losy Imperiów 1) Uczenie się z historii
Mówi się, iż ‘jedyną rzeczą, jakiej możemy się z historii nauczyć
jest, iż człowiek nigdy się z historii niczego nie uczy’. Jest to
zapewne daleko idące uogólnienie, jednakże potwierdzane
głęboko przez chaos panujący w dzisiejszym świecie. Jaki może
być powód tego, iż w społeczeństwie, w którym panuje
przekonanie o zgłębianiu każdego problemu, podstawy historii
są tak zupełnie nieznane?
Można zasugerować kilka powodów nieskuteczności naszych
historycznych studiów.
Pierwszym jest, iż nasze historyczne opracowania są ograniczone do krótkich okresów – historii naszego
własnego kraju, lub też pewnego okresu historycznego, który darzymy szczególnym szacunkiem.
Drugim jest, iż nawet w tych krótkich okresach przyjmowany punkt widzenia podlega naszej próżności,
zamiast obiektywności. Jeśli rozpatrujemy historię naszego kraju, długo rozpisujemy się o okresach,
w których nasi przodkowie zaznawali pomyślności i sukcesów, ale pokrótce przechodzimy nad ich
niedociągnięciami i porażkami. Nasi antenaci przedstawiani są, jako patriotyczni herosi, zaś ich
wrogowie, jako zachłanni imperialiści lub zdradzieccy rebelianci. Innymi słowy nasza historia jest
propagandą, a nie wszechstronnymi badaniami.
Trzecim powodem jest, iż w obszarze światowej historii, badamy pewne krótkie, zwykle niepołączone ze
sobą okresy, które moda w pewnych epokach uczyniła popularnymi. Grecja 500 lat przed Chrystusem
oraz Republika Rzymska wczesnego Imperium Rzymskiego są typowymi przykładami. Przedziały
pomiędzy ‘okresami świetności’ są zaniedbywane. Ostatnimi czasy Grecja i Rzym zostały mocno
zdyskredytowane, jednak historia ma wciąż tendencję do stawania się coraz bardziej zaściankową
historią naszego własnego kraju.
W celu uzyskania użytecznych i sensownych wskazówek z historii podstawowe wydaje mi się przede
wszystkim uchwycić zasady rządzące historią całej ludzkości. Sądzę tak z uwagi na fakt, że historia jest
procesem ciągłego, stopniowego rozwoju, zmiennym i zawracającym, ale generalnie posuwającym się
naprzód w jednym, potężnym strumieniu. By opracować jakiekolwiek użyteczne lekcje historia musi być
nauczana, jako pełny proces ludzkiego rozwoju, a nie poprzez wybór krótkich okresów tu i tam w historii
jednego, czy innego kraju.
Każdy wiek i każda kultura wywodzi się ze swoich poprzedników, dodaje pewien wkład i przekazuje go
swoim następcom. Jeśli zignorujemy rozmaite rozdziały historii przyczyny sukcesu nowych kultur nie
mogą zostać wyjaśnione.
Nauki ścisłe poszerzały zakres wiedzy czerpiąc z prac swoich poprzedników oraz przez miliony uważnych
eksperymentów, których rezultaty były skrupulatnie dokumentowane. Taka metoda nie została jeszcze
Sir John Glubb, szerzej znany jako Glubb Pasza, urodził się w 1897 roku, służył we Francji podczas Pierwszej Wojny Światowej w latach 1915 do 1918. W roku 1926 odszedł z armii, aby służyć rządowi Irackiemu. Od 1939 do 1956 dowodził sławnym Jordańskim Legionem Arabskim. Po przejściu na emeryturę opublikował szesnaście książek głównie dotyczących Środkowego Wschodu i udzielał wykładów.
4
zastosowana podczas studiowania historii świata. Nasze rozkawałkowane historyczne studia są wciąż
mocno zdominowane przez emocje i uprzedzenia.
2) Życie imperiów Jeśli chcemy ustalić prawa rządzące powstawaniem i upadkiem imperiów, oczywistym kierunkiem jest
prześledzenie eksperymentów imperialnych zarejestrowanych w historii i dążenie do wyciągnięcia
jakichś wniosków, które wydają się mieć zastosowanie do nich wszystkich.
Słowo „imperium”, przez skojarzenie z Imperium Brytyjskim, jest przez wielu ludzi kojarzone z krajem
macierzystym w Europie oraz ‘koloniami’ na innych kontynentach. W niniejszej pracy termin „imperium”
używany jest na określenie wielkiego mocarstwa, często obecnie zwanego supermocarstwem. Większość
imperiów w historii stanowiły wielkie obszary ziemskie, prawie bez zamorskich posiadłości.
Posiadamy znaczącą ilość informacji o wielu imperiach zaistniałych w historii, ich zmienności oraz czasu
ich trwania. Dla przykładu:
Naród Daty powstania i upadku Czas trwania w latach
Asyria 859-612 p.n.e. 247
Persja 538-330 p.n.e. 208
(Cyrus i jego następcy)
Grecja 331-100 p.n.e. 231 (Aleksander Wielki i jego następcy)
Republika Rzymska 260-27 p.n.e. 233
Imperium Rzymskie 27 p.n.e. – 180 n.e. 207
Imperium Arabskie 634-880 246
Imperium Mameluków 1250-1517 267
Imperium Otomańskie 1320-1570 250
Hiszpania 1500-1750 250
Rosja Romanowów 1682-1916 234
Brytania 1700-1950 250
Zestawienie powyższe uprasza się o pewien komentarz.
(1) Autor dokonuje eksploracji faktów, nie próbując niczego dowodzić. Podane daty są wysoce
arbitralne. Imperia zwykle nie rozpoczynają swojego istnienia i nie kończą go w ściśle określonym czasie.
Zazwyczaj występuje okres stopniowej ekspansji i później okres upadku. Podobieństwo czasu trwania
imperiów może być kwestionowane. Ludzkie sprawy podlegają wielu przypadkowym czynnikom i nie
oczekuje się, iż mogą one być obliczone z matematyczną precyzją.
(2) Tym niemniej, sugeruje się, iż istnieje zadowalające podobieństwo pomiędzy długością trwania
rozmaitych imperiów, aby uzasadnić dalsze badania.
(3) Podział Rzymu na dwa okresy może być uważany za nieuzasadniony. Pierwszy, lub republikański,
okres datuje się od czasów, kiedy Rzym stał się nauczycielką Italii i kończy z dojściem do władzy Augusta.
Okres imperialny rozciąga się od przejęcia władzy przez Augusta do śmierci Marka Aureliusza. Prawdą
5
jest, iż imperium przetrwało nominalnie jeszcze ponad wiek po tej dacie, ale był to okres ciągłego
zamętu, rebelii, wojen domowych i inwazji barbarzyńców.
(4) Nie wszystkie imperia przetrwały pełen zakres cyklu życiowego. Babilońskie Imperium
Nabuchodonozora, dla przykładu, zostało podbite przez Cyrusa, po zaledwie siedemdziesięciu czterech
latach swojego istnienia.
(5) Interesującą obserwacją wynikającą z przytoczonych liczb jest, iż czas trwania imperiów nie zależy od
dostępnej szybkości podróżowania lub dostępnych rodzajów uzbrojenia. Asyryjczycy maszerowali pieszo
i walczyli posługując się włóczniami i łukami. Brytyjczycy używali artylerii, linii kolejowych oraz okrętów
zdolnych przemierzać oceany. Mimo to oba imperia trwały w przybliżeniu podobną ilość czasu.
Istnieje obecnie tendencja, by utrzymywać, że żyjemy w wieku odrzutowców i z tego powodu niczego
nie możemy się nauczyć z przeszłości. Takie nastawienie wydaje się być błędne.
(6) Trudno się oprzeć pokusie, by porównać życie imperiów z cyklem życia ludzkiego. Możemy przyjąć, że
przeciętny okres życia ludzkiego to 70 lat. Nie wszyscy ludzie żyją dokładnie 70 lat. Niektórzy umierają w
niemowlęctwie, niektórzy giną w wyniku wypadków w wieku średnim, niektórzy dożywają lat 80-ciu lub
90-ciu. Tym niemniej, pomimo takich wyjątków, uprawnione jest przyjęcie lat 70-ciu, jako
uzasadnionego okresu trwania życia przeciętnej osoby.
(7) Możemy pokusić się na tym etapie o wyciągnięcie pewnych wniosków:
(a) Wbrew wypadkom, losowi i oczywistym okolicznościom życia ludzkości w rozmaitych epokach, okres
trwania różnych imperiów wykazuje zaskakujące podobieństwo.
(b) Ogromne zmiany w technologii transportu lub metodach prowadzenia działań wojennych nie
wydają się wpływać na oczekiwany czas trwania życia imperium.
(c) Zmiany w dziedzinie technologii transportowych i wojennych mają jednakże wpływ na kształt
imperiów. Maszerujący pieszo Asyryjczycy, mogli jedynie podbić tych swoich sąsiadów, z którymi
bezpośrednio graniczyli lądem – Medejczyków, Babilończyków, Persów i Egipcjan.
Brytyjczycy, używający statków zdolnych przebywać oceany, podbili wiele krajów i subkontynentów, do
których mieli dostęp morski – Amerykę Północną, Indie, Południową Afrykę, Australię i Nową Zelandię.
Nigdy jednak nie odnieśli sukcesu w podboju swoich sąsiadów – Francji, Niemiec, czy Hiszpanii.
Jednakowoż, pomimo całkowicie odmiennych kształtów imperiów Asyryjskiego i Brytyjskiego, oba
przetrwały podobną długość czasu.
3) Miara ludzka. Nasuwa się pytanie: co było czynnikiem powodującym tak wyjątkowe podobieństwo czasu trwania
imperiów, pomimo tak różnych okoliczności i tak olbrzymich różnic technologicznych? Jedną spośród
bardzo niewielu jednostek, które nie uległy istotnej zmianie od czasów Asyryjczyków jest ludzkie
‘pokolenie’, czyli okres około 25-ciu lat. Zatem okres 250-ciu lat reprezentowałby około dziesięciu
ludzkich pokoleń. Bliższe badanie charakterystyk wzrostu i upadku wielkich nacji może podkreślić
możliwe znaczenie kolejności generacji.
Spróbujmy zbadać etapy w życiu potężnych nacji.
6
4) Etap pierwszy. Zryw. Raz za razem napotykamy w historii małą nację, traktowaną jako małoważną przez współczesnych, która
nagle wyłania się z macierzystej krainy i opanowuje wielkie obszary świata. Przed Filipem (359-336
p.n.e.) Macedonia była mało znaczącym krajem leżącym na północ od Grecji. Persja była
supermocarstwem owych czasów, całkowicie dominującym na obszarze od Europy Wschodniej do Indii.
Jednakże w roku 323 p.n.e., 36 lat po sięgnięciu po władzę przez Filipa, Imperium Perskie przestało
istnieć, zaś Imperium Macedońskie rozciągało się od Dunaju do Indii, włączając Egipt.
Ta zdumiewająca ekspansja być może powinna być przypisana geniuszowi Aleksandra Wielkiego, ale to
nie może być wyłączna przyczyna, chociaż po jego śmierci wszystko poszło źle – Macedończycy głównie
walczyli ze sobą i ustanowili rywalizujące imperia. Macedońska świetność przetrwała 231 lat.
W roku 600 n.e. świat był podzielony pomiędzy dwie grupy supermocarstw, jak to miało miejsce przez
ostatnie 50 lat pomiędzy Sowietami i Zachodem. Owe dwie potęgi to Imperium Rzymskie i Imperium
Perskie. Arabowie byli wówczas pogardzanymi i zapóźnionymi mieszkańcami Półwyspu Arabskiego.
Składali się przede wszystkim z koczowniczych plemion, nie mieli rządu, prawodawstwa, ani armii. Syria,
Palestyna, Egipt i Północna Afryka były rzymskimi prowincjami, zaś Irak był częścią Persji.
Prorok Mahomet głosił swoje nauki w Arabii od roku 613 n.e. do 632, kiedy to zmarł. W roku 633.
Arabowie wyruszyli ze swojego pustynnego półwyspu i równocześnie zaatakowali dwa supermocarstwa.
W przeciągu dwudziestu lat Imperium Perskie przestało istnieć. Siedemdziesiąt lat po śmierci proroka
Mahometa Arabowie ustanowili imperium rozciągające się od Atlantyku do równin Północnych Indii oraz
granic Chin.
Na początku trzynastego stulecia Mongołowie byli grupą dzikich plemion zamieszkujących stepy
Mongolii. W roku 1211 Czyngis Chan najechał Chiny. Do roku 1253 Mongołowie ustanowili imperium
rozciągające się od Azji Mniejszej do Morza Chińskiego, jedno z największych jakie świat kiedykolwiek
widział.
Arabowie władali większą częścią Hiszpanii przez 780 lat – od roku 712 do 1492. (780 lat wstecz w
brytyjskiej historii przeniosłoby nas do roku 1196 oraz Króla Ryszarda Lwie Serce.) Podczas tych ośmiu
stuleci nie było hiszpańskiego narodu, jedynie nieistotni królowie Aragonii i Kastylii, samotnie trwający w
górach.
Umowa pomiędzy Ferdynandem, Izabelą i Krzysztofem Kolumbem została podpisana w roku 1492,
natychmiast po upadku Grenady - ostatniego arabskiego królestwa w Hiszpanii. W przeciągu
pięćdziesięciu lat Cortez podbił Meksyk, a Hiszpania została największym imperium na świecie.
Przykłady nagłych zrywów rodzących imperia mogłyby być mnożone w nieskończoność. Te kilka
przypadków musi wystarczyć.
5) Charakterystyka zrywu Owe nagłe zrywy charakteryzują się zwykle niespotykanymi pokazami siły i odwagi. Nowi zdobywcy są
zwykle biedni, hardzi, przedsiębiorczy, a ponad wszystko agresywni. Rozpadające się imperia, które
podbijają, są natomiast bogate, ale nastawione defensywnie. W czasach rzymskiej świetności legiony
okopywały na noc rowy wokół swoich obozowisk w celu uniknięcia zaskoczenia. Rowy były zaledwie
ziemne, a pomiędzy nimi pozostawiano szerokie przestrzenie, którymi Rzymianie mogli wyprowadzać
przeciwnatarcia. Gdy zaś Rzym się starzał, te ziemne rowy stały się wysokimi murami, przez które dostęp
7
zapewniały jedynie wąskie wrota. Przeciwnatarcia nie były już możliwe. Legiony stały się pasywnymi
obrońcami.
Nowa nacja nie tylko wyróżnia się zwycięstwami w bitwach, ale także niespożytą przedsiębiorczością
w każdej dziedzinie. Ludzie wyrąbują sobie drogę przez dżungle, zdobywają wysokie góry lub rzucają
wyzwanie Atlantykowi i Pacyfikowi w lekkich łódkach. Arabowie przekroczyli Cieśninę Gibraltarską w
roku 711 w sile 12000 ludzi, pokonali dwukrotnie silniejszą armię Wizygotów, maszerowali ponad 250
mil na nieznanym terytorium i zdobyli stolicę Wizygotów – Toledo. Na tym samym etapie w brytyjskiej
historii kapitan Cook odkrywał Australię. Okres ten charakteryzuje nieustraszona inicjatywa.
Inną osobliwością okresu ekspansywnych pionierów jest ich gotowość do improwizowania
i eksperymentowania. Nieskrępowani tradycjami, potrafią zastosować wszystko cokolwiek jest dostępne
do własnych celów. Jeśli jedna metoda zawodzi, próbują czegoś innego. Nieograniczani podręcznikami
lub książkową wiedzą stosują wyłącznie praktyczne działanie, jako metodę rozwiązania każdego
problemu. Biedni, twardzi, często na wpół głodujący i odziani byle jak, mający w obfitości odwagę,
energię i inicjatywę, przezwyciężają każdą przeszkodę i zawsze wydają się panować nad sytuacją.
6) Przyczyny zrywu Intuicją współczesnego człowieka jest poszukiwać przyczyn wszelkich zjawisk i powątpiewać
w wiarygodność stwierdzeń, w których przyczyna nie może zostać odkryta. Tak wiele przykładów można
przytoczyć na nagłą erupcję małoistotnych ludów w naród zdobywców, iż prawdziwości tego fenomenu
nie można kwestionować. Wskazanie przyczyny tego zjawiska jest znacznie trudniejsze. Być może
najprostszym wyjaśnieniem jest, iż biedny i małoważny lud został skuszony bogactwem antycznych
cywilizacji, ponieważ pierwiastki chciwości i łupiestwa bez wątpienia towarzyszyły inwazjom
barbarzyńców.
Taka motywacja może być podzielona na dwie klasy. Pierwszą jest najzwyklejsze łupiestwo, plądrowanie
i gwałt, jak to miało miejsce w przypadku Huna Attyli, który spustoszył wielką część Europy w latach 450-
453. Jednak gdy Attyla umarł w późniejszych latach, jego imperium upadło a zebrane przez niego szczepy
powróciły do Wschodniej Europy.
Jednakże wielu barbarzyńców, którzy założyli dynastie w Europie Zachodniej na ruinach imperium
rzymskiego, dokonało tego z powodu podziwu dla rzymskiej cywilizacji i sami aspirowali do stania się
Rzymianami.
7) Przezorny przewrót? Jakiekolwiek przyczyny stoją za podbojem wielkich cywilizacji przez barbarzyńców, można się w nich
dopatrzyć pewnych pozytywnych rezultatów. Każdy lud na ziemi posiada pewną unikalną
charakterystykę. Niektóre mogą się wyróżniać w filozofii, niektóre w administracji, niektóre skłonną do
romantyzmu naturą, wrażliwością poetycką lub religijnością, a niektóre swoim systemem prawnym.
Podczas panowania każdej kultury, jej odrębna charakterystyka jest rozpowszechniania szeroko na
świecie.
Jeśli ten sam lud utrzymywałby swoją dominująca pozycję stale, jego unikalna charakterystyka
zdominowałaby na stałe cały ludzki gatunek. W systemie imperiów trwających przez około 250 lat, lud
8
rządzący ma czas na szerokie rozpowszechnienie swoich unikalnych zalet. Po czym inny rządzący lud,
o całkowicie odmiennych cechach, zajmuje dominującą pozycję i to jego unikalne cnoty i osiągnięcia
ulegają rozpowszechnieniu. W takim systemie każdy z niepoliczalnych ludów świata może cieszyć się
okresem wielkości, podczas którego jego unikalne zalety złożone są na służbę ludzkości.
Dla tych, którzy wierzą w istnienie Boga, jako Władcę i Nadzorcę spraw ludzkich, taki system może
wydawać się manifestacją boskiej mądrości, zmierzającej w kierunku powolnej, ostatecznej doskonałości
ludzkości.
8) Przebieg dziejów imperium Pierwszy etap życia wielkiej nacji po jej zrywie jest okresem niewiarygodnej inicjatywy i niemal
niewiarygodnej przedsiębiorczości, odwagi i śmiałości. Te wartości, często w bardzo krótkim czasie,
tworzą nową i wzbudzającą respekt nację. Wczesne zwycięstwa są uzyskiwane przede wszystkim dzięki
brawurowej odwadze i śmiałej inicjatywie.
Starożytna cywilizacja atakowana w ten sposób broni się swoim wyrafinowanym orężem, organizacją
militarną oraz zdyscyplinowaniem. Barbarzyńcy szybko doceniają te zalety i przejmują je. W rezultacie
druga faza ekspansji nowego imperium składa się z bardziej zorganizowanej, zdyscyplinowanej oraz
profesjonalnej kampanii.
W innych dziedzinach śmiała inicjatywa pierwotnych zdobywców znajduje ujście w eksploracji
geograficznej. Dla przykładu zasiedlanie nowych krajów, penetracja nieznanych puszcz, zdobywanie
nieznanych gór i żeglowanie po nieznanych morzach. Nowa nacja jest pewna siebie, optymistyczna i być
może pogardliwie traktuje ‘dekadenckie’ ludy, które sobie podporządkowała.
Stosowane metody mają charakter praktyczny i eksperymentalny, zarówno w rządzeniu,
jak i prowadzeniu działań wojennych. Dzieje się tak z powodu nieskrępowania stuleciami tradycji, co
miało miejsce w przypadku starożytnych imperiów. Ponadto dowodzący mają prawo swobodnie
improwizować, nie musząc studiować polityki lub taktyki w szkołach i podręcznikach.
9) USA w fazie pionierskiej W przypadku USA okres pionierski nie polegał na podbiciu zmierzchającej cywilizacji, ale na podbiciu
barbarzyńskich ludów. W ten sposób, oglądany z boku, każdy przypadek wydaje się inny. Jednak z
punktu widzenia wielkiej nacji, każdy przypadek wygląda podobnie.
Stany Zjednoczone obudziły się nagle, jako wielki naród, a okres pionierski znalazł ujście w podboju
wielkiego kontynentu, zamiast zastanego imperium. Jednak kolejne fazy historii USA podążały wedle
schematu, który próbujemy prześledzić – okres pionierski, okres kupiecki, okres obfitości, okres
intelektualny i okres dekadencji.
10) Ekspansja gospodarcza Podbój wielkich obszarów ziemskich i ich podporządkowanie jednemu rządowi automatycznie skutkuje,
stymulacją gospodarki. Kupcy i towary mogą się przemieszczać na spore odległości. Ponadto, jeśli
imperium jest rozległe, będzie obejmowało wielką rozmaitość klimatów, produkcję urozmaiconych
9
towarów, które to różne tereny chcą wzajemnie ze sobą wymieniać.
Szybkość współczesnych środków transportu stwarza wrażenie, iż rozległa wymiana handlowa to efekt
nowoczesności, ale to złudzenie. Przedmioty wytworzone w Irlandii, Skandynawii i Chinach były
odnajdywane w grobowcach lub ruinach na Środkowym Wschodzie już na tysiąc lat przed Chrystusem.
Środki transportu były wolniejsze, ale za panowania imperium, handel był uwolniony z niezliczonych pęt
narzuconych nań obecnie przez paszporty, pozwolenia importowe, cła, bojkoty i polityczne naciski.
Imperium Rzymskie rozciągało się od Brytanii do Syrii i Egiptu – odległość w linii prostej rzędu 2700 mil.
Rzymski urzędnik przenoszony z Brytanii do Syrii mógł spędzić sześć miesięcy w podróży. Jednak całą tę
podróż odbywał w granicach jednego kraju, z tym samym językiem oficjalnym, tymi samymi prawami, tą
samą walutą i tym samym systemem administracyjnym. Obecnie jakieś dwadzieścia niepodległych
krajów oddziela Brytanię od Syrii, każdy z własnym rządem, prawodawstwem, polityką, opłatami
celnymi, paszportami i walutami, czyniąc handlową współpracę prawie niemożliwą. Zaś proces
rozdrabniania wciąż trwa. Nawet w małych rejony nowoczesnych europejskich krajów lokalne ruchy
domagają się secesji lub autonomii, co pogłębia tendencję do dalszego dzielenia kontynentu.
Nowoczesna moda na ‘niepodległość’ wytworzyła wiele małych kraików na świecie, niektórych
ograniczonych do rozmiaru pojedynczego miasta lub małej wyspy. System ten jest nieprzezwyciężalną
przeszkodą dla handlu i współpracy. Obecna Europejska Wspólnota Gospodarcza (artykuł pisany w
połowie lat 70-tych XX wieku – przyp. tłum.) jest próbą zapewnienia współpracy gospodarczej małych,
niepodległych państw na większym obszarze, jednakże plany te napotykają wiele trudności,
spowodowanych wzajemną nieufnością tak licznych narodów.
Nawet dzikie i wojownicze imperia wspomagają gospodarkę, czy sobie tego życzą, czy nie. Mongołowie
byli jednymi z najbrutalniejszych militarnych zdobywców w historii, masakrującymi populacje całych
miast. Jednak w trzynastym stuleciu, kiedy ich imperium rozciągało się od Pekinu do Węgier, handel
karawanami pomiędzy Chinami i Europą osiągnął nadzwyczajny poziom prosperity – cała podróż
odbywała się przez terytorium jednego rządu.
W wiekach ósmym i dziewiątym Kalifowie Bagdadu osiągnęli sławetne bogactwo zawdzięczając je
ogromnemu rozszerzeniu swoich terytoriów, tworzących jeden system gospodarczy. Imperium Kalifów
jest obecnie podzielone w jakieś dwadzieścia pięć oddzielnych ‘narodów’.
11) Za i przeciw imperiom Podczas dyskusji dotyczącej historii trwania typowego imperium pojawiła się dygresja dotycząca kwestii
czy imperia są użyteczne, czy szkodliwe dla ludzkości. Wydaje się, iż odkryliśmy, że imperia mają pewne
zalety szczególnie w dziedzinie gospodarki oraz ustanowienia pokoju i bezpieczeństwa na wielkich
obszarach globu. Zapewne zaletą jest również rozprzestrzenienie rozmaitych kultur pośród wielu ras.
Obecne zauroczenie niepodległością dla coraz mniejszych populacji zakończy się niewątpliwie
ustanowieniem nowego międzynarodowego imperium.
Współczesne próby utworzenia wspólnoty europejskiej mogą być uważane za dążenie do utworzenia
nowego supermocarstwa, pomimo rozdrobnienia biorącego się z manii niepodległości. Jeśli powiodą się
one, niektóre lokalne niepodległości będą musiały zostać złożone w ofierze. Jeśli zakończą się one
niepowodzeniem, identyczny rezultat może być osiągnięty w wyniku militarnego podboju lub podziału
Europy pomiędzy rywalizujące supermocarstwa. Nieuniknioną konkluzją wydaje się, iż większe
10
obszarowo jednostki są korzystniejsze dla swobody gospodarki oraz stabilności publicznej, niezależnie
czy powstają one w wyniku dobrowolnego jednoczenia, czy militarnego podboju.
12) Potęga morska Jednym z bardziej przyjaznych sposobów, w jaki supermocarstwo może promować pokój i rozwój
gospodarczy jest panowanie morskie.
Od Waterloo do 1914 roku Marynarka Królewska panowała na światowych morzach. Brytania obrastała
w bogactwo, równocześnie zapewniając bezpieczeństwo wymianie handlowej pomiędzy narodami oraz
zapobiegała większym wojnom przez 100 lat.
Ciekawym jest, iż kwestia morskiej potęgi w brytyjskiej polityce ostatniego półwiecza, nie została
wyodrębniona od imperialnego panowania nad innymi krajami. W istocie te dwa zagadnienia są
całkowicie odmienne. Morska potęga nie powoduje ze strony mniejszych krajów wrogości, jaką
powoduje militarna okupacja. Jeśli Brytania utrzymywałaby swoją marynarkę, wraz z kilkoma bazami
morskimi na odizolowanych wyspach oraz przyznała niepodległość koloniom, które o nią wystąpiły, świat
mógłby być obecnie stabilniejszy. W praktyce jednak marynarka została zglajszlachtowana na fali
modnej histerii przeciwko imperializmowi.
13) Wiek gospodarki Powróćmy tymczasem do snucia dziejów typowego imperium. Rozpatrywaliśmy do tej pory okres zrywu,
podczas którego niewiele znaczący lud nagle wdziera się na światową scenę z dziką odwagą i energią.
Nazwijmy to Okresem Pionierskim.
Dostrzegamy następnie, iż nowi zdobywcy przejmują wyrafinowane uzbrojenie starych imperiów oraz
adaptują ich regularną organizację militarną oraz system wyszkolenia. Następuje okres militarnej
ekspansji, który możemy nazwać Okresem Podbojów. W wyniku podbojów następuje scalenie
olbrzymich terytoriów pod jednym panowaniem, co samoczynnie skutkuje wzrostem gospodarczej
prosperity. Możemy to nazwać Okresem Gospodarki.
Okres Podbojów oczywiście zazębia się z Okresem Gospodarki. Dumne tradycje wojskowe wciąż
przeważają, a silne armie strzegą granic, jednak stopniowo to pożądanie bogactw wydaje się skupiać
uwagę publiczną. Podczas okresu militarnego sława i honor były głównymi obiektami ambicji. Dla
groszoroba takie pojęcia są pustymi słowami, które nie przekładają się na dobra materialne.
14) Sztuka i luksus Dostatek, który wydaje się niemal bez wysiłku zalewać kraj, umożliwia klasie przemysłowców obrastanie
bezgranicznym bogactwem. ‘Jak wydać te wszystkie pieniądze?’ – staje się problemem zasobnej klasy
przemysłowców. Sztuka, architektura i luksus znajdują możnych mecenasów. Wspaniałe budynki
publiczne oraz szerokie ulice wnoszą dumę i piękno do bogatych dzielnic wielkich miast. Zasobni
przemysłowcy budują sobie pałace, a pieniądze są również inwestowane w komunikację, akwedukty,
autostrady, linie kolejowe lub hotele, w zależności od poziomu rozwoju technologicznego.
Pierwsza połowa Wieku Gospodarki wydaje się być szczególnie okazała. Antyczne cnoty odwagi,
11
patriotyzmu i obowiązkowości wciąż są żywe. Naród jest dumny, zjednoczony i pełen pewności siebie.
Od chłopców wciąż wymaga się przede wszystkim męskości – jeździć konno, strzelać celnie i mówić
prawdę. (Warto zauważyć jaki aspekt cnoty prawdomówności jest eksponowany na tym etapie –
kłamstwo jest określane jako tchórzostwo wobec zmierzenia się z sytuacją).
Szkoły dla chłopców są celowo spartańskie. Niewyszukane jedzenie, surowe warunki bytowe, przebijanie
lodu, by wziąć kąpiel i podobne zwyczaje mają na celu wychowanie silnych, wytrzymałych
i nieustraszonych mężczyzn. Obowiązek jest słowem nieustannie wbijanym do głów młodym ludziom.
Wiek Gospodarki charakteryzuje się również wielką przedsiębiorczością w poszukiwaniu zyskownych
przedsięwzięć w najdalszych zakątkach globu, przedłużając w pewnym stopniu brawurową odwagę
Wieku Podboju.
15) Wiek Obfitości Nie ma wątpliwości, iż pieniądze są przyczyną upadku tych silnych, śmiałych i pewnych siebie ludzi.
Upadek odwagi, przedsiębiorczości i poczucia obowiązku jest stopniowy.
Pierwszą ofiarą bogacenia się jest moralność. Pieniądze wypierają honor i żądzę przygód, jako cel
stawiany sobie przez najwybitniejszych młodych ludzi. Ponadto ludzie przestają poszukiwać pieniędzy
dla swoich krajów lub wspólnot, a zaczynają ich poszukiwać w coraz większym stopniu dla siebie samych.
Stopniowo i niemal niedostrzegalnie Wiek Obfitości zagłusza głos obowiązku. Celem, jaki stawiają przed
sobą młodzi i ambitni ludzie nie jest już sława, honor, czy obowiązek, ale pieniądze.
Edukacja przechodzi stopniowo podobną przemianę. Szkoły przestają koncentrować się na