Locke. giza adimenari buruzko entseiua ii

III. LIBURUAHitzez

HIRUGARREN LIBURUAREN LABURPENA

Bigarren Liburuan irakatsi ondoren giza goga m e n a k erdiet s ditzake en ideia bakarrak ideia bakunez edo fenome no ez , «sentipen e a n » eta «hausn a rke t a n » subst a n t zien atributu gisa ager turikoez osatuak direla, eta gure pentsa m e n d u r ik gorenek ere fenome no hauen moduekin, beraue n agerleku diren subst a n tziekin eta euren erlazioekin soilik dutela zerikusi, Lockek, Hirugarr en Liburuan, irakaspe n hau osotzen du mota bakoitzeko ideien eta ideien euskar ri diren hitzezko zeinuen artean dagoen lotura agerian jarriz, hitzak bitar teko ak izanik gizakiek berez partikularrak diren ideiak orokor edo uniber t s al gisa ikus ditzat en (III. kap.). Ideia bakunen eta euren modu bakune n izenek, modu mistoen eta erlazioen izenek, eta subs t an tzi mota ezberdinen izenek zerbait berezia dute guztiek eta bakoitzak, ideien zeinu modua n ikusita (IV, V, VI kap.). Ideia bakunen eta subst a n tzien ideien izen guztiek «exis ten tzia erreala inplikatzen dute», baina ideia bakune n izen komun ek izenek ordezka tzen dituzten koalita te e n esentzia erreala eta, era berean , nominala ere adierazt e n dute , subs t an t zien izen komun ek, ordea, gizakiek subst a n tzia bertan kokaturik uzteko erabilitako espezieare n esentzia nominala baino adierazi ezin duten artean . Modu mistoen izenek, gainera , eta erlazio ideia guztienek, gizakiek izenei eran ts i tako esentziak soilik adieraz t en dituzte . Modu mistoak, bestalde , gizakiek hautazkota s u n e z («arbitrarily») eratuak eta batzue t a n oso konplexuak direnez, euren izenak anbiguota s u n ez erabiltzen dira, aise erabili ere, konplexut a s u n horren eraginez eta, halaber , eredu absoluturik ez dutelako. Substan tzien izen komun ak, euren arteko inportan t e e n a k, guk koalita te ez dugun esperien tzia muga tu a k dete r mina tu r ik daude eta, horrega t ik, guk izenei erant si t ako konnotazioa bakarrik adieraz dezake t e , eta ez denota tur iko subs t an tzia partikularren esentzia erreala . Oro har, hitzak, berez, ideien zeinu inperfektuak dira (IX. kap.), bereziki modu mistoen ideienak eta batez ere subs t an tzien ak; eta hitzen berezko inperfekzio hau gizakiek, berauek erabiltzea n errudun izanik, «nahita egindako huts eta axolagab e ke ri ez» areago tze n da, beraue t ako batzuk xehe t a s u n e z azaltzen direlarik (X. kap.). Liburu hau hizkuntzar en berezko inperfekzioak eta gizakiek gehituak sorturiko «eragozp e n e t a r a ko » bost «konponbide » azalduz amaitzen da.

I. KAPITULUAHitzez edo hizkuntzaz oro har1. Gizakiak soinu artikulatuak eratzeko gaitasuna dauka.

Jainkoak gizakia kreatura gizartekoi sortu zuelarik, bere espeziekoekin bizitzeko desira iradoki eta horren beharrizan a sentiarazi ez ezik, mintza tz eko gaitasu n a ere ema n zion, berau izan zedin gizarte honen tresn a nagusi eta erkidezko lotura. Horrega t ik, gizakiak, naturaz , hitzak deritzen soinu artikulatu ak eratz eko gai izateko taxuturik ditu bere organo ak. Baina hau ez zen nahikoa hizkuntz a sortzeko, zeren loroei eta best e txori mota batzuei ere, soinu aski bereiziak artikulatze n irakats baitakieke, ez direlarik, haatik, inola ere hizkuntzaz baliatzeko gai.

2. Hitzak ideien zeinu modua n erabiltzeko gai da gizakia.

Soinu artikulatu ez gain, beraz, beharrezko izan zen gizakia soinu horiek barne pents a m e n d u e n adierazp e n gisa erabiltzeko gai izatea, baita bere goga m e n a r e n barruko ideien zeinu modu a n ere, horret ar a best e e i azaldu ahal izateko eta gizakien pents a m e n d u a k goga m e n bate tik best era eram a n ahal izateko.

3. Soinu horiek zeinu orokor bihurtzeko gai da.

Baina hori ez zen nahikoa hitzak behar bezain baliagarri bihurtzeko. Hizkuntzare n perfekziorako ez da nahikoa soinuak ideien zeinu izan ahal izatea, zeinu horiek gauza partikular ezberdin ak ulertzeko modu a n erabiltzerik ukan ezean , zeren, gauz a partikular bakoitza izendatz eko hitz ezberdin bat behar izanez gero, hitzen ugaltzeak oso nahasi bihurtu zigukee n euren erabilera. Eragozpe n hau gainditzeko, hitz orokorren erabilerak osoagot u egin du hizkuntza, horrelako batek existen tzia partikular asko adieraz t e n baititu. Soinuen erabilera abant ailat su hau berau ek adieraz t e n dituzten ideien arteko aldega tik soilik erdiet si zen, izen horiek orokor bilakatu zirelarik ideia orokorrak ordezkatz eko, eta ideia partikularrak erabiltzeko partikular modu a n geratu ziren.

4. Soinu horiek ideia positiboe n absent zia adieraz dezat e n lortzeko gai da gizakia.

Ideiak ordezkatz eko daud e n izenez gain, badira orobat gizakiek erabiltzen dituzten best e hitz batzuk, ideiaren bat adieraz t eko barik, ideia bakun edo konpos a t ur e n baten edo ideia guztien gabezia edo ause n tzia aditzera emat eko erabiltzen direnak, hala nola nihil latinez, edo ingeles ez ignorance (jakinez a) edo barrenn e s s (antzut as u n a) . Ukaziozko edo gabeziazko hitz hauei guztiei dagokien ez , ezin da esan ez dagozkiela ideiei edo ez dituztela ideiak adieraz t e n , hala balitz soinu eraba t esan a hi gabeko ak lirateke el ako; aitzitik, ideia positiboekiko erlazioa dute, berau e n absen tzia adieraziz.

5. Hitzak, azken batean, ideia sentigarriak adierazt en dituzt en best e hitz batzu e ta tik eratorriak dira.

Gure nozio eta ezagu tz a ororen iturburura apur bat hurbiltzeko laguntz a izan daiteke errep ar a t z e a nolako menp ekot a s u n a duten hitzek ideia sentigarri komun ekiko eta sentime n e t ik oso urrun daud e n nozioak eta ekintzak ordezkatz eko erabiltzen diren hitzen jatorria ideia sentigarriet a n dagoel a eta handik adierazp e n ilunago e t a r a aldatu eta gure sentim e n e n ezagu tz ar e n barrua n ez daud e n ideiak ordezkatz eko erabiltzen direla. Horrela, honako hitz hauek: irudikatu , atze m a n , ulertu , atxiki , bururatu , ekinarazi , nazkatu , larridura , lasaitasuna , etab., denak dira gauz a sentigarriet a t ik hartu ak eta pents ak er a zehatz batzuei aplikatu ak. Espiritua , lehen adieran , arnas a da, eta aingerua , mezulari. Eta dudarik ez dut ezen, haien iturburua ikertzerik bage n u, hizkuntza guztiet an aurkituko genuke el a gure sentime n e n irispidea n ez daud e n gauz ak ordezkatz eko izenen jatorria ideia sentigarrie t a n dago el a . Hortik abiatut a barrund a dezake g u zer nolako nozioak eta nondik eratorriak zituzten hizkuntza horiez lehenik mintzo zirenek, eta nolat an izadiak berak oharkab e a n iradoki zien gizakiei izen berau e n bidez euren ezagu tz a guztien iturburu a eta printzipioa, zeren, beraien baitan sentitzen zuten edozein eragiket a edo sentime n e t a t ik etorri gabeko edozein ideia best e ei komunikatz eko, sentipen ideia eskuarki

ezagu n e t a t ik harturiko hitzet ar a jo behar izan baitzute n , era horret a n best e ei erraz ago bururazt eko beren baitan esperim e n t a t u riko eragiket a horiek, kanpo agerp e n sentigarririk sortu gabeko ak; eta orduan, euren gome n a r e n barne eragiket ak adieraz t eko izen ezagun eta adostu ak eduki zituzten e a n , beraien best e ideia guztiak ezagutz e r a emat eko behar zuten guztiaren jabe egin ziren, ideia horien oinarria ezin baitzen best erik izan, edo kanpo pertzepzio sentigarriak edo goga m e n a k euroi buruz buruturiko barne eragiket ak baino. Izan ere, frogatu dugun modu a n , ez daukagu best e ideiarik, jatorriz edo kanpoko objektue t a t ik etorritakoak edo geure baitan somatz e n dugun izpirituare n barne jardunar e n eraginez geure barruan sentitzen ditugun ak baino.

6. Aztertuko diren gaien banak e ta .

Baina hizkuntza irakasp e n a r e n eta ezagu tz ar e n zerbitzari denez hartut a, beron e n erabilera eta indarra hobeto ulertzeko, egoki izanen da honako hauek aintza t hartze a :

Lehenik, izenak zeri aplikatzen zaizkion arartegab e hizkuntzare n erabileran .

Bigarrenik, izen guztiak, izen propioak salbu, orokorrak izanik, gauz a partikular hori edo best e a barik, gauz en espezie eta motak ordezkatz e n dituzten ez , orain hurrengo hau ikusi beharko dugu, gauz en mota eta klaseak, edo latinezko hitzez esat e a nahiago izanez gero, gauze n Species eta Genera zer diren, zertan dautzan eta nola eratze n diren . Hauek behar bezala zehaztu ondoren , best e hauek aurkitzeko egoera hobe a n izanen gara, alegia, hitzen erabilera zuzena, hizkuntzare n abant aila- akats ak eta hitzen adieran iluntasu n a eta ziurgab e t a s u n a ekiditeko erabili beharreko errem e dio ak, hori gabe ez baitago gauze n ezagu tz ari buruz argitasu n edo orden a apur batekin diskurritzerik, ezagutz ak, proposizio eskuarki unibert s al ez ari delarik, susm atz e n dena baino lotura handiago a daukalako hitzekin.

Gogarp e n horiek izanen ditugu aztergai , beraz, hurrengo kapituluet a n .

II. KAPITULUAHitzen esan a hiaz

1. Hitzak zeinu sentigarriak dira, gizakiek elkarri ideiak komu nikat z e k o beharrezkoak.

Gizakiak, asko t a riko pen t s a m e n d u a k et a bes t e gizaki ek ber a k bez al a eur e t a t i k prob e t x u a et a at s e gi n a har tz e k o mod uk o a k ditu e n arre n , pe n t s a m e n d u horiek ber e bihotz barru a n ditu , bes t e e n t z a t ezkut u a n et a ikusezin , ber e n e z age ri a n jartz e rik ez dut e l a r ik . Baina gizar t e a r e n eroso t a s u n a et a aurr e r a m e n d u a pen t s a m e n d u e n kom u nik a ziorik ga b e lortu ezin zitek e e n e z , be h a r r e z k o zen gizaki ak kan p o zeinu sen t ig a r r i r e n ba tz uk aurki tz e a eur e n bidez ber e pen t a m e n d u e n osa g a i dire n ideia ikusezin a k bes t e e i ez a g u t z e r a em a t e k o . Xede ha u bet e t z e k o ez er ere ez egokia g o rik, hala ugari ak nola azkar r a k direl ako , hain erraz et a bari e t a t e han diz era zitzak e e n hots ar tikul a t u a k baino . Horrel ax e pe n t s a dez a k e g u held u zela gizaki a xed e hon e t a r a k o hain apro p o s a k diren hitza k era b il tz e r a ber e ideie n zeinu gisa , ez hitz ar tikul a t u batz u e n et a zenb a i t idei ar e n art eko lotur a na t u r a l a g a t ik , zere n , hal a balitz , gizakion art e a n hizker a bak a r r a izan e n bailitz a t e k e , hal a na hi izand a k o ez ark e t a ba t e n g a t ik baizik, zein e n bidez hal ako hitz a hal ako idei ar e n ikur izat e r a iritsi de n horr e t a r a k o ara u rik ga b e . Hitzek, ber a z , ideie n ikur sen t ig a r r i ak izat ek o balio dut e , et a ord ezk a t z e n dituz t e n ideiak dira eur e n es a n a h i propio a et a ara r t e g a b e k o a .

2. Hitzak, arartegab e k o esanahian, darabiltzanaren ideien zeinu sentigarriak dira.

Gizakiek hitz horiek, behin beren pents a m e n d u a k grab a tu eta oroimen e a n erraza go gordetz eko, behin beren ideiak, nolabai t esat e a rr e n , kanpora atera eta best e e n bistan jartzeko erabiltzen dituen ez , hitzek, euren lehen e n g o eta ararte g a b e k o esan a hia n , ez dute best erik ordezkatz e n , eurak darabiltzanaren goga m e n e a n daud e n ideiak baino, ustez irudikatze n dituzten gauz et a tik trakeskien eta axolaga b e kien jasotako ideiak izanda ere. Gizaki bat best e bati mintzo zaione a n , honek uler diezaion mintzo zaio; eta hizkerare n helburu a , soinu horiek, ikur gisa, gizaki horren ideiak entzulea ri aditzera ema n ahal izatea da. Hitzak, beraz, mintzo denar e n ideien ikurrak dira, eta, ikur gisa, inork ezin dizkie, arart eg a b e aplikatu hark barrua n dituen ideiei best e ezeri, zeren, best el a jokatzea , hitzak geure ideien ikur bihurtze a eta, hala ere, best e ideia batzuei aplikatze a litzateke eta; eta hau aldi berea n ideien zeinu eta ez- zeinu egitea eta, horrela, inolako esan a hirik gabe uztea litzateke. Hitzak nahitako («voluntary») zeinuak direnez , ezin daitezke izan erabiltzaileak ezagu tz e n ez dituen gauz ei ezarrit ako nahitako zeinuak. Hau hitzak ezeren zeinu ez izatea , esan a hi gabeko soinu bihurtze a litzateke . Gizakiak ezin ditu bere hitzak gauze n koalitat e e n edo best e baten goga m e n e k o ideien zeinu egin, berak horien ideia propiorik ez duen bitarte a n . Bere kabuzko ideiaren bat eduki artea n , ezin du supos a t u zenbai t ideia best e gizaki baten ideiekin bat datoz enik, ez eta haiek adieraz t eko ezein zeinu erabili ere, hau berak ezagutz e n ez duen zerbaiten zeinuak erabiltzea litzateke el ako, hau da, egiat an ezeren zeinurik ez erabiltze a. Baina best e batzue n ideiak bere ideia propioen bidez irudikatz en dituen e a n , ideia horiei ema n beharreko

izenet a n best e gizaki batzuekin ados datorren e a n , ordua n bere ideiei emat e n die izena, berak dituen ideiei, eta ez ez dituen ei.

3. Honen adibide batzuk.

Hain beharrezko da hau hizkuntz ar e n erabileran, non jakintsu ak eta ezjakinak, eskolatu ak eta eskolaga b e a k mintza tz e a n hitzak era bere a n erabiltzen dituzten . Hitzek, gizaki bakoitzare n ahoan, norberak dituen eta hitz horiez adierazi nahi dituen ideiak ordezkatz e n dituzte. Umeak urrea deitzen entzut e n duen metal a dakusa n e a n kolore hori distirat su a n baino errep ar a tz e n ez duelarik, urre hitza kolore horret az duen ideiari soilik aplikatuko dio, eta ez best e ezeri; eta horrega tik paum a r e n itsat se a n dakus a n kolore berorri, urre hitza egotziko dio. Beste batek, urrea hobeto aztertu duen ak, hori distiratsu a ri pisu handia gehitzen dio, eta urre soinuak, honek darabilea n e a n , hori distirat su a r e n eta subs t a n tzia astun ar e n ideia konplexu a ordezkatz e n du. Koalitate horiei best e batek fundigarrit a su n a gehitzen dio eta honen tz a t urre hitzak gorputz hori distirat su , fundigarri eta oso astun a esan nahi du. Beste batek xaflakort asu n a erans t e n dio. Hauetako bakoitzak urre hitz berbera erabiltzen du izen hori aplikatzen dion ideia adierazi nahi duen e a n ; baina bistakoa da eurotako inork ezin diola bere ideiari baino aplikatu eta ezin izanen duela goga m e n e a n ez duen ideia konplexu ar e n zeinu bihurtu.

4. Hitzek maiz, sekretuan, lehenik best e gizaki batzue n goga m e n e a n daude n ideiekin dute harrem a n a.

Baina hitzek, gizakiek darabiltzat e n e a n , mintza tz ailear e n goga m e n e a n daud e n ideiak soilik adieraz ditzaket e n arren, gizakiek beren pents a m e n d u e t a n best e gauz a birekiko harre m a n sekre tu a emat e n diete hitzei.

Lehenik, euren hitzak solaskide dituzt e n best e gizakien adim e n e t a n daude n ideien ikurrak ere badirela uste dute , zeren, best ela , alferrik hitz eginen genuke eta ezin izanen genuk e elkar ulertu. Izan ere, ideia bati guk soinu bat eta gure solaskide ak best e bat aplikatuz gero, hizkuntza bitan jardun e n genuk e. Baina, egia esan, ez gara sober a saiatz en geure goga m e n e a n dugun ideia solaskide ak duen bera den aztertze n, eta ez dugu zalantz arik egiten hitza hizkuntzare n adiera arrunt e a n burura tz e n eta erabiltzen dugula eta inguruko jende jakintsu ak hitz berorri iratxikitzen diola ideia hura.

5. Bigarrenik, gauze n errealitatearekin.

Bigarrenik, gizakiok best e ek pentsa tz e a nahi genuke e n e z gu, geure irudikape n hutsez barik, gauz ez , diren bezala, mintzo garela, maiz uste dugu hitzek gauze n errealitatea ere ordezkat z e n dutela . Baina hau gehiago ere subst a n tziekin eta euren izenekin erlazionaturik dagoel arik, aurreko a agian ideia bakun ekin eta modu ekin dago e n bezala, hitzak aplikatzeko era bi horiei buruz modu mistoe n eta subst a n tzien izenak bereziki azter tz en ditugun e a n mintzatuko gara. Utz iezadaz u e , hala ere, hem e n esa t e n hitzak geure goga m e n e a n ditugun ideiak best erik ordezkatuz erabiltzen ditugun guztian, modu gaiztoan erabiltzen ditugula eta haien esan a hira iluntasun a eta naha s m e n d u a ekartz en ditugula.

6. Hitzek, erabiltzean , berehala sortarazt en dituzt e beren objektu e n ideiak.

Hitzei buruz, best e hauek ere aintzat hartu behar dira: Lehenik, hitzak gizakien ideien ararte g a b e k o zeinuak eta, beraz, gizakiek beren iritziak komunikatz eko eta beren barrua n dituzten pents a m e n d u eta irudikape n a k elkarri adieraz t eko tresn a direnez gero, erabiliaren erabiliaz soinuen eta eurok ordezkatz e n dituzten ideien artea n hain lotura handia sortzen da, non hitza entzun eta ia bereh al a pizten dituzten zenbai t ideia, ideiok sortzeko gai diren objektuak sentime n ei eragiten hantx e baleud e bezala. Eta hau horrelax e da begi- bistako koalitat e sentigarriet a n eta sarri aurkeztu ohi zaizkigun subst a n tzie t a n .

7. Hitzak sarri esanahirik gabe erabiltzen dira.

Bigarrenik, hitzek zehazki eta arart eg a b e mintza tz aileak goga m e n e a n dituen ideiak best erik adieraz t e n ez dituzten arren, hala ere, sehask a tik erabili izan ohi ditugulako, zenbai t hots artikulatu ezin hobeto ikasten ditugu, mihi gainera erraz etortzen zaizkigu eta edozein mom e nt u t a n gogora tz eko oroime n e a n gordetz e n ditugu; baina ez dugu hitz horiek behar bezala aztertzeko lana hartzen eta ez dugu euren esan a hia zehazt e n eta, horrega tik, sarri gerta tz e n da gizakiek, gauz ak arret az aztertz en saiatu arren, beren pentsa m e n d u a k gauz et a n baino hitzet an gehiago jartzea . Eta, hitz asko ordezkatz e n dituzten ideiak baino lehen a go ikasten baitira, batzuek, ez haurrek bakarrik, gizaki helduek ere baizik, loroek bezalax e erabiltzen dituzte hitz batzuk, ikasi egin dituztelako eta euren soinue t ar a ohitu direlako soilik. Baina hitzak baliagarri eta esan a hid u n ak diren heine a n , soinuar e n eta ideiaren artea n lotura iraunkorra dago, elkar ordezkatz e n dutela adieraziz; eta horrelax e erabili ezean , esan a hi gabeko hots hutsak baino ez dira.

8. Hitzen esanahia, erabat hautazkoa («arbitrary») da, ez lotura natural baten ondorio.

Hitzak, luzaro eta maiz erabiliz gero, esan dugun modu a n, zenbai t ideia pizten dituzte gizakienga n , hain iraunkorki eta erraz piztu ere, non gizakiek bien artea n lotura naturala dago el a uste izatera jotzen duten. Baina, hitzek gizakien ideia partikularrak soilik adieraz t e n dituztela, hau eraba t haut azkoa («arbitrary») den ezarket a r e n bidez gerta tz e n delarik, begi- bistako a da gogoan izanez gero ideia horiek maiz ez dituztela best e e e n g a n (hizkuntza bera darabilt en e n g a n ere) pizten hitz horiek zeinu modu a n adierazitzat ditugun ideiak. Eta gizaki orok dauka hitzak nahi dituen ideien ordain bihurtzeko askat as u n kenezina, halakoa, non inork ez duen ahalm e nik best e a , berak erabilitako hitz berak darabiltzan e a n , goga m e n e a n berak dituen ideia berberak edukitzera behar tz eko. Eta, horrega tik, Augusto handiak ere, mundu osoa gobern a t z eko ahalare n jabe izan arren, aitortu zuen bera ez zela gai latinezko hitz berri bat egiteko, hori best e hau esat e a bezala da eta, alegia, ezin zuela hautazkot a s u n osoz («arbitrarily») ezarri zein ideiaren zeinu izan behar zuen soinu batek bere menp eko e n ahoet a n eta hizkuntza komun e a n . Egia da erabilera komun ak, adost as u n komun ar e n ondorioz, zenbait soinu zenbai t ideiarekin lotzen dituela hizkuntza guztiet a n , eta honek muga tu egiten duela soinu horren esan a hi a halat an , non, inork ere, soinu hori ideia horri aplikatu ezea n , ez duen propiet a t ez hitz egiten; eta gehituko nuke ezen, gizaki baten hitzek mintzatz e a n hitz horiei ordezkar az t e n dizkien ideia berak pizten ez badituzt e entzulear e n g a n , ez duela ulertzeko modu a n hitz egiten. Baina direnak direla gizaki batek hitzek eskuarki duten esan a hi tik edo hura mintzo zaion gizakiak egozt en dien esan gur a tik diferent e a den eran erabiltzeak dakartza n ondorioak, hau behintza t egia da, hots, hitz horien esan a hia , darabiltzan ari dagokion ez , goga m e n e a n dituen ideiet ar a doitzen dela eta ezin direla best e ezeren zeinu izan.

III. KAPITULUATermino orokorrez

1. Hitzik gehienak termino orokorrak dira.

Existitzen diren gauza guztiak partikularrak direnez , arrazoizko litzateke pents a tz e a gauzei egokitu beharreko ak diren hitzak ere partikularrak —euren esan a hi a n diot— izatea , baina honen zeharo kontrako a egiazt a tz e n dugu. Hizkuntza osatz en duten hitzik gehien- gehien ak termino orokorrak dira eta hau ez da utzikeriaren edo zoriaren ondorio, arrazoiaren a eta premiar e n a baino.

2. Gauza partikular bakoitzak bere izena edukitz ea ezinezko da.

Lehenik, ezinezko da gauz a partikular bakoitzak bere izen berezi ezberdina edukitzea . Zeren hitzen esan a hia eta erabilera goga m e n a k bere ideien eta berau e n zeinu diren soinuen artea n egiten duen loturaren menp e daud el arik, gauz ei izenak jartzea n beharrezko da goga m e n a k gauz en ideia bereiziak edukitzea eta, halaber , bakoitzari dagokion izen partikularra gogora tz e a , izena ideia partikular horri egokituz. Baina aurkitzen ditugun gauza partikular guztien ideia ezberdin ak eratu eta oroimen e a n atxikitzea giza ahalm e n e z haraindi dago. Gizakiak ikusten dituen hegaz ti eta animalia guztiek, bere sentim e n e t a n eragina duten zuhaitz eta landare guztiek ezin izanen lukete beren tokia aurkitu adime nik lekutsu e n e a n ere. Beren armad a ko soldadu guztiak bana n- bana n izenez ezagu tz e n dituzten jeneralak oroimen miragarriko kasu modu a n aipatz e n direla goga n izanez gero, erraz ulertuko dugu gizakiek sekula ez saiatu izana euren artalde e t ak o ardi bakoitzari, ez eta euren buru gaine a n hegaz dabiltzan erroiet ako bakoitzari izena jartzen, eta askoz gutxiago, ikusitako landare- orri bakoitzari edo hare- ale bakoitzari izen partikular bat emat e n .

3. Hori posible balitz ere, alferrekoa litzatek e .

Bigarrenik, hori egiterik balego ere, alferreko a litzateke , ez lukeelako balioko hizkuntz ar e n xede nagusirako. Gizakiek alferrik pilatuko lituzket e pents a m e n d u a k komunikatz eko balioko ez lieket en gauz a partikularren izenak. Gizakiek esat e n duten a aditzera emat eko soilik ikasten dituzte izenak eta erabiltzen dituzte best e ekin solase a n; eta hau, mintza- organo ez egiten dudan soinuak, erabileraz edo ados t a s u n e z , best e gizaki baten goga m e n e a n soinu hori entzut e a n , nik ahoska tz e a n berorri lotzen diodan ideia pizten duen e a n bakarrik lortzen da. Hau ezin daiteke egin gauz a partikularrei jarritako izenez, zeren, ideiak goga m e n e a n nik neuk bakarrik bada uzka t , haien izenak best e baten tz a t esan a hidu n a k edo ulergarriak ez izatea gerta bailiteke, niretza t ezagun a k diren oso gauza partikular horiek hark ezagutz e n ez dituelako.

4. Izen partikular bakoitzari izen ezberdin bat ezartzea ez litzatek e egokia gure ezagu pide a k hedatz e k o .

Hirugarre nik, baina hau ere egingarri dela jota (nik ezetz uste dut baina) gauza partikular bakoitzari izan ezberdin bat emat e a k ez luke asko hobetuko ezagu tz a , zeren hau, gauza partikularre t a n oinarritzen den arren, ikuspe gi orokorrez hedatz e n baita, hori ezin daiteke el arik lortu gauzak izen orokorren pean zenbai t espeziet ar a murriztuz baino. Espezie hauek muga batzue n barruan sartzen dira ordua n euren izenekin, eta ez dira txitean- pitean ugaltzen , goga m e n a k atxiki dezake e n a edo erabiltzeko behar dena baino gehiago. Eta, horrega t ik, gizakiek izen orokorret a n gera tu dira gehien e t a n , baina ez behar duten guztian gauz a partikularrak izen egokiez bereizi gabe gelditzeraino. Eta eurekin zerikusi handia duen giza espezie a n ere norban ako konkretu ak sarri aipatu beharra izaten dutelarik, izen propioez baliatzen dira horret ar ako, eta norban ako ezberdinek izen ezberdinak dituzte.

5. Zein gauzak duen izen propioa eta zergatik.

Pertson ez gain, herrialde, hiri, ibai, mendi eta horrelako best e zenbai t leku berezi ere izen propioz izenda tz e n ditugu, eta hau ere arrazoi beraga t ik da, esan nahi baita, gizakiek leku horiek sarri izenda tu beharra eta, nolabai t esa t eko, best e e n begien aurre a n jarri beharra izaten dutelako haiekin dituzten solasaldiet a n . Eta, zaldi konkre tu ak gizaki konkretu ak bezain sarri aipatu behar bage ni tu, ez dut zalantz arik egiten zaldien izen propioak gizakien ak bezain usu aipatuko genituzke el a, eta Buzefalo Alexand er bezain maiz erabilitako hitza litzateke el a . Eta horrega t ik ikusten dugu zaldiket arien artea n zaldiek otseinek bezain usu dituztela izen propioak, izen horien bidez edonork ezagu tu eta bereizi ahal izateko, gizaki horiek beren artea n sarri aipatu behar izaten baitut e zaldi konkre tu hura edo best e a , begi- bistan ez dago el a .

6. Hitz orokorrak nola egiten diren.

Hurrengo, puntu honet a n , hitz orokorrak nola egiten diren aztertu behar dugu. Izan ere, existitzen diren gauza guztiak partikularrak izanik, nola heltzen gara gu termino orokorrak edukitzera eta non topa genitzake termino horiek ordezkatz e n bide dituzten natura orokor horiek? Hitzak ideia orokorren zeinu egitea n bihurtzen dira orokor, eta ideioi denbor a eta lekuare n zirkuns t a n tziak edo existen tzia partikular honekin edo harekin lotzen dituzten best e ideiak kentzen zaizkiene a n bilakatze n dira orokor. Abstrakzio horren bidez banako bat baino gehiago irudikatzeko gai izatera heltzen dira, eta berau e t ak o bakoitza, ideia abst raktu horrekiko adost as u n a daukalako, mota horrex e t ako a da.

7. Haurtzaroaz geroztik nola hedatz e n ditugun geure ideia konplexu ak.

Baina, hau era bereiziago a n deduzitzeko, ez da agian txarra izanen gure nozioak eta izenak euren sorrera tik aztertze a eta zein maila pasaz eta zein urrat s eginez eratz en eta heda tz e n ditugun geure ideiak ikuste a , lehen haurtzaro tik hasita . Argi dago euren solaskide ez haurrek osaturiko ideiak (adibide a euren g a n a muga tuz), pertson a horiek beroriek bezalax e , partikularrak direla. Beren inude ar e n eta amar e n ideiak ongi eraturik dituzte goga m e n e a n eta ideiok, pertson a horien irudiak bailiran, pertson a bi horiek bakarrik irudikatze n dituzte. Ideia horiei lehenbizi ema n d a k o izenak pertson a horieng a n a muga tz e n dira, eta haurrak darabiltzan inude eta ama izenak pertson a bi horiei soilik dagozkie. Gero, denborar ekin ezagu tz a handiago ak beren g a n a t z e a n , jabetuko dira badirela best e hainbat izaki irudian edo best e koalitat e batzue t a n euren aitaren eta amare n , edo ikusi ohi dituzten pertson e n antzeko direnak, eta ordua n izaki horiek guztiak bilduko dituen ideia osatuko dute, eta ideia horri, best e ek bezala, gizaki izena ema n e n diote, adibidez. Eta horrelax e heltzen dira izen orokor bat eta ideia orokor bat edukitzera . Eta honet a n ez dute ezer berririk egiten haux e baino: Peru, Jakobo, Mari edo Joneri buruz duten ideia konplexutik horietako bakoitzari bereziki dagokion a kendu eta guztiei dagokien ari soilik eutsi.

8. Eta gure ideia konplexu a k gehiago hedatz e k o , euren baitako propietat e gehiago kanpoan uzten ditugu.

Gizakiaren izen eta ideia orokorrera heltzeko erabiltzen dituzten bide beret a t ik aurrera jo eta izen eta nozio orokorrago ak berega n a t z e n dituzte. Izan ere, oharturik haiek gizakiaz duten ideiatik diferent e ak diren eta izen horren barrua n sartzen ez diren zenbait gauz ak gizaki izenarekin ados datoze n zenbait koalitat e dituztela , koalitate horiek bakarrik atxikiz eta ideia bakarre a n bilduz, best e ideia bat, orokorroa go a , eratz en dute, eta honi izena eman e z hedad ur a zabalagoko termino a egiten dute. Eta ideia berri hau eranske t a berri batez barik, lehen bezalax e egiten da, hau da, gizaki izenak adierazitako irudia eta best e zenbai t propiet a t e kanpoa n utziz eta bizia, sentime n a k eta berezko higidura duen gorputz a soilik atxikiz animalia izenare n barrua n .

9. Natura orokorrak ez dira best e ideia konplex ua g o batzu e n ideia abstraktu eta partzialak best erik.

Nik uste dut begi- bistakoa dela gizakiek lehenik horrelax e eratu zituztela ideia orokorrak eta ideiontz ako izenak, eta hain argi dago hau, non ez dugun best e frogarik behar, gure eta best e e n adimen e k ezagupid er ako duten ohiko jokabide a kontua n hartze a baino. Eta natura edo nozio orokorrak ideia are orokorrago e n ideia abstraktu, partzial eta lehenik existen tzia partikularre t a t ik harturiko horiez kanpoko zerbait direla uste duen a galduta ibiiko da, nire ustez, ideiok non topa ez dakiela. Zeren, nahi duen ak egin dezala gogoe t a gizakiaz duen ideiaren ingurua n eta gero esan diezad al a ideia hori zertan den ezberdina Peru edo Pauloz duen ideiatik edo zaldiaz duen ideia zertan den diferent e a Buzefaloz duen e t ik, banako bakoitzari dagozkion koalitate bereziak kanpo a n utzi eta existen tzia partikular ezberdinei dagozkien ideia konplexu ak atxikitzean ez bada . Gizaki eta zaldi hitzek adieraz t e n dituzten ideia konplexu ak hartu eta bata best e t ik ezberdin tz e n dituzten ideiak soilik kanpo a n utzi eta biei dagozkien ak atxikiz, ideia konplexu ezberdin berri bat egiten da, eta beroni animalia izena eman e z , termino orokorrago a erdiest e n da, gizakiarekin bater a best e hainba t izaki hartzen dituen a . Sentim e n a k eta berezko higidura animaliaren ideiatik kanpo utzita geratz e n den ideia konplexu a, geratz e n diren ideia bakun ez osatua , hau da, gorputz ar e n , biziaren eta elikapen a r e n ideiez, orokorrago bilakatze n da eta bizidun termino zabalago az adieraz t e n da. Eta berez hain begi- bistakoa den puntu honet az luzaroa go a n ez aritzeko, esan e n dugu goga m e n a k bide bere tik jotzen duela gorputz , substant zia eta, azken bate a n , izaki , gauza eta gure edozein ideia ordezkatz e n duten horrelako termino unibert s al e t a r a . Amaitzeko, eskolet a n horrenb e s t ek o zalapar t a harrotu duen eta eskolet a t ik kanpo, arrazoi osoz, arras gutxi hausn ar tu a izan den genero eta espeziee n inguruko misterio guztia izenak jartzen zaizkien ideia abstraktu gehiago edo gutxiago hedat u e t a n datza. Eta honet a n guztian gauza bat da ziurra eta aldaezin a, termino orokorroago bakoitzak azpian hartzen dituen ideien zati bat baino ez den ideia ordezkatz e n duela.

10. Definizioe tarako zergatik baliatzen garen eskuarki generoe z .

Esand akotik argi ikus dezake g u hitzak definitzeko edo, berdin dena , beraien esan a hia ezagu tz er a emat eko zergatik baliatzen garen generoaz edo definitu nahi dugun hitza hartzen duen hitz orokor hurbilen az . Hau ez da beharrezko delako gerta tz e n , baizik hitz orokor edo genero hurbilenak ordezkaturiko ideia bakun ezberdinak zehaz t eko lana aurrez t eko, batzuet a n , berriz, baita zehazt a p e n hori egin ezinaren lotsa ere. Baina definiziorako biderik laburren a genus arena eta differentia rena den arren (zilegi bekit logikakoak diren terminook erabiltze a, latinezkoak diren arren, egokien ak baitira ezagu t a r az i nahi diren nozioak adieraz t eko), hala ere zalantza t a n jar daiteke hori ote den biderik onena. Ziur nago bakarra behintz a t ez dela eta, beraz, baita erab a t beharrezko a ez dela ere. Zeren, definitzea ez denez best erik, definitzen den terminoak zein ideia ordezkatz e n duen best e bati hitzez ezagut a r az t e a baino, definituriko terminoa n konbinaturik daud e n ideia bakun ak zerrend a t uz egiten da ongien definizioa; eta zerrend a t z e horren ordez gizakiak termino orokor hurbilena erabiltzen ohitu badira, hau ez da gerta tu beharrezko delako edo argitasu n handiago a g a t ik, agudot a s u n eta erosot a s u n a g a t ik baizik. Zeren nire ustez, gizaki hitzak zein ideia ordezkatz e n duen jakin nahi duen ari esan e n balitzaio gizakia subs t a n tzia solido heda tu a , bizidun a, sentime n a , berezko higidura, eta arrazoitzeko ahalm e n a dituen a dela, ez dut dudarik egiten animalia arrazoidun a dela esan ez definitzen dene a n bezain ongi ulertuko

litzateke el a eta adieraz t e n duen ideia kasu horret a n bezain argiro beder e n ezagut a r aziko litzateke el a , arrazoidun animalia, izan ere, animaliaren , bizidunaren eta gorputzaren definizio ezberdin e n bidez zerrend a t u ditugun ideiet ar a biltzen baita. Gizaki terminoa azaltzea n , eskolen ohiko definizioari jarraitu diot, agian doiena ez izan arren, nire oraingo xederako egokien a delako. Eta adibide honet a n edonork ikus lezake zerk eragin zuen definizioa genus eta differentia n datzala dioen arau a , eta aski da guri erakus t eko arau horren beharrizan a urria dela eta berau hertsiki bete tz e ak aban t aila eskas a dakarrela. Zeren, esan den bezala, definizioa hitz bat best e hitz batzuez azaltze a best erik ez denez gero, hitz horrek ordezkatu nahi duen ideia ziurtasun e z ezagu tu ahal izateko, hizkuntz ak ez dira beti logikaren arau e n arab er a eratu ak halako moldez, non hitz bakoitzaren esan a hi a best e bi hitzek adieraz dezaket e n zehatz eta argi. Esperien tziak kontrakoa erakus t e n digu, edo best ela araugileek akats bat egin dute: arau horrekin bat datoze n hain adibide gutxi eskaintze a . Baina definizioei hurren go kapitulua n ekinen diegu.

11. Orokorra eta unibertsala adim e n are n sorkari dira eta ez daud e gauze n existen t zia errealaren barne.

Hitz orokorre t a r a berriz etorrita, esand a ko tik argi dago orokorra eta unibertsala ez daud el a gauz en existen tzia erreal ar e n barne , adimen a r e n asm akizun eta sorkari baitira, berak erabiltzeko eginak eta zeinuekin soilik, direla hitzak direla ideiak, zerikusia duten ak. Hitzak, esan den modu a n, orokorrak dira ideia orokorren zeinu bezala erabiltzen direne a n eta, horret ar a , gauz a partikular askori era berea n aplika dakizkien e a n ; eta ideiak orokorrak dira, gauz a partikular askoren ordezkari izateko eratuak direne a n . Baina unibert s al t a s u n a ez dagokie gauz ei eurei, euren existen tzian partikularrak baitira guzti- guztiak, euren esan a hi a n orokorrak diren hitzak eta ideiak ere barne . Horrega t ik partikularrak apart e utziz gero, geratz e n diren orokorrak geuk egindako sorkariak dira, euren natura orokorra ez delarik best erik, adime n ak eure t a n jarritako partikular asko adieraz t eko edo irudikatzeko gaitasu n a baino. Duten esan a hia , izan ere, gizakiaren goga m e n a k erans t e n dien erlazio bat best erik ez da.

12. Ideia abstraktuak dira generoe n eta espezi e e n esent ziak.

Hurrengo, beraz, hitz orokorrek zer esan nahi duten ikusi behar dugu. Izan ere, argi dago ez dituztela gauza partikular hutsak adieraz t e n , zeren best el a ez lirateke termino orokorrak, izen propioak baizik; eta, best alde , era berea n argi dago ez dutela pluraltas u n a adieraz t e n , zeren best ela gizakia hitzak eta gizakiak hitzak gauz a bera adieraziko bailuket e, eta numero a (gram at ikariek deitzen dioten modu a n) premia g a b e k o a eta alferrikakoa litzateke . Hitz orokorrek, ordua n, gauza motak adieraz t e n dituzte, eta beraiet ako bakoitzak gure goga m e n e k o ideia abas t r ak tu baten zeinu izanik egiten du hori, eta existitzen diren gauz ak ideia horrekin ados datozela egiaz ta tz e n den heinea n , hitz horren barrua n sailkatz en dira, edo gauz a bera dena , mota horret ako ak dira. Honek argi uzten du moten ezentziak edo, latinezko hitza gogokoa go izanez gero, gauz en espezi eak ideia abstrak tu ak baino ez direla. Zeren espezie jakin baten esentzia edukitzeak egiten duen ez gauz a bat espezie horret ako a izatea, eta ideiari erans t e n zaion izena ideia horrekin ados etortze ak emat e n diolarik izenari ideia hori izenda tz eko eskubide a , esentzia edukitzea eta adost as u n hori edukitzea gauza bera dira ezinbes t ez , espezie jakin batekoa izatea eta espezie horren izenerako eskubide a edukitze a gauza bera dire lako . Horrela, adibidez, gizaki edo giza espeziek o izatea eta gizaki izenerako eskubide a edukitzea gauza bera dira. Berdin, gizaki edo giza espezieko izatea eta gizakiaren esent zia edukitze a gauza bera dira. Orain, gizaki edo gizaki izenerako eskubide ar e n jabe ezer ere izan ezin denez , gizaki izenak ordezkatz e n duen ideiarekin ados datorren a baino eta, izan ere, gizaki edo giza espezierako eskubide ar e n jabe ezer ez denez, espezie horren esentzia duen a baino, hem e n dik atera tz e n da izenak ordezkatz e n duen ideia abstrak tu a eta espezie ar e n esentzia gauz a bat bera direla. Hemen dik, berriz, aise ikusten da gauz a moten esen tzia eta, beraz, gauz ak espeziee t a n sailkatze a , ideia orokor horiek abstrai tu eta eratze n dituen adime n ar e n sorkari dela.

13. Espezieak adime n are n sorkari dira, baina gauze n antzeko tas u n e a n oinarrituta daude.

Ez nuke nahi inork pents a tz erik nik ahan tzi edo are gutxiago ukatu egiten dudala naturak gauz ak sortzen dituen e a n hainba t antzeko gauza egiten dituela. Izan ere, ezer ez da antzekot a s u n hori baino arrunt a go , animali arraze t a n eta haziz ugaltzen diren gauze t a n . Baina, hala ere, uste dut esan genez ak e el a gauza horien sailkape na espezie e t a n adim e n are n lana dela, gauze n artean ikusten duen antzekota s u n e a n oinarritzen delarik ideia orokor abstraktuak eratzeko eta goga m e n e a n ezartz eko ideion eredu edo forma bezala ( forma hitzak, zentzu honet a n , ukan ere esan a hi oso propioa baitauka) izenak jarrita halat a n , non, existitzen diren gauz a partikularrak eredu honekin edo harekin ados datoze n heinea n , espezie horret ako diren, izen hori dara m a t e n edo klase horren barruan sailkatz en diren. Zeren esa t e n dugun e a n : hau gizakia da, hura zaldia, hau justizia, hura krudelta s u n a , hau erlojua, hura zahagia, zer best erik egiten dugu, gauz ak izen espezifiko ezberdine t a n sailkatu baino, euren zeinu modu a n izenak jarri dizkiegun ideia abstrak tu horiekin ados datoze n neurrian? Eta zer dira, bada , zenbait izenez bereizi eta izendat uriko espezie horien esen tziak, goga m e n e k o ideia abstraktu ak best erik, existitzen diren gauza partikularren eta euron sailkagun e diren izenen arteko lokarriak- edo direnak? Eta izen orokorrak izaki partikularrekin loturarik duen e a n , ideia abstrak tu ak dira bi horiek elkartzen dituzten bitart eko ak, halata n , non guk bereizi eta izenda tz e n ditugun espeziee n esen tziak ez baitira eta ezin izan baitait ezke geure adime n e a n ditugun ideia abstraktu zehatz ak best erik. Eta, horrega tik, subst a n tzien esentzia errealak bide direnak, gure ideia abstraktu e t a t ik diferent e ak badira, ezin izan daitezke gauz en sailkagun e modu a n guk erabiltzen ditugun espezie e n esen tziak. Zeren bi espezie bakar bat izan daitezke, bi esentzia ezberdin espezie bakar baten esentzia izan daitezke e n bezala eta arrazoizko oinarri beraz; eta nik galdetz e n dut zein diren zaldi bate a n edo berun ea n egin daitezke e n edo egin ez daitezke e n aldaket ak , bata zein best e a best e espezie batekoa izatera eram a n gabe. Gauzen espezie ak gure ideia abst raktu ez zehazt e n baditugu, auzi honek konponbide erraza du, baina esen tzia ustez errealetara muga t u nahi dena galduta ibiliko dela deritzot, eta ezin izanen duela inoiz jakin noiz uzten dion zehazki zerbaitek zaldi edo berunaren espezieko a izateari.

14. Ideia abstraktu bereizi bakoitza esent zia ezberdina da.

Inork ere ez du ezust ekorik hartuko niri entzut e a n esentziak edo ideia abstrak tu ak (izenare n neurri eta espeziea r e n muga direnak) adime n ar e n sorkari direla, gogoa n hartuz gero ideia konplexu ak bedere n , gizaki ezberdine n g a n , ideia bakun e n bildum a ezberdin ak direla sarritan, eta horret ar a norbaite n tz a t zeken k eria dena best e norbaite n tz a t ez izatea gerta tz e n da. Gainera, gauz et a tik euret a t ik harturiko ideia abst raktu ak dituztela diruditen subst a n tzie t a n eure t a n ere, ideia horiek ez dira beti berber ak, ez eta hurbilen zaigun eta barru- barrutik ezagu tz e n dugun espeziea n ere; izan ere, behin baino sarriago jarri izan da zalantza t a n andre baten g a n dik jaiotako fetoa gizakia ote zen, hura elikatu eta bataia tu behar ote zen ala ez eztab aid a tz er aino; ez zateke e n hau gerta tuko gizakiaren izenari dagokion ideia abst raktu a edo esentzia naturare n ekoizpen a balitz, eta ez ideia bakun e n bildum a anitza eta zalantz a gabeko a , zeina adime n ak biltzen eta izena ezartz en dion, abstrakzio bidez orokor egin ondore n . Hartaz, abst rakzio bidez eratut ako ideia bereizi bakoitza esen tzia ezberdina da funtse a n , eta ideia bereizi horien ordain diren izenak gauz a funtse a n ezberdin e n izenak dira. Horretara , zirkulua funtse a n da obalotik ezberdin a, ardia akerra g a n dik ezberdina den bezainb a t e a n izan ere; eta euria elurre tik funtse a n da ezberdina , ura lurretik ezberdina den bezalax e, ezinezko baita izaki baten esen tzia den ideia abstraktu a best e a ri komunikatz e a . Eta horrela nolana hiko bi ideia abstrak tu bata best e t ik zerbaite t a n diferent e ak direnek eta bi izen ezberdin dituzten ek bi mota ezberdin osatze n dituzte, edo nahiago baduzu e , bi espezie diferent e , funtse a n ezberdin ak direnak munduko urrundu e n e n edo kontrako e n e n pare.

15. Esentzia hitzaren zenbait esanahi.

Baina zenbaitzuek uste duten ez , eta ez arrazoirik gabe , gauze n esentzia zeharo ezez agu n dugula, ez dateke alferreko esen t zia hitzak dituen esan a hi ezberdin ak ikuste a .

Esentzia errealak.

Lehenik, esentzia zerbait en izatea bera da, zerbait hori den hurax e izatea egiten duen a . Eta, horrela, eskuarki (subs t a n tzie t a n ) ezeza gu n a den eta gauze n koalitat e ezagu g ar riak bere menp e dituen gauz en barne osaer a errealari esen tzia dei dakioke. Horixe da hitzaren jatorrizko esan a hi zehatz a , bere osaket ak argi erakus t e n duen modu a n ; essen tia -k, bere lehen denotazioa n , izatea esan nahi baitu zehazki. Eta zentzu honex e t a n erabiltzen da gauz a partikularren esentziaz izenik ema n gabe mintzo garen e a n .

Esentzia nominalak.

Bigarrenik, eskolet ako ikasket ak eta eztab aid ak askoz gehiago izan direlarik genero eta espezi e e n ingurua n , esen t zia hitzak ia galdu egin du bere lehen esan a hia eta, gauz en osaera errealari barik, genero eta espezie ar e n osaer a artifizialari aplikatu zaio ea eraba t . Ontzat ema n ohi da, egia da, gauz a bakoitzaren osaer a erreal a eta, ezbairik gabe, existitu egin behar du, berare n menp e egon daitez en gauz a horret a n biltzen diren ideia bakun e n edo koalitat e e n multzo bakoitza. Baina nabar m e n a delarik gauzak ez daud el a mota t a n edo espezie t a n sailkatu t a zenbait izenen araber a , guk horrela izenda tu ditugun zenbai t ideia abst rakturi dagozkien neurrian genero edo espezie bakoitzare n esentzia izen orokor edo espezifikoak ordezkaturiko ideia abstrak tu a baino ez da, eta beti aurkituko dugu esentzia hitzak, arrunki erabili ohi denez, horixe daukala bere baitan.Ez legoke gaizki, nire iritziz, bi esen tzia mota hauek bi deitura ezberdinez izenda tz e a : lehen ari esent zia erreala deituko genioke eta best e a ri esen t zia nominala .

16. Izenaren eta esent zia nominalaren artean lotura iraunkorra dago.

Esentzia nominalaren eta izenaren artea n hain lotura hertsia dago, non gauze n edozein espeziere n izena esen tzia hori duten izakiei baino ezin dakieke e n egotzi, hau da, izenak zeinu modu a n adieraz t e n duen ideia abstrak tu a ri erantzut e n dizkienei baino ez.

17. Espezieak beren esent zia errealek bereiz te n dituzt elako ustea ez da baliagarria.

Gorpuzdu n subst a n tzien (berau ek bakarrik aipatz e a rr e n ) esent zia errealei dagokien ez , bi iritzi daud e, oker ez bana go. Iritzi batekoak honako hau uste dute, alegia, esen tzia hitzak zer esan nahi duen jakin gabe erabiliz, horietako zenbai t esen tzia dagoel a eta gauzak esentzia horien araber a eginak eta euret a n partaide direla, horrela espezie bateko edo best eko bihurtzen direlarik. Beste iritzikoek aburu arrazional agoz uste dute gauza natural guztiek beren atal sentigai tzen osaer a erreal baina ezez agu n a dauka t el a eta ataloi koalitat e sentigaitz ak darizkiela, deitura komun ez gauzak mote t a n sailkatzeko dugun arrazoiare n arab er a , bata best e t ik bereizteko balio duten ak. Lehene n g o iritziak, esentziak gauz a natural guztiak moldea t u eta era berea n partaide izateko gune diren zenbai t forma edo moldetz a t hartzen dituen ak , asko naha si du nire ustez gauz a naturalen ezagu tz a . Animali espezie guztiet a n muns troak eta gizakien artea n ergelak eta best e sorkari harigarri batzuk jaiotzeak zailtasun handiak dakartza , hipotesi honet a n gaindiezinak diruditen ak , zeren hain ezinezko baita esentzia erreal berea n neurri berbere a n parte hartzen duten bi gauz ak propiet a t e ezberdin ak edukitzea , nola den zirkuluare n esentzia bere a n neurri berber e a n parte hartzen duten bi irudik propiet a t e ezberdinak edukitzea . Baina honen kontra best e arrazoirik ez balego ere, ezagu tu ezin ditugun esen tziak supos a tz e a eta beroriek, hala ere, gauz en espezieak bereizten dituzten elem e n t u egite a hain da alferreko a eta eme n diorik gabeko a gure adimen a r e n arlo ezberdin guztiet ar ako, non horixe bakarrik ere nahikoa izan behar genuke e n iritzi hori ezes t eko eta burura ditzake gu n gauz en moten edo espezie e n esen tziekin konform atz eko; eta hauek, artaz aztertuz gero kontura tuko garen modu a n, izen orokor ezberdinak ezarri dizkiegun ideia konplexu abstraktuak best erik ez dira, esan dugun bezala.

18. Esentzia erreala eta nominala gauza bera dira ideia bakun e ta n eta modu e ta n , eta ezberdinak substant zi e tan .

Esentziak horrela nominal eta erreale t a n bereizi ondore n , ikus genez ak e , horrez gain, ideia bakun e n eta modu e n espezie e t a n esentziak gauza bera direla beti, subst a n tzie t a n , ordea , gauz a eraba t ezberdin a diren artea n . Horret ar a , espazioa hiru lerroz muga tz e n duen irudia triangelu baten esentzia hala erreala nola nominala da, izen orokorra dagokion ideia abstraktu a ez ezik, gauz ar e n esentzia edo izatea bera ere bai baita, hau da, propiet a t e guztien sorburu eta bilgune askag ai tz den bene t ako funtsa. Baina guztiz best el a gerta tz e n da nire atzam a rr eko eraztun ar e n materi zatiarekin, hem e n esentzia bi horiek nabariki ezberdin ak baitira. Izan ere, honen atal sentigaitz en osaer a erreala, zeinari atxikita daud e n berone t a n aurkitzen ditugun kolorea, pisua, fundigarrit as u n a , finkotasu n a , etab., ezez agu n a zaigu, eta haren ideia partikularrik ezean ez daukagu haren zeinu litzateke e n izenik ere. Hala ere, haren kolorea, pisua, fundigarrit a su n a , finkotasu n a , etab., dira hura urrea izatea egiten duten ak edo izen horret ar ako eskubide a emat e n dioten ak , eta, beraz, haren esentzia nominala dira. Izan ere, urre izena dagokion ideia konplexu abstraktu a r ekin bere koalitat e e t a n ados ez datorren ezeri ezin dakioke urrea deitu. Baina esen tzien ezberdint a s u n hau subst a n tziei dagokien kontua denez gero, haien izenak aztertz en ditugun e a n ukan e n dugu gai hau zabalago trata tz eko parad a .

19. Esentziak erne- ezinak eta ustelezinak dira.

Mintzagai erabili ditugun izendun ideia abstrak tu horiek esen tziak direla are argiago ager daiteke esen tziei buruz esat e n zaigun a aintzat hartut a , alegia, erne- ezinak eta ustelezinak direla. Eta hau ez da egia gauze n osaera errelei buruz, hauek gauz ekin bater a erne eta deus ez t e n baitira. Existitzen diren gauz a guztiak, euren Egilea salbu, aldagarriak dira, batez ere guk ezagutz e n ditugun ak eta mordo e t a n bana tu ditugun ak izen edo ikur ezberdin e n pean. Gaur belarra dena ardi baten haragi da bihar, eta egun batzuk geroago gizaki baten zati bihurtzen da; eta aldaket a haue t a n eta antzekoe t a n bistakoa da euron aldaket a , hau da, gauza horien propiet a t e e n euskarri den osaer a , suntsitu eta deus ez tu egiten dela eurekin batera . Baina esentziak goga m e n e a n finkaturiko izenez hornituriko ideiatza t hartzen direnez , gauza bera izaten diraut el a uste da, subst a n tzia partikularrek aldaket ak jasan arren. Izan ere, Alexand erri edo Buzefalori edozer gerta turik ere, horiei erant si t ako gizonaren eta zaldiaren ideiek gauz a bera izaten diraut el a uste da; eta horrela espezie horien esentziak oso eta suntsigab e dirau, espezie horret ako banako bati edo guztiei gerta lekiokeen edozein aldake t a gerta tu t a ere. Era horret a n , espezie ar e n esen tzia salbu eta osorik gera tz e n da, espezie horret ako banako batik ere ez existitu arren. Izan ere, mundu a n inon zirkulu batik ere ez balitz, (eta beharb a d a irudi hori zehatz- meha tz markaturik existitu ere ez da existitzen), ordua n ere izen horri erant si t ako ideiak ez lioke utziko orain dena izateari, eredu izateari ere utziko ez liokeen modu a n, hau da, guk aurkitzen ditugun gauz en artea n zirkulu izenerako eskubide a zeinek duen eta zeinek ez duen eta, beraz, esentzia hori edukirik espezie horret ako a zein den erab akitzeko eredu izateari. Eta natura n adarbakarra bezalako animaliarik ez sirena bezalako arrainik ez den arren eta sekula ere izan ez den arren, hala ere, izen hauek euren baitan bater a ezin t a s u nik ez duten ideia konplexu abstrak tu e n ordain direla suposa t u rik, sirenare n esen tzia gizakiaren a bezain ulergarria da, eta adarb ak arr a r e n ideia zaldiaren a bezain ziurra, egonkorra eta iraunkorra da. Esand ako az argi geratz e n da esentzien aldaezint as u n a r e n doktrinak ongi frogatz e n duela esentziak ideia abst raktu ak direla, eta doktrina hori esen tzien eta berau e n zenbait soinu edo zeinuren arteko erlazioan oinarritzen dela eta egiazkoa izanen dela izen berak esan a hi bera eduki dezake e n heinea n .

20. Laburbilpena.

Amaitzeko, hona hem e n , laburtut a , esan nahi dudan a . Genero eta espeziee n eta berau e n esen t zien auzi handi hau honex e t a r a muga tz e n da: gizakiek ideia abstraktu ak egin eta euren goga m e n e t a n izenak ezarrita finkatuz, gauz ak txorte t a n baleud e bezala kontsider a tz eko eta eurei buruz diskurritzeko eta, horrela, euren ezagup e n a k erraz ago eta azkarrago hobetz eko eta komunikatz eko gai egiten dira, aurrera m e n d u eskas a ukane n bailuket e , baldin euren hitz eta pents a m e n d u a k partikularre t ar a soilik muga t uko balituzte.

IV. KAPITULUAIdea bakunen izenez

1. Ideia bakun e n, modu e n eta substan t zie n izenek zerbait berezia dute.

Hitz orok, azaldu dudan modu a n , arart eg a b e mintzatz aileak goga m e n e a n dituen ideiak best erik adieraz t e n ez dituen arren, hala ere azterket a artat su a g o a egin ondore n aurkituko dugu ideia bakun e n , modu mistoe n (hauet a n erlazioak ere sartzen ditut) eta subst a n tzia naturale n izenek berezia eta best e e t a t ik diferent e a den zerbait dutela. Adibidez:

2 . Lehenik, ideia bakun e n eta substant zi en izenek existen t zia erreala inplikatzen dute.

Ideia bakun e n eta substan t zie n izenek, ararte g a b e adieraz t e n dituzten goga m e n e k o ideia abstraktu ekin bater a, haien jatorrizko eredu a atera tz eko balio izan digun existen tzia erreal a ere inplikatzen dute. Baina modu mistoe n izenak goga m e n e a n dago e n ideian amaitz en dira eta ez dute harago eram a t e n pentsa m e n d u a , hurren go kapituluan zehatz a go ikusiko dugun modu a n.

3. Bigarrenik, ideia bakun e n eta modu e n izenek esen t zia bai errealak eta bai nominalak adierazt en dituzt e beti.

Ideia bakun e n eta modu e n izenek euren esentzia bai erreal ak eta bai nominalak adieraz t e n dituzte beti. Baina subst a n tzia naturalen izenek bakanki adieraz t e n dituzte, —eta agian sekula ere ez— espezie horien esen tzia nominalak baino ezer gehiagorik, subst a n tzien izenak bereziki aztertzeko erabiliko dugun kapituluan azalduko dugun modu a n .

4. Hirugarrenik, ideia bakun e n izenak definiezinak dira.

Ideia bakun e n izenak ez dira definigarriak, baina ideia konplexu e n izenak bai. Inork ez du egund aino ikertu, nik dakidala, zein hitz defini daitezke e n eta zein ez; eta hutsun e horixe izan dela uste dut ez gutxitan gizakien diskurtso e t a n naha sk e t a eta iluntasu n handiare n iturri, batzuek defini ezin daitezke e n terminoe n definizioa eskatz en dutelako eta best e batzuek uste dutelako ez dutela konforme gera tu behar hitz orokorrago ar e n eta beron e n murrizket ar e n bidez (edo logikako berbaz esa t eko, genero ar e n eta diferentziare n bidez) eman d ak o azalpen a r ekin, arauzkota s u n e z egindako definizio hori entzun ondoren entzule ek maiz hitz horret az lehen zuten a baino ideia argiagorik ez dute eta. Nik neuk hau bedere n badut uste, alegia, zein hitz den definigarri eta zein ez eta definizio egokia zertan datzan azaltzea ez dagoel a gure oraingo xedetik guztiz kanpo; eta horrek zeinu hauek eta gure ideiak ezagutz eko agian argi handia ekarriko duen ez , merezi du zehazkiago jorratze a .

5. Hitz guztiak definigarriak balira, prozes ua infinituraino luzatuko litzatek e .

Ez naiz hem e n hasiko termino guztiak ez direla definigarriak frogatz e n , izen guztiak defini daitezke el a onartuz gero prozesu a infinituraino luzatuko litzateke el a argudia tuz . Izan ere, definizio bateko hitzak best e hitz batzuez definitu beharra balego, non gera tu azken e a n? Baina gure ideien

izaera tik eta gure hitzen esan a hi tik frogatuko dut zergatik hitz batzuk defini daitezk e e n eta best e batzuk ez , eta zein diren batzuk eta best eak .

6. Definizioa zer den.

Bat gatozke, nik uste, definizioa hitz baten esanahia sinonimoa k ez diren best e berba batzue n bidez azaltzea baino ez delako iritzian. Hitzen esan a hiak hitz horiek darabiltzan ak beroriei ordezkar az t e n dizkien ideiak baino ez direnez gero, edozein terminore n esan a hia azaldurik edo edoz ein hitz definiturik gera tz e n da ezarritako zeinu horren bidez adieraz t e n den mintza tz ailear e n goga m e n e k o ideia hori best e batek ikusteko modu a n irudikatz en edo haren aurre a n jartzen dene a n , horret ar a esan a hia zehaztuz . Horixe da definizioaren erabilera eta xede bakarra eta, beraz, definizio ona zein den edo zein ez den erabakitzeko neurri bakarra .

7. Zergatik ezin diren definitu ideia bakunak.

Aurreko premis a jarrita, esan dezaket ideia bakun e n izenak, eta berauek soilik, definiezinak direla . Eta honen arrazoia da, definizio bateko termino ezberdinek ideia ezberdinak adieraz t e n dituzten ez , denek bater a inondik ere ezin dutela osaket a rik ez daukan ideiarik irudikatu eta, horrega tik, hitz baten esan a hi a gauza bera adieraz t e n ez duten zenbai t hitzen bidez azaltzea best erik ez den definizioak ezin duela lekurik ukan ideia bakun e n izenet a n .

8. Adibideak: higiduraren definizio eskolastikoak.

Gure ideiet an eta berau e n izenet a n dagoe n aipatu diferentziari ez errep ar a t z e a k ekarri ditu eskolet ako tontakeria dem a s horiek, ideia bakun horietako gutxi batzuei buruz emat e n dizkigute n definizioet a n hain erraz ikus daitezke e n a k. Zeren, definitzeko artea n maisu zirenek ere definitu gabe utzi zituzten haietako gehien ak, hori egiteko ezintas u n ar e kin talka egin zutelako hain zuzen. Ba al du, esa t e baterako, giza jeinuak hitzmordoilo finagorik asm atz e rik, definizio honek bere baitan biltzen duen a baino: «pote n tzian dagoe n izakiaren aktua, potentzian dagoe n heinea n ». Gizakirik arrazoizkoen a noraez e a n ibiliko litzateke, bere zentzuga b e k e ri a g a t ik hain entzut e t s u a den definizio honi dagokion hitza asm atz e n . Baldin Tuliok holand ar bati bewe e ging e zer den galdetu eta holand arr ak latinez erantzun izan balio «actus entis in potentia , quat e n u s in potentia» zela, nik galdetz e n dut ea inoren buruan sartzen den hark ulertu zukeela bewe e gin g e hitzaren esan a hia edo igarri zukeela holand arr ak soinu hori erabiltzea n bere goga m e n e a n zein ideia izan ohi zuen.

9. Higiduraren definizio mod ernoa.

Baina filosofo moderno ek ere, eskolet ako hitzmordoiloak bazterrera jaurtikitzen eta ulertzeko modu a n hitz egiten saiatu diren arren, ez dute arrakas t a handiagorik ukan ideia bakun ak definitzea n berau e n kausak azalduz edo best e edozein bidez. Atomistek higidura «leku bate tik best era igarotze a » dela esan ez definitzen duten e a n , zer egiten dute, hitz honen ordez sinonimo a jarri baino? Zeren zer da igarotzea , higidura best erik. Eta igarotze a zer den galdetuko balitzaie, nola definituko lukete hobeto higidura dela esand a baino? Zeren igarotz e a leku bate tik best er a higitzea dela esat e a , ez al da higidura leku bate tik best er a igarotze a dela esa t e a bezain egoki eta esan gur a t s u a bedere n? Esangur a bereko bi hitz bata best e a r e n ordez jartzen ditugun e a n definitzen barik, itzultzen ari gara, eta bata best e a baino hobeto ulertzen dene a n , hitz ezezagu n a k zer esan nahi duen jakiteko balio lezake; baina hau ez da, hurrik eman ere, definitzea , ingeles ezko hiztegiko hitz bakoitza latinezko haren ordainar e n definizioa dela eta, beraz, «motion» motus -en definizioa dela esan nahi ez badugu bedere n . Eta carte siarrek higiduraz emat e n duten definizioa ere, hau da, «gorputz baten atalen segidako aplikazioa best e gorputz baten atale t ar a », ez da definizio askoz hobe a , ongi aztertuz gero.

10. Argiaren definizioak.

«Garde n a r e n aktua, garden a den heine a n » da peripa t e t ikoek ideia bakun batez emat e n duten definizioa. Hau, ares tian aipaturiko higidurar e n a baino zentzug a b e k o a g o a ez den arren,

oraindik argiago erakus t e n du baliagarri t as u nik eta esangur a rik eza, zeren esperien tziak erakutsiko digu ezin diogula itsu bati aditzera ema n inola ere argi hitzaren esan a hi a (definitu nahi dena hain zuzen), baina higidurar e n definizioak ez du lehen ikusian hain baliogab e emat e n , kontrakoa frogatz eko modu honi ihes egiten diolako. Izan ere, higidurare n ideia bakun a ikusm e n e t ik bezainb a t e a n ukimen e t ik ere sartzen delarik, ez dago frogatz erik, adibide bakar batik ere eman d a , norbaitek higidurar e n ideia hartzeko ez duela izenare n definizioa best e biderik ukan. Argia, begiaren sakone a n biziki jotzen duten globulu pilo bate a n datzala dioten ak eskolet ako ak baino ulergarriroa go mintzo dira; hala ere, hitz hauek, eraba t ongi ulertu arren, ez dute eginen gizaki batek argi hitzak ordezkatz e n duen ideia, lehen a g o t ik ulertut a ez bada uk a behintza t , norbait ek honako hau esan e n balio baino hobeto ulertze a , alegia, argia, maitagarriek erraket az jota egun guztian zehar gizaki batzue n bekokiaren kontra, best e batzue n e n kontra ez ordea , botatz en dituzten hainba t eta hainba t tenis- pelota txikitxotan datzala. Zeren gauz ar e n azalpe n hau egiazkoa dela onartu t a ere, argiare n kausar e n ideia zehazki harturik eduki arren, ez liguke argiare n berare n ideia zehatz a gorik ema n e n gure ideia partikular bezala, altzairuzko tresn a zorrotz baten irudi eta higidurak, tresn a horrek eragin liezaguk e e n oinaze ar e n bidez, eman e n ligukee n ideia baino. Zeren, edoz ein sentipe n e n kausa eta sentipen a bera, sentim e n bakar baten bidez jasotako ideia bakun guztiet a n , bi ideia dira, best e edoz ein bi ideia baino askoz diferent e a g o eta urruna go ak bata best e t ik. Eta, horrega tik, alferrik joko lukete Descar t e s e n globuluek gutta serena eritasu n a lukeen nornahiren erretina, ez bailuke hortik hark argiaren ez antzeko ezeren inolako ideiarik jasoko, globulutxook zer diren ongien ulertu eta inoren gorputz e a n jotzea zer den ongien ulertu arren. Eta horrega tik cartesiarrek oso ongi bereizten dute gure baitako sentipen horren kausa den argia, hark gureg a n sortzen duen eta zehazki argia deritzan ideiatik.

11. Azalp e n ge hia g o ideia baku n e n defini e z in t a s u n ar e n ingurua n .

Ideia bakun ak, azaldu dugun modu a n , objektuek eurek, zeinek bere sarbidetik, gure goga m e n e a n eragind ako inpresioe n bidez soilik erdiest e n dira. Bide horret a t ik hartu ezea n , haien izenak definitu edo azaltzeko erabilitako munduko hitz guztiek ez dira gauz a izanen haiek ordezkatz e n duten ideia gure baitan sortaraz t eko . Zeren, hitzak soinu direlarik, ezin dituzte gure baitan eragin hots horien ideia bakun ak best erik, ez eta inolako ideiarik piztu ere, hitzen eta erabilera komun ar e n eraginez zeinu gisa adieraz t e n dituzten ideia bakun e n artea n dagoe n nahitako lotura jakinare n bidez izan ezik. Bestela deritzon ak egin dezala aprob a ea hitzen batek anan ar e n gustu a eman eta fruta delizios ospet su horren gozoare n ideia ekarri ahal dion. Lehena go objektu sentigarriek adime n e a n inprimaturik oraindik oroimen e a n dituen gustu ez arrotzen zein ideiekin duen antzekot a s u n a esat e n zaion heine a n , hurbildu ahal izanen da antzekot a s u n horret ar a . Baina hori ez da definizio bidez ideia hori emat e a , izenak aipatuz gure baitan best e ideia bakun batzuk piztea baizik, eta hau ere fruta horren benet ako gustutik oso gauza diferent e a datek e. Gauza bera gerta tz e n da argiari, koloreei eta best e ideia bakun guztiei dagokien ez , soinuen esan a hi a ez baita natural a, ezarria eta haut azkoa baizik. Eta ez dago argiare n edo gorritasu n ar e n definizio egokiagorik edo ideia bi horiek guga n eragiteko gaiagorik, argia edo gorria soinuek eurek baino. Izan ere, argiare n edo kolorear e n ideiaren bat soinu baten bidez, edonola eratu t ako izanda ere, sortaraziko dela espero izatea, soinuak ikusi edo koloreak entzun egin daitezke el a itxarot e a da, eta belarriei best e sentim e n guztien zeregina beteraz t e a . Eta hau, belarriez zapora tu , usaindu eta ikusi egin genez ak e el a esa t e a da; Sancho Panzari zegokion filosofi modu a berau, Dulzinea entzut ez ikusteko ahalm e n a baitzue n . Eta, horrega t ik, edozein hitzek ordezkatz e n duen ideia bakun a adimen e r a dagokion sarbidetik jaso ez duen ak ezin izanen du inoiz hitz horren esan a hia ezagutz e r a heldu definizioaren edozein arauz batera bildutako best e ezelako hitz edo soinuz. Bide bakarra sentim e n e t a r a izen horri dagokion objektua aplikatze a da eta, horrela, lehendik ezagun duen izeneko ideia eragite a . Itsu ikastun batek, objektu ikusgarriak aztertze a ri jo eta su ekinez, sarri aipatz e n zizkioten argiare n eta koloreen izenak ulertzeko hala liburuen nola lagune n azalpen ak erabili ondoren , egun batez harro esan zuen bazekiela jada gorrimin hitzak zer esan nahi zuen. Eta lagunek zer zen, bada , gorrimina galdetu ziotene e a n

turut ar e n soinuare n antzeko a zela erantzun zien. Horrelax e ulertuko du best e edozein ideia bakun e n izena berau ulertzeko definizioaz edo best e hitz batzuez balia dadinak ere.

12. Aurrekoaren kontrakoa gertatz e n da ideia konplexu e t a n , estatuaren eta ortzadarraren adibide e z ikus daiteke e n e z .

Oso best elako a da kasua ideia konplexu e t a n , zeren hauek, zenbai t ideia bakun ez osatu ak direnez, osaket a hau egiten duten ideia ezberdinak ordezkatz e n dituzten hitzek badute ahalm e n a , goga m e n e a n lehen a g o inoiz egon gabeko ideiak bertan inprimatz eko eta beraien izenak ulertaraz t eko. Izen baten pean doaze n horrelako ideia bildum et a n badu lekua definizioak edo hitz baten esan a hia best e hitz batzuez azaltze ak, eta gure sentim e n e n irispidera inoiz heldu gabeko gauz en izenak ezagu t a r az diezazkiguke; baita best e gizaki batzuek izen horiek erabiltze a n goga m e n e a n dituzten ideien antzekoak guk eratz e a eragin ere, definizioko termino batek ere azalpen a jasotzen duen ak bere pentsa m e n d u e t a n sekula eduki gabeko ideia bakunik ordezkatu ezean . Horrela estatu a hitza esplika dakioke best e hitz batzuez itsuari, pintura ez ordea, bere sentime n e k ema n a diotelako irudiaren ideia, baina ez koloree n a , eta hitzek, beraz, ezin diote haue n ideia piztu. Honex ek ekarri zion eskultore bati pintore baten aurka saria irabazt e a , nor bere artear e n bikaintasu n a r e n aldeko lehian zebiltzala, eskultore ak bere artea hobe a zela defend a tz eko esat e n baitzue n berea zabalago heda tz e n zela eta ikusme n a galdutako ek ere bere ar e n bikaint asu n a haute m a n zezaket el a . Pintore ak itsu baten epaiare n menp e jartzea onartu zuen eta, itsua ekarri zutelarik batak egindako esta tu a eta best e ak pintaturiko koadroa zeude n tokira, lehen e n g o esta tu a r e n aurrera eram a n zuten eta honen aurpe gi eta gorputz eko ezaug arriak eta lerroak bere eskuez hazta tu ondoren , miresp e n handiz goraipa tu zuen artistare n trebezia. Baina koadroar e n aurrera eram a n d a k o a n eskuak haren gaine a n jarri zituelarik, ingurugo ek ziotsot en lehenbizi burua ukitzen ari zela, gero bekokia, begiak, sudurra , etab., eta itsuaren eskua mihise ar e n alde ezberdine n gainetik zihoan inolako apart ekot a s u nik aurkitu gabe; eta horrega t ik oihukatu zuen hark nahita ez behar zuela artelan miresg arri eta zoragarria izan, best e ei alde horiek guztiak erakus t eko, berak, ordea, ezer sentitzen ez haute m a t e n ez zuene a n .

13. Koloreak definiezinak dira sortze tiko itsuarent za t .

Ortzad ar hitza, haren kolore guztiak ezagut u bai, baina fenom e n o hau sekula ikusi gabeko bati aipatuko liokeen ak, koloreen irudia, zabalera , kokaera eta orden a azalduz hain ongi definituko luke hitz hau, non entzule ak ulertu ahal izanen liokeen. Baina definizio honek, zehatz e n a eta hobezina izanda ere, ez luke balioko hitz hori itsu bati ulertaraz t eko , ideia konplexu hori osatze n duten ideia bakun ezberdin ak itsuak sentipen e z eta esperien tziaz sekula hartu ez dituen ez , ez dagoel ako horiek haren goga m e n e a n pizteko gauz a den hitzik.

14. Ideia konplexu a k, beraien osagarri diren ideia bakunak esperien tziaren bidez erdiet sitakoak direnea n bakarrik defini daitezk e .

Ideia bakun ak, azaldu dugun modu a n , esperien tziaz soilik erdiet s daitezke guga n pertzepzio horiek eragiteko egokiak diren objektu et a t ik. Era horret a n geure goga m e n e r a bildu eta euren izenak dakizkigun e a n , ordua n horiek osaturiko ideia konplexu e n izenak definitzeko eta definizioare n bidez ulertzeko modu a n gaud e . Baina terminore n batek gizakiak sekula lehen a g o bere goga m e n e a n ukan gabeko ideia bakun e n bat ordezkatz e n badu, ezein hitzez ere ez dago horren esan a hi a hari aditzera emat e rik. Terminore n batek norbaitek ezagun a duen ideia bat ordezkatz e n baldin badu, baina termino hori bere ideiaren zeinu denik ez badaki, ordua n ezagun zaion ideia beraren best e izen batek ulertzera ema n diezaioke hitz horren esan a hia . Baina ideia bakunik ezein kasut a n ere ezin defini daiteke.

15. Laugarrenik, ideia bakun e n izenek modu mistoen e k eta substan t zie n e k baino ezbai gutxiagoko esanahia dute.

Baina ideia bakun e n izenek beren esan a hia zehazt eko definizioaren laguntz arik ez duten arren, hori ez da oztopo hauek modu mistoe n eta subst a n tzien izenak baino zalantz a eta ziurgab e t a s u n gutxiagoko ak izateko. Izan ere, pertzepzio bakar bat ordezkatz e n dutelarik, gizakiek erraz eta osoro bat etortzen dira haien esan a hiari dagokionez eta beroni buruzko errakun tz ak edo eztab aid ak ez du leku handirik. Zuria berak elurra edo esne a ikuste a n haute m a n duen kolorea dela dakien ak, ezin izanen du hitz hau gaizki aplikatu ideia hau atxikitzeko gai den bitarte a n , eta esan a hia eraba t galtzen duen e a n , haren esan a hiaz erratu ez, baina ez duela ulertzen ohartuko da. Hemen ez dago ez ideia bakun pilorik batera bilduta ipintzeko, horixe delarik modu mistoei buruzko zalantzak sortzen dituen a , ez bere menp e a n propiet a t e a k —zehazki zenba t diren ez jakin arren— dituen esentzia erreal ustezko baina ezez agu nik, honek subs t a n tzien izenekiko zailtasun a dakarrelarik. Aitzitik, ideia bakun e t a n izenare n esan a hi osoa bater a ezagu tz e n da eta ez dago atalez osatu a , eta orduan, ideian atal gehiago edo gutxiago sartzerik ez dago e n e z , ezin da ideia aldatu, ez eta ilun edo zalantza g ar ri bihurtu ere.

16. Bosgarrenik, ideia bakun e k men p e k o t a s u n gutxi dituzt e in linea predica m e n t ali.

Ideia bakun e t a n eta euron izenet a n , gainer a, haux e ikus daiteke , alegia, in linea predica m e n t ali (deitzen dioten ez) menp ekot a s u n gutxi dutela, azken espezietik hasi eta sum m u m genus eraino. Azken espeziea ri, izan ere, ideia bakun bat baino ez delarik, ezin zaio ezer kendu, eta era horret a n ezin du, aldea kendut a , best e gauz a batekin ideia komun bate a n , bien genero a deritzan e a n , ados etorri; ezin da, adibidez, zuri edota gorriaren ideiet a t ik deus kendu, itxura komun berea n bat etor daiteze n eta horret ar a izen orokor bat eduki dezat e n . Gizakiaren ideia konplexutik arrazionaltasun a kenduz gero, horrek gizakia piztiekin bat etortze a dakar animaliaren ideia eta izen orokorrago a n . Eta horrega t ik gizakiak, zerrend a nekag arriak ekiditeko, zuri eta gorria horiarekin eta best e zenbai t ideia bakun ekin izen orokor baten pean biltzen dituzten e a n , behar tu t a aurkitzen dira ideia horiek goga m e n e r a sartzeko duten bidea best erik azaltzen ez duen hitz batez hori egitera. Izan ere, zuria, gorria eta horia kolore genero ar e n edo izenare n barrua n sartzen direne a n , horrek ez du haux e best erik esan nahi, alegia, ideia horiek ikusme n ar e n bidez soilik sortzen direla goga m e n e a n eta begien bidez soilik dutela hara sarbide a . Eta koloreak, soinuak eta antzeko ideia bakun ak barne hartzeko moduko termino are orokorrago a eratu nahi duten e a n , horiek guztiak sentime n bate tik etorriak balira bezala hartuko dituen hitz baten bidez egiten dute hori. Eta, horrela, koalitat e izeneko termino orokorrak, arrunki ema n ohi zaion adieran , koloreak, soinuak, gustuak, usainak eta ukimen ezko koalitat e ak hartzen ditu, koalitat e horiek best e hauet a tik bereizita, hots, heda d ur a , kopuru, higidura, plazer eta oinazetik, hauek sentime n bat baino gehiago tik baitut e eragina gure goga m e n e a n eta sartzen baitituzt e bertan ideiak.

17. Seigarrenik, ideia bakun e n izenak ez dira hautazkoak («arbitrary»), erabat gauze n existen t ziatik hartuak baizik.

Ideia bakun e n, subst a n tzien eta modu mistoen izenak honex e t a n bereizten dira: modu mistoe n izenak eraba t haut azkoak diren ideiak ordezkatz e n dituzte, substan t zie na k ez dira horrela, eredu batekiko erreferen tzia baitute , baina nahikoa zabala, eta ideia bakun e n izenak gauz en existen tziatik hartu ak dira erab a t eta inondik ere ez dira haut azkoak. Zer alde sortzen den hem e n dik hiru ideia moton esan a hi a n hurren go kapituluet a n ikusiko dugu.

Modu bakun e n izenei dagokien ez , ez dute alde handirik ideia bakun e n izenet a tik.

V. KAPITULUAModu mistoen eta erlazioen izenez

1 Modu mistoe k ideia abstraktuak ordezkat z e n dituzt e, best e izen orokorrek bezala.

Modu mistoe n izenak orokorrak direnez , azaldu dugun modu a n bakoitzak bere esen tzia duten gauz a mota edo espezie ak ordezkatz e n dituzte. Espezie horien esentziak ere, azaldu bezala, izena jarritako goga m e n e k o ideia abstraktu ak best erik ez dira. Honaino modu mistoen izenek eta esen tziek ez daukat e ezer best e ideiekin komun a ez zaienik, baina hurrago tik aztertz en baditugu, zerbait berezia, gure arret a merezi duen a , daukat el a ohartuko gara.

2. Lehenik, ordezkat z e n dituzte n ideia abstraktuak adim e n a k eginak dira.

Aurkitzen duda n lehen berezita su n a haux e da, alegia, modu mistoen ezpezie ezberdine n ideia abstraktu ak edo, nahiago izanez gero, esentziak adim e n a k eginak direla, honex e t a n bereizten direlarik ideia bakun e t a t ik, hauen kasuan goga m e n a k ez baitauk a bat bera ere egiteko ahalik, ideiok gauz en existen tzia erreal ak bere baitan eraginez aurkezt e n dizkion modura hartu beharra du eta.

3. Bigarrenik, hautazko ta s u n osoz («arbitrarily») eta eredurik gabe eginak dira.

Hurrengo esan behar da modu mistoen espezie e n esentzia hauek ez direla goga m e n a k eginak, hautak e ta hutse z , eredurik gabe edo ezein existen t z ia errealekiko erreferent ziarik gabe eginak baizik. Eta horrex e t a n bereizten dira subst a n tzien esentziet a t ik, hauek berau e n sorburu den izaki errealen baten suposizioa baitara m a t e , izaki horrekin ados datozelarik. Baina goga m e n a k modu mistoez dituen ideia konplexu e t a n gauze n existen tziari zehazki ez jarraitzeko askat as u n a hartzen du. Zenbait bildum a batu eta atxikitzen ditu best e hainbes t e ideia espezifiko bereizi bezala, best e batzuk, ordea, naturan oso maiz gerta tz e n direnak eta kanpoko gauz ek hain indart su iradokiak, albo batera uzten dituen artea n , izen bereizirik edo espezifikaziorik ezarri gabe . Eta goga m e n a k modu mistook, subst a n tzien ideia konplexu ak bezala, ez ditu gauze n existen tzia errealaz aztertze n edo naturan konpos ak e t a bereizi hori duten eredu ez egiazt a tz e n . Adulterioaz edo intzes tua z duen ideia zuzen a dene n tz jakiteko, gauz en existen tzian bilatu behar al du hori gizakiak? Edo baten bat horrelako ekintzaren baten lekuko izan delako al da ekintza hori egiazkoa? Inola ere ez; horret ar ako nahikoa dugu horrelako bildum a bat arketipo eta ideia espezifiko izanen den ideia konplexu bate a n biltzea, in rerun natura edo errealit at e a n ekintza hori norbaitek egina izan zein ez izan.

4. Hori nola egiten den.

Hori behar bezala ulertzeko, ideia konplexuon eratze a zertan datzan ikusi behar dugu. Eta ez datza ideia berriak egite a n , goga m e n a k lehendik zeuzkan ak bater a biltzean baizik. Horretarako , goga m e n a k hiru gauza egiten ditu: lehenik, ideia kopuru bat aukera tu ; bigarrenik, ideioi lokarri bat jarri eta ideia bate a n bildu; hirugarre nik, izen batez elkarlotut a utzi. Goga m e n a k horiet an nola

jokatzen duen eta horret ar ako nolako askat a s u n a hartzen duen aztertuz gero, aise ohartuko gara modu mistoe n espezie e n esen tziak goga m e n a r e n sorkari direla eta, beraz, espezie ak eurak gizakiak eginak direla.

5. Ideia sarri existen t z iaren aurretik izateak argi uzten du hautazkoa k («arbitrary») direla.

Modu mistoen ideiak ideien nahitako bildum a baten bidez egiten direla, ideiok goga m e n e a n naturako eredu jatorrizko orotik apart e bilduz, inork ezin du zalantz arik egin, baldin gogoe t a eginez pents a tz e n badu mota horret ako ideia konplexu ak egin eta abstrai daitezke el a eta gero izena ezar dakieke el a eta, hartara , espeziea era, espezie horret ako ezein banako existitu aurretik. Nork jar lezake zalantz a t a n gizakien goga m e n e t a n sakrilegioare n edo adulterioare n ideiak taxutu ahal izan direla, baita ideioi izenak eman ere, eta horret ar a modu mistoe n espezie horiek eratu ahal izan direla inork ekintza horietariko bata ez best e a egin aurre tik, eta eurei buruz eztab aid a t u ahal izan dela eta arrazoiak jarri, baita egia ziurrak aurkitu ere, hala adime n e a n baino ez zirene a n nola orain existen tzia erreala gehiegitxot a n duten e a n ? Heme n dik argi gera tz e n da zenba t e r a ino ditugun modu mistoak adime n ar e n sorkari, adime n e a n errealit at e a n existitzen direne a n bezalako existen tzia egokia dutelarik zinezko egiaren eta ezagutz a r e n xede ak bete tz eko. Eta ezin dugu dudarik egin legegileek maiz beren adime n e n sorkari ziren eta beren goga m e n e t a n best e inon existen tziarik ez zuten ekintzen espezie ei buruzko legeak egin izan dituztela. Eta uste dut inork ezin uka lezake el a birpizkund e a modu mistoen espezie bat zela goga m e n e a n , errealita t e a n existitu aurre tik.

6. Adibideak: hilketa, intzes tua, ezpata puntaz hiltzea.

Goga m e n a k modu mistoen esentzia horiek nolako hautazkota s u n osoz («arbitrarily») egiten dituen ikusteko, haiet ako zenbaiti begie m a t e a best erik ez dugu behar. Begirada labur batek erakutsiko digu goga m e n a dela barreia turik daud e n zenbait ideia lokabe konplexu bakarre a n konbinatz e n dituen a eta emat e n dien izen komun ar e n bidez espezie jakin baten esentzia izatea egiten duen a, hori egiteko ideiok naturan eduki dezaket e n lotura aintza t hartu gabe . Izan ere, gizakiaren ideiak, naturan , ardiaren ideiak baino lotura handiago a al du, bada, hiltzearekin, gizakiaren kasua n hilketa («murd er ») hitzak adierazitako ekintza espezie berezia egin dezagu n , eta ardiaren e a n ez? Edo zein lokarri du naturan hiltzearekin aitaren ahaide t a s u n a r e n ideiak, sem e a r e n edo auzokoar e n ideiak baino estua go a , lehen e n bizi aipaturikoen kasuan ideia konplexu bate a n konbina ditzagu n, eta espezie bereizi baten , hots, guraso- hilketaren esentzia bihur ditzagu n, best e ek espezie ezberdinik egiten ez duten artea n? Baina, norber e ama edo aita hiltzea norber e sem e edo alaba hiltzetik ezberdina den espezie bihurtu badut e ere, zenbait kasut a n sem e a eta alaba aita eta amarekin batera hartzen dira eta espezie bere a n sartzen, intzes tuaren kasuan adibidez . Horrela goga m e n a k modu mistoet a n ideiak hautake t a hutsez biltzen ditu ideia konplexu e t a n , komenigarri deritzon modu a n , natura n hauek adina lotura duten best e batzuk lokabe uzten dituen artea n , izen bakarrar e n premiarik ez dutelako. Bistakoa da, bada , goga m e n a k aukera librez zenbait ideia elkarrekin lotzen dituela, ideiok natura n lotu barik uzten dituen best e batzuek baino batasu n handiagorik ez ukan arren. Eta hau horrela ez bada, zergatik hartzen da aintza t armar e n zein zati hast en den zauria egiten, ingeles ek stabbing hitzaz adieraz t e n duten ekintza, ezpat ar e n puntaz egindako a, espezie ezberdin e a n sartzeko, armar e n forma eta materiala, ordea, aintzat hartzen ez diren artea n? Ez diot hau arrazoirik gabe egiten denik, geroxe a g o ikusiko dugun modu a n , baina bai goga m e n a r e n aukera librez egiten dela, bere helburu ak bete tz eko, eta horrega tik modu mistoe n espezieak adime n ar e n sorkari direla. Eta eraba t begi- bistako a da goga m e n a k ideia horiek eratzeko eredu ak ez dituela naturan bilatzen, ez eta egiten dituen ideiak gauz en existen tzia erreal ar ekin erlaziona tz e n ere, bere helburu e t a r ako ondoen balio izateko modu a n batera biltzen dituelarik, errealita t e a n existitzen den ezer zehazki imitatz eko loturarik gabe.

7. Hala ere, hizkunt zare n helburue tarako balio dute eta ez dira ausaz eratzen .

Baina, nahiz eta modu mistoen ideia konplexu edo esentzia hauek goga m e n a r e n menp e daud e n eta askat a s u n handiz beronek eginak diren, ez dira, haatik, ausaz eginak, ez eta inondiko arrazoirik gabe elkarrekin naha si ak ere. Ideia konplexuok beti natura tik kopiatu ak ez diren arren, beti ere egokiak dira ideia abstraktu ei jarri zaizkien helburue t a r ak o; eta nahiz eta ideiez egindako konbinazio batzuk nahikoa lokabe ak diren eta euren baitan ez duten batasu n gehiagorik, goga m e n a k ideia bate a n biltzeko loturarik emat e n ez dien best e ideia batzuek baino, hala ere hizkuntzare n helburu nagusi den komunikazioar e n komen e n tzi e t ar ako egiten dira beti. Hizkuntzar e n baliagarri t as u n a soinu laburren bidez kontzepzio orokorrak erraz eta azkar adieraz t e a n datza, berauo n baitan ideia partikular ugari ez ezik, ideia konplexu bate a n bildutako ideia lokabe asko ere izan daitezke el arik. Horrega tik, modu mistoe n espezie ak egitea n , gizakiek elkarri aipatu ahal izan dizkieten konbinazioei soilik errep ar a t u diete. Hauek ideia konplexu bereiziet a n konbinatu dituzte eta izenak jarri dizkiete, best e batzuk, ordea, natura n aurrekoek bezain batasu n hertsia izan arren, lokabe eta jaramonik egin gabe uzten dituzten artea n . Zeren, giza ekintzak eurak baino harago ez joatearre n , gizakiek ikus daitezke e n bariet a t e guztiet ako ideia abstraktu ak egin nahi balituzte, infinitua litzateke kopurua eta oroime n a ideiaren ideiaz nahasit a eta alferrik gainkarga t u t a geratuko litzateke . Nahikoa dute gizakiek beren arazo arrunt e t a n izena jarri beharreko modu mistoen ideia konplexu ak eratu eta izenda tz e a r e kin. Hilketare n ideiari aitaren edo amar e n ideia batzen badiote eta norber e sem e a edo auzokoa hiltzetik diferent e a den espeziea egiten badut e , krimen ar e n izugarrikeriaga tik da, eta norber e aita edo ama hiltzen duen ari norbere sem e a edo auzokoa hiltzen duen ari ez bezalako zigorra ezarri behar zaiolako; eta horrega tik beharrezko ikusten dute best e izen bat jartzea , horixe delarik konbinazio hori egitea n bilatzen duten helburu a . Baina, nahiz eta amare n eta alabare n ideiak oso trata e r a ezberdina hartzen duten hilketarekiko, halakoa, non batak hilketarekin lotzean ideia abst raktu bereizia eta, beraz, espezie ezberdina egiten duen izen eta guzti, eta best e ak ez, hala ere, haragizko harre m a n e kiko, biak sartzen dira intzes tu a r e n barrua n; eta kasu honet a n ere horrelako harre m a n lohiak izen bakarraz ordezkatz e a eta espezie bakartza t hartze a komeni delako jokatzen da horrela, best e egintza batzuek baino lizunkeria handiagoko a baita; eta hau guztia ingurum a ri ak eta deskribake t a gogaikarriak ekiditeko egiten da.

8. Honen guztione n froga bat hizkuntza ezberdine tako hitz itzulezinak ditugu.

Hizkuntz a ezb er d i n e n ez a g u p e n ap ur ba t na hiko a da es a n a dugu n a r e n egi a age ri a n jartz eko , be gi- bis t a r a ag eri bait a hizkun tz a bat e a n hain b a t hitz da u d e l a bes t e hizkun tz e t a n ordainik ez dut e n a k . Honek argi erak u s t e n du herriald e bat e k o jend e a k , ber e n ohitur a et a biziker a g a t ik , bes t e ba tz u e k ideia esp e zifiko e t a n sekul a bildu ez dituz t e n idei a konpl ex u ezb er d i n a k egi t eko et a izen ak jartz ek o par a d a izan duel a . Hau ezin zitek e e n ger t a , baldin esp e z i e horiek nat u r a r e n as t iroko sorkari balir a , et a ez gog a m e n a k , kom u nik az io pre mi a k kontu a n izan d a , izen a jartz ek o egin et a abs t r a i t u riko bildu m a k . Gure lege e t a k o hitz ek, hots hut s ez diren e k , nek ez aurki tuko dut e ordain a inon dik ere hizkun tz a urriak ez diren esp a i ni e r a n edo itali er a n et a askoz zailago itzuli ah al izan e n lirat ek e Karibe a r edo Westo e mintz a i r e t a r a . Eta erro m a t a r r e n versura edo judu e n corba n hitz ek ez dut e ord ainik bes t e hizkun tz e t a n , et a ha u argi da go are s t i a n aipa t u riko arraz oi e n g a t ik . Gain er a , auzi hau hurra g o t ik az t e r t u et a hizkun tz a ezb e r d in a k zeh a t z a g o alde r a t z e n badi t u g u , ohar t u ah al izan e n gar a ez e n , hizkun tz e k itzulp e n e t a n et a hizt e gi e t a n elkarr e n ord ain t z a t jotze n diren hitzak dituz t e n arre n , ideia konpl ex u e n et a ber e z iki mod u misto e n izen e n art e a n gutxik, ha m a r r e t ik ba t e k ere ozt a- ozt a , adi er a z t e n dut e l a be t e - bet e a n hizte gi a n ord ain t z a t da uk a n hitza r e n es a n a h i a . Ez da go idei a arru n t a g o r ik et a osa g a i gutxi a g o k or ik, de n b o r a , hed a d u r a et a pisuko ne ur ri e n a baino; et a latinez ko hora, pes , libra zailt a s u n ik ga b e itzultz e n dira ingel e s e z k o hour, foot , pou n d hitz ez ; hal a ere argi da go erro m a t a r r e k latinez ko izen horiei lotz e n zizkie t e n ideiak ingel e s ba t e k ingel e s e z k o izen horiez adi er a z t e n ditu e n ideie t a t ik oso ezb er d i n a k zirel a . Eta aipa t u riko bi horien kas u a n , ba t a k bes t e a k ber e hizkun tz a k o izen ez

izen d a t u r iko ne urri ak era biliz gero , era b a t oker lebilke ber e kalkulu e t a n . Froga nab a r m e n e g i a k dira ha u e k dud a- mu d a t a n ibiltzeko , et a asko erraz a g o ikusiko dugu ha u idei a abs t r a k t u a g o e n et a konp o s a t u a g o e n izen e t a n , diskur t s o mor al e t a n era bil tz e n dire n ge hi e n e t a n , adibid e z . Ideia mor al e n izen a k bes t e hizkun tz a batz u e t a r a itzultz eko era bil tz e n dire n e kin ikus mi n e z alde r a t z e n ditug u n e a n , ikust e n dugu hai e t a k o oso gutxik era n t z u t e n diel a elkarri be t e - bet e a n eur e n es a n a h i a r e n he d a d u r a guz ti a n .

9. Honek erakus t e n du espezieak komu nikaziorako eratzen direla.

Hau horrenb e s t e azpimarra tz e n badut «gen er a » eta «esp ezies »- ei eta berau e n esentziei buruz oker ibili ez gaitez e n da, naturak erregularki eta iraunkorki egindakotz a t eta gauz et a n existen tzia erreala duten elem e n t u t z a t hartuz, zeren, arret az aztertuz gero, adime n ar e n artifizio bat baino ez baita, sarri komunikatu behar dituen ideien bildum ak erraz ago adieraz t eko termino orokor baten bidez, termino horren barrua n zenbait partikular sar daitezke el arik, ideia abstrak tu horrekin ados datoze n heinea n . Eta «species » hitzaren dudazko esan a hiak eragind a , batzuei gogor egiten bazaie ere nik modu mistoe n espezie ak «adim e n a k eginak direla» esat e a , uste dut inork ezin duela ukatu goga m e n a dela izenak ezartz en zaizkien ideia abstrak tu konplexu ak egiten dituen a . Eta egia bada , den modu a n, adimen a k egiten dituela gauzak sailkatz eko eta izendatz eko eredu ak, aztergai uzten dut nork markatz e n duen ingeles ezko sort (mota) eta latinezko species hitzen arteko muga, niretza t species eta sort hitzen artea n latinezko hitza izatetik ingeles ezko hitza izatera dago e n a best e alderik ez dagoe n e z gero.

10. Modu mistoe ta n izena da ideia bakun e n konbinazioa lotu eta espezie bihurtze n duena.

Espeziee n , esen t zien eta euron izen orokorren artea n modu mistoet a n beder e n dago e n erlazio hertsia argiago agertuko da kontua n hartzen dugun e a n izena dela, dirudien ez , esentzia horiek salbatu eta eteng a b e ki iraupide a emat e n diena. Zeren, ideia konplexu horien atal solteen arteko lotura egiten duen a goga m e n a denez , natura n oinarri partikularrik ez duen batas u n honek huts egin izanen luke, atalei elkartu t a eutsiz sakab a n a t z e n uzten ez dien zerbait ez balego. Horrega tik, bildum a egiten duen a goga m e n a den arren, izena da, nolabait esat eko , elkarrekin lotzen dituen korapiloa. Ez da makala, izan ere, triumph u s hitzak elkartut a dauzkan eta espezie bakar modu a n eskaintze n dizkigun ideia ezberdine n barieta t e a . Izen hau inoiz asm at u ez balitz edo zeharo galdu balitz, eduki genez ak e e n , dudarik ez ospakizun horret a n gerta tz e n denar e n deskribake t a , baina, nire ustez, atal ezberdin horiei ideia konplexu baten batas u n e a n elkartu t a eust en diena beroni eran tsi t ako hitza da; izan ere, berau barik inork ez luke pents a t uko haren atal ezberdin ek gauza bat bera egiten dutenik, behin bakarrik eskaini delako izen bakar baten peko ideia konplexu bate a n bildu ez den best e ikuskizun baten atalek gauza bat bera egiten dutenik pents a tz erik ez dagoe n bezalax e. Horrega t ik, modu mistoen esentzia eratz eko behar den batasu n a zenbat e r a ino dago e n goga m e n a r e n menp e eta batas u n horren jarraipen a eta finkotasu n a zenbat e r a ino dagoe n ohiko erabileran beroni eran tsi t ako izene a n , esentziak eta espezieak natura n daud e n gauza errealtz a t duten ek pents a tz eko uzten dut.

11. Hau baiezt a tz eko, ikusten dugu gizakiek, modu mistoez mintzo direne a n , izenez jada ezarritako ak baino ez dituztela halakotza t imajina tz e n edo espezietz a t hartzen. Zeren, gizakiaren sorkari huts direlarik, izenda tz eko ordua n, ez dira aintzat hartzen gizakiak zenbait ideia solte ideia bakar bate a n konbinatu dituen adierazpid e gisa izena erantsirik duten espezie ak baino; izen horrek, gainera , batasu n iraunkorra emat e n die berori gabe batas u n hori galduko luketen atalei, goga m e n a k ideia abst raktu hori gorde eta berorre t az pents a tz e a ri utzi bezain laster. Baina izena erant si eta berone n bidez ideia konplexu horren atalek batasu n finkatu eta iraunkorra hartzen duten e a n , orduan esentzia, esan e n genuke, ezarri egiten da eta espeziea osotut a ikusten da. Zeren zertarako ardura tu behar du oroimen ak konpos ak e t a horiez, konpos ak e t ok abstrakzioz orokor bihurtzeko baino? Eta zertarako orokor bihurtu, izen orokorrak edukitzeko eta diskurtso a eta komunikazioa eratzeko baino? Horrela ikusten dugu gizaki bat ezpat az ala aizkoraz hiltzea ez

direla hartzen ekintza espezie ezberdin tz a t , baina ezpat ar e n punta bada gorputz e a n lehen e n go sartzen dena, espezie diferent e tz a t jotzen da Ingalat err a n bezala izen bereizia duen lekuet a n , hem e n stabbing deritzalarik; baina izen ezberdinez espezifikaturik ez dago e n herrialde bate a n ez da espezie ezberdin tz a t jotzen. Baina gorpuzdu n subst a n tzien espezie e t a n , esen tzia nominal a eratze n duen a goga m e n a den arren, uste denez bertan konbinatz e n diren ideia horiek naturan , goga m e n a k batu zein ez batu, batasu n a dutela, espezie ezberdintz a t hartzen dira, goga m e n a k inolako eragiket arik egiteko, ez abstrai tzeko ez ideia konplexu horri izena emat eko, beharrizanik gabe.

12. Gure modu mistoen jatorrizko eredu e n bila ez dugu goga m e n e t ik harago begiratze n , eta honek ere adim e n are n sorkari direla frogatze n du.

Modu mistoen esentziei buruz ares tian esan dudan ar ekin lotuta, hau da, naturare n lana baino gehiago adimen a r e n sorkari direla, ohar daiteke haien izenek goga m e n e r a , eta ez harago, dara m a t e l a gure pentsa m e n d u a . Justiziaz edo esker onaz ari garen e a n ez dugu existitzen den ezeren irudirik eratze n burua n; gure pents a m e n d u a k bertut e horien nozio abstraktu e t a n geditzen dira harago jo barik, zaldiaz edo burdinaz ari garen e a n egiten duten modu a n , haue n nozio espezifikoak goga m e n e a n soilik barik, gauz et a n eure t a n daud e n elem e n t u tz a t hartzen baititugu, hau da, ideia horien jatorrizko eredu ak eskaintze n dizkiguten gauz et a n . Modu mistoet a n , ordea , edo hauet a rik garrantzitsu e n a k diren izaki morale t a n beder e n , hauen jatorrizko irudiak goga m e n e a n daud ela uste dugu eta berau ei gagozkie izate partikular bakoitza bere izenez bereizteko. Eta modu mistoe n espezie e n esen tziei, nire ustez, horrex e g a t ik deritze izen partikularragoz nozioak , best e ideia batzuk baino adimen e n e k o a g o a k balira bezala.

13. Adime na k eredurik gabe egindakoak izateak azaltzen du zergatik diren hain konposatu ak .

Era berea n , hem e n dik uler genez ak e modu mistoen ideia konplexu ak zergatik diren subst a n tzia natural ak baino konpos a t u a g o a k . Zergatia honex e t a n datza: ideia hauek adime n ak berak eginak dira eta adime n ak bere helburu ei soilik begira eta best e ei ezagutz e r a ema n nahi dizkion ideia horiek labur adieraz t eko erosot a s u n a bilatuz askat as u n handiz batzen ditu maiz ideia abstraktu bate a n euren natura n inolako loturarik ez duten gauz ak eta, horrela, termino bate a n elkartzen ditu ezberdinki konpos a t uriko hainba t eta hainba t ideia. Har dezagu n , adibidez, prozesio hitza: zenba t ideia lokabe daud e n naha sirik —pertson e n a k , azturen ak , tapizen ak, orden e n a k, higidure n a k, soinue n ak— ideia konplexu honen barrua n , gizakiaren goga m e n a k hautazkot a s u n osoz («arbitrarily») bilduta izen bakar horren bidez adieraz t eko! Subst a n tzia moten ideia konplexu ak, ordea, ideia bakun gutxik osatuak izan ohi dira, eta animalien espezie e t a n bi hauex ek, forma eta ahotsak, alegia, osatz en dute normale a n esentzia nominal guztia.

14. Modu mistoe n izenek gure goga m e n ar e n sorkari diren beraien espezie e n esent zia errealak ordezkat z e n dituzt e beti.

Esan denar e n ingurua n ikus genez ak e e n best e gauza bat da modu mistoen izenek beren espeziee n esentzia errealak adieraz t e n dituztela beti (esan a hi zehatzik edukiz gero). Izan ere, ideia abstrak tuok goga m e n a r e n sorkari eta gauz en existen tziarekin zerikusirik gabeko ak direnez , ezin da uste izan izen horrek goga m e n a k eratu duen ideia best erik adieraz t e n duenik, horixe delarik izen horrekin adierazi nahi duen guztia; eta berorren mend e daud e propiet a t e guztiak eta berorri bakarrik darizkio guztiak. Horrega tik, modu mistoe t a n esen tzia erreala eta nominala gauz a bat bera dira. Geroago ikusiko dugu zenbat eko garrantzia duen honek egia orokorrare n ezagu tz a ziurrerako.

15. Zergatik ikasten diren lehena go normalea n modu mistoen izenak, dituzt en ideiak baino.

Honek best e hau ere erakuts diezaguk e, alegia, zergatik geuga n a t z e n ditugun modu mistoe n izenak, ordezkatz e n dituzten ideiak guztiz ezagu tu aurre tik. Honex e g a t ik hara, normale a n horrelako espezierik, izenik eduki ezea n , kontuan hartzen ez denez eta espezie horiek, edo

hobeto, esentzia horiek goga m e n a k hautazkot a s u n osoz («arbitrarily») egindako ideia abst raktu konplexu ak direnez gero, izenak jakitea komeni edo agian behar delako, ideia konplexu horiek eratze n saiatu aurretik, norbait ek bere burua alferreko ideiaz, hau da, best e ek izenik erant si ez dietelako berak ere nahita ez bertan beher a utzi eta zeharo ahantzi beharko dituen ideia konplexu abstraktu pilo batez bete nahi izan ezean behintz a t . Hizkuntzen hasiera n , jakina, ideia eduki behar zen izena ema n aurretik eta hori orain ere horrelax e da ideia berri bat egitea n izena ema n nahirik hitz berri bat asm atz e n dene a n . Baina hau ez da gerta tz e n eginak daud e n hizkuntze t a n , eskuarki gizakiek maiz erabili eta komunikatu beharreko ideiez ongi horniturik egoten baitira; eta honet a n , nire galder a da ea ohiko metodo a ez den haurrek modu mistoen izenak ikaste a haien ideiak beren g a n a t u aurretik. Mila lagun e n artea n ere nor da loriaren eta goranahiaren ideiak era ditzake e n a , ideion izenak ikasi baino lehen? Ideia bakun e n eta subst a n tzien kasua n onartzen dut best ela dela, zeren hauet a n . natura n existen tzia errela eta batasu n a duten ez , ideia izena baino lehen a go edo izena ideia baino lehen a go , nola suert a tu halaxe erdiest e n baita.

16. Zergatik luzatu naizen hainbes t e gai honetan.

Modu mistoe z hem e n esan dena aplikagarria da, oso alde gutxirekin, erlazioei ere; eta honet az edonor ohar daiteke e n e z bere kabuz, ez dut luzatu beharrik, batez ere gogoa n izanik batzuek uste dutela hirugarre n Liburu honet a n hitzei buruz esan dudan a horrelako gai kaxkar batek behar zuena baino askoz gehiago izan dela. Onartzen dut puntu hau laburrago trata zitekeela , baina nire irakurleak niri berri eta bide arrunt e tik kanpoko iruditzen zaidan argu m e n t u bate a n gelditze a nahi nuen (ziur nago idazten hasi nintzen e a n ez nuela horret az pentsa t u) , gai horret a n sakon er aino bilatuz eta aintzin- gibel arakatuz, zati batek edo best e ak irakurlee n pents a m e n d u a k astin zitzan eta, horret ar a , uzkurren ek eta utzienek ere eskuarki oso desbider a t u rik dago e n eta, ondorio handie t ako a izan arren, behar bezala aintza t hartzen ez den zerbaiti buruz goget a egiteko beta ukan zezat en . Kontuan hartzen dene a n nolako nahas t e a sortu den esentzien ingurua n eta hitzak axolarik eta zehazt as u nik gabe erabili eta aplikatze ak zenba t e r aino hond a tu eta aldreb e s t u dituen mota orotako ezagu tz a , diskurtso eta solasaldiak, agian ikusiko da merezi duela gai hau guztiz argitzeko astia hartze a . Eta barkatuko zait gehiegi eragin badiot nik neuk ekin beharrekotz a t dauka d a n gai honi, honet a n gizakiek egiten dituzten hutse gi t e ak egiazko ezagu tz ar e n oztoporik handien a izatez gain, hain ondo ikusiak baitira, non ezagu tz a horren fruitutza t hartzen diren. Gizakiek maiz ikusiko lukete hain harroputz defenditz en dituzten iritzi horieta n arrazoi edo egia gutxi dago el a , edo bat ere ez beharb a d a , baldin modan daud e n soinuez haraindi begira tu eta ohartuko balira zein ideia sartzen diren eta sartu gabe geratz e n diren edozein parad a t a n zeinahi gai segur t a s u n osoz azaltzeko arma modu a n erabiltzen dituzten berba horietan . Nik neuk egiari, bakeari eta zientziari zerbitzuren bat egin diodala pents a t uko dut, baldin gai honi buruz luzatu t a , gizakiei hizkuntzaz egiten duten erabilerari buruz goget a egiten lagundu badiet eta arrazoiak eskaini badizkiet susm atz eko ezen, best e e i sarri gerta tz e n zaienez gero, baliteke el a eurek ere esan a hi zalantz a g ar ri eta urriarekin edo bat ere esan a hirik gabe erabiltzea , ahoz eta idazkiet an , hitz baliozko eta onartu ak. Eta horrega t ik badut e arrazoirik honet a n kontuz ibiltzeko eta best e e i eurei buruzko azterket a egiten uzteko. Asmo honekin, beraz, aurrera eginen dut gai honi buruz oraindik esa t eko dauka d a n a r e n azalpen e a n .

VI. KAPITULUASubstan tzien izenez

1. Subs tant zi en izen komu n e k motak ordezka t z e n dituzt e.

Subs t a n t z i e n izen kom u n e k , bes t e ter mi n o orokorr e k bez al a , mot a k ord ezk a t z e n dituz t e , hon e k ha ux e baino es a n na hi ez duel a rik, alegi a , izen horiek , zen b a i t subs t a n t z i a par t ikul a r , eur e kin ado s datoz e l a k o edo etor dai t ez k e e l a k o , ber e n bai t a n biltze n dituz t e n ideia konplex u e n zeinu egi t e n direl a , horr e n ondorioz ikus m ol d e bat e n barru a n sar dait ezk e e l a r ik et a izen bak a r r a z adi e r a z . Ados datoz el a edo etor dait ezk e e l a diot , zere n , mu n d u a n eguzki ba t bes t e r ik ez bal e g o ere , har e n idei a abs t r a i t uz gero , subs t a n t z i a gehi a g o (bes t e r ik izan ez gero) ideia horrekin ado s etorri ar t e , ideia ha u mot a edo esp e z i e a da, izar adin a eguzki bal e g o mod u a n . Eta ba tz uk , ez arraz oirik gab e , ust e dut e izar adin a eguzki ego n dago e l a et a dis t a n t z i a egokira koka t u riko edo n o r e n t z a t izar finko orok eguz ki hitz ak adi er a z i t ak o idei ari era n t z u n e n lioke el a , hon e k , aldi ber e a n , erak u s t e n digul a rik ga uz e n mot a , edo na hia g o izan e z gero , ge n er a e t a esp e z i e s (latin ezk o hitz horiek, nire iritzirako , gure mot ak bes t e r ik ez bai ti t uz t e adi e r a z t e n ) zenb a t e r a i n o dau d e n gizaki ek egin d a k o idei a bildu m a horien me n p e , et a ez gauz e n izae r a erre a l a r e n me n p e , ez bai t a ezin ezk o, zeh a z ki hitz egin d a , ba t e n t z a t izarra de n a bes t e ba t e n t z a t eguzkia izat e a .

2. Subs tant zi mota bakoitzaren esen t zia gure ideia abstraktua da, izena ezarrita.

Mota edo espezie bakoitzare n neurria eta muga, mota horret ako a izatea eta best e e t a t ik bereizte a dakarkien a , esen t zia deitzen diogun a eta izena erant si t ako ideia abstraktu a best erik ez dena da, halat an , non espezie horrek ideia horren baitako guztia esen tziala duen. Guk ezagu tz e n ditugun subst a n tzia natural en esen tzia guztia horixe bada ere, izen bereziz izenda tz e n dut nik esen t zia nominala deituz, esentzia nominal hau eta mota horren propiet a t e guztiak bere menp e dauzkan subst a n tzien osaer a erreal e tik bereizteko; eta, horrega t ik, osaer a erreal honi, azaldu den modu a n , esen tzia erreala esan dakioke: esa t e baterako, urreare n esen tzia nominal a urre hitzak ordezkatz e n duen ideia konplexu a da, honen b e s t e k o pisua duen a , xaflakorra, fundigarria eta finkatu a . Baina esentzia erreala gorputz horren atal sentigai tzen osaer a da, koalitat e horiek eta urreare n best e propiet a t e guztiak bere menp e dituen a . Bi horiek, biei esen tzia deitu arren, zenba t e r aino diren ezberdinak, begi- bistakoa eta lehen ikusian ohartzekoa da.

3. Esentzia nominalak eta errealak ezberdinak dira.

Izan ere, nahiz eta nahitako higidura, sentime n a eta arrazoim e n a dituen forma jakin bateko gorputz a den agian nik eta best e batzuek gizaki izena ezartzen diogun ideia abstraktu a eta, beraz, horrela deritzan espeziea r e n esen tzia, hala ere inork ez du esan e n ideia konplexu hori denik espezie horret ako edozein banakot a n aurkituko ditugun eragiket a guztien esen tzia erreal a eta iturria. Gure ideia konplexu ar e n osagai diren koalitat e horien guztien funtsa oso best alako zerbait

da; eta gizakiaren higitzeko, sentitzeko, arrazoitzeko eta best e eragiket a batzuk burutzeko ahalm e n a k darizkion osaera , haren forma eregularra ere bere menp e duen a, geuk ere aingeru ak beharb a d a ezagu tz e n duten modu a n eta osaer a horren Egileak dudarik gabe ezagutz e n duen modu a n ezagu tuko bage n u , orain espezie horren definizioare n barrua n dagoe n ideiatik arras best elako a ukane n genuke gizakiaren esentziaz, edonolakoa izanik ere; eta gizaban a ko bakoitzaz genuk e e n ideia ere hain diferent e a litzateke gaur dugun e t ik, nola diferent e a den Strasbo urg ek o erloju sonatu az haren eragingailu, gurpil eta best e pieza guztiet ar aino erloju hori ezagutz e n duen ar e n ideia, erloju horren orratzare n higidura ikusi, ordu- kanpaiak entzun eta best e kanpoko itxura batzue t a n errep ar a t u best erik egiten ez duen ak dauka n ideiatik.

4. Banako e ta n deus ez da esent ziala.

Bada zerbait erakus t e n duen a esentzia, hitz honen ohiko erabileran, motekin erlazionatz e n dela, eta izaki partikularre t a n , mote t a n sailkaturik daud e n heine a n ez bada , ez dela aintzat hartzen , eta zerbait hori honako hau da, alegia, banako ak espeziet ar a ekartzeko eta izen komun e n pean sailkatzeko erabiltzen ditugun ideia abst raktu ak kendu ez gero, haiet a n esen tziala dela baiezt a lezake e n pents a m e n d u oro bereh al a ezab a tz e n ikuste a ; izan ere, batar e n inolako noziorik ez dugu best e a gabe, eta honek nabar m e n uzten du bion arteko erlazioa. Ezinbes t eko dut nik naizen bezalako a izatea: Jainkoak eta naturak horrelakox e a egin naute baina nik daukad a n ezertxo ere ez dut esentzial. Istripu batek edo gaitzak alda dezake arras nire kolorea edo nire gorpuzkera ; sukarrak edo erorket ak arrazoim e nik edo oroimenik gabe, edo bata ez best e a gabe, utz nazake; apoplejiaren eraginez sentim e nik, adime nik, bizirik gabe gera naiteke . Nire moduko forma duten best e kreatur a batzuk nik daukad a n baino ahalm e n gehiago eta hobez edo gutxiago eta txarragoz horniturik egindako ak izan daitezke; best e batzuek arrazoim e n a eta sentim e n a ukan ditzaket e , nirea ez bezalako eta oso best elako forma eta gorputz ar e n jabe izanda. Horrelako ezer ez zaio esen tziala ez batari ez best e a ri , ezein banakori, harik eta goga m e n a k gauz en mota edo espeziere n batekin erlazionat u arte. Nork bere pentsa m e n d u a k aztertuz gero aurkituko du ezen, esen tziala supos a t u eta hartaz mintzatz e n hasi bezain laster, espeziere n baten gogora p e n a edo izen orokorren batek adierazitako ideia konplexu a datorkiola goga m e n e r a , eta honex ekiko errefere n tzian hain zuzen esa t e n da koalitat e hori edo best e a esentziala dela. Hartara, arrazoime n a edukitze a esen tziala ote zaidan edo best e edozein gorpuzdu n izakiri esentziala ote zaion galdetz e n bazait, ezetz erantzun e n dut; ez behintz a t esentzialago a idazten ari naizen gauza zuri honi hitzak edukitzea esen tziala zaion baino. Baina izaki partikular hori gizaki mota horret akotz a t hartzen bada eta gizaki izena eman bazaio, orduan arrazoime n a esen tziala du, arrazoime n a gizaki izenak ordezkatz e n duen ideia konplexu ar e n zati dela jota. Ni idazten ari naizen gauz a zuri honek hitzak edukitze a esentzial duen modu a n, tratatua izenaz izenda tu eta espezie horret a n sailkatu nahi badut . Esentziala edo ez- esentziala, beraz, geure ideia abstraktu ekin eta berau ei ezarritako izenekin erlazionaturik dago; eta honek best e hauxe baino ez du esan nahi, alegia, termino orokor jakin batek ordezkatz e n duen ideia abstrak tu a n daud e n koalitat e ak ez dituen edozein gauz a partikular ezin daiteke el a espezie horren barrua n sailka, ez eta izen hori berari eran ts ere, espezie horren bene t ako esentzia ideia abstraktu a delako.

5. Subs tant zia indibidualetan haute m a t e n ditugun esent zia bakarrak substant zia horiei dituzt en izenak hartzeko eskubid ea emat e n dien koalitateak dira.

Horiek horrela, gorputzaren ideia, zenbaitzuek nahi duten bezala, hedad ur a edo espazio hutsa bada , ordua n solidotasu n a ez du esentzial gorputz ak. Beste batzuek erab akitzen badut e berek gorputz izena emat e n dioten ideia solidotasu n ak eta hedad ur ak osatze n dutela, orduan heda d ur a esentzial du gorputz ak. Ondorioz, mota baten izenak adieraz t e n duen ideia konplexu ar e n osagai dena , eta hurax e bakarrik, hartzen da esen tzialtza t , berau barik ez baitago ezein gauza partikular espezie horren barrua n sailkatz erik, ez izen horrekin izendatz e rik. Materi zati bat aurkituko balitz, burdinare n best e koalitat e guztiak leuzkake e n a imanar e n erakar m e n a

jaso eta hark ema n d a ko norabide zehatz a hartzekoa izan ezik, galdetuko ote luke inork ea materi zati horrek ezer esen tzialik falta duen e n tz? Zentzuga b e k e ri a litzateke egiazki existitzen den gauz a batek zerbait esentziala falta ote duen galdetz e a . Edo galdetu al liteke honek diferentzia esen tzialik edo espezifikorik egiten duen, gauz en esentzia edo espeziea zein den ebazt eko geure ideia abstraktu ak best e neurrik ez daukagu n e z gero? Eta naturako alde espezifikoez mintza tz e a izenet a n daud e n ideia orokorrez mintza tu gabe inork ezin ulertzeko modu a n mintzatz e a da. Zeren galdetu nahi nizueke zerk egiten duen naturan izaki partikular biren arteko alde esentziala, espezie baten esentzia eta molde legez hartzen den ideia abstrak tu a ri errefere n tziarik egin ezean . Eredu eta molde horiek guztiak albo batera utzita, beren baitan soilik kontsider a tu riko izaki partikularrek beren koalitat e guztiak era berea n esen tzial dituztela aurkituko dugu, eta banako bakoitzak gauz a oro izanen duela esentzial, edo, gogorrago a dena, ezer ere ez duela esentzial izanen . Izan ere, imanak erakarria izatea burdinak esentzial duen e n tz galdetz e a arrazoizko izan daiteke e n arren, dese gokia eta arinkeria hutsa dela uste dut ea neure luma zorrozteko erabiltzen dudan materi zati honek hori esen tzial duen galdetz e a , burdina izenare n pean edo espezie zehatz batekotz a t hartu gabe . Eta baldin, esan dugun modu a n, espezie e n muga izenak ezarrit a dituzten ideia abstrak tu ak badira, ideia horien barruan dagoe n a best erik ezin da esentziala izan.

6. Subs tant zi en esent zia errealek ere mota («sort») potent zialak inplikatzen dituzt e.

Egia da maiz aipatu dudala esen tzia erreal a, subst a n tzie t a n euron ideia abst raktu e t a t ik ezberdin a dena eta nik beraien esen tzia nominal a deitu diodan a . Esentzia erreala esan ez gauz a bakoitzaren osaera erreal hori esan nahi dut, esentzia nominale a n konbinaturik daud e n eta berarekin eten ga b e bizikidetz en aurkitzen ditugun propiet a t e guztien funtsa dena, gauza bakoitzak bere baitan duen osaer a partikularra, kanpoko ezerekiko inolako erlaziorik gabe. Baina esen tzia, kasu honet a n ere, mota batekin lotzen da eta espezie bat suposatz e n du . Zeren, esentzia propiet a t e a k bere menp e dituen osaera erreala denez , gauz en mota bat supos a tz e n du, propiet a t e a k banako ei barik, espezie ari dagozkio eta; adibidez suposa t u rik urrear e n esen tzia nominala kolore partikular bat eta pisu bat eta, gainer a, xaflakortas u n a eta fundigarrit as u n a ere bada uzka n gorputz a dela, esentzia erreala kolaitet e horiek eta euron batas u n a bere menp e daukan materi atalen osaer a da; eta aqua regia tan disolbag arri t a su n a r e n eta ideia konplexu ar ekin doaz en best e propiet a t e batzue n funtsa ere bada. Hauek esentziak eta propiet a t e a k dira, beti ere aldaezintz a t jotzen den mota edo ideia abstrak tu orokor bat supos a t uz gero; baina ez dago materi txatal indibidualik, koalitat e horiek esentzial edo berare n g a n dik bereiztezin izateko modu a n atxikita dituenik. Esentzial den oro halako edo holako motakoa delako dagokio banako ari; baina ideia abstraktur e n baten izenpe a n sailkaturik egote a kenduz gero, ordua n ez dago ezer beharrezko duenik, ez dago ezer banako horreng a n dik bereiztezin denik. Benet a n ere, subst a n tzien esen tzia errealei dagokien ez , badirela supos a tz e n dugu, baina ez dakigu zer diren; hala ere, espezie ekin beti lotzen dituen a esentzia nominala da, ustez berone n funtsa eta kausa direlarik.

7. Esentzia nominalak zehaz t e n digu espezi ea.

Hurrengo puntua n subst a n tzien mota edo espezie ak zein esen tziak zehazt e n dituen ikusiko dugu. Argi dagoe n e z , esen tzia nominala da hori egiten duen a, berau baino ez baitu adieraz t e n motar e n ikurra den izenak. Ezinezko da, horrega tik, izen orokorren pean guk sailkatzen ditugun gauz en motak zehazt e n dituen a , izen horrek markatz e n duen ideia, azaldu dugun modu a n esen tzia nominal a deritzan a ez den best e ezer izatea. Zerga tik esat e n dugu hau zaldia da. hori mando a , hau abere a da, hori belarra? Nola heltzen da gauza partikular bat mota honet ako a edo hartako a izatera, esentzia nominal horixe daukalako baino, edo berdin dena , izena ezarrit a dauka n ideia abstrak tu horrekin bat datorrelako baino? Eta nork bere pents a m e n d u a k hausn ar tz e a nahi nuke, horrelako edo best elako subst a n tzien izenak entzut e a n edo erabiltze a n izen horiek zer mota t ako esentziak ordezkatz e n dituzten jakiteko.

8. Espeziee n izaera geuk eratze n dugu.

Eta hem e n dik gauze n espezieak ez dautzal a, guri dagozkigun ez , izen ezberdine n pean sailkatze a n baino, gure baitako ideia konplexu e n araber a , eta ez haietan daud e n esentzia erreal zehatz eta bereizien araber a argi ageri da honako hau egiaz ta tz e a n , alegia, mota berea n sailkaturiko eta izen beraz izenda turiko eta, beraz, espezie berekotz a t harturiko banako askok beren osaera errealare n menp eko propiet a t e a k dituztela, espezie berekoe n propiet a t e e t a t ik espezie diferent eko e n e t a t ik bezain ezberdin ak direnak. Nekerik gabe egiaz ta dezake hau gorputz naturalak azter ditzan edonork, eta kimikariak bereziki maiz gerta tz e n dira horret az etsirik esperien tzia gogaikarrien bitart ez , sulfuro, antimonio edo bitriolo zati bate a n mineral berorien best e zati batzue t a n aurkituriko koalitat e e n bila alferrik dabiltzan e a n . Izan ere, espezie bereko gorputz ak eta izen berare n pean esen tzia nominal bera duten ak izan arren, maiz, metodo zorrotzez aztertu ondore n , kimikaririk artasu e n e n espera n tz ak eta lana zapuzt erainoko koalitat e ezberdin ak erakus t e n dituzte bate tik best era . Baina gauzak espezie e t a n beren esentzia erreal en araber a bereiziko balira, hain ezinezko litzateke espezie bereko edozein bi subst a n tzia t a n propiet a t e ezberdin ak aurkitzea, nola ezinezko den zirkulu bitan edo triangelu aldekide bitan propiet a t e ezberdinak idorotzea . Esentzia da, izatez, guretz a t gauza partikular bakoitza klase bater a edo best era edo, gauza bera dena, izen orokor batera edo best er a muga tz e n duen a; eta esen tzia ezin izan daiteke izen hori ezarrita daukan ideia abstrak tu a best erik; eta, horrega tik, gauz en izate partikularrar ekin baino gehiago, euron izen orokorrarekin du lotura.

9. Espeziea zehaz t e n duena ez da esen t zia erreala edo atalen ehundura, ez dugu ezagut z e n eta.

Izan ere, ezin ditugu gauz ak mote t a n sailkatu ez eta berau ei izenak jarri ere, sailkatz e ar e n helburu a dena, euren esentzia erreale n bidez. Gure ahalm e n e k ez gara m a tz a t e subst a n tzien ezagu tz a eta bereizpe n e t ik hurbilagora , beraietan haute m a t e n ditugun ideia sentigarri horien bildum ak baino. Izan ere, bildum a hori, ahal dugun arta eta zehazt as u nik handien az egindako a izan arren, koalitate horien iturburu den bene t ako barne osaer a tik urruna go dago, baserri t ar batek Strassbourg e ko erloju ospet su a z dauka n ideia, lehen esan dudan bezala, kanpoko itxura eta higidurak baino ikusten ez dizkion erloju horren barne mekanis m otik baino. Ez dago landar e ez animaliarik, adimenik hornitue n a txunditurik eta nahasirik ez uzteko bezain mespr ez a g a r ri a denik. Inguruan ditugun gauzak arrunki erabiltze ak haiek eragiten digute n miresp e n a itotzen badigu ere, horrek ez dio, haatik, gure ezjakiteari erre m e diorik jartzen. Zapaltzen ditugun harriak edo egun ero eskuar t e a n darabilgun burdina aztertz en jartzen garen e a n , bereh al a ikusten dugu ez dugula ezagu tz e n zerez eginak diren eta ez garela gai beraiet a n aurkitzen ditugun koalitate ezberdine n arrazoirik emat eko. Begi- bistakoa da ez dugula ezagu tz e n harrien eta burdinar e n barne osaer a , berorien propiet a t e a k menp e dituen a ; zeren, lodienez eta bistakoe n e z baino ez mintza tz eko, zein da berun a eta antimonioa —zura eta harriak ez, ordea— fundigarri bihurtzen dituen atalen ehund ur a hura, esen tzia erreal hura? Zerk egiten du berun a eta burdina xaflakor, baina antimonioa eta harriak ez? Eta, hala ere, edonork daki nolako distan tzia infinitua dagoe n hauet a tik landare eta animalien mekanis m o finetara eta esentzia erreal burura ezine t a r a . Jainko orojakitun eta ahalguz tidun ak unibert soko obra handian eta berone n atal guztiet a n egindako lanak gizakirik jakinzale e n eta argien ar e n gaitasu n a askoz gorago tik gainditzen du, asm alari onen ar e n artefaktu ak kreatur a arrazoidun ezjakinen ar e n pentsa m e n d u a k gainditzen dituen baino. Horrega tik, alferrik ari gara gauz ak mote t a n sailkatu nahirik eta izenen pean klaseka ipintzen deskubritu ez ulertu ezin ditugun euren esentzia erreale n bidez. Hain erraz sailka ditzake gauz ak itsuak koloreen bidez, baita usaim e n a galdu duen ak lilia larrosa tik usainez bereizi ere, nola inondik ere ezagu tz e n ez duen barne osaera r e n bidez. Uste duen ak berak ardia ahuntz e tik euron esen tzia erreal en bidez bereiz dezake el a , egin beza aprob a kasuario eta querec hinchio deritzen espezieak abereo n esentzia erreal en bidez bereizten eta beraien arteko mugak zehazt e n saiatuz, abereok bizi diren herrialde e t a n izen horiek ordezkatz e n dituzten koalitate sentigarrien ideia konplexu a ezagu tu gabe, eta kontura tuko da noraino heltzen den bere trebezia.

10. Forma substan t zialak ere ez du zehaz t e n espeziea , are gutxiago ezagut z e n dugu eta.

Horrega tik, honako irakasp e n hau jaso duten ak, alegia, subst a n tzien espezie ezberdinek beren barne forma substant zialak dituztela eta forma horiek egiten dutela subst a n tzien arteko bereizpen a bene t ako espezie eta genero t a n , horiek are desbider a t u a g o gerta tu dira, euren goga m e n a k alferreko bilaket a n jarri dituztelako erab a t ulertezinak diren «form a subst a n tzialen » atzetik, eurot az ideia ilun eta nahasia ere orokorrea n eta ozta- ozta baino ez dauka gu eta.

11. Esentzia nominalaren bitartez bereizt en ditugula espeziea k substant zi e ta tik are argiago ageri da izpiritu finituez eta Jainkoaz ditugun ideien bidez.

Espirituez ditugun ideiek are argiago uzten dute guk subst a n tzia naturalak espeziet a n sailkatu eta bereizte a r e n funtsa goga m e n a k egindako esentzia nominale t a n datzala, eta ez gauz et a n eure t a n aurkitu beharreko esentzia erreale t a n . Izan ere, goga m e n a k bere eragiket ak hausn ar tuz baino ez dituelarik espirituei egozte n dizkien ideiak erdiest e n , ez dauka edo ezin du eduki espirituar e n noziorik, bere baitan aurkitzen dituen eragiket a guztiak mota bateko edo best eko espirituari egotziz baino, materia kontua n izan gabe. Eta Jainkoaz dugun noziorik aurrera t u e n a ere honelax e erdies t e n dugu, alegia, geure baitan aurkitzen dugun a hausn ar t uz erdiet si ditugun ideia bakun ak, edukita ez edukita baino perfekzio handiago ar e n ekarletza t ditugun ak, Jainkoari mugarik gabeko mailan egotziz. Horretara , geure baitan hausn ar t u eta existen tziare n , jakintzaren , ahalare n eta atse gina r e n ideia erdiet siz gero —horiek edukitzea falta izatea baino hobetz a t dauka gularik, eta zenba t eta maila altuago a n eduki hobeto— guztiak batuz eta denei amaiga b e t a s u n a erantsiz, izaki betiereko, ahalguztidun, amaiga b e ki jakintsu eta zoriontsu ar e n ideia konplexu a erdies t e n dugu. Eta aingeru espezie ezberdin ak existitzen direla esan digut en arren, ez dakigu nola eratu haien ideia espezifiko ezberdinak, eta ez espiritu espezie bat baino gehiago izatea ezinezkotz a t daukagulako, baizik, espiritu horiei aplikatzeko moduko ideia gutxi batzuk baino ez dauka gu n e z (eta gehiago eratz eko gai ez garen ez), pentsa tz e a n , zoriontsu izatea n eta gure gorputz are n atal ezberdinak mugitze a n geuga n dik eta burutz en ditugun eragiket a t ik harturikoak direnak, espirituen espezie ezberdin ak bata best e t ik bereizi ezin ditugulako gure pents a m e n d u e t a n , geuga n somatz e n ditugun eragiket a eta ahalak haiei, batzuei maila handiago a n eta best e batzuek txikiagoa n, egotziz izan ezik; eta horrela ez dugu espirituen ideia espezifiko oso bereizirik erdies t e n , Jainkoa soilik apart a t u t a , honi iraupe n a eta aipatu ideia guztiak maila infinituan egozt en baitizkiogu, best e espirituei maila muga t u a n egozt en dizkiegun bitart e a n ; eta neure uste apale a n , Jainkoaz eta best e espirituez ditugun ideiet an , aldea bataz eta best e ez ditugun ideia bakun e n kopurua n barik, infinitutas u n e a n soilik jartzen dugu. Existen tziare n , jakitear e n , nahim e n a r e n , ahalare n , higidurar e n eta abarren ideia partikular guztiak, geure goga m e n a r e n eragiket a tik etorriak direnez, espiritu orori aplikatzen dizkiegu, alde bakarra mailetako a delarik, imajina tu ahal dugun gehien er aino , are infinituraino joz, Lehen Izakiaren ideia ahalik ongien eratu nahi dugun e a n ; izaki hau, hala ere, bere izaerare n benet ako gorent a s u n e a n urruna go dago, dudarik gabe, izaki krea turik hobezin eta goren ar e n g a n dik, gizakirik handien a eta are serafinik serafinen a materiare n zati mespr ez a g a r ri en e t ik dago e n baino; eta, beraz, amaiga b e k o aldear ekin gainditzen du ezinbes t ez Jainkoak gure adime n laburrak berari buruz pents a lezake e n a .

12. Seguru asko espiritu finituen zenbatu ezin ahala espezi e existit ze n dira mailakako segida jarraikian.

Ez da ezinezko ez eta arrazoiz kontrako ere burura tz e a espiritu espezie asko izan daitezke el a , guk ezagu tz e n ez ditugun propiet a t e diferent e a k bitart eko, elkarren g a n dik oso urrundu ak eta ezberdinak direnak, gauz a sentigarriak, guk ezagu tz e n eta euret a n haute m a t e n ditugun koalitat e ak medio, elkarren g a n dik diferent e ak diren modura . Kreatura adimen d u n e n espezie gehiago izan daitezke el a gure gainetik, gure azpitik gauz a sentigarri eta materialen espezieak diren baino, daiteke e n a da niretza t , honex e g a t ik hara, mundu sentigarri eta gorpuzdun e a n hutsun erik edo soilunerik ikusten ez dugulako. Gugandik beher ako bidea n urrat s

errazez jaisten gara gauz en eten ga b e k o segida n zehar, hauek bata best e t ik tarte bakoitzea n apen a s bereizten direlarik. Badira arrain hegaldun a k, airea arrotz ez zaiena , eta ureta n bizi diren txoriak, arrainak bezain odol hotzeko ak, eta zapore a ere hain dute arrainare n antzeko a ezen eskrupuloso ei zilegi zaiela bijili egun e t a n hura jatea . Animalia batzuk hain hurbil daud e hegaz tien eta aldi bere a n piztien espezietik, non bion kateb e gia diren. Anfibioek berdin daukat e lehorreko zein uretako piztiatik. Fokak lehorrea n bezala itsasoa n bizi dira; eta marsupialek odola bero dute eta erraiak zerriaren ak , sirenei eta itsasgizonei buruz konta tz en dena ez aipatz e a rr e n . Ba omen dira piztiak itxuraz gizaki deritzan zenbai t animaliak best e ezagu tz a eta arrazoim e n duten ak; eta animalia eta landar e e n arteko aldea hain da txikia, non haiet arik beher e n a hartu eta haue t a rik goren a eta ez baituzu e euren arteko alderik ia nabar m e n d u k o. Horrela, izadiko atalik baxuen eta gutxien antola tu e t a r a iritsi arte, nonahi ohartuko gara espezie ak elkarri lotuta daud el a eta bata best e e n g a n diko berezita su n ak ia ohart ezinak direla. Eta gauza guztien egileare n jakituria eta ahal muga g a b e a gogoa n hartzen badugu, pentsa t u beharko dugu, kreatur a espezie ezberdinak, guga n dik behera n t z mailaka jaisten ikusten ditugun bezalax e , gorantz ere gugan dik haren jainkozko perfekziora apurka- apurka hurbiltzen direla, unibert soko harmoniarekin eta diseinu handiarekin bat, eta arkitekto goren ar e n ontasu n infinituarekin ados. Beraz, arrazoiak ditugu sinet sit a egoteko guga n dik gorantz daud e n krea turak askoz gehiago direna gugan dik beher a nzko ak baino, zeren perfekzio mailata n askoz urrutiago baikaud e Jainkoare n izaera infinitutik, izakiaren behere n go mailatik, ezerez er a hurbiltzen dene tik baino. Hala eta guztiz, ideia argi bereizirik ez dugu, gorago esan d ako arrazoien g a t ik, espezie ezberdin hauei guztiei buruz.

13. Uraren eta izotzaren adibidee k esen t zia nominala guk bururatze n dugun espeziearen a dela frogatze n dute.

Baina berriro subst a n tzia gorpuzdun e t a r a etorriz, norbaiti galdetuko banio ura eta izotza espezie bitakoak diren, ez dut dudarik egiten baietz erantzun e n lidakeela , eta ez dago ukatzerik bi espeziet ako ak direla dioena zuzen dagoel a . Baina Jamaikan hasitako ingeles bat, izotza sekula ikusi gabeko a eta mundu a n denik ere entzun gabeko a Ingalat err ar a negu a n etorri eta gauez terraina n ipinitako ura gehien b a t izoztut a aurkituko balu goizean, eta izen berezirik dauka nik jakin ez eta ur gogortu a deituko balio, uraren espezie tik diferent e a eta berria ote litzateke ur gogortu horren a? Kasu honet a n erantzun a ezetza litzateke el a uste dut, hau da, haren tz a t ez litzateke el a espezie berria, izozturiko gelatina hotzik dagoe n e a n , epel eta fluido dagoe n gelatinar e n e t ik ezberdin a den espeziekoa ez den bezala, eta labea n dagoe n urre likidoa langileak eskuart e a n darabilen urre gogorrare n e t ik diferent e a den espezieko a ez den bezala. Eta hau horrela bada , argi dago gure espe zi e ezberdinak ideia konplex u ezberdinak baino ez direla, izen ezberdin ak ezarrita . Egia da existitzen den subst a n tzia orok bere osaer a berezia duela, beron e n menp e daud elarik haren baitan haute m a t e n ditugun koalitat e eta ahal sentigarri guztiak; baina gauzak espezie t a n sailkatze a (izenburu ezberdine n pean mota t a n jartzea baino ez dena) haiet az geuk ditugun ideien araber a egiten dugu; eta hau nahikoa dugu haiek izenez bereizteko eta aurre a n ez ditugun e a n beraiei buruz mintzatu ahal izateko, baina uste baldin badu gu hau gauz en barne osaera erreale a n oinarritut a egiten dugula eta gauz ak naturak berak bereizten dituela espeziet a n euren esentzia erreale n arab er a , guk izenen bidez espeziet a n bereizten ditugun modur a, orduan errakun tz a handitarako arriskut an gabiltza.

14. Esentzia erreal zenbait dagoela suposat z e k o zailtasunak.

Izaki subst a n tzialak uste arrunt ar e n arab er a espezie t a n bereizteko, hau da, gauz en esen tzia edo forma zehatz ak baleud e bezala eta, ondorioz, existitzen diren banako guztiak era naturalez espeziet a n bereiziko balira bezala, hauex ek behar dira:

15. Suposizio gordina.

Lehenik, ziurtatu beharra dago natura , gauz ak sortze a n , gauzok zenbai t esentzia arautu eta ezarritan parte har dezat e n saiatze n dela beti, esen tziok sortu beharreko gauz a guztien eredu izan

daiteze n . Honek, horrela hain gordinki propos a t urik, egin ohi den modu a n , azalpen hobe a behar luke eraba t onartu aurretik.

16. Mustroen jaiotzak.

Bigarrenik, beharrezko litzateke jakitea ea natura beti iristen den gauz ak sortzea n jarritako helmug a horret ar a . Mota ezberdine t ako animalien artea n ikusi izan diren mustroe n jaiotzek arrazoiak eskaintz en dizkigute baldintza hauet a riko bataz zein best e az zalantz ak izateko.

17. Mustroak benetako espe zi e ezberdinak ote diren.

Ebatzi beharko genuk e, hirugarre nik, ea mustro deritzen horiek ez ote diren bene t ako espezie bereizi bat espeziea r e n nozio eskolastikoar e n araber a , existitzen den gauza orok bere osaer a partikularra duela egia denez gero. Baina hala ere aurkitzen dugu halako mustroek oso gutxi dutela euren jatorrizkoa omen den espezie ar e n esentziare n koalitat e e t a t ik, jaiotzatik euren a omen duten espezie ar e n esentziare n e t a t ik, alegia.

18. Gerta liteke gizakiek esent zia errealen ideiarik ez edukitz ea .

Laugarre nik, espeziet a n bereizten ditugun eta horrela bereizirik izena jartzen diegun gauz a horien esen tzia errealak ezagu tu egin behar genituzke, hau da, haiei buruzko ideiak eduki behar genituzke. Baina aipaturiko lau puntuot a n ezjakin gaud e n e z , gauz en esentzia erreal ek ez digut e ezerta n balio subst a n tziak espezieka bereizteko.

19. Gure substant zi en esen t zia nominalak ez dira haien esent zia errealei darizkien propietat e e n bildu ma perfek tua k .

Bosgarrenik, auzi hau argi uzten lagunduko ligukee n gauz a bakarra haux e litzateke , alegia, guk gauze n esentzia erreal ei darizkien propiet a t e e n ideia konplexu oso- osoak eratu ondore n, berau e n bidez espezieka bereizte a . Baina hau ere ezin daiteke egin. Izan ere, esen tzia erreala bera ezagutz e n ez dugun ez , ez daukagu beroni darizkion propiet a t e guztiak ezagu tz erik, eta propiet a t e ok hain baturik daud e esen tzia horrekin, non gauz ar e n bate a n euret ako bat falta izanez gero, ziur atera dezake gu n ondorioz gauz a hori ez dela espezie horret ako a . Ez dugu inondik ere jakiterik urrear e n esen tzia erreal ar e n menp e daud e n propiet a t e e n kopuru zehatz a eta, haiet ako bat falta izanez gero, han ez legoke urreare n esentzia errealik eta, beraz, urrerik, urrear e n esen tzia bera ezagut u eta esentzia tik espeziea zehaztu ezik. Hemen urre hitza darabildan e a n materi piezatxo bat izenda tu nahi dudala ulertu behar da, adibidez, azken txanpon d uriko ginea. Zeren, hem e n hitz hau nik edo best e edozeinek normale a n daukan urreare n ideia konplexu ar e n ordain modu a n hartzen bada, hau da, urreare n esentzia nominal tza t , orduan hitzmordoiloa litzateke , holakoxe zaila baita, izan ere, hitzen esan a hi ezberdin ak eta akats ak agerian jartzea , hori egiteko hitzak best erik ez ditugun e a n .

20. Izenak, beraz, ez daud e esen t zia errealei loturik.

Honeta tik guztitik argi ageri da izenen bidez subst a n tziak ezpeziee t a n bereizteko ez garela inondik ere esen tzia erreal e t a n oinarritzen, eta ez daukagula esat erik subst a n tziak barne diferentzia esentzialen arab er a sailkatu eta zehazt e n ditugula espeziet a n .

21. Alderantziz, geuk jarritako izenaz ordezkatu nahi ditugun ideia bakun e n bildu ma ordezkat z e n dute.

Baina, seinala tu den modu a n, gauz en esentzia errealak ez ezagutu arren hitz orokorrak behar ditugun ez , egin dezake gu n gauz a bakarra zera da, azterket az gauz et a n elkartut a aurkitzen ditugun ideia bakun guztiak bildu eta eurekin ideia konplexu bakarra egin. Eta hau existitzen den ezein subst a n tziar e n esentzia erreala ez den arren, hala ere gure izena dagokion esen tzia espezifikoa da eta batare n ordez best e a erabil genez ak e, eta hau eginez esen tzia nominal horien egia ala gezurra egiazt a. Esate baterako, bada dioenik gorputz are n esentzia hedadura dela. Hau horrela bada, ezin gara inoiz erratu gauza baten ordez gauza horren esen tzia jarriz. Jar dezagu n, beraz, diskurtsoa n heda d ur a gorputz ar e n ordez, eta gorputz a mugizen dela esan nahi dugun e a n ,

esan dezagu n hedad ur a mugitzen dela, eta ikus dezagu n nola gera tz en den esaldia. Hedad ur ak bulkadaz best e hedad ur a bat higiaraz t e n duela liokeen ak aski garbi utziko luke nozio horren absurdu t a s u n a . Gauza baten esen tzia, gurekiko, izen horrek hartzen eta markatz e n duen ideia konplexu osoa da; eta subst a n tzie t a n , osagai dituzten ideia bakun ezberdin ez gain, bada beti best e ideia nahasi bat ere, subst a n tziare n edo ideia bakun e n euskarri eta kausa ezez agu n baten ideia, alegia; eta horrega t ik gorputz are n esen tzia ez da heda d ur a , gauza solido heda tu a baizik; eta horrela gauz a solidoa higitzen dela edo best e bati bultza egiten diola esa t e a , gorputza higitzen dela eta best e bati bultza egiten diola esat e a adina da, eta hau bezain ulergarria. Era berea n , animalia arrazoidun a mintza tz eko gai dela esat e a , gizakia hori berori egiteko gai dela esa t e a adina da; baina inork ez du esan e n arrazoime n a mintzatz eko gai denik, arrazoime n a k soilik ez duelako egiten gizaki izenaz muga tz e n dugun esen tzia osoa.

22. Gizakiaren ideiaren adibidea, geuk egiten ditugun espezie e n neurria geure ideia abstraktuak ditugula azaltzeko ekarrita.

Badira mundu a n kreaturak gurear e n antzeko forma duten ak , baina ilez estalita daud e eta ez dute ez arrazoime nik ez hitzik erabiltzen. Badira gure artea n inozoak gure itxura berekoak baina arrazoime nik gabe ak , eta batzuk hitz egin ere ezin duten ak. Ba omen dira, dioten ez , ( sit fides pene s authore m , baina badirudi horiek existitzeak ez daukala kontrae s a nik), arrazoim e n a eta mintza m e n a erabiltzen dituzten kreaturak, isats iletsua salbu, gure a bezalakox e itxura osokoak; best e batzue t a n arrak bizarga b e a k dira eta eme ak bizardun ak. Kreatura horiek guztiak giza espezieko ak diren ala ez galder a egitea n , argi dago galdera esentzia nominalari soilik doakiola, zeren gizaki hitzaren definizioa edo hitz horren bidez adierazitako ideia konplexu a bete a n dagokien aipaturikoak gizakiak baitira, eta best e ak ez. Baina galdera ustezko esen tzia erreal ari buruz egiten bada eta kreatur a ezberdin horien osaer a eta egitura espeziez diferent e a den ala ez garbitzeko bada, inondik ere ez dugu horri erantzut e rik, haren zatirik ere ez baita gure ideia espezifikoan sartzen , nahiz eta pents a t s e r a irits gaitezke e n ahalm e n a k eta kanpoko itxura hain ezberdin ak direne a n , barne osaera ere ez dela berdin- berdina izanen. Baina alferrik da galdetz e a barne osaer ako zein aldek egiten duen diferentzia espezifikoa, espeziea neurtzeko bide bakarra ezagu tz e n ditugun geure ideia abstraktu ak ditugun bitart e a n , eta ez ideiotan inondik ere sartzen ez den aipatu barne osaer a . Zer eta azaleko ilearen aldea ote da, bada, ergelak eta drilak barne osaer a espezifiko ezberdina dutela adieraz t e n duen seinale a , hala forman nola arrazoime nik ez mintza m e nik ez izatea n bat datoze n e a n ? Ez ote da arrazoim e nik eta mintza m e nik eza ergelak eta gizaki arrazoim e n d u n a k osaer a erreal ezberdina dutela eta espezie diferent eko ak direla adieraz t e n duen seinalea? Eta gauz a bera gerta tz e n da best e guztiari buruz ere, espezie e n eta moten arteko bereizket a gauz en egitura erreal ak eta ezkutuko osaer ak markatz e n dutela uste izanez gero.

23. Aberee tan espe zi eak ez dira sortzap e n e z bereiz te n .

Ez dezala inork esan animaliet a n elkartze bidezko ugalket ak eta landare e t a n hazi bidezkoak espezie erreal direlakoak ezberdin eta euren osotasu n e a n mante n tz e n dituela beti. Zeren honek, egia dela jota ere, animalien eta landar e e n espezie ak bakarrik finkatzen lagund uko liguke. Gainerako ekin zer egin? Bestalde , horien tz a t ere ez litzateke aski, zeren historiari kasu eginen badiogu, zenbai t emaku m e haurdun gera tu da drilen eraginez . Eta horra auzi berria: zein espezie erreale t ako a ote den natura n produktu hori. Eta badugu arrazoirik uste izateko hau posible dela zeren, sarritan sortzen baitira mund ur a mando ak eta astako ak, astoak eta behorrak ernarazia lehen e n g o a , zezen ak eta behorrak bigarren a . Behin katuak eta arratoiak ernarazit ako animalia ikusi nuen eta bi piztion ezaug arri nabariak zituen; agerian zegoe n naturak ez ziola biotako bat bakarrar e n eredu ari jarraitu, bienak bate a n naha si baizik. Honi guztiari natura n hain maiz topatz e n ditugun mustro antzeko sorkariak gehitzen dizkiona, ohartuko da animali arrazet a n ere ez dela bater e erraza leinuare n bidez ondoren go bakoitzare n espezie a zehazt e a ; eta esentzia erreala, bere ustez sortzap e n e z ziur trans miti tzen dena eta izen espezifikorako eskubide a duen

bakarra dena, topatu ezinik ibiliko da galdut a. Baina area go, baldin animali eta landare espezie ak ugalket az soilik bereizten badira, Indiara joan behar ote dut tigre baten aita- amak ikustera eta te landare a r e n hazia egiaz ta tz er a , hau tigrea edo hura tea den jakiteko?

24. Forma substan t zialen bidez ere ez.

Ikuspuntu honet a tik, bistakoa da gizakiek beren koalitat e sentigarrien bildum ak bihurtzen dituztela beren subs t a n tzia moten esen tzia, eta espezie ak sailkatze a n gizakirik gehien ek ez dituztela subst a n tzien barne egitura errealak kontuan hartu. Askoz gutxiago irakatsi ditu inork forma subst a n tzialak, salbu eta eskolet ako hizkera ikasi duten ek; eta hau geu bizi garen lekuan soilik gerta tu da mundu osoan. Hala ere, esentzia erreal e t a n sakond u beharrik ikusten ez duten eta forma subst a n tzialek inola ere ardura tz e n ez dituzten gizaki ezjakin hauek gauz a batzuk best e e n bidez, euren koalitate sentigarriet a t ik, ezagutz e a z konform atz e n direnek sarritan hobeto ezagu tz e n dituzte gauze n arteko aldeak, gauz ak erabiliaz hobeto bereizten dituzte bata best e t ik eta hobeto dakite zer espero dezaket e n gauza bakoitze tik, gauz en barru- barruraino begiratu eta han ezkuta turik dagoe n esentziaz hain seguru mintzo diren gizon ikasi eta adimen zoliko horiek baino.

25. Eskuarki gizakiek eratzen dituzt en esent zia espezifikoak.

Baina ikerket a honet ar a buru- belarri dedikatz en direnek subst a n tzien esen tzia erreal ak aurki ditzaket el a suposa t u rik ere, ezin izanen genuke, hala ere, arrazoiz pents a t u gauzak izen orokorren pean sailkatze a barne osaera erreal horiek edo berez aurkezt e n diren agerkizun ak ez diren best e ezerk arauturik dagoe nik, hizkuntzak, herrialde guztiet an , zientziak baino askoz lehen a go moldatu baitziren. Hartara, ez dira izan formen eta esentzien ingurua n ardura t u t a ibili diren filosofoak, logikariak edo horrelako jende a gizakien nazio ezberdin et a n erabiltzen diren izen orokorrak egin dituzten ak; aitzitik, termino gutxi- asko zabal horiek, hizkuntza guztiet a n , gehienb a t jende ezjakin eta eskola gabe ak sortu ditu eta esan a hia ema n die, beroriek izan direlarik gauzak motaka sailkatu eta izenda tu dituzten ak eure t a n aurkitu dituzten koalitat e sentigarrien bidez, gauz a horiek bertan ez daud e n e a n best e ei adieraz t eko, hala espezie bat nola gauz a partikular bat aipatu behar den guztian.

26. Horregatik, ezberdinak eta zalantzazkoa k dira gizaki ezberdine n goga m e n e t a n .

Subst a n tziak, beraz, esentzia errealen bidez barik esentzia nominal ez espezie t a n sailkatu eta izendatz e n ditugula argi dago e n e z gero, esen tzia horiek nola eta nork egiten dituen aztertu behar dugu hurren. Bigarren ari dagokionez argi dago adime n ak egiten dituela, eta ez naturak, zeren, naturare n sorkari balira, ez lirateke hain diferent e eta ezberdinak gizaki ezbedine t a n , esperien tziak erakus t e n digun bezala. Zeren aztertze n hast e n bagar a , ez dugu topatuko subst a n tzien espezie bat bera ere gizaki guztien baitan berdina denik, ez eta sakon e n ezagutz e n dugun subs t a n tziare n kasua n ere. Naturak eginak balira, ez litatzeke posible gizaki izenari dagokion ideia abst raktu a ezberdina izatea gizaki ezberdine n g a n : baten tz a t animal rationale izatea eta best e baten tz a t animal implu m e bipes latis unguibus . Gizaki izena sentipen a k, berezko higidurak eta forma jakin bateko gorputz ak osaturiko ideia konplexu ari lotzen dionak, giza espeziea r e n esentzia bat dauka; eta azterket a apur bat sakon a go egin ondoren horri arrazionalt a s u n a gehitzen dionak, gizakia deitzen dion espeziea r e n best e esen tzia bat dauka; eta, era horret a n , banako bera baten tz a t benet ako gizaki izan daiteke eta best e a r e n t z a t ez. Ez dut uste inork onartuko duenik hain ezagu n den forma zut hori dela giza espeziea r e n alde esentziala . Hala ere, ageriko gauza da askok bereizten dituztela animalien espezie ak hauen kanpoko forman oinarriturik, ez jaiotzan, behin baino gehiagot a n izan baitira zalantzak ea zenbait giza foetus bataiorako gai ziren ala ez, kanpoko itxuraz ohiko haurrak bezalako ak ez zirelako, best e eredu bateko ak arrazoim e n bererako gai ote ziren jakin gabe; izan ere, haien artea n ere badira batzuk, forma normaleko ak izanda ere, bizitza osoan tximinoare n a edo elefant e a r e n a baino arrazoime n gehiago erakutsiko ez duten ak , eta adimen d u n arimak gidatze n dituen seinalerik inoiz erakutsiko

ez duten ak . Argi dago, beraz kanpoko forma edukitzea , hau da, falta dela ez egiaz ta tz e a , izan dela giza espezie ar e n tz a t esen tziala , eta ez arrazoim e n a edukitzea edo falta dela ez egiazt a tz e a , inortxok ere ezin jakin baitez ake bere sasoian arrazoim e n a faltako dene n tz . Halakoet a n teologo eta legelaririk zuhurren ak euren definizio sakra tu a ri uko egin beharre a n aurkitzen dira, animal rationale aipatz e n duen definizioari, alegia, eta giza espezie ar e n best e esentzia bat ezartzen dute haren ordezko. Menage jaunak hem e n aipa m e n a behar duen adibide bat eskaintze n digu. Berak dioen ez: «Saint Martineko abad e a k , mundur a etorri zene a n , giza itxurarik ez zuen ia, mustro a zirudien. Bataiatu ala ez erabakitz eko denbora behar izan zuten. Bataiatu zuten azken e a n eta gizaki deklara tu behin- behinekoz, zer zen jakin ahal izan arte. Naturak hain trakets egin zuen, non bizi guztian Malotru (hau da, gaizki egina) abad e a deitu zioten.» Caengo a zen ( Menagiana , 278, 430). Ume hau, ikusten dugun modu a n , forma hutsag a t ik giza ezpezie tik kanpora tz eko arriskua n egon zen. Zen modukoa ozta- ozta salbatu zen, eta itxura apur bat trakets a g o a izan balu giza maila ukatuko zitzaion betiko, eta gizakitzat hartu ezinea n hil eginen zuten. Ezin dugu, baina, arrazoirik ema n zergatik ezin izan ziteke e n haren baitan arima arrazoidunik aurpe gikera itsusiago a izanda ere: aurpe gi luzeago a k, sudur zapalago ak, aho zartatu a go a k zergatik ezin eutsi zioten gainontz eko itxura trakets ak bezainb e s t e , gizon hura, zen moduko figura gabeko a izanda ere, Elizan apaiz dignidad er ako gai egin zuten arimari eta koalitat e ei .

27. Subs tant zia partikularren esent zia nominalak zehazga b e a k dira berez eta ezberdinak, beraz, gizakitik gizakira.

Horrega tik, gust a tuko litzaidake jakitea zein diren espezie horren muga zehatz eta mugigaitz ak. Azterket a eginez gero, argi dago gizakien artea n ez dagoel a naturak egindako eta ezarritako horrelako gauzarik. Gauza nabaria da ez dugula ezagu tz e n subst a n tzia horren ez best e ezelako subst a n tziar e n esentzia errealik, eta horrega t ik hain dira zehazg a b e a k gure esentzia nominale t a n , guk geuk egindako e t a n , non forma trakets eko foetus bati buruz zenbai t gizoni jaio bezain laster gizakia den ala ez galdetuz gero, ez dagoe n dudarik erantzun diferent e a k jasoko genituzke el a. Eta hau ezin izanen litzateke gerta tu, baldin subs t a n tzien espezieak muga tu eta bereizteko balio digute n esentzia nominal ak gizakiak askat as u n e z eginak izan beharre a n , naturak subst a n tzia guztiak espezie ziurret an bereizi eta sailkatz eko ezarrit ako muga doiet a tik zehazki kopiatuak balira. Nor jarriko litzateke ebazt e n zein espezie t ako a zen Licetus ek aipatz en duen mustro a (I Lib., III. kap.) gizakiaren burua eta txerriaren soina zuen a? Edota txakur, zaldi etab arr e n buruak giza soinari lotuak zituzten best e hainbat mustro? Horietakore n bat bizirik utzi balut e eta hizketarako gai zela erakutsi balu, horrek asko areago t u zukeen korapiloa. Goiko aldea erdira arte giza formako a izanik eta handik beher ako a txerriaren a , hilketa ote zateke e n hura akab a tz e a? Edo apezpikuari kontsulta tu beharra ote legoke halakoa bataiora onartz eko? Esan didat e n ez , Frantzian gerta tu omen zen duela urte batzuk antzeko kasu bat. Horrelakox e zalantz azkoak dira guretz a t animalien espeziee n mugak, geure uztako ideia konplexu ak best e bitartekorik ez baitugu horiek ezagu tz eko eta horixe bezain urrun baikaud e gizakia zer den jakitetik, honi buruz dudarik txikiena egitea agian ezjakite handitza t joko den arren. Eta, hala ere, uste dut esan dezake e d al a espezie horien muga ziurrak ebatzi eta esen tzia nominal a osatze n duten ideia bakun e n kopurua finkatu eta osoro ezagut u ahal izatetik urrun gabiltzala, halat an , non duda astun ak sor daitezke e n horri buruz. Halaber uste dut orain arte eman den gizaki hitzaren ezein definizio ez mota horret ako animaliaz egin den ezein dekribake t a ez direla aski perfektu eta zehatz ak izan, sen oneko pertson a aztertz aile bat kontent a tz eko eta askoz gutxiago adost as u n orokorra lortzeko eta gizakiek nonahi hartaz baliatu nahi izateko, kasu ezberdin ei irtenbide a ema n beharra eta mundur a t u daitezke e n sorkarien bizitza edo heriotza bataioa edo bataiorik eza erabaki beharra duten e a n .

28. Baina ez dira modu mistoak bezain hautazkoak («arbitrary»).

Baina, subst a n tzien esen tzia nominal hauek goga m e n a k eginak diren arren, ez dira modu mistoe n ak bezain arbitrarioki eginak. Esentzia nominal en bat egiteko behar da: lehenik, osagai dituen ideiek ideia bakarra egiteko moduko batas u n a edukitze a , ideia hori konpos a t u e n a izanda ere, eta, bigarrenik, horrela baturiko ideiak kopuruz berber ak izatea , ez gehiago ez gutxiago. Izan ere, ideia konplexu abstraktu bi beren osagai en kopuru a n edo espeziee t a n ezberdin ak badira, bi esen tzia diferent e egiten dituzte, eta ez bakar bera. Baldintzot ako lehen e n go a n , goga m e n a k subst a n tzien ideia konplexu ak egitea n naturari jarraitu best erik ez du egiten, eta ez du biltzen bere ustez naturan loturarik ez duenik. Inork ez du lotzen ardiaren bee hotsa zaldiaren irudiarekin, ez eta berun ar e n kolorea urreare n pisu eta finkotasu n ar e kin, ezein subst a n tzia erreale n ideia konplexu a egiteko, burua amesk eri az eta diskurtso a hitz ulertezinez bete tz e n dion goga m e n a ez bada uk a behintz a t . Gizakiok zenbait koalitat e beti batu t a eta elkarrekin ikusten ditugularik, natura tik kopiak atera tz e n ditugu eta horrela bat egindako ideiekin egiten ditugu subst a n tzien ideia konplexu ak. Izan ere, gizakiek nahi dituzten ideia konplexu ak eratu eta nahi dituzten izenak ema n diezazkiet e n arren, hala ere egiazki existitze n diren gauzez mintzo direne a n entzuleak ulertzea nahi badut e , maila bate a n ideiak mintzag ai dituzten gauze t a r a egokitu beharra dute, edo best ela gizakien hizkuntz a Babeleko ar e n antzeko a datek e , eta bakoitzaren hitzak norber ak bakarrik ulertzeko modukoak lirateke e n e z , ez lukete balioko solaser ako eta egun eroko arazoe t a r ako , baldin beraiek adierazitako ideiek subst a n tzien agerkizun eta adost as u n komun ei erantzun e n ez baliete , subst a n tziak errealki existitzen diren modu a n hartut a.

29. Gure substantan t zi en esent zia nominalak gauzeta n haute m a n d a k o koalitate nabari gutxi batzue k osatze n dituzt e normalean.

Bigarrenik, nahiz eta gizakiaren goga m e n a k , subst a n tzien ideia konplexu ak eratz e a n , egiazki edo bere ustez bedere n subst a n tzia horret a n bizikide ez denik biltzen ez duen, horret ar a batas u n hori natura tik mailega tz e n duelarik, hala ere konbinatz e n dituen ideien kopurua konbinatz ailear e n asmo, trebezia eta fantasia ezberdin ar e n arab er ako a da. Gizakiok eskuarki koalitat e sentigarri nabari gutxi batzuez konform atz e n gara, eta sarri, beti ez bada ere, jaso barik uzten ditugu hauek bezain nabar m e n a k eta irmoki batuak diren best e batzuk. Subst a n tzia sentigarriak mota bitakoak dira: bata gorputz organiza tu ek osatz en dute, haziz ugaltzen direnek; eta hauet a n forma da gida gisa erabiltzen dugun koalitat e a eta espezie a erab akitzen duen elem e n t u rik karakt eris tikoen a . eta, horrega tik, landar e e t a n eta animaliet a n irudi jakin zehatz bat egiten duen subst a n tzia solido heda tu batek balio du horet ar ako . Izan ere, nahiz eta askok gizakiaren definizioa «anim al rationale» gisa, dirudien ez , estimu handit an duten, hizkuntza eta arrazoim e n a lukeen kreatur a bat, gizakiaren forma norm alik eduki ezean , nekez pasako litzateke , ene ustez, gizakitza t , animalia arrazoidun e n a izanda ere. Eta Balaa m e n astoa bere bizitza osoan behiala bere ugaz ab a r ekin hitz egin zuen bezain arrazoiz mintza tu balitz, zalantza t a n jartzen dut gizaki izena zor zaiola inork uste izanen zuenik, eta bere espezie berber ekotz a t onartuko zuenik. Landare e n eta animalien espeziea zehazt eko gehien e t a n irudiari errep ar a tz e n diogun modu a n, hazi bidez ekoiztuak ez diren gorputz natural gehien e n kasuan koloreari begiratz e n zaio batik bat. Horret ar a , urreare n kolorea aurkitzen dugun e a n , joera daukagu gure ideia konplexu horren barruan sartzen diren koalitate guztiak imajina tz er a ; eta eskuarki koalitat e nabari bi hauek, irudia eta kolorea, espezie ezberdin ak adieraz t eko hain ideia egokitzat hartzen ditugu, non irudi on bat aurrea n , bereh al a esat e n dugun: hau lehoia da, eta hori larrosa, hau urrezko kopa da eta hura zilarrezkoa, pintzelaz begie t ar a aurkezt e n dituen irudi eta kolore diferent e e t a t ik soilik.

30. Inperfek tuak direlarik ere, balio dute gizakiak elkarrekin solasean aritzeko.

Baina, nahiz eta hau nahikoa izan handi- handikako kontzepzio nahasie t a r ako eta zehazt as u nik gabe mintza tu eta pents a tz eko, gizakiak nahikoa urrun daude euren izenaz adierazitako gauze n espezie bati dagozkion ideia bakun e n kopuruari buruz ados etortze tik . Eta hau ez da harritzekoa, denbor a eta neke asko, trebezia handia eta azterket a luzea behar baitira

ideia bakun horiek, naturan eteng a b e eta bana ezinki baturik daud e n a k eta subjektu bere a n elkartut a aurkitu beharreko ak, zein eta zenba t diren jakiteko. Gizakirik gehien ak , horret ar ako denbor arik, joerarik edota trebeziarik ez dutelako maila jasang a rrie t ar aino izanda ere, gauz en kanpoko zenbai t itxura nabarirekin konform atz e n dira, berau e t a t ik gauzak bereizi eta mote t a n sailkatu eta bizitzako gai komun e t a n erabiltzeko; eta, horrela, gehiago aztertu gabe , izenak ezartzen dizkie edo jada erabiltzen direnak hartzen dituzte. Eta izen horiek, lagun ar t eko solasaldian , elkarrekin egoten diren zenbai t koalitat e nabariren zeinutza t pasa tz e n diren arren, ez dute inola ere beren baitan hartzen, esan a hi finkatuz, ideia bakun e n kopuru zehatzik, eta askoz gutxiago naturan baturik daud e n guztiak. Genero eta espezieei buruzko hainbes t e iskanbilare n eta diferentzia espezifikoari buruzko hainbes t e ika- mikaren ondoren definizio finkatu ar ekin zein hitz gutxi ditugun kontuan hartzen duen ak arrazoiz pents a t u ahal izanen du euren ingurua n hainbe s t e iskanbila atera duten forma horiek amesk eri ak best erik ez direla, gauz en izaera espezifikoari buruz argitasu nik eskaintz en ez digut en ak . Eta kontuan duen ak zein urrun daud e n subst a n tzien izenak berau e n erabiltzaile guztiak ados t a s u n e a n biltzeko moduko esan a hia edukitze tik, arrazoia ukan e n du ondoriozta tz eko ezen, subst a n tzien esentzia nominal ak ustez natura tik kopiatuak izan arren, guztiak edo gehien ak bedere n oso inperfektu ak direla. Izan ere, ideia konplexu horien osaket a gizaki ezberdin e n g a n oso diferent e a denez, espezie e n mugak gizakiek, eta ez naturak, egin dituzten moduko ak dira, naturan horrelako muga aurrefinkaturik egon baldin bada go. Egia da naturak subst a n tzia partikular asko elkarrekin adost as u n a eta antzekot a s u n a edukitzeko modu a n egin dituela eta, beraz, badut el a oinarria mote t a n sailkatuak izateko. Baina guk gauz ak, izendatz eko eta termino orokorren pean hartzeko sailkatz en ditugun ez mote t a n edo espezie muga tu a k egiten ditugun ez , ez dut ikusten nola esan daiteke e n , zehazki hitz eginda , naturak ezartzen dituela gauze n espeziee n mugak; edo, hau horrela bada , guk espezie ei ezartzen dizkiegun mugak ez datoz doi- doi bat naturak ezarritako ekin. Zeren jadanik erabiltzeko behar ditugun izen orokorren premian, ez gara ahalegin tz e n berau e n koalitat e ak aztertz en , nahiz eta haue n bidez hobeto ezagut uko genituzke e n euren ezberdin t as u nik eta antzekot a s u nik esen tzialen ak: guk geuk, beraz, sailkatzen ditugu espezieka , edonork haute m a n ditzake e n itxuren eraginez , izen orokorren bidez eurei buruzko geure pentsa m e n d u a k elkarri erraz ago komunikatu ahal izateko. Zeren, edozein subst a n tziaz, bertan elkarturiko ideia bakun ez dauka gu n a best e ezagu tz arik ez dugun ez , eta kontura tz e n garelarik zenbai t gauz a ideia bakun horiet ako zenbait e t a n ados datozela best e gauz a batzuekin, bildum a hori geure ideia espezifiko egiten dugu eta izen orokor bat emat e n diogu, geure pents a m e n d u a k atxikita gordetz eko eta best e ekin solase a n ari garela hitz labur batez ideia konplexu horret a n ados datoz en banako guztiak izenda tu ahal izateko, konplexu hori osatz en duten ideia bakun guztiak zerrend a tz e n ibili barik; eta, horret ar a , ez dugu denbor arik ez ahaleginik alferrik galtzen deskribake t a gogaikarriet a n , oraindik izenik eduki gabe gauze n mota berri batez hitz egin nahi duten ek egin behar duten modu a n.

31. Izen beraren pean daud e n espezie e n esent ziak oso ezberdinak dira goga m e n ezberdineta n .

Baina, subst a n tzien espezie hauek solasaldi arrunt er ako aski diren arren, argi dago gizaki ezberdin ek era diferent e a n egiten dutela zenbai t banakore n ados t a s u n a biltzen haute m a t e n dugun ideia konplexu a, hau da, batzuk zehazt as u n handiagoz eta best e batzuek ez hain handiz. Ideia konplexu honek batzue n g a n koalitat e kopuru handiago a hartzen du, eta best e batzue n g a n txikiagoa; argi dago, beraz, goga m e n a k egiten duen modukoa dela. Kolore hori distirat su ak egiten du urrea haurren ikuspe giz; best e batzuk honi pisua, xaflakort as u n a eta fundigarrit a su n a gehitzen dizkiote, eta best e batzuek kolore horiarekin pisua eta fundigarrit as u n a bezain eteng a b e ki loturik ikusten dituzten best e koalitat e batzuk. Izan ere, koalitat e horiei eta antzekoei dagokien ez , eurotako edozeinek dauka eskubide a best e ek bezalax e eta haiekin batera bilgune duen subst a n tzia horren ideia konplexu a n sartut a egoteko. Eta horrega tik gizaki ezberdinek urrear e n esen tzia ezberdin ak dituzte, zenbai t ideia bakun best e ek ez bezala ideia konplexu a n sartuz edo

kanpoa n utziz subjektu horri buruz egiten dituzten azterket a eta behak e t a ezberdine n eta euren trebezia diferent e e n araber a , esentziok, beraz, naturak barik eurek eginak izan beharra dutelarik.

32. Substan t ziez ditugun ideiak zenbat eta orokorragoak orduan eta ezosoag oak eta partzialagoak dira.

Banako e n behere n go espeziea r e n edo lehen sailkape n ar e n esentzia nominala osatz en duten ideia bakun e n kopuru a ezberdinki biltzen dituen gizakiaren goga m e n a r e n menp e bada go, askoz argiago dago gizakiaren jokabide hori motarik heda t s u e n e t a n , hau da, logikako maisuek gener a deitzen dioten e t a n . Horiek ideia konplexu hala nahita inperfektu ak dira; eta lehen ikusian ageri da gauz et a n eure t a n aurkitzen diren koalitat e horiet ako zenbait beren- beregi uzten direla ideia generikoe t a n sartu gabe . Zeren goga m e n a k zenbait partikular hartzen dituzten ideia orokorrak egiteko, denbora eta lekuaren ideia eta ideia orokor horiek banako bati baino gehiagori komunikaezin ezko bihurtzen dituzten best e batzuk kanpoa n uzten dituen modu a n , halax e best e ideia are orokorrago ak, mota ezberdinak har ditzaket e n a k , egiteko ere kanpoa n uzten ditu bata best e t ik bereizten dituzten ideiak, eta mota ezberdinek komun dituzten ideiak bakarrik sartzen ditu bere bildum a berrian. Ginea eta Perutik etorritako material horiaren zati ezberdinak izen bakarraz adieraz t er a eram a n zituen komen e n tzia berak dara m a tz a gizakiak urrea eta zilarra eta mota ezberdin et ako best e gorputz batzuk har ditzake e n izen bat sortzera . Hau mota bakoitzare n bereziak diren koalitat e ak kanpo a n utzi eta guztiek komun dituzten ekin osaturiko ideia konplexu a atxikiz egiten da. Eta hauei metal izena erantsiz genero a egiten da; genero honen esen tzia, mota ezberdin eko zenbait gorputz ek bater a duten ideia konplexu a da, bere baitan xaflakortas u n a eta fundigarrit as u n a eta pisu eta finkotasu n maila batzuk best erik ez daukan a , eta kanpoa n uzten ditu urreare n eta zilarraren eta metal hitzean sartzen diren best e mota batzue n bereizgarri diren kolorea eta best e koalitat e ak. Argi dago, beraz, gizakiek ez dietela doi- doi jarraitzen naturak eskaintze n dizkien eredu ei subst a n tzien ideia orokorrak eratze n dituzten e a n , ezin daiteke el ako topa bere baitan xaflakort as u n a eta fundigarrit a su n a soilik biltzen dituen gorputzik, hauek bezain bana ezin den best e koalitaterik gabe . Baina gizakiek, ideia orokorrak egitea n , gauzek existitzen diren modu a n duten egiazko izaera zehatz a baino gehiago hizkuntzare n egokitasu n a eta zeinu labur eta zabalez azkar adieraz t e a bilatzen duten ez , ideia abstrak tu ak egitea n horixe erdies t e a dute helburu nagusi, heda p e n ezberdineko izen orokorrez ondo hornitut a egote a lortzea n datzan helburu a . Horret ar a , genero eta espezie e n kontu honet a n guztian, genero a , edo gehien hartzen duen a, ezpezie ar e n baitan dago e n a r e n kontzepzio partziala baino ez da, eta espezie a banako bakoitzea n aurkitzen den guztiaren ideia partzial bat baino ez. Gizakia, zaldia, animalia, landare a , etab., naturak gauz atu t ako esentzia erreal ez bereizten direla uste duen ak natura existen tzia erreale t a n guztiz eskuza b al irudikatu beharko du, gorputz ar e n tz a t bat ekoizten baitu, best e a animaliaren tz a t eta best e a zaldiaren tz a t , eta esentzia hauen guztien berri ema n e n dio opatsu Buzefalori. Baina genero eta espezie edo mota horiet an guztiet an zer egin den zuzen aztertz en badugu, ikusiko dugu ez dela egin ezer berririk: gehiago edo gutxiago hedat u diren zeinuak baino ez, berau e n bidez silaba gutxitan hainba t eta hainba t gauza partikular adieraz t eko gai garelarik, gehiago edo gutxiago heda tz e n diren eta guk horrex e t a r ako eratz en ditugun kontzepzioekin ados datoze n heine a n . Eta honet a n guztian ohartu ahal izago gara termino orokorrago a konplexut a s u n txikiagoko ideiaren izena dela beti eta genero bakoitza ez dela azpian hartzen duen espeziea r e n ideia partzial bat baino. Eta, horrela, ideia orokor abstraktu horiek osoak direla uste baldin bada , berau ek adieraz t eko erabiltzen diren izenekin duten erlazio ezarri batekiko soilik izan daitezke osoak, eta inoiz ere ez existitzen den eta naturak egindako ezerekiko.

33. Hau guztia mintzairaren helburura egokiturik dago.

Hau guztia mintzairare n egiazko helburura doiturik dago: geure nozioak komunikatz eko biderik erraz en eta laburren a erdies t e a . Izan ere, heda d ur a eta solidotasu n ar e n ideian bat datoz en gauz ez hitz egin behar duen ak gorputz hitza erabiltzea best erik ez dauka horiek guztiak adieraz t eko. Ideia horiei biziaren, sentipe n ar e n eta berezko higidurar e n ideiak gehitu nahi

dizkionak animalia hitza erabiltzea best erik ez dauka ideia horieta n partaid e diren guztiak adieraz t eko; eta bizia sentipen a , higidura gehi arrazoim e n a eta forma jakin bat dituen gorputz ar e n ideia konplexu a egin duen ak, gizaki hitza erabiltzea best erik ez dauka ideia konplexu honi dagozkion izaki partikular guztiak adieraz t eko. Hauxe da genero eta espezie ei bereziki dagokien xede a eta gizakiok hau esen tzia errealak edo subst a n tzialak inondik ere aintza t hartu gabe egiten dugu, haiet az pents a tz e n dugun e a n esentzia errealak ez baitira sartzen gure ezagu m e n a r e n irispidea r e n barrua n , ez eta gure hitzen esan a hi ar e n barruan haiet az best e ekin mintzo garen e a n .

34. Adibideak kasuarioetan.

St. James Parkea n oraintsu ikusi duda n txori espezie baten berri ema n nahi banio norbaiti deskribap e n luze haux e egin beharre a n aurkituko nintzat ek e solaskide ak uler nintzan: hiru- lau oin altuerako txoriak, luma eta ilearen bitart eko zerbait ez estalita daud e n a k, marroi ilunak, hegalik gabe ak , hegale n ordez espainiar erratz ar e n antzeko bizpahiru adask ez hornituak, soinea n behera zango luze lodietara jaisten direnak, hiru atzap ar soilezko oinez hornituak eta itsat sik gabe ak . Baina animalia horren izena kasuarioa dela jakin dudan e t ik, izen horret az balia naiteke mintzaldian zehar deskribake t a honet a n azaldut ako ideia konpos a t u hori izendatz eko, nahiz eta izen espezifiko bihurturiko hitz honen laguntz az nik animali espezie horren esentzia erreal az edo osaer az orain ez jakin lehen nekien baino gehiagorik; eta ziurraski txori espezie horren izaerari buruz izena ikasi aurre tik ingeles askok beltxargaz edo lertxunaz adina nekian, hauek Ingalat err a n ohikoak diren hegaz tien izen ezpezifiko oso ezagun a k izanik ere.

35. Gizakiek zehaz t e n dituzt e substant zi en motak, eta modu askotara egin dezak e t e hau.

Esan dugun e tik, garbi dago gizakiek egiten dituztela gauze n motak. Zeren, espezie ezberdin ak esentzia diferent e ek , ez best e ezerk, egiten dituzten ez gero, argi dago esen tzia nominalak diren ideia abstrak tu ak egiten dituen ak egiten dituela espezie ak edo motak ere. Aurkituko balitz gorputz bat urreare n koalitat e a guztiak leuzkake e n a , xaflakortas u n a izan ezik, gorputz hori urrea den ala ez, hau da, espezie horret ako a den ala ez galdetuko litzateke dudarik gabe. Hau orok urre izena erans t e n diogun ideia abst raktu a r e n bidez bakarrik erab aki daiteke; eta, beraz, gorputz hori bene t ako urrea eta espezie horret ako a izanen litzateke urre izenaz adierazitako esen tzia nominal e a n xaflakort asu n a sartzen ez duen ar e n t z a t , eta, alderan tziz, ez litzateke benet ako urrea izanen ideia espezifikoan xaflakort as u n a sartzen duen ar e n t z a t . Eta nor da, galdetz e n dut nik, espezie ezberdin horiek egiten dituen a , are izen bat beraren pean , koalitat e bildum a berbere a n ez dautz an bi ideia abstraktu diferent e egiten dituzten gizakiak baino? Ez da asm ak eria hutsa pentsa tz e a izan daiteke el a gorputz bat urreare n koalitat e guztiak dituen a , xaflakortas u n a salbu, egia baita urrea batzue t a n hain jasan txarreko (artisau ek esat e n duten modu a n) izan daiteke el a , non mailuari kristalak baino hobeto eust erik ez duen. Eta urre izena ezarritako ideian xaflakortas u n a sartze ari edo ez sartze ari buruz esan dugun a berdin esan daiteke metal horren pisu, finkotasu n eta best e koalitat e bereziei buruz ere, zeren, zernahi delarik ere sartu barik uzten dena edo sartzen dena, izen hori erans t e n zaion ideia konplexu a da espezie a egiten duen a; eta materi zati txiki batek ideia horri erantzut e n badio, egiat a n dagokio espezie ar e n izena eta gauz a hori espezie horret ako a da. Eta hori bete tz e n duen oro urrea da egiat a n , metal perfektu a . Eta espezie a zehazt e a , argi dago, ideia konplexu hau edo best e a eratze n duen gizakiaren adime n ar e n menp e dago erab a t .

36. Naturak egiten ditu substan t zie n antzeko tas u n a k .

Hauxe da orduan, labur esand a , kontua: naturak gauza partikular asko egiten ditu euren artea n bat datoze n ak koalitat e sentigarriet a n eta agian euren barne egitura eta osaer a n ere, baina ez da esentzia erreal hau espezie t a n bereizten dituen a , gizakia baita, gauze t a n batut a ikusten dituen koalitat e e t a t ik abiatut a eta best e gauza batzuek ere sarri horietan haiekin bat datozela ohartuz, espezie e t a n sailkatz en dituen a izenak jarriz, heda p e n zabaleko zeinuak edukitze a komeni delako banako ak, ideia abstrak tu honekin edo best e a r ekin duten ados t a s u n a r e n araber a , euren

azpian sailkatu ahal izateko ikurren azpian bezala; horrela hau erregim e n t u urdinekoa izanen da eta hura erregim e n t u gorrikoa; hau gizakia, hura drila. Eta honex e t a n datza, ene iritziz, genero eta espeziee n korapilo guztia.

37. Izaki partikularrak espezie ta n sailkatzea gizaki hutseginkorren lana da, nahiz eta naturak gauzak elkarren antzeko egin.

Nik ez diot naturak, izaki partikularren sorket a eteng a b e a n , berriren berri eta ezberdin egiten dituela beti, elkarren oso antzeko eta kide baizik sarri askota n . Baina, hala ere, egia dela uste dut gizakiek espezie ak sailkatzeko erabiltzen dituzten mugak gizakiek berek egindako ak direla, izen ezberdin ez bereizten diren espezie e n esentziak, frogatu dugun modu a n, gizakiak egindako ak direlako eta oso bakanki doitzen direlako euren abiagun e diren gauz en barne izaerar a . Eta horrega tik zinez esan dezake gu gauz ak espezieka sailkatze a gizakien lana dela.

38. Izenen bat daukan ideia abstraktu orok esent zia nominala osatzen du.

Esan dena aintza t hartut a, doktrina honet a tik dudarik gabe oso bitxi itxurako zerbait atera daiteke , alegia, izenen bat dauka n ideia abst raktu orok espezie bereizia osatz en duela. Baina zer egin, egiak hala nahi badu? Zeren, horrelax e izanen da hori, harik eta norbait ek espezie ak best e zerbaitek muga tz e n eta bereizten dituela frogatu eta termino orokorrak gure ideia abstrak tu ak barik, haue t a t ik diferent e a den zerbait adieraz t e n dutela erakutsi arte. Gustatuko litzaidake jakitea altzo- txakurra eta erbi- txakurra zergatik ez diren ehiza- txakurra eta elefant e a bezain espezie ezberdin ak. Elefant e a r e n eta ehiza- txakurrare n esentzia diferent e az ez dauka gu altzo- txakurrar e n eta ehiza- txakurrare n esen tzia diferent e a z dugun ideiatik ezberdina den ideiarik, hauet ako bakoitza ezagutz eko eta elkarren g a n dik bereizteko erabiltzen dugun alde esen tziala izena ezarri diegun ideia bakun e n bildum a ezberdin e a n baitatz a.

39. Genero eta espezieak nola erlazionatz e n diren izenekin.

Espezie eta genero ak eratze a zenbat e r a ino dago e n izen orokorrekin eralaziona t urik eta izen orokorrak zenbat e r a ino diren beharrezko, espeziea izateko ez bada, espezie a osatz eko eta espezietz a t hartua izateko bedere n , gorago erabili dugun izotzare n eta uraren az gain, best e adibide oso ohiko bat ekarriz azalduko dugu. Orduak markatu baino egiten ez duen erlojua eta orduak jotzen dituen errepika- ordularia espezie bat berekoak dira, haiek izendatz eko izen bakarra erabili ohi duten e n tz a t ; baina lehen ari watch eta bigarren a ri clock deitzen dionare n tz a t izen bakoitzari ideia konplexu bereizia lotuz, espezie ezberdineko ak dira. Esane n da agian barruko mekanis m o a eta antolake t a ezberdina dela erloju bate tik best era , eta erlojugileak oso ongi dakiela hori. Baina, hala ere, argi dago honen tz a t ere espezie bat baino ez dagoel a , izen bat beraz izendatz e n dituen e a n . Izan ere, zer behar da barne mekanis m o a n espezie berri bat egiteko? Zeren erloju batzuk lau gurpilez eginak dira, best e batzuk bostez; baina, alde hau espezifikoa al da egileare n tz a t? Batzuk kordeldun ak dira eta gurpil kiribilak dituzte, best e batzuek ez; batzuek dindil librea dute, best e batzuek giltza batek kiribilean eragina , best e batzuek basurd e- zurdaz; haue t a riko edozein berezita su n aski al da diferentzia espezifikoa osatz eko, erlojuak barne osaera n dituen diferentzia horien eta best e hainba t mekanis m o ezberdine n berri duen erlojugilear e n tz a t? Egia da horiet ako bakoitza best e guztiet a t ik ezberdina dena; baina alde hori esen tziala edo espezifikoa denen tz erloju izena emat e n zaion ideia konplexu ar e n menp e dago; alde horiek izenak adieraz t e n duen ideiarekin ados datoz en heinea n eta izen horrek izen generiko gisa espezie ezberdin ak hartzen ez dituen bitart e a n , ez dira esentziaz ez espeziez diferent e ak . Baina norbait ek erlojuen barne egituran ezagu tz e n dituen diferentziet a n oinarritut a banake t a xehe a go a k egin nahi baditu eta ideia konplexu zehatz horiei iraune n duten izenak emat e n badizkie, hauek espezie berriak osatuko dituzte ideia horiek euren izenekin dituzten e n tz a t eta diferentzia horien bidez mota ezberdin et a n bereizi ahal izanen dituzte eta, orduan, watch , erlojua, izen generikoa izanen da. Ez lirateke , ordea , espezie ezberdinak clock eta watch en barne mekanis m o a k ezagu tz e n ez dituzten e n tz a t eta kanpoko formar e n eta tam ainar e n berri baino ez daukat e n e n tz a t , orduak

orratzez markatz e n dituztela jakiteaz gain. Izan ere, haien tz a t best e izen horiek guztiak ideia bera adieraz t eko sinonimo ak baino ez lirateke, eta ez lukete erlojua baino gehiagorik ez eta erlojua best erik adieraziko. Uste dut horixe bera gerta tz e n dela gauz a naturale t a n . Inork ezin izanen du zalantza t a n jar gizaki arrazionalaren eta ergelaren baitako gurpil eta eragingailuak (horrela esat erik badut) ezberdinak direla, drilaren eta ergelar e n artea n egituran aldeak daud e n modu a n. Baina kasu bateko zein best eko aldea esen tziala edo espezifikoa dene n tz , gizaki izenak adierazitako ideia konplexu ar ekin duten ados t a s u n a r e n edo desa do s t a s u n a r e n bidez jakinen dugu guk, horrex e n bidez bakarrik erab aki baitait eke bata ala biak, ala ez bata ez best e a gizakiak diren.

40. Gauza artifizialen espe zi eak ez dira naturalak bezain nahasiak.

Lehena go esan dugun e tik ikus dezake gu gauza artifizialen espeziee t a n zergatik dagoe n naturalen espezie e t a n baino naha s m e n d u eta ziurgab e t a s u n gutxiago. Izan ere, gauza artifiziala gizakiaren sorkari denez eta, beraz, egileak diseinatu a izanik gauza horren ideia ongi ezagutz e n duen ez , suposa tz e n da gauz ar e n izenak ez duela adieraz t e n ziurtasun e z ezagu t daiteke e n ideia eta erraz atze m a n daiteke e n esentzia baino. Zeren gauza artifizialen mota ezberdine n ideia edo esen tzia, egileak gauzare n xeder ako egoki topatz e n dituen materialak landuz taxutz en duen atal sentigarrien irudian baino ez datzan ez gehien e t a n , eta batzue t a n baita haien menp e dago e n higidura n ere, ez dago gure ahalm e n e t ik kanpo gauza artifizialen ideia ziurra atzem a t e a eta, horret ar a , gauz a artifizialen espeziee n bereizgarri diren izenen esan a hi a finkatze a , gauza naturale t a n egin genez ak e e n baino duda, iluntasu n eta errakuntz a gutxiagorekin, naturale t a n diferentziak eta eragiket ak guk deskubritu ezin ditugun mekanis m o e n menp e daud e eta.

41. Gauza artifizialak espezie ezberdinetak oa k dira.

Desenkus a t u beharko nauzu e hem e n , gauza artifizialak, naturalak bezala, espezie esberdine t ako a k direla uste dudalako; izan ere, zehazki eta orden a n mota t a n sailkaturik daud el a ikusten dut subst a n tzia naturalen ak bezain izen ezberdinak erantsirik dituzten ideia abst raktu ezberdin e n bidez. Zeren, zergatik ez dugu pentsa t u behar erlojua eta pistola zaldia eta erlojua bezain espezie ezberdin ak direla, gure adimen e a n ideia bereiziez irudikatz en baitira eta best e ei izen ezberdin ez adieraz t e n baitizkiegu?

42. Gure ideien mota guztien artean substan t ziek bakarrik dituzte izen propioak.

Subst a n tziei dagokien ez , gogoan izan behar da, gainera , gure ideia mota ezberdin e n artea n beraiek bakarrik dituztela gauza partikular eta banak ako ak adieraz t eko beharrezko diren izen partikular edo propioak. Izan ere, ideia bakun e t a n , modu e t a n eta erlazioet a n oso gutxitan izaten dugu gauza partikular bat edo best e aipatu beharra gauza hori bertan ez dela. Gainera modu mistorik gehien- gehien ak sortze a n desag e r tz e n diren ekintzak izanik, ezin dute iraupe n luzerik eduki subst a n tziek bezala, hauek egileak baitira eta berau e t a n izenak adieraz t e n duen ideia konplexu a osatze n duten ideia bakun ek batasu n iraunkorra baitute .

43. Zaila da hitzen bidez norbait gauze n pentsa m e n d u e t ara gidatzea , gauzei emat e n dizkiegu n ideia abstraktu e z gabetu z gero .

Barka nazala irakurleak gai honet a n hainbes t e luzatu naizelako, agian argitasu n handirik gabe luzatu ere. Baina gogoa n hartze a nahi nuke zein zaila den hitzen bidez norbait gauz en pens a m e n d u e t a r a gidatze a , hitzak emat e n dizkiegun diferentzia espezifikoez gabetz e n ditugun e a n , zeren gauza horiek izendat u ezea n ez diot ezer eta izendat uz gero, mota bate a n edo best e a n sailkatzen ditut eta goga m e n a ri espezie horren ohiko ideia abstraktu a iradokitzen diot, lortu nahi duda n ar e n kontrako a hain zuzen. Zeren gizaki batez hitz egitea eta aldi berea n gizaki izenare n ohiko esan a hi a edo, gauza bera dena, izen horri erans t e n diogun ideia konplexu a ezest e a eta irakurleari gizakia bere baitan denez eta barne osaera n edo esentzia erreale a n , hau da, berak ezagu tz e n ez duen zerbait en bidez, best e e n g a n d ik egiazki bereizten denez kontsidera tz eko eskatz e a txantx a antzeko zerbait dela dirudi. Eta, hala ere, horixe egin behar du

ustezko esentzia erreal ez eta gauz en espezie ez naturak egindako ak direla pents a t urik hitz egin nahi duen ak, subs t a n tziek hartzen dituzten izenek adierazitako ezer ez dela existitzen aditzera emat eko baino ez bada ere. Baina, ohiko izen ezagu n ez hori egite a zaila denez, utz iezad az u e goga m e n a k izen eta ideia espezifikoez duen iritzi ezberdin a adibide batez argitzeko ahalegin a egiten, ea agerian jartzen duda n ideia konplexu ak batzuet a n best e izaki adimen d u n batzue n adimen e t a ko arketipoei dagozkiela, edo, gauza bera dena, best e ek haien izen onartuei erant si t ako esan a hiari dagozkiola, eta best e batzue t a n ezein arketipori ere ez. Utz iezadaz u e , halaber , agerian jartzen goga m e n a k subst a n tziez dituen ideiak edo subst a n tziekin eurekin edo subst a n tzien izenekin lotzen dituela («refers») , arketipo gisa, eta era bere a n argi uzten zein den espeziee n edo gauz ak motak a sailkatze a r e n izaera, geuk atze m a t e n eta erabiltzen ditugun ez , eta espezie horiei dagozkien esentzien izaera zein den, hau agian hasiera bate a n uste baino garran tzizkoago a delarik gure ezagu tz ar e n heda er a eta ziurtasu n a deskubritzeko.

44. Kinneah eta niouph izeneko modu mistoen adibideak .

Dema gu n Adan, gizon heldu eta adimen onaren jabe izanik, herrialde arraro bate a n aurkitzen dela gauza berri eta ezez agu n e z ingurutu t a , eta gauza horien ezagu tz a erdiest eko orain bere adineko gizaki batek dituen ahalm e n a k baino ez dituela. Konturatz e n da Lamech ohi den baino malenkonia t su a g o dagoela eta pentsa tz e n du hori gerta tz e n zaiola Lamech ek susm a tz e n duelako Adah bere andre ak , berak gartsu maite duen ak, best e gizon baten g a n a k o begikotas u n apart eko a sentitzen duela. Adanek Ebari kontatz e n dizkio bere pents a m e n d u hauek eta Adahren ardura hartze a nahi lukeela adieraz t e n dio, honek zorakeriarik egin ez dezan; eta Ebarekin duen solasaldi honet a n bi hitz berri hauex ek, kinneah eta niouph darabiltza. Denborarekin agertz en da Adan erratu egin dela, Lamech e n kezka gizon bat hil izanak sortarazia dela egiazt a tz e n baitu; hala ere, kinneah eta niouph izen berri biek (batak senarrak emaz te a r e n desleial ta su n az duen susmo a ordezkatz e n du eta best e ak desleialta s u n a gauza tz eko egintza) ez dute beren esan a hi ezberdina galtzen. Bistakoa da, bada , hem e n modu mistoen ideia konplexu diferent e bi ditugula, bakoitza bere izenarekin, hau da, ekintzen espezie esen tzialki ezberdin bi; eta nire galder a da ea zertan zeutzan ekintza espezie bi horien esentziak. Eta argi dago bata best e t ik diferent e ak ziren ideia bakun e n konbinazio zehatz bate a n zeutzala. Galdetz en dut, halaber , ea Adanek goga m e n e a n zuen eta kinneah deitzen zuen ideia egokia zenen tz , eta argi dago egokia zela. Izan ere, ideia hori, hark, ideia konplexu horrek bere baitan batut a dauzkan ideia bakun guztiak best e ei labur adieraz t eko, ezein arketiporekin erlaziona tu gabe, eredutz a t ezer ere hartu gabe , bere borand a t e hutsez bildu, abstrai tu eta kinneah izena jarritako ideia bakun e n konbinazioa zen eta, beraz, ideia egokia zen ezinbes t ez . Adanek bere aukeraz egindako konbinazioa izanik, ideia horrek hark edukitzea nahi izan zuen guztia zeukan eta, horrega tik, konbinazio pefektua eta egokia izan behar, ustez irudikatu beharreko ezein arketiporekin loturarik ez zuenez gero.

45. Kinnea h et a nioup h hitzek apurk a- ap urk a onar t u z joan ziren era bil e r a arru n t e a n et a ordu a n kas u a alda t u egin zen apur ba t . Adan e n se m e - alab e k hark zitue n ah al m e n ber a k zeuzk a t e n et a , ber az , hark bez al a x e gog a m e n e a n eur e k nahi zituz t e n mod u misto e n idei a konplex u guzti ak era t z e k o , abs t r a i tz e k o , et a ideion zeinu izat ek o soinu a k nahi e r a r a sortz ek o ah al a ; bain a izen ak guk barru a n ditug u n idei ak bes t e e i ez a g u t z e r a em a t e k o era bil tz e n direl a rik, hau egi t e r ik ez legok e ber e n pe n t s a m e n d u a k elkarri kom u nik a t u et a hai e t a z hitz egin nahi dut e n e n t z a t zeinu ber ak ideia ber a ord ezk a t u ez e a n . Hitz bi horiek , kinn e a h et a niou p h , era b il er a arru n t e a n ez a g u t u zituz t e n Adan e n se m e - alab e k , ber a z , ezin izan zituz t e n har t u es a n a h i ga b e k o soinu tz a t , zerb ai t ordez k a t z e n zut el a at e r a beh a r r a bai tz u t e n , hau da, zen b a i t idei a, idei a abs t r a k t u a k , izen orokorr a k zirela et a ideia abs t r a k t u o k izen horiek ber e izi t ako esp e z i e e n es e n t z i ak zirel a . Horre g a t ik , baldin hitz horiek jad a finka t u riko et a ado s t a s u n e z onar t u riko esp e z i e e n izen gisa era bili na hi izan bazi tuz t e n , beh a r t u r ik zeu d e n ber e n gog a m e n e a n izen horiek adi e r a z i t ak o idei ak bes t e e n gog a m e n e a n es a n nahi zut e n a r e ki n ado s jartz er a , ber a u e n ere d u et a arke t ipo mo d u a n har tuz . Eta ordu a n bai, ordu a n

mod u konpl ex u o z zituz t e n ideiak des e g o k i a k izan zitezk e e n , ideia horiek (idei a askor e n konbin a z ioz osa t u riko a k batik ba t ) ez direl ako erraz bat etor tz e n bes t e gizaki ek hitz ber ak era bil tz e n dituz t e n e a n adim e n e a n dituz t e n ideiekin, na hiz et a horr e t a r a k o beti de n erre m e d i o a esku a n , hitz ba t dar a b il e n a r i hitz hori uler tz e n ez dugu n e a n es a n a h i a gald e t z e a , alegi a ; izan ere , jeloskor t a s u n et a ad ul t e r io hitzek (nire ust ez nioup et a kinn e a h hitz e n ord ain dire n a k) horie t a z mintz o naiz e n bes t e gizaki ba t e n gog a m e n e a n zer ordez k a t z e n dut e n jakite a hain ezinez ko da, nola ezinez ko zen hizkun tz a r e n hasi e r a n kinn e a h et a niou p hitz ek bes t e gizaki ba t e n adim e n e a n zer ord ezk a t z e n zut e n jakite a az alp e n ik gab e , kas u bat e a n zein bes t e a n nahi t ak o zeinu a k bai tira .

46. Zahab izeneko substan t zi espeziearen adibideak .

Azter ditzagu n orain era bere a n subst a n tzien izenak euren lehen aplikazioan . Adanen sem e e t a k o batek, mendi tik zehar dabilela, subst a n tzia distirat su bat aurkitzen du, begira atse gin gerta tz e n zaiona. Etxera dakar eta Adani dara m a kio, eta honek, aintzin- gibel begiratu ondore n , gogorra, kolore hori distara t s uko a eta pisu oso handikoa dela ikusten du. Horiexek dira agian hasieran subst a n tzia horret a n haute m a t e n dituen koalitat e ak eta horitasun distiratsu a n eta bere bolum e n a r e n ikusian oso pisu handian datzan ideia konplexu a abstrai tuz, zahab izena emat e n dio, koalitat e sentigarri horiek dituzten subs t a n tzia guztiak izendat u eta seinalatz eko. Bistakoa da orain Adanek lehen kinnea h eta niouph izenez izenda turiko modu mistoe n ideiak eratz e a n egindakotik oso modu diferent e a n jokatzen duela. Zeren haiet an bere irudime n e t ik atera t ako ideiak bildu zituen eta ez existitzen den ezein gauza t a t ik hartut a , eta bere ideia abstrak tu horiekin ados zetozkee n gauz a guztiak izendatz eko izenak ema n zizkien, gauza horiek existitzen ziren ala ez aintza t hartu gabe; eta, beraz, jarritako eredu a berak egina zen. Baina subst a n tzia berri honen ideia eratze a n , eraba t kontrako bidea hartzen du, oraingo a n naturak egindako eredu a baitauka , eta gauza bertan ez dela ere ideia hau irudikatu nahi duen e a n , bere ideia konplexu a n ez du sartzen gauz an bertan haute m a n gabeko ideia bakunik. Bere ideia arketipo honen araber ako a izan dadin ardura tz e n da eta izenak ados t a s u n horixe ordezkatz e a nahi du.

47. Inork ez du, nik uste, ukatuko Adanek zahab deituriko materi zati hau, hark lehen a g o sekula ikusitako guztiak ez bezalako a izanik, espezie ezberdineko a denik, ez bere esentzia berezia daukanik, ezta zahab izena espeziea r e n ikurra eta esentzia honet a n partaid e diren gauz a guztiei dagokien izena denik ere. Baina kasu honet a n argi dago Adanek zahab izenaz ordezkaturiko esen tzia ez zela gorputz gogor, distiratsu, hori eta oso astun bat best erik. Baina giza goga m e n a r e n ikusminak, koalitat e , nolabai t esat eko, azaleko horiek ezagu tz e az konform e ez eta, materi zati hau sakona go arakatz e n ipini zuen Adan. Eta pieza hori harri gogorrez jo eta jo hast e n da, barrua n zer topa dezake e n ikusteko; horrela kontura tuko da kolpeekin bigundu egiten dela baina ez dela erraz zatikatze n; kontura tuko da doblatu egiten dela apurtu gabe. Honen ostea n , lehen izandako ideiari ez al zaio harikortasu n a gehitu behar eta koalitat e hau ere zahab izenak ordezkaturiko espeziea r e n osagai bihurtu? Beste proba batzuek fundigarri ta su n a eta finkotasu n a erakutsiko dizkigute. Ez al dira hauek ere sartu beharko, best e ak sartzeko izandako arrazoi beren g a t ik, zahab izenak adierazitako ideiaren baitan? Eta sartu ezea n , zer arrazoi ekar daiteke propiet a t e bat sartzeko eta best e a ez? Horiek sartu beharra bada go, ordua n proba berriez aurkituriko best e propiet a t e guztiek ere, arrazoi beraga t ik, zahab izenak ordezkaturiko ideia konplexu ar e n osagai eta, beraz, izen horrek ordezkaturiko espeziera n esen tzia izan beharko lukete. Eta propiet a t e haue n zerrend ak amairik ez duen ez , argi dago horret ar a eta arketipo horren araber a egindako ideia dese gokia izanen dela beti.

48. Subs tant zi en ideia abstraktuak inperfek tua k dira beti eta, beraz, ezberdinak.

Baina hori ez da dena. Horren ondorioz best e hau ere aterako litzateke , hots, subs t a n tzien izenek, ukan ere dituzten modu a n, pertson a ezberdine n ahotan esan a hi ezberdinak dituztela ez ezik, badituzt el a suposa t u ere eginen litzateke el a , hau hizkuntzare n erabilpen er ako oso oztopo

handia izanen litzateke el a rik. Zeren bakoitzak edozein materiat a n deskubrituriko koalitat e ezberdin bakoitza emat e n zaion izen komun ak adierazitako ideia konplexu ar e n osagai dela suposa t uko balitz, hem e n dik nahitaez aterako litzateke gizakiek supos a t u behar dutela hitz berak gauz a diferent e a k esan nahi dituela gizaki ezberdin e n e n g a n , ezin baitut e zalantz arik egin pertson a ezberdinek best e batzuek inondik ere ezagu tz e n ez dituzten zenbai t koalitat e deskubritu ahal izan dituztela izen bereko subst a n tzie t a n .

49. Horregatik, euren espezie nominalak finkatz ek o , esent zia erreala suposat z e n da.

Hau ekiditeko, batzuek espezie bakoitzari lotuta esen tzia erreal bat suposa t u dute, propiet a t e horien guztien iturri dena, eta espezie e n izenek esentzia horixe ordezkatz e n dutela uste dute. Baina subst a n tzie t ako esentzia erreal horren ideiarik ez duten ez eta beraien hitzek eurek adime n e a n dituzten ideiak best erik adieraz t e n ez dituzten ez , ahalegin horren bidez esentzia erreala duen gauz ar e n lekuan eta ordez izena edo soinua ipintzea best erik ez da lortzen, esen tzia erreala zer den inola ere jakin gabe , eta horixe da gizakiek egiten duten a gauz en espezie ez naturak egindako ak eta esen tzia errealez ezberdindu ak direla uste izanik mintzo direne a n .

50. Suposizio horrek ez du inolako baliagarritasunik.

Izan ere, «urre oro finkoa da» diogun e a n , azter dezagu n baiezta p e n horrek zer esan nahi duen. Edo finkotasu n a definizioaren zati dela esan nahi du, hau da, urre hitzak ordezkatz e n duen esen tzia nominalare n osagai dela eta ordua n «urre oro finkoa da» eta baiezta p e n a k ez dauka bere baitan urre termino ar e n esan a hia baino. Edo best ela , finkotasu n a urre hitzaren definizioare n osagai ez denez , subst a n tzia horren berorren propiet a t e bat dela esan nahi du; eta kasu honet a n argi dago urre hitza subst a n tziare n lekuan dago ela eta naturak egindako gauze n espezie baten esen tzia erreala daukala. Eta ordezkap e n horrek hain esan a hi nahasi eta zalantzazkoa emat e n dio, non «urrea finkoa da» proposizioa zentzu honet a n erreala den zerbaite n baiezt ap e n a den arren, aplikazio zehatz e t a n beti ihes eginen digun egia da eta, horret ar a , ez du bene t ako erabilgarrit as u nik ez ziurtasunik. Zeren urre oro, hau da, urreare n esentzia erreal a duen oro finkoa dela dudarik gabeko egia izanda ere, zertarako balio du horrek, zentzu horret a n urrea zer den edo zer ez den ez badakigu? Zeren, urreare n esentzia erreal a ezagu tz e n ez badu gu, ezin dugu jakin zein materi zatik duen esentzia hori eta, beraz, materi zati hori egiazko urrea den ala ez.

51. Amaiera.

Amaitzeko hasiera n Adanek modu mistoe n ideia konplexu ak bere pents a m e n d u e i best e ereduri jarraitu gabe egiteko ukan zuen askat a s u n bera ukan dute gizaki guztiek ordutik aurrera ; eta Adani ezarri zitzaion bere substant zi ei buruzko ideiak kanpoko gauz ei naturak egindako arketipo gisa egokitzeko beharrizan bera ezarri zaie gizaki guztiei ere ordud a nik. Era berea n , Adanek edozein ideiari izen berria erans t eko zuen askat a s u n bera daukagu orok orain ere (bereziki hizkuntza sortzen duten ek, horrelako pertson arik iruditzerik badugu), baina diferentzia bakar batekin, hau da, gizarte a n biziz gizakiek jada hizkuntz a bat ezarririk duten herrialde e t a n ez dutela hitzen esan a hi a aldatu behar begira m e n d u handiz eta ahalik gutxien baino, zeren gizakiek, euren ideientz ako izenez jada honiturik aurkitzen direlarik, eta erabilera arrunt ak zenbai t ideiari izen komun ak egokitut a ukanik, izen horiek apropos gaizki aplikatze a oso barreg arria bailitzateke nahitaez . Nozio berriak dituen a arriska liteke termino berriak sortzen nozio horiek adieraz t eko, baina gizakiek ausarkeria tz a t hartzen dute hori, eta ez da inola ere gauz a ziurra gizarte ak bere erabilera komun er ako onartuko dituen. Baina best e ekin dugun komunikazioan hizkuntza bateko izen arrunt ei ordezkaraz t e n dizkiegun ideiak izen horien esan a hi zehatz eta ezagu n ar e kin ados tu behar ditugu nahitaez (jada luze azaldu duda n ideia berau) edo best ela zein esan a hi berri emat e n diegun adierazi behar dugu.

VII. KAPITULUAPartikulez

1. Partikulek esaldi zatiak edo esaldi osoak lotzen dituzte .

Goga m e n e k o ideiak izenda tz eko balio digut en hitzez gain, badira best e asko eta asko goga m e n a k ideien edo proposizioen arteko lotura adieraz t eko erabiltzen dituen ak . Goga m e n a k , bere pentsa m e n d u a k best e ei komunikatz eko, une horret a n aurrea n dituen ideien zeinuak ez ezik, best e batzuk ere behar ditu, une horret a n bere ideiekin erlazionatz e n den bere ekintza partikularren bat azaltzeko edo iradokitzeko. Hau era ezberdinez egiten du. Hau da , hau ez da , goga m e n a r e n zeinu orokorrak dira baiezt ap e n e r a k o edota ezezta p e n e r a ko. Baina hitzet an egia edo faltsut as u n a izateko ezinbes t eko diren baiezta p e n a k eta ezezta p e n a k formula tz e az gain, goga m e n a k bere sentime n d u a k best e e i azaltze a n , proposizioen atalak ez ezik esaldi osoak ere, beraien erlazio eta menp ekot a s u n guztiekin, lotu behar ditu, diskurtso koheren t e a egiteko.

2. Partikulak zuzen erabiltzean datza ongi mintzat z e k o artea.

Goga m e n a k arrazoiket a edo narrazio jarraitua n batzen dituen baiez ta p e n edota ezezta p e n ezberdin ei emat e n dien lotura adieraz t eko erabiltzen diren hitzei eskuarki partikulak deritze eta berau ek zuzen erabiltzea n datza bereziki estilo onare n klartasun a eta dotore t a s u n a . Ongi pents a tz eko ez da aski gizaki batek bere pents a m e n d u e t a n ideia argi eta bereiziak edukitze a , ez eta haien arteko batzue n ados t a s u n a z edo desa do s t a s u n a z ohartze a ere; ongi pentsa tz eko, gizakiak segidan pentsa t u behar du eta bere pents a m e n d u a k eta arrazoina m e n d u a k elkarrekiko duten menp ekot a s u n a z ohartu. Eta pentsa m e n d u metodiko eta arrazional horiek ongi adieraz t eko, bere diskurtso ar e n atal ezberdinei emat e n dizkien lotura, muga p e n a , bereizket a , aurkakot as u n a , enfasia, etab. adieraz t eko hitzak ukan behar ditu. Hauetako baten bat oker egiteak entzulea informatu barik nahasi egiten du eta horrex e g a t ik dago beren ez ideien izenak ez diren hitz hauek eten ga b e eta nahitaez erabili beharra eta asko laguntz e n die gizakiei euren pents a m e n d u a k ongi adieraz t e n .

3. Partikulek goga m e n a k bere pentsa m e n d u e i iratxikitzen dien erlazioa erakus t e n dute.

Gram atikar e n atal hau albo bater a utzi izan da oso, best e atal batzuk ardura handiegiz landu izan diren hein berea n agian. Gizakiek aise idazten dute hurren ez hurren kasuez, modu ez, denbor ez , gerundioez eta supinoez; hauet a n eta antzeko e t a n ardura handia jarri izan da; eta hizkuntza batzue t a n partikulak eurak ere klase ezberdine t a n sailkatu izan dira zehazt a s u n handiz itxuraz. Baina preposizioak , juntagailuak , etab., gram a tikan izen oso ezagun a k ukan arren, horietariko partikulak arduraz sailkatu izan direlarik azpizatiket a bereizien bidez, partikulak zuzen erabiltzeko zer behar den eta nolako esangur a eta indarra duten argi ikusi nahi duen ak, ahalegin handiago ak egin eta bere pentsa m e n d u a k hausn ar t u beharra du, bere goga m e n a k diskurtso a n dituen jarrera ezberdin ez ohartzeko.

4. Partikulak goga m e n a r e n ekin t z e n edo iradoki z u n e n ikurrak dira.

Partikulak behar bezala azaltzeko ez da aski hauek best e hizkuntze t a n dituzten hitz antzeko e n e kin erlaziona tz e a , hiztegie t a n egin ohi den modu a n, esan a hi zehatz a ulertze a hain nekez a baita hizkuntz a bate a n nola best e a n . Goga m e n a r e n ekintza edo iradokizun e n baten ikurrak dira guztiak eta, horrega t ik, partikulak ongi ulertzeko, beharrezko da goga m e n a r e n ikuspe gi, jarrera, egoer a , esa m old e , muga p e n eta salbues p e n ezberdin ak eta best e pentsa m e n d u batzuk kontu handiz aztertz e a , berau ek adieraz t eko hitz bat ere edo dena beharreko hitzak baino ez ditugularik. Asko dira horrelakoak, hizkuntzarik gehien ek berau ek adieraz t eko dituzten partikulak baino askoz gehiago, eta horrega t ik ez da harritzekoa horrelako partikulek esan a hi diferent e ak eta batzue t a n ia kontrakoak edukitzea . Hebraiera n letra bakarreko partikula bat dago, hirurogei t a ham ar esan a hi ezberdin dituen a oker ez bana go, berrogei t a ham arre t ik gora behintz a t ziur dituelarik.

5. Baina partikularen inguruko adibideak.

But edo baina partikula gure hizkuntz an erabiliene t ako a dugu, eta juntag ailu aurkaria eta latinezko sed edo frants es e zko mais juntagailuen ordaina dela esan ez gero, pents a tz e n dugu behar bezala azaldu dugula zer den. Baina uste dut goga m e n a k hitz horren bidez lotzen dituen zenbait proposiziori edo proposizio zatiri emat e n dizkien erlazio ezberdin ak iradokitzen dituela. Lehenik, but to say no more (best erik ez esa t eko) esaldiak adieraz t e n du adimen a , zera m a n bidea n , gelditu egiten dela, azken er a heldu aurre tik. Bigarrenik, I saw but two plants (bi landare baino ez nituen ikusi) esa t e a n , goga m e n a k esan nahi duen ar e n xede a bere hitzet ar a muga tz e n du, gainer ako oro bazter tuz. Hirugarre nik, You pray; but it is not God that would bring you to the true religion (otoitz egiten diozu Jainkoari, baina ez berak eram a n zaitzan egiazko erlijioaren ezagu tz ar a) . Laugarre nik, but that he would confirm you in your own (zeure a n sendotu zaitzan baizik). Haueta riko lehen but edo baina partikulak goga m e n a r e n susmo a iradokitzen du, behar ez litzateke e n zerbaite n susmo a, alegia; bigarren ak , aldiz, erakus t e n digu goga m e n a k buruz buru kontrajar tz e n dituela ondore n datorren a eta aurre a n esand a ko a . Bosgarrenik, all animals have sens e , but a dog is an animal , (animalia orok sentitzen du, baina txakurra animalia da). Heme n partikulak bigarren esakun e a lehen e n go a ri lotuta dago el a adieraz t e n du, silogismo ar e n txikia bezala.

6. Partikulen erabilera azal- azaletik baino ez da ukitu hem e n .

Aipaturikoei, dudarik ez dut egiten, partikula honen best e esan a hi asko gehi lekieke, baldin nire zeregina aipaturiko partikula bere heda d ur a guztian aztertz e a eta agertz en den leku guztiet a n aintza t hartze a balitz. Norbaitek hau eginen balu, ez dakit ziur partikula honi agertz en den era ezberdin guztiet a n ema n ahal izanen litzaioke e n gram at ikariek emat e n dioten hautakari izena. Baina ez da nire asmo a hem e n horrelako zeinue n azalpen oso- osoa emat e a . Orain ekarri ditudan adibide ek partikulek duten erabilera eta indarrari buruz hausn ar tz eko eta gure goga m e n a k dikurtso a n burutze n dituen eta partikula horien bidez best e ei iradoki diezazkieke e n ekintza ezberdin ak bistara tz eko balio lezaket e , partikulok, batzuek iraunkorki eta best e batzuek egitura mota jakin bate a n , esakun e oso baten esan a hia biltzen baitute euren baitan.

VIII. KAPITULUATermino abstrak tu eta konkre tu ez

1. Termino abstraktuak ez dira bata best earekiko predikagarriak. Zergatik den hori.

Hizkuntzako hitz arrunt ek eta guk egiten dugun beraien erabilpen komun ak gure ideien izaera ezagutz eko argia ekarri ziguket e n , arret az aztertu izan bage ni tu. Goga m e n a k, azaldu den modu a n , bere ideiak abstrai tzeko ahala du eta era horret a n esentzia bilakatz en dira, gauze n espezieak bereizteko bide den esentzia orokor hain zuzen. Ideia abstrak tu guztiak bereiziak direnez eta, beraz, bitarik bata ezin denez inoiz best e a izan, goga m e n a k intuiziozko ezagu tz az ikasi behar du hauen arteko aldea, eta ondorioz, esakun e e t a n ideia oso horiet ako bi ezin izanen dira inoiz bata best e a r e n baiezta p e n izan. Hizkuntzar e n erabilera komun e a n ikusten dugu hori, ez baitugu bi hitz abst raktu edo ideia abst raktu e n bi izen bata best e a r e n baiezt ap e n izanez erabiltzerik. Zeren, euren artea n antzekota s u n handien a egond a ere eta egiarik handien a izanda ere, adibidez, gizakia animalia dela, arrazoidun a dela, zuria dela, hala ere bereh al a ikusten du edonork honako esaldi honen faltsut a s u n a : gizatasun a aberetasu n a , edo arrazionaltasun a , edo zuritasuna da ; eta hori onarturiko edoz ein esae r a bezain bistakoa da. Gure baiezt ap e n guztiak, bada , ideia konkretu ekiko bakarrik dira, eta hau ez da ideia abstrak tu bat best e ideia bat dela baiezt a tz e a , ideia abst raktu bat best e ideia bati lotuta dago el a baizik. Eta ideia abst raktu horiek edoz ein mota t ako ak izan daitezke subst a n tzie t a n ; gainerako guztiet a n erlazioei buruzkoak dira ia beti. Subst a n tzie t a n , gainera , gehien e t a n ahalei buruzkoak dira, adibidez: «gizakia zuria da» esaldiak esan nahi du gizakiaren esentzia dauka n gauz ak zuritasu n a r e n esentzia ere badauk ala , berau ez delarik best erik, bere begiez objektu arrunt ak haute m a t e k o gai denar e n g a n zuritasun ar e n ideia sortaraz t eko ahala baino; edo «gizakia arrazoidun a da» esaldiak gizakiaren esen tzia dauka n gauz a berak arrazionalt a s u n a r e n esentzia ere bada uk ala , hau da, arrazoitzeko ahala.

2. Gure ideien arteko aldeak erakus t e n dituzt e .

Izenen ezberdint as u n honek gure ideien arteko aldeak erakus t e n dizkigu, zeren behar bezala begira tz e n badiegu, ikusiko dugu gure ideia bakun e k izen bai abstraktuak eta bai konkretuak dituzt ela ; eta eurot a tik bat (gram a tikarien hizkera erabilliz) subst a n tibo a da eta best e a adjektiboa , hala nola, zuritasu n a , zuria, gozotasu n a , gozoa. Gauza bera gerta tz e n da modu ez eta erlazioez ditugun ideiet an ere, hala nola, justizia, justua, berdint as u n a , berdina, alde bakar honex ekin, alegia, gizakien arteko erlazioen izen konkretu ak nagusiki subst a n tibo ak direla, hala nola paternitas , pater , honen arrazoia emat e a ez litzateke el arik zaila. Baina subst a n tziez ditugun ideiei dagokien ez , izen abstraktu gutxi ditugu edo agian bat ere ez. Zeren eskolek animalitas, huma ni tas , corporeitas eta best e horrelako batzuk sartu izan dituzten arren, oso gutxi dira, eskolek —hain barregarri ezin geratu eta— izen abstrakturik asm at u ezin izan dieten subst a n tzien izen kopuru infinituarekin erkatu t a ; eta eskolek eratu eta eure t ako kideen ahotan jarri dituzten

gutxi horiek ere ez dute oraindik onarp e nik lortu erabilera komun e a n , ez eta onesp e n publikoare n baimen a erdiet si ere. Eta honek iradokitzen du, hala deritzot nik behintza t , gizaki guztiek aitortzen dutela subst a n tzien esen tzia errealik ez dutela, ideia horientz ako izenik ez duten ez gero, zeren ukan zituzket e n , dudarik gabe , izen horiek, baldin horiei buruz ezer ez zekitela jakiteak hain alferreko ahalegine t ik apart a t u ez balitu. Eta horrega t ik, urrea harritik eta metal a zuretik bereizteko adina ideia eduki arren, beldurrez baino ez ziren ausar tu erabiltzen aurietas , saxietas , metallietas , lignietas eta horrelako termino ak, beraiek inolako ideiaz, eta horren jakitun izanik, ezagu tz e n ez zituzten subst a n tzien esentziak adieraz t e n omen zituzten ak. Izan ere, forma substan t zialen doktrina alde bate tik, eta ez zuten ezagu tz a zutela pents a tz e n zuten e n uste ustela best e t ik, izan ziren animalitas eta huma ni tas bezalako termino ak lehenbizi eratu eta gero sartu zituzten ak; eta gero ez ziren beren eskolet a t ik askoz harago joan eta ez zuten lortu arrazoizko gizakiek hitz horiek erabiltzerik. Ongi dakit huma ni tas erabilera arrunt eko a zela errom at a rr e n artea n , baina adiera oso ezberdine a n , ez baitzuen han ezein subst a n tziare n esen tzia abstrak tu a ordezkatz e n . Modu baten izen abstraktu a zen eta haren konkretu a huma n u s zen, ez homo .

IX. KAPITULUAHitzen inperfekzioak

1. Hitzak geure pentsa m e n d u a k erregistratu eta komu nikatz e k o erabiltzen dira.

Aurreko kapituluet a n esan dugun e t ik erraz da haute m a t e n nolako inperfekzioa duten hizkuntzek eta hitzen izaerak berak nola dakarren haiet ako asko euren esan a hia n nahita ez dudazkoak eta ziurgab e a k izatea. Hitzen perfekzioa edo inperfekzioa aztertz eko, euren erabilera eta xede a hartu behar da lehen e n g o kontuan; izan ere, bi horiek erdies t eko gai diren neurrian izanen dira hitzak perfektu a go a k edo inperfektu a g o a k. Diskurtso honen lehen e n g o parte a n sarri aipatu dugu, beti ere harira etorri dene a n , hitzen erabilera bikoitza.Bat a, geure pentsa m e n d u a k erregis t r a tz eko. Beste a , gure pents a m e n d u a k best e ei komunikatz eko.

2. Hitz orok gure pentsa m e n d u a k erregistratz ek o balio dezak e .

Erabilera hauet ako lehen e n go a ri , hau da, gure pentsa m e n d u a k erregistratuz oroime nari laguntze k o ari dagokione z , honen bidez, nolabai t esa t eko, geure buruari mintzatz e n gatzaizkio, eta zeinahi mota t ako hitzek balio dute honet ar ako. Izan ere, soinuak ideien zeinu nahitako eta indiferent e a k direnez , geure golkorako baino mintzo ez garen e a n , nahi ditugun hitzak erabil ditzake gu geure ideiak adieraz t eko eta hitzotan ez da inperfekziorik izanen, ideia berare n tz a t beti zeinu bera erabiltzen dugun bitarte a n , zeren kasu horret a n ez dugu hutsik eginen hitz horien esan a hia ulertzea n eta horrex et a n datza hizkuntz ar e n erabilera zuzen a eta perfekzioa.

3. Hitzen bidezko komu nikazioa zibila edo filosofikoa izan daitek e .

Bigarrenik, hitzen bidezko komu nikazioari dagokionez ere hitzen erabilera bikoitza da:I. Zibila .II. Filosofikoa .

Lehenik, hitzen erabilera zibila zera dela ulertzen dut, alegia, pents a m e n d u e n eta ideien komunikazio berbe n bidez, gizarte e t a n bizitza zibileko arazo eta komen e n tzi ei buruzko elkarren arteko solasaldia eta harre m a n a k burutzeko balio duen a .Bigarre nik, hitzen erabilera filosofikoak zera esan nahi du, hitzen nozio zehatz a eram a t ek o eta proposizio orokorret a n egia ziur eta dudarik gabeko ak adieraz t eko balio duen hitzen erabilera, goga m e n a k eurot an euskarria eta asebid e a aurkitzen duelarik egiazko ezagutz a r e n bilaket a n . Erabilera bi hauek oso diferent e a k dira, eta askoz zehazt a s u n gutxiago beharko da lehen e n g o a n bigarren e a n baino, jarraian ikusiko dugun modu a n .

4. Hitzen inperfekzioa esanahian duten zalantzagarritasun edo anbiguitat ea da, adierazt e n dituzt en ideia motak eragindakoa.

Hizkuntar e n gauzarik inportan t e e n a komunikazioan ulertua izatea delarik, hitzek, entzulear e n baitan mintzatz ailear e n goga m e n e n a n ordezkatz e n duten ideia bera irudikatze n ez duten e a n , ez dute behar bezala bete tz e n helburu hau ez diskurtso zibilean ez filosofikoan. Orain,

soinuek gure ideiekin lotura naturalik ez duten ez , beren esan a hi guztia gizakien ezarket a hautazkoaz («arbitrary») ema n d a k o a baita, hem e n mintzag ai darabilgun inperfekzioa den beren esan a hiar e n zalantz ag a rri t a s u n a r e n eta ziurgab e t a s u n a r e n iturburu a ordezkatz e n dituzten ideiet an datza, eta ez soinu batek ideia bat adieraz t eko best e batek baino gaitasu n gutxiago izatea n , zeren honet a n perfekzio bereko ak baitira guztiak.Ordu a n, hitz batzue n esan a hiak best e batzue n ak baino zalantza g ar ri t a s u n eta ziurgab e t a s u n handiago a edukitzea dakarre n a ordezkatz e n dituzten ideien arteko diferentzia da.

5. Hitzen inperfekzioaren kausa naturalak, batez ere modu mistoak eta substant zi en ideiak ordezkat z e n dituzte n e t a n .

Hitzek berezko esan a hirik ez duten ez , pentsa m e n d u a k elkartruka tu eta best e ekin edozein hizkuntza t a n diskurtso ulergarria mante n d u nahi duten ek hitz bakoitzak ordezkatz e n duen ideia ikasi eta gorde behar dute. Baina hau lortzea zailago da honako kasu hauet a n . Lehenik, hitzek ordezkaturiko ideiak oso konplexu ak eta ideia asko bater a bilduz osaturikoak direne a n . Bigarrenik, hitzek ordezkaturiko ideiek natura n loturarik ez duten e a n , ordua n ezin baitait eke naturan eredurik aurkitu, ideiak berone n araber a zuzendu eta doitzeko.Hirugarre nik, hitzen esan a hi a erraz ezagu tz erik ez dago e n eredu batekikoa dene a n («referred to»). Laugarrenik, hitzaren esan a hi a eta esen tzia erreal a gauz a berber a ez direne a n . Hauek zenbait hitz ulergarriren esan a hi ari dagozkion zailtasun ak dira. Inola ere ulergarriak ez diren hitzak ez dira hem e n aipatu beharreko ak, hala nola, best e batek atze m a t e k o organorik edo ahalm e nik ez duelako ulertu ezin dituen ideiak ordezkatz e n dituzten izenak, adibidez, koloreak itsuak edo soinuak gorrak. Kasu horietan guztiet a n inperfekzioa hitzeta n aurkituko dugu, gero zabalago azalduko duda n modu a n , hitzak gure ideia mota diferent e e i ezberdinki aplikatz e a n , zeren adi aztertuz gero, aurkituko dugu modu mistoe n izenek zalantzazko ak eta inperfek tuak izatera joera hadiagoa dutela lehen bi arrazoienga tik eta substan t zie n e k hurrengo biengatik nagusiki .

6. Modu mistoe n izenak zalantzazkoa k dira. Lehenik, ordezkat z e n dituzt e n ideiak konplexu a k direlako.

Modu mistoe n izen askok euren esan a hi a n ziurgab e t a s u n e r a k o eta iluntasu n e r ak o joera dute, eta hori hauex e n g a t ik gerta tz e n da: Lehenik, adieraz t e n dituzten ideiak oso konplexu ak eta osaket a handikoak direlako. Hitzek, komunikatz eko balio dezat e n , arestian esan bezala, entzulear e n baitan mintzatz ailear e n goga m e n e a n ordezkatz e n duten ideia berbera irudikatu behar dute. Hori egin ezea n , gizakiek elkarren goga m e n a k zarat az eta soinuz bete tz e n dituzte, baina ez diete beren pentsa m e n d u a k elkarri helaraz t e n ez eta beren ideiak elkarren aurrea n ipini ere, ez dutelarik, beraz, hizuntz ar e n eta diskurtso ar e n xede a inola ere bete tz e n . Baina hitz batek oso ideia konplexu a, osagai ezberdinez osaturiko atalez osatu a , ordezkatz e n duen e a n , ez zaigu erraz gerta tz e n gizakioi ideia hori zehazki eratu eta gordetz e a izenak erabilera komun e a n duen esan a hi berber a ordezkatz eko modu a n, alderik txikienik ere gabe . Hala gerta tz e n da gizakien ideia arras konposa t u ek , hala nola, termino moral gehien ek oso gutxitan edukitzea esan a hi zehatz bera bi gizaki ezberdin e n goga m e n e t a n , zeren batare n ideia konplexu a nekez etortzen baita bat best e a r e n a r e kin, eta askotan norbere ideia ere atzo izandakotik eta bihar izanen dugun e t ik ezberdin a izaten da.

7. Bigarrenik, ez daukat elako eredurik naturan.

Modu mistoe n izenik gehien ak, naturan eredurik ez duten e z horien araber a gizakiek haien esan a hia zuzendu eta doitzeko, gizaki ezberdine t a n oso ezberdin ak eta zalantzazko ak dira. Gogam e n a k bere nahierara bildutako ideia piloak dira, diskurtsoa r e n xede ei begira eginak eta haren nozioei egokituak; goga m e n a r e n asmo a , beraz, ez da egiazki existitzen den ezer kopiatz e a , baizik gauzak berak egindako arketipo edo forma hauekin ados datoze n neurrian izendat u eta sailkatze a . Fikzio , balaku edo iseka hitzak lehenbizi erabili zituen ak hitz horien bidez ordezkatu nahi izan zituen ideiak bildu zituen, eta orain edozein hizkuntz a t a n sartzen diren modu e n izen

berriekin gerta tz e n den bera gerta tu zen antzinakoekin ere lehen aldiz erabili zirene a n . Ideien bildum ak ordezkatz eko goga m e n a k bere nahierara egindako izenek, beraz, zalantzazko esan a hia ukan behar dute nahita ez , bildum a horiek ez baitira naturan iraunkorki batut a sekula aurkitzen, ez eta inolako eredurik ere gizakiek ideiak berau ei doitu ahal izateko. Hilketa edo sakrilegio eta horrelako hitzek zer esan nahi duten ezin liteke gauze t a t ik eure t a t ik jakin; ideia konplexu horien atal asko ezin daitezke ekintzan bertan ikusi; goga m e n a r e n intentzioak edo gauz a sakra tu e n erlazioek, hilketare n edo sakrilegioar e n atal bat osatze n duten ek , ez dute beharrezko loturarik horrelakore n bat egiten duen ar e n kanpoko eta ageriko ekintzarekin; eta hilketa burutz eko armare n gatiloari tiratze ak, ageriko ekintza bakarra agian berau , ez du inondiko lotura naturalik hilketa deituriko ideia konplexu a osatze n duten best e ideiekin, Haien batasu n eta konbinazio bakarra izen bakar baten pean batzen dituen adime n e t ik dator; baina inondiko eredurik ez araurik gabe batzen dituen ez , horrelako nahitako bildum ak ordezkatz e n dituen izenare n esan a hi a diferent e a izan behar gizaki ezberdine n goga m e n e t a n , apen a s dutelako, haut azko («arbitrary») ideiotan , arau egonkorrik arau horren bidez beren buruak eta nozioak erregula tz eko.

8. Erabilera komu na edo hizkunt z propietat e a ez da behar bezainbat e k o erre m e dioa.

Egia da uste izan daiteke el a erabilera komun a , hots, hizkuntz propiet a t e a r e n arau a izan daiteke el a hizkuntzare n esan a hia finkatzeko nolabai t eko laguntz a, eta ezin daiteke uka neurri bate a n izan ere badel a. Erabilera komun ak nahiko ondo arautz e n du hitzen esan a hia solasaldi arrunt er ako; baina inork ere ez duen ez hitzen esan gur a zehatz a finkatzeko ez eta zein ideiei erant si behar zaizkien erabakitzeko autorit at erik, erabilera komun a ez da nahikoa diskurtso filosofikoari izenak doitzeko, ez baitago ezein ideia oso konplexure n (best ere nik ez aipatz e a rr e n) ia izen batik ere, erabilera arrunt e a n zabalera handikoa ez denik eta, zehazt as u n a r e n muge n barruan eutsi t a ere, ideia oso diferent e e n zeinu bihur ez daiteke e nik. Gainera hizkuntz propiet a t e a r e n arau a eta neurria inon ere ezarri gabe dagoe n e z , beti izaten da eztab aid a g a r ri hitz bat era batera edo best er a erabiltze a hizkuntz propiet a t ez jokatzea den ala ez. Eta hem e n dik dene tik argi dago horrelako ideia oso konplexu e n izenak inperfekziora eta esan a hi dudazkoa eta ziurtasunik gabeko a izatera joera duten a ; eta elkar ulertzeko moduko goga m e n a r e n jabe diren gizakien artea n ere, ez dute ideia bera ordezkatz e n mintzatz ailear e n ahoa n eta entzulear e n belarriet an . Loria eta esker ona hitzak herrialde oso bate a n zeharreko gizaki guztien ahoa n gauz a bera izan arren, izen horren bidez bakoitzak pents a tz e n duen edo adierazi nahi duen ideia konplexu a oso diferent e a izan ohi da itxuraz hizkuntza beraz baliatzen diren gizakien artea n .

9. Modu mistoe n izenak ikasteko erak ere areagot z e n du haien zalantzagarritasuna.

Modu mistoe n izenak ikasteko ohiko erak ere ez du gutxi area go tz e n izenon esan a hi ar e n zalantza g ar ri t a s u n a . Zeren haurrek hizkuntza nola ikusten duten aztertz en badugu, ikusiko dugu ideia bakun e n edo subst a n tzien izenak zer esan nahi duten ulertaraz t eko, jende ak norm ale a n , haurrak zeren ideia hartu behar duen erab aki ondore n , gauza hori erakus t e n dio eta gero gauz a hori ordezkatz e n duen izena errepikatz e n dio, adibidez, zuria , gozoa , esnea , azukrea , katua , txakurra . Baina modu mistoe t a n , eta batez ere inportan t e e n e t a n , hau da, moraleko ideiak adieraz t e n dituzten e t a n , normale a n soinuak irakast e n dira lehenbizi; eta gero zein ideia abst raktu ordezkatz e n duten jakiteko, edo best e e n azalpe n a entzut e n dute edo, gehien e t a n gerta tz e n den modu a n , beren kabuzko oharm e n a z eta ahaleginaz uler ditzate n uzten dira. Eta izenen esan a hi egiazkoa eta zehatz a bilatzera oso eman a k ez direnez gero, moraleko ideiak ordezkatz e n dituzten hitzak askoren ahota n ez dira soinu hutsak baino asko gehiago eta, esan a hirik daukat e n e a n , esan a hi hori oso lausotu a eta zehazga b e a da gehien e t a n eta, beraz, oso iluna eta nahasia . Eta arret a handiagoz beren nozioak finkatu dituzten ek eurek ere nekez gainditzen dute beren izenei best e pertson a batzuek, argiak eta artat su ak hauek ere, izen horien tz a t dituzten ideia konplexu diferent e ak emat eko arriskua . Eztabaidako hitzaldiet a n edo solase a n ohoreaz , fede az , graziaz, erlijioaz, elizaz mintzo direne a n , nola ohartu ez hitzak berdinak izan arren gizakiek hitz horiekiko nozio ezberdin ak dituztela? Horreta n hauxe baino ez da gerta tz e n , alegia, ez datozela bat hitz

horien esan a hi a n , ez eta bakoitzaren goga m e n e a n hitz horiek ordezkatz e n dituzten ideia konplexu e t a n ; eta hem e n dik datoz en eztab aid a guztiak hitzen esan a hiar e n inguruko ak baino ez dira. Eta, horrela, ikusten dugu jainko zein giza lege ar e n interpre t azioek ez dutela amairik; iruzkin batek best e bat sortzen du eta azalpe n a k berriro azaldu beharreko gaia dakar, eta moraleko hitz hauek zehaz tu, bereizi, aldatu beharrak ez du amairik. Gizakiek egindako hitzak direnez eta guztiek duten ez ahal bera, amairik gabe bider ditzaket e hitzok. Hainbat pertson a gera tu dira Eskriturako testu edo kodeko klausula bati lehen irakurket a n aurkitu dioten esan a hi az oso konform e, baina gero iruzkingileak kontsulta tz e a n haien azalpe n e k ez diete balio izan lehen hartut ako zentzua galtzeko, zalantz ak sortu edo gehitzeko eta testu horret ar a iluntasu n a ekartz eko baino. Ez diot hau iruzkinak beharrezko ez direla uste dudalako, modu mistoen izenak berez ziurtasunik gabe ak direla adieraz t eko baizik, are hizkuntz a gai deneinoko argitasu n a z euren pents a m e n d u a k adierazi nahi eta ahal dituzten e n ahotan ere.

10. Hem e n dik argi dator ekidinezina dela antzinako autoreen g a n aurkitu beharreko iluntasun a.

Aipatu beharrik ere ez dago honek nolako iluntasu n a dakarkien antzinako garaiet a n eta herrialde ezberdine t a n bizi izan ziren autore e n liburuei. Idazki horiek argitzeko gizaki jakitunek idatzitako liburu ugariek ongi asko frogatz e n dute nolako arret a , lana, zuhurt as u n a eta arrazoina m e n d u a behar diren antzinako autore e n idazkien egiazko zentzua aurkitzeko. Baina horietako liburuak ez direnez gu haien esan a hi az interes a t u e gi egoteko modukoak, guk sinet si beharreko egiez edo bete beharreko lege ez ari direnak salbu, egiotan erratze ak edo lege horiek haus t e a k eragozp e n a k dakarzkigutel ako, ez dugu zertan biziki kezkatu best e autore e n idazkien zentzuaz , beraien iritziez baino idazten ez duten ez gero, ez baitugu haien iritziak ezagu tz eko premia handiagorik haiek gureak ezagutz eko baino. Gure ongia ala gaizkia haien dekre tu e n menp e ez dago e n e z , arriskurik gabe gera gintezke haien nozioak ezagut u gabe eta, horrega tik, autore horiek irakurtze a n ikusten badugu ez dituztela euren hitzak behar adinako argitasu n eta garden t a s u n a z erabiltzen, albo bater a utz ditzakegu eta, haiei inolako irainik gabe, geure baitan esan:

Si non vis intellegi, debes negligi.

11. Substan t zie n izenek zalantzazko esanahia dute ordezkat z e n dituzt e n ideiak gauze n errealitatearekikoak direlako.

Modu mistoen izenen eana hia ziurtasunik gabe a baldin bada , ideia horiek natura n eredu errealik ez dutelako berau e t a r a doitzeko, subs t a n tzien izenek kontrako arrazoiaga tik dute zalantzako esan a hia , hau da, adieraz t e n dituzten ideiek gauze n errealita t e a ri egokitu beharreko ak bide direlako eta beraiei naturak moldatu t ako eredu bezala dagozkien ak. Subst an tziez ditugun ideiet an ez dauka gu modu mistoet a n dugun askat as u n a , gauzak sailkatu eta izenda tz eko egoki ikusten ditugun konbinazio guztiak era ditzagu n. Hauet a n naturari jarraitu behar diogu eta geure ideia konplexu ak existen tzia erreale t a r a egokitu, euren izenen esan a hia gauz ez eurez erregula tuz , gure izenak haien zeinu izatea eta haiek ordezkatz e a nahi badugu. Heme n, egia da, baditugu eredu ak segitzeko, baina euren izenen esan a hi a oso zalantz ag a rri bihurtuko duten eredu ak, zeren izenek esan a hi aldakor eta ezberdineko ak izan behar dute, baldin adieraz t e n dituzten ideiak guga n dik kanpoko eredu ei , inola ere edo inperfekzio eta ziurgab e t a s u n handiaz baino ezagu tu ezin direnei, bada gozkie.

12. Subs tant zi en izenak, lehenik, ezagutu ezin daitezk e e n esent zia errealei dagozkie.

Subst a n tzien izenek, lehen ere azaldu duda n ez , erabilera arrunt er ako errefere n tzia bikoitza dute. Lehenik, batzuet a n gauze n barne osaera erreala , haien propiet a t e guztien iturburu eta bilgune dena , ordezkatz e n dute eta beron ekin ados datozela supos a tz e n da. Baina osaer a edo, dei dakioke e n bezala, esentzia erreal hau guztiz ezez agu n dugun ez , berau ordezkatz eko jartzen den

soinu oro ziurtasu nik gabe a da nahita ez bere aplikazioan , eta ezin izanen dugu jakin zeri deitu behar zaion zaldi edo antimonio, hitz horiek eraba t ezeza gu n ditugun esentzia erreal ak adieraz t eko erabiltzen direne a n . Eta kasu honet a n subst a n tzien izenak ezagut u ezin diren eredu ei dagokien ez («being referred to»), eredu ek ez dute balio haien esan a hi ak doitu eta arautz eko.

13. Bigarrenik, substant zian koexis ti tz e n diren eta era inperfek tuan baino ezagut z e n ez diren koalitateei dagozkie.

Subst a n tzien izenek arart eg a b e adieraz t e n duten a substan t zie tan koexis ti tz e n aurkitzen diren ideia bakun ak baino ez direlarik, ideia hauek dira, gauze n espezie ezberdine t a n bildurik daud e n e z , egiazko eredu ak, izenen errefere n tzia direnak eta berau e n esan a hia zuzentz eko biderik onen a. Baina arketipo hauek ere ez dute bete tz e n aipatu xede a izen horiei beren esan a hi oso ezberdin eta zalantza g a rria kentzer aino bete tz e n . Izan ere, subjektu bere a n biltzen diren ideia bakun e n kopuru a oso handia delarik eta guztiak dutelarik eskubide bera izen espezifikoak ordezkatz e n duen ideia konplexu ar e n barrua n izateko, gizakiek, nahiz eta denek duten gogoan subjektu bera, ideia arras ezberdinak eratz en dituzte subjektu horri buruz eta, horret ar a , hura adieraz t eko erabiltzen duten hitzak gizaki ezberdine n baitan esan a hi arras diferent e a k izaten ditu nahitaez . Ideia konplexu e n osagai diren koalitat e bakunik gehien ak best e gorputz e t a n aldaket ak eragiteko eta berau ek nozitzeko ahalak direnez , ia amaiga b e ki ugariak dira. Metalik baxue n ak suare n eraginez soilik zenba t aldaket a ezberdin nozitu ditzake e n ikusi eta kimikari batek best e gorputz batzuk aplikatuz zenbat gehiago hartuko lituzkee n kontura tz e n denak ez luke harrigarri aurkituko nik uste izatea ez dela hain erraz nolana hiko gorputz ar e n propiet a t e a k biltzea eta guztiz ezagu tz e a gure ahalm e n e n neurriko ikerket ar e n bidez. Zenb a t diren inork ere ezin zehazt eko adina direlarik, beraz, gizaki ezberdin ek era diferent e a n ikusten dituzte beren trebet a s u n a r e n , arret ar e n eta gorputz horiek eskuera biltzeko eren araber a , eta horrega t ik subst a n tzia berare n ideia ezberdin ak izan behar dituzte nahitaez , haien izen komun ar e n esan a hi a oso diferent e eta zalantza g ar ri bihurtuz. Izan ere, subst a n tzien ideia konplexu ak naturan subst a n tzia horret a n existitu bide diren ideia bakun guztiek osatze n dituzten ez , edonork dauka bere ideia konplexu a n berak elkarrekin bilduta ikusi dituen koalitate guztiak sartzeko eskubide a: zeren, urrear e n subst a n tzian aski izan ohi du batek kolorea eta pisua, best e batek, ordea, uste du urreare n ideia egiteko aqua regia tan disolbag arri t a su n a ere gehitu behar zaiola koloreari urrear e n ideian, eta best e batek fundigarrit as u n a ere bai; aqua regia tan disolbag arri t a su n a kolore eta pisuarekin adina fundigarrit as u n a r ekin eta best e edozer ekin ere eteng a b e ki loturik baitago, best e batzuek harikortas u n a eta finkotasu n a , etab. sartzen dituzte tradizioz edo esperien tziaz harturiko irakasp e n a r e n araber a . Horietarik zeinek ezarri du urre hitzaren esan a hi zuzena, edo nor da hori erabakiko duen epailea? Horietako bakoitzak naturan du bere eredu a eta bertar a jotzen du eta arrazoiz uste du berak urre hitzak ordezkaturiko ideia konplexu a n aprob a egin ondoren aurkituriko koalitat e ak sartzeko hainbes t eko eskubide a daukala, nola best e batek horrelako azterket arik egin gabe horiek kanpo a n uztekoa, edo nola hirugarre n batek best e proba batzuk egin ondoren best e batzuk sartzekoa. Zeren koalitat e horiek naturan batu t a egote a izanik ideia konplexu bate a n biltzeko oinarri bene t ako a, nork esan lezake haiet ako batek best e ak baino arrazoi gehiago daukala ideia horret a n sar edo kanpo a n utz dezat e n? Eta hem e n dik ezinbes t ez dator gizakiek izen bera ezarri ohi dieten subst a n tzien ideia konplexu ak oso ezberdin ak direla eta, beraz, haien esan a hia ere oso zalantz ag a rria .

14. Hirugarrenik, substant zian koexis ti tz e n diren eta era inperfek tua n baino ezagut z e n ez diren koalitate ei dagozkie.

Gainera, ia gauz a partikular bat ere ez dago, bere ideia bakun e t a riko batzue t a n gauz a partikularren kopuru handiago ar ekin eta best e batzue t a n txikiago ar ekin komunikatz e n ez denik. Eta nork erab aki dezake kasu horiet an zein izan behar duten izen espezifikoak adierazitako bildum a zehatz a osatzera sartuko diren ideia bakun ak? Edonork zehatz lezake eskubidez zein koalitat e nabari edo komun utzi behar diren subst a n tzia baten izenetik kanpo, edo ezkutukoa go a k

eta partikularra go a k diren zein sartu behar diren? Gauza hauek guztiek, bater a hartut a , ia hutsik gabe edo huts batik ere gabe sortzen dute esan a hi ezberdin eta zalantzazko hori subst a n tzien izenet a n , honek ziurgab e t a s u n a , eztab aid ak eta errakuntz ak sortzen dituelarik filosofi gaiet arako erabiltzen ditugun e a n .

15. Inperfekzio hau eduki arren, subs tan t zie n izenek balio lezaket e solasaldi arrunte tan erabiltzeko, baina ez filosofi gaietarako.

Egia da, solasaldi zibil eta arrunt e t a n , subst a n tzien izen orokorrek, beren esan a hi arrunt e a n zenbait ageriko koalitat ek erregula tu ak (hala nola, forma eta irudiak hazizko ugalket a ezagun a duten gauz et a n eta best e subst a n tzia batzue t a n koloreak gehienb a t , best e koalitat e sentigarri batzuekin batera), balio dutela gizakiek mintzatz e a n best e e i ulertarazi nahi dizkieten gauz ak izendatz eko; eta horrela urre edo sagar hitzek adierazitako subst a n tziak bata best e t ik bereizteko modu a n burura tz e n dituzte. Baina ikerket a eta eztab aid a filosofikoetan , haue t a n egia orokorrak ezarri eta zenbai t posiziotik ondorioak atera behar direlarik, egiazt a tuko da subst a n tzien izenen esan a hi zehatz a ez bakarrik ez dago el a ongi ezarrit a, baizik ongi ezartz e a oso zaila dela ere. Esate bater ako, xaflakort as u n a edo finkotasu n maila zehatz bat urreaz duen ideia konplexu a n sartu nahi duen ak egin ditzake urreari buruzko proposizioak eta horieta t ik urreari adiera horret a n hartut a egiat a n eta argiro darizkion ondorioak atera; baina best e gizaki bat ezin da behar tu horien egia onartzera edo sines t er a , baldin hark xaflakort as u n a edo finkotasu n maila hori ez baditu hartzen urre hitzak, berak darabilen adieran, ordezkatz e n duen ideia konplexu ar e n osagai tz a t .

16. Adibide aipagarria: likidoa.

Inperfekzio natural eta ia ekidinezina da hau, subst a n tzien izenik gehien e t a n eta edozein hizkuntza t a n gizakiek aise aurkituko duten a , nozio naha si eta lanbrotsu e t a t ik ikerket a hertsiago eta zehatz a go e t a r a pasa tz e a n . Zeren ordua n kontura tuko baitira zein zalantz azkoa eta iluna den erabilera arrunt e a n oso esan a hi argi eta zehatz eko ak ziruditen hitz horien esan a hia . Mediku trebe eta argi batzue n bilera bate a n izan nintzen behin eta halakoren bate a n galdera bat sortu zen, ea likidorik pasa tz e n zen nerbioen harieta n zehar. Nahikoa luzaroa n ibili ziren eztab aid a n eta alde bateko eta best eko argudio asko jarriz nork bere iritzia defend a t e ko . Nik, beti susm a t u izan dudan e z eztab aid arik gehien ak gauz en ikusmolde errealari buruz barik hitzen esan a hi ari buruz izan ohi direla, eskatu nien eztab aid a horret a n aurrera egin aurre tik, beraien artea n azter eta erabaki zezat en likido hitzak zer esan nahi duen. Harritu sam ar agertu ziren hasiera n propos a m e n honen aurre a n eta hain argiak izan ez balira arinkeriatz a t edo bitxikeriratz a t hartu zuket en , ez baitzego e n han inor likido hitzak zer ordezkatz e n duen ezin hobeto zekiela uste ez zuenik, eta neuk ere uste dut ez dela hau subst a n tzien izenen t a n nahasie n e t a ko a . Hala ere, atse gin ez onartu zuten nire iradokizuna eta azterket a ondoren ikusi zuten hitz honen esan a hi a ez dela beraiek uste bezain finkoa eta ziurra eta beraiet ako bakoitzak hitz hori ideia konplexu ezberdin baten ordaintza t zerabiltela. Honek kontura tz e n lagund u zien euren eztab aid a funtse a n termino honen esan a hiari buruz zela eta alde txikia zutela materia fluido eta meh e bat nerbioen isurbidetik pasa tz e a z zuten iritzietan , nahiz eta ez zen erraz adost e n materia hari likido izena ema n behar zitzaion ala ez, baina hau aztertu ondore n ikusi zuten honek ez zuela eztab aid ak a ibiltzerik merezi.

17. Beste adibide bat: urrea.

Agian best e toki bate a n ukan e n dut aukera ohart araz t eko arestian azaldut ako a dela kasua gizakiek hain gartsu egiten ditugun eztab aid a rik gehien e t a n . Har dezagu n hem e n hertsi t as u n handixe a goz aztergai goian aipatu dugun urrear e n adibide a , eta ikusiko dugu zein zaila den hitz horren esan a hia zehazki muga tz e a . Nik uste dut denok gatoz ela bat kolore hori distiratsuko gorputz a ordezkatz e n duen hitza dela esa t e a n ; eta haurrek hitz hori ideia horrixe lotu dioten ez , pau m ar e n isatsare n alde hori distirat su a haien tz a t urrea da zehazki. Beste batzuek zenbait materi zatitan kolore horrekin batera fundigarrit as u n a aurkitzen dutelarik, konbinazio honekin ideia konplexu bat eratz en dute eta urre izena erans t e n diote subst a n tzia mota hori izendatz eko; eta

era horret a n suak erraus tu ditzake e n gorputz distirant e guztiak urre izatetik kanpo uzten dituzte eta, kolore distirat su hori edukirik, suak erraus tu barik funditu egiten dituen ak bakarrik onartze n dituzte espezie horret akotz a t . Beste batek horiei pisua gehitzen die, kolore horrekin fundigarrit as u n a bezalax e arart eg a b e baturik dago e n koalitat e a denez, uste duelako hark bezainb a t ek o eskubide a duela pisuak ideia konplexu horret a n sartzeko eta izen horren bidez adierazia izateko; eta horrega t ik harentz a t aurreko ideia, kolore horia eta fundigarrit as u n a dituen gorputz ar e n a , inperfektu a da. Beste koalitat e guztiekin ere horixe gerta tz e n da eta inork ezin du esan natura n beti baturik daud e n koalitat e bana ezin e t a rik zergatik batzuk esentzia nominal e a n sartzen diren, best e batzuk kanpo a n uzten diren artea n; edo atza m ar r e a n dara m a d a n eraztun ar e n materiala adieraz t e n duen urre hitzak zergatik zehazt e n duen espezie hau berone n kolore, pisu eta fundigarrit as u n a r e n bidez eta ez kolore, pisu eta aqua regia tan disolbagarri t a s u n a r e n bidez, likido honek disolbatz e a suak funditzea bezain bana ezina baita urretik; eta propiet a t e biok ez dira best erik, subst a n tzia honek bere gain eragin ezberdin a duten best e gorputz birekin dituen erlazioak baino. Zeren zer dela eta da fundigarrit a su n a urre hitzak adierazitako esentziaren osagai eta disolbagarri t a s u n a propiet a t e bat best erik ez? Edo zergatik da kolorea urrear e n esentziaren osagai eta xaflakortas u n a propiet a t e bat best erik ez? Esan nahi dudan a zera da, horiek guztiak urreare n osaera r e n menp e daud e n propiet a t e a k eta ahalak, aktiboak eta pasiboak, best erik ez direnez best e gorputz batzuekiko erlazioan, inork ez duela autorit at erik urre hitzaren esan a hia (natura n existitzen den gorputz horri dagokionez) gorputz horret a n aurkituriko ideia bildum a bati atxikitzeko, best e bati baino gehiago. Eta honen ondorioz hitz horren esan a hi ak oso zalantza g ar ria izan behar nahita ez , zeren subst a n tzia berea n pertson a ezberdinek propiet a t e ezberdinak haute m a t e n dituzte, esan dugun modu a n ; eta gehitu nezake el a uste dut inork ez dituela guztiak haute m a t e n . Eta horrega t ik gauz en deskribake t a oso inperfektu ak ditugu eta hitzek ziurgab e t a s u n handiko esan a hi ak dituzte.

18. Ideia bakun e n izenak dira zalantzarik gutxien sortarazt en dutena k.

Esan dene tik, aise kontura tz e n da bat gorago seinalaturikoaz, hau da, ideia bakun e n izenak direla, best e guztien artea n , errakuntz a rik gutxien sortaraz t e n duten ak , jarraian azalduko ditudan arrazoieng a t ik. Lehenik, izen horiek ordezkatz e n duten ideia bakoitza pertzepzio bakar bat baino ez denez, ideia konplexu ak baino askoz erraza go eratze n eta askoz argiago gordetz e n ditugulako eta, ondorioz, subs t a n tzien eta modu mistoen ideia konposa t u ek ukan ohi duten ziurgab e t a s u n hori ez dutelako, hauet a n ez baita erraz osagai dituzten ideia bakun e n kopuruari buruz bat etortze a , ez direlarik, horret ar a , hain ongi atxikitzen goga m e n e a n . Eta bigarrenik, haiek inoiz ez daud el ako arart eg a b e adieraz t e n duten pertzepzioa ez den best e ezein esen tziari loturik («referre d to»), esentziarekiko errefere n tzia horixe delarik subst a n tzien izenen esan a hia hain zalantzazko bihurtzen duen a eta hainbe s t e eztab aid a sortaraz t e n duen a. Beste ak edo norbere burua engaina tz eko asmoz hitzak gaizki erabiltzen ez dituzten ak nekez erratze n dira, ezagun dituzten hizkuntze t a n , ideia bakun e n izenen erabilpen e a n edo esan a h ai a n . Zuri eta gozo, hori eta mingots terminoek esan a hi nabaria dute eta nornahik zehazki ulertzen ditu edo ulertzen ez baditu aise ohartze n da eta galdetu egiten du. Baina ez da hain erraz ziur jakitea xalotasun edo urritasun hitzek inoren ahotan zehazki zein ideia bildum a ordezkatz e n duten . Eta urre edo burdina hitzek zer esan nahi duten ongi asko dakigula uste dugun arren, hitz horiez best e ek adierazi nahi duten ideia konplexu zehatz a ez da hain ziurra, eta uste dut oso bakanki ordezkatz e n dutela ideia bildum a bera mintza tz ailear e n eta entzulear e n goga m e n e a n . Eta honek gaizkiulertu eta eztab aid a ugari ekar dezake gizakiek hitz horiek proposizio orokorrak eginez eta beren goga m e n e t a n egia unibert s al ak ezarri guraz eta berau e t a t ik datoze n ondorioak kontua n hartu nahiz erabiltzen dituzten diskurtsoe t a n .

19. Eta horien hurrengo, modu bakun e n izenek sortzen dute zalantzarik gutxien.

Arrazoi beraga t ik, ideia bakun e n izenen hurrengo, modu bakun e n a k dira zalantz ari eta ziurgab e t a s u n a r i lekurik gutxien uzten dieten ak, irudiaren eta kopuruar e n izenek bereziki, haue n

ideia oso argi eta bereiziak baititugu. Zeren ulertzeko goga m e n a daukan nork ulertu du sekula gaizki zazpi edo triangelu hitzen esan a hi arrunt a? Eta oro har esan daiteke mota bakoitzea n konposak e t a gutxien duten hitzak direla zalantzarik gutxien sortaraz t e n duten ak.

20. Zalantzazko e n a k modu misto eta substan t zia konposa tu e n e n izenak dira.

Horrega tik, ideia bakun oso gutxi eta nabariek osaturiko modu mistoek oso ziurgab e t a s u n handiko esan a hi a ez duten izenak ukan ohi dituzte. Baina ideia bakun asko hartzen dituzten modu mistoe n izenak oso esan a hi dudazko eta zehaz ga b e a duten ak izaten dira norm ale a n , azaldu den modu a n . Esentzia erreal ak edo dagozkien eredu e n irudikape n doiak ez diren ideiei eran tsi t ako subst a n tzien izenek inperfekzio eta ziurgab e t a s u n are handiago a dute, egia filosofikoet ar ako erabiltzen ditugu e a n batik bat.

21. Inperfekzio hau zergatik egozt e n zaien hitzei.

Subst a n tzien izenet a n gerta tz e n zaigun nahas m e n d u itzela gehien b a t gure ezagu tz a faltatik eta haien osaer a erreala deskubritzeko gai ez izatetik datorkigun ez , harritzekoa izan daiteke nik inperfekzio hau geure hitzei egozt e a , adimen a ri baino gehiago. Eta eragozp e n hain justua dirudi, non behar tu t a aurkitzen naizen metodo hau zergatik erabili duda n azaltzera. Aitortu behar dut, beraz, nik adimen a ri buruzko diskurtso hau, obra hau, hasi nuen e a n eta nahiko geroa go ere, ez nuela uste hitzei buruzko inolako gogoe t a rik egin beharko nuenik. Baina, gure ideien jatorria eta konposak e t a jorratu ondore n , gure ezagutz a r e n heda er a eta ziurtasun a aztertze n hasi nintzen e a n , kontura tu nintzen kontu honek hitzekin hain lotura handia zuela non, lehenbizi hitzen indarrari eta gauz ak adieraz t eko erari errep ar a t u ezean , ezer gutxi esan ziteke e n argi eta egokiro ezagu tz ari buruz, honen helburu a egia izanik, eteng a b e k o zerikusia baitauka proposizioekin. Eta ezagu tz a gauz et a n amai tzen bazen ere, ohartze n nintzen hori hitzen bitartez gerta tz e n zela halako moldez, non apen a s bereiz zitezke e n gure ezagutz a orokorretik. Hitzek gutxienez tarteka tu egiten dira gure adimen a r e n eta konten pla tu eta atze m a n nahi dugun egiaren artea n , halako moldez tartekat u ere, non objektu ikusgarriek zeharkatu behar duten bitarteko espazioa bailiran, begiak lausotze n dizkiguten , gure adime n er a iluntasu n a eta naha s m e n d u a igorriz. Gogoan hartzen badugu geure buruei eta best e e i egindako engainurik gehien ak eta gizakien arteko eztab aid a rik eta nozioet a n aurkitzen ditugun errakun tz arik gehien ak hitzeta tik eta euren esan a hi zalantz azko edo okerre tik datozela, arrazoiz pentsa t uko dugu hau ez dela eragozp e n makala ezagutz a r a heltzeko bidea n . Eta hem e n dik atera tz e n dut oso kontuz eta adi ibili behar dugula honet a n , zeren, arazo hau eragoz p e n tz a t hartu beharre a n , eragoz p e n hau area go tz e a ikasket e n helburu bihurtu baita eta erudizioaren eta fintasun a r e n ospea erdiet si baitu, hurren go kapitulua n ikusiko dugun modu a n . Hala ere, halako joera bat dut sinest er a ezen, hizkuntzare n akats ak sakon a go aztertuko bage ni tu, mundu a n hainbes t e iskanbila atera tz e n duten eztab aid arik gehien ak berez isilduko lirateke el a eta jakinbide a , eta bakebide a ere agian, egun ditugun baino irekiago genituzke el a.

22. Honek zuhur jokatze n irakatsi behar liguke geuk antigualeko idazlee n testu ei egotzi tako adiera best e ei ezartzek o orduan.

Ziur nago hizkuntza orotan hitzen esan a hia , darabiltzan ar e n pentsa m e n d u , nozio eta ideien menp e dago el arik, ziurgab e t a s u n handikoa dela nahitaez hizkuntza eta herrialde bereko jende ar e n tz a t . Hau eraba t bistakoa da idazle greziarren g a n halata n , non haien obrak orriztatzeko lana hartzen duen ak aurkituko duen haietako ia bakoitza era ezberdine a n mintzo dela, nahiz eta berba berak erabili. Herrialde bakoitzeko zailtasun honi, herrialde ezberdinak eta antzinako garaiak gehituz gero, kontura tz e n gara haue t a n mintzatz aileek eta idazleek hainbat gauza ezberdin ukan e n zituztela, hala nola, nozio, izakera, ohitura, hizkuntz apaindur a eta irudi eta abar diferent e ak , eta hauet ako bakoitzak eragina ukane n zuen orduan haien hitzen esan gur a n , nahiz eta guk, orain beraien arras torik ez dugun ez , ezagu tu ez. Eta honek antigu al eko idazkien interpre t azioet a n eta oker ulertue t a n elkarrekin bigunak izatera eram a n behar gaitu; izan ere, idazkiok ongi ulertze a inportan t e a bada ere, beren baitan zailtasun handiak dituzte hizkerari

dagokionez , hizkuntza (ideia bakun e n izenak eta oso ageriko gauz a batzuk kenduz gero) ez baita gai, termino ak eteng a b e definitzen jardun ezea n , mintza tz ailear e n esan a hi a eta asmo a entzuleari inolako zalantz arik eta ziurgab e t a s u nik gabe eram a t ek o. Eta erlijio, lege, eta moralta s u n a ri buruzko diskurtso e t a n , garran tzirik handien eko gaiak direnez , zailtasunik handien a aurkituko dugu.

23. Batez ere Itun Zahar eta Berriko idazkiei dagokien e a n .

Itun Zahar eta Berriari buruzko interpre t azio eta iruzkinez osatu diren liburu piloa dugu esan d ako a r e n froga nabar m e n a . Testuan esand a ko guztia egia hutsezina izan arren, irakurleak oso erraz huts egin dezake edo, hobeto esand a , huts egite a best e aukerarik ez du ukane n testu hori ulertzea n . Eta ez da harritzekoa Jainkoare n nahiak ere hitzez jantzia dene a n horrelako tresn ei dagokien zalantz a eta ziurgab e t a s u n a erakus t e a , Jainkoaren sem e a ere, haragiz jantzirik, giza naturare n hauskort as u n eta eragozp e n guztien menp e a n izan baitzen, bekatu a r e n menp e a n izan ezik. Eta haren ontasu n a goraipat u beharra dauka gu, bere lanen eta probiden tziare n karakt er e hain irakurgarriak mundu guztian zehar zabaldu dituelako eta gizateria guztiari arrazoim e n a r e n argia eman diolako, halat an non hitz idatzi hori heldu ez zaienek ezin duten, arrazoime n horren bidez, zalantzarik egin Jainkoaren existen tziaz edo hari zor diogun obedientziaz. Erlijio natural eko agindu ak argiak, gizateria guztiak erraz ulertzeko moduko ak eta oso gutxitan eztab aid a t u a k direnez eta, best alde , erreb el a t uriko egiek, liburuek eta hizkuntz ak dakarzkigute n ak izanik, hitzei datxezkien berezko iluntasu n eta zailtasun ak dituzten ez , uste dut ardura t su a g o a k eta artat su a g o a k izan behar genuk e el a lege natural ei errep ar a t z eko eta ez hain dogm atikoak, eraba t eko ak eta erabakitsu ak egia erreb el a t u e n interpre t azioan geure iritzia best e ei ezartzeko ordua n.

X. KAPITULUAHitzen abusu az

1. Hitzen abusu ikaragarria.

Hizkuntzare n berezko akats ez eta hitzen erabileran ekiditen hain zailak diren iluntasu n eta naha s m e n d u a z gain, best e hutse gi t e batzuk nahita egiten dira axolaga b e k eri az, eta gizakiak errudun gara horiez, zeren, komunikazio bide hori erabiltze a n , zeinu horiek berez izan behar luketen baino ilunago eta naha si a go bihurtzen baititugu .

2. Lehenik, hitzak sarri ideiarik gabe edo ideia argirik gabe erabiltzen dira. Zenbait hitz ideia argirik erantsi gabe sartzen dira, jatorrizko erabileran ere.

Lehenik , honet a n egiten den lehen abusu a eta nabar m e n e n a ideia argi eta bereizirik gabeko hitzak erabiltzea da, edo, okerrago dena , ezertxo ere adieraz t e n ez duten zeinuak. Bi mota t ako ak dira hauek.

I. Edonor ohar daiteke edozein hizkuntza t a n zenbait hitz daud el a, ongi aztertuz gero, garbi asko erakus t e n duten ak ideia argi eta bereizirik ez dutela ordezkatz e n ez jatorrian ez euren erabilera arrunt e a n . Sekta filosofiko eta erlijioso gehien ek bereg a n a t u dituzte horrelako ak. Izan ere, haien sortzaile edo bultzatz aileek sentime n d u bereziak eta jende arrunt ar e n irispidetik kanpoko ak erakutsi nahian edo iritzi arrotzak adieraz t eko edota euren sitem ako gune ahulak disimulatz eko, ia hutsik gabe asm atz e n dituzte hitz berriak eta halakoak, non aztertu ondore n esanahi gabeko terminoak dei dakieke e n . Zeren, asm at u zirene a n ideien bildum a zehatzik erant si t a ez zuten ez , edo behintz a t , azter tuz gero, batera g a rri ez diren ideiak dituztela aurkitzen denez , ez da harritzekoa gero alderdi bereko kideen erabilera arrunt e a n hots huts gerta tz e a , hau da, esan a hi gabeko edo gutxiko hitz, hitzok euren elizetako eta eskolet ako ikur bereizgarritzat erabiltze a nahikotza t duten e n artea n , aurre tik zehazki zein ideia ordezkatz e n duten aztertzeko buruh a u s t e handirik hartu gabe . Ez da behar nik hona adibide ak meta tz erik, gutariko bakoitzak nahi adina aurki baititzake bai liburuet a n bai solasaldiet a n . Edo gehiago behar duen ak horrelako hitzen asm atz aile jaioak diren eskolastiko eta metafisikarieng a n a jo best erik ez dauka (eta euron artea n , nire ustez, gai fisiko eta moralei buruzko hainba t eta hainba t eztab aid a sortu duten azken mend e o t ak o filosofoak aurkitzen dira), berau e n g a n konform e geratz eko moduko material ugaria aurkituko baitu.

3. II. Hasieran ideiak erantsi ta izandako hitzek gero ez dute esanahi bereizirik.

Beste batzuek abusu horiek oraindik urruna go eram a t e n dituzte eta, lehen adieran ideia argi eta bereizirik apen a s duten hitzak albo batera uzteko inolako konturik hartu gabe, solasaldi arrunt e a n hizkuntz ar e n erabilerak ideia oso inportan t e a k iratxiki dizkien hitzak inolako esan a hi bereizirik gabe erabiltzen dituzte utzikeria barkag ai tz az . Zuhurtasu na , loria , grazia eta horrelako hitzak maiz entzut e n dira gizakien ahota n; baina horiek darabiltza t e n askori hitz horiek zer esan

nahi duten galdetuko balitzaie estu jarriko lirateke zer erantzun ez dakitela. Eta hau froga nabaria da, argi uzten duen a horrelako ek, soinu horiek ikasiak eta beti mihi- puntan dituzten arren, ez dutela beren goga m e n e t a n ideia zehatzik hitz horien bidez best e e i adieraz t eko.

4. Gizakiek hitzak berauei dagozkien ideiak eduki aurretik ikasten dituzt elako gertatz e n da hori.

Gizakiek seha sk a t ik berta t ik ohitu izan direnez erraz norber e g a n a t z e n eta gordetz e n diren hitzak ikasten, hitz horiei erant si t ako edo beroriek ustez ordezkaturiko gauz et a n aurkitu beharreko ideia konplexu ak ezagu tu edo eratu aurretik, gero euren bizitza guztian ere gauza bera egin ohi dute; eta hitzak, beraien goga m e n e t a n ideia zehatz ak finkatzeko ardurarik hartu gabe, euren baitan dituzten nozio koloka eta nahasi horiek adieraz t eko erabiltzen dituzte, best e batzuek darabiltzat e n hitzekin konform at uz , hitz horien soinuak beti esan a hi bera balu bezala. Baina, nahiz eta gizakiek, bizitzako arazo arrunt e t a n nahitaez elkar ulertu beharra duten e a n , konpond u egiten diren best e ak ulertu arte zeinuak eginez, hala ere beren iritziei edo interes ei buruz arrazoitzen hast en direne a n , euren hitzek esan a hirik ez edukitzea n hots huts eta hitzmordoilo ulertezin nabar m e n e z beterik atera tz e n zaizkie diskurtsoak, moralaz dihardu t e n e a n bereziki, hem e n hitzik gehien ek natura n erregularki eta iraunkorki baturik ez daud e n ideien bildum a hautazko («arbitrary») ezberdin asko ordezkatz e n dituztelarik, hitzon soinue t a n soilik pentsa tz e n baita maiz edo, gehien ere, hitzoi oso nozio ilun eta ziurtasu nik gabe ak lotzen baitzaizkie. Gizakiek, euren ingurua n erabiltzen diren hitzek zer ordezkatz e n duten ez dakitela agertu nahi ez eta, segur t a s u n e z erabiltzen dituzte, haien esan a hi finko eta zehatz ar e n ardurarik gabe; eta jokabide honek, erosoa izatez gain, best e abant aila haux e dakarkie, horrelako diskurtsoe t a n arrazoiaren jabe nekez izaten diren bezalax e , halaxe nekez izaten dute inork sines t ar azi beharrik oker daud el a , zeren nozio zehatzik ez duen jende hori euren errakuntz e t a tik atera tz e n saiatze a , bizileku finkorik ez duen arlotea bere etxe tik atera tz e n saiatz e a bezain zaila baita. Horixe uste dut nik eta bakoitzak bere baitan eta best e e n g a n egiaz ta dezake hori horrela den ala ez.

5. Bigarrenik, hitzen aplikazio ezegon k orra.

Bigarrenik hitzen best e abusu handi bat aldakortasu n e z erabiliz egiten da. Nekez aurki daiteke edoz ein gaiz baina bereziki eztab aid ako gaiez idatzitako diskurtsorik, non hitz berak (eta norm ale a n diskurtso horret a n garran tzitsu e n a k eta argudiake t a r e n oinarri direnak) ez diren erabiltzen batzue t a n ideia bildum a bat eta best e e t a n best e bat adieraziz, hau hizkuntzare n abusu garbia delarik. Hitzak neure ideien zeinu izatea nahi denez ideiok best e ei adieraz t eko berez itsatsi t ako esan a hiz barik nahita ezarritako esan a hiz, eraba t eko engainu eta abusu a egiten dut, batzue t a n gauz a bat eta best e batzue t a n best e bat ordezkatuz erabiltzen dituda n e a n , hau nahita egitea ezin daiteke el arik zorakeria handiare n edo zintzotas u n falta handiago a r e n ondorio best erik izan. Beste batekin kontuak egin beharra duen gizakiak hain oneski jokatzen du zenbakien karakt ere a k batzue t a n unitat e bildum a bat eta best e e t a n best e bat ordezkatu t a erabiliz, adibidez 3 karakter e a batzue t a n hiru ordezkatuz eta best e batzue t a n lau edo zortzi ordezkatuz erabiliz, nola bere diskurtsoa n edo arrazoina m e n d u a n hitz bera ideia bakun e n bildum a ezberdinak ordezkatuz darabiltzan e a n . Kontuak egitea n horrela jokatzen duen jende ar ekin, esaidaz u e arren, nor sartuko litzateke harre m a n e t a n ? Munduko negozioet a n horrela jokatzen duen ak eta 8 zenbakiari batzue t a n zazpi eta best e batzue t a n beder a tzi, dakarkion aban t ailaren arab er a , deitzen dionak bistakoa da gizakiek desgu s tuz entzut e n dituzten bi izenet ako bat, doilor edo ero, berega n a t u beharko duela. Hala ere jakitune n diskurtso eta eztab aid e t a n jokabide hori zorroztas u n tz a t eta bene t ako jakintzatz a t hartzen da, baina nik honi kontu bat kalkulatz e a n datuak gaizki jartzea baino deson e s t a s u n handiago a deritzot eta engainu handiago a ere bai, egiak diruak baino garrantzi eta balio handiago a duelako.

6. Hirugarren abusua itxurazko iluntasuna da, peripat e tikoe n g a n eta best e sekta filosofiko batzue n g a n ikusten dugun moduk oa.

Hirugarren abusu a itxurazko iluntasu n e a n datza, bai termino arrunt ei ohi ez bezalako esan a hiak eman e z , bai termino berriak adierazp e nik gabe plazara t uz edo, best ela , termino ak beren esan a hi arrunt a nahas t eko bezain hurbil jarriz burutz en dena. Nahiz eta jokabide honet a n filosofia peripa t e t ikoa gailendu zen, best e sekta batzuk ere ez dira akats honet a t ik guztiz libre geratu. Hauen artea n ia bat bera ere ez dago bere arazoak eta zailtasun ak hitzen iluntasun a z estal tzen eta hitzen esan a hi a naha s t e n saiatz en ez denik, iluntasu n honek jedend e a r e n begien aurrea n jarritako lanbroak bezala beraien doktrinare n alde ahulak ikustea eragozt e n duelarik. Gorputzak eta hedad urak erabilera arrunt e a n bi gauza ordezkatz e n dituztela argi ikusten da, arazoa apur bate a n hausn ar tuz gero. Zeren bion esan a hi a berbera balitz, era bere a n egokia eta ulergarria litzateke «hed a d u r a baten gorputz a » nola «gorputz baten heda d ur a » esa t e a ; batzuek, alabain a , uste dute horien esan a hi a nahasi egin behar dela bat bera izan arte. Abusu honi eta hitzak nahas t eko akats ari ospe a ema n diete logikak eta zientzia liberalek, eskolet a n erabili izan diren gisan; eta Eztabaida tz eko Arte miret siak, hitzen esan a hi a nahasiz jokatu duen heinea n , hizkuntze n inperfekzio naturala bultzatz eko gehiago balio izan du, gauz en egia deskubritzeko eta haien ezagutz a erdies t eko baino; eta ikasien idazkiak sakone tik aztertz en dituen ak aurkituko du haieta n hitzen esan a hia ilunago, zalantz azkoa go eta zehazg a b e a g o a dela solasaldi arrunt e t a n baino.

7. Logikak eta eztabaid ek biziki lagundu dute horretara.

Honek horrelax e izan behar zuen nahita ez , gizakien jakintza eztab a d ai tz eko duen trebe t a s u n a r e n araber a balioes t e n den bitarte a n . Eta ospe a eta saria hitzen fintasun ar e n eta dotore t a s u n a r e n menp e daud e n lorpen ei lotuta dagoe n e a n , ez da harritzeko a alde horret ar a makurturik dagoe n gizakiaren adime n zorrotzak hotsen esan a hia naha si , estali eta mehe tz e a eta, beraz, edoz ein auzitan kontra zein alde egiteko zer esanik inoiz ez faltatze a , garaipen a egiaren jabe denari barik eztab aid ako azken hitza dauka n ari esleitzen baitzaio.

8. Zorroztasun a deitzen zaio.

Nahiz eta trebe t a s u n hau alferrekoa eta, nire ustez, ezagu pid e a r e n eraba t aurkako a den, zolitasun a eta zorroztas u n a deituz izan da goraipa tu a eta eskolen txaloak eta munduko jakitunen arteko batzue n bultzad a jaso izan ditu. Eta hau ez da harritzekoa, antzinako filosofoek (eztab aid ak a eta naha s t e- borras t e e t a n ibiltzen ziren filosofoek esan nahi dut, Luzianok antzez eta arrazoiz irrigarri utzi zituen ek) eta eskolastikoek geroago, ezagutz a handi eta unibert s al eko pertson a gisa —halakotz a t agertz e a erraza , izatea , ordea , zaila— ospe a eta estimu a erdiet si nahian, sekulako bidea aurkitu zuten beren ezjakitea zalantz azko hitzen sare bitxi eta azalgaitz batez estal tzeko eta best e e n miresp e n a beren g a n a t z e ko, hitz ulertezinak, zenba t eta ulergai tza go ak orduan eta txundidura sortaraz t eko apropos a g o a k erabiliz. Historia guztian, alabain a , argi ageri da doktore sakon horiek ez zirela euren auzoak baino jakituria ez balio handikoago ak eta ez zutela giza bizitzarako edo euren gizarte e t a r a ko ekarp e n handirik egin, baldin hitz berriak eurok aplikatzeko gauza berririk sortu gabe asm atz e a edo hitz zaharre n esan a hia nahasi eta iluntze a eta horrela gauz a guztiak auzitan jarri eta eztab aid a g ai bihurtze a giza bizitzarako onurakor edo gome n d a g a r ri eta sarigarri ez bada behintza t .

9. Jakintza honek ez dakarkio onura handirik gizarteari.

Eztabaid a tz aile ikasi eta doktore orojakitun horien gainetik, munduko gobern a m e n d u e k eskolas tikoak izan ez ziren estatu- politikariei zor diete beren bake a , baita beren defent s a eta askat as u n a k ere; eta eskolarik gabeko mekanikarien g a n dik (zoritxarreko izena berau) hartu zituzten arte baliagarriet ako aurrerakun tz ak. Hala ere, aipaturiko ezjakite artifiziala eta hitzmordoilo ikasia nagusi tu ziren indartsu azken mend e e t a n , eskura turiko autorita t e eta domeinu ari eust eko negozio- gizonak eta ezjakinak hitz zailez dibertitzea , zorroztasu n a eta aisia eztab aid a korapilotsu e t a n erabiltzea eta best e ak irteerarik gabeko labirintoet a n preso edukitzea baino modu hoberik aurkitzen asm at u ez duten e n interes a r e n eta munt ai ar e n eraginez. Gainera,

doktrina arraro eta absurdu e n onarpe n a lortzeko edo defent s a egiteko bide hoberik ez dago, doktrina horiek mila hitz ilun, zalantz azko eta zehazg a b e z ingura tz e a baino. Horrela, hala ere, gordeleku horiek gudari ausar t e n gotorleku baino area go lapurzulo eta azeri- habia bilakatze n dira. Eta horiek handik atera tz e a zail gerta tz e n bada , duten indarra g a t ik barik sastrak a eta arantz az trinkoki ingura turik eta ilundurik daud el ako da. Izan ere, gizakiarentz a t gezurra onartezina denez gero, absurduk eri ak ez du ilunbe a best e defents a rik.

10. Alderantziz, ezagut za eta komu nikaziorako tresnak suntsize n ditu.

Horrela ezjakite ikasi hau eta gizakiak, jakinminez ari direnak ere, egiazko ezagu tz a tik aldend u t a edukitzeko antze hau mund u a n zehar zabaldu da eta adime n a argitu beharre a n nahasi egin du zeharo. Zeren ikusten baitugu best e gizaki batzuk, asmo onekoak eta jakintsuak izan arren euren heziera eta gaitasu n e n g a t ik zorroztasu n horret ar a iritsi ez direnak, gai direla gauzak ulertzeko modu a n elkarri adieraz t eko eta hizkuntzaz ongi baliatzeko. Baina, ikasigab e e k zuria, beltza eta horrelako hitzak ongi asko ulertu eta hitz horiek adierazitako ideien nozio iraunkorrak eduki arren, badira filosofoak elurra beltza dela, hau da, zuria beltza dela frogatz eko adina jakituria eta sotiltasu n duten ak. Eta, horrega t ik, diskurtsoa r e n , solasaldiare n , ikasket ar e n eta gizarte a r e n tresn a eta bitartekoak suntsi tzeko ahalare n aban t aila dute, antze eta zorroztas u n handiz hitzen esan a hi a ilundu eta naha si best erik egiten ez duten e a n , era horret a n hizkuntz a egiat a n dituen ments ek egiten duten baino akasd u n a g o bihurtuz, eskolaga b e a k oraindik berega n a t u ez duen dohain a berau.

11. Alfabetoko letrek ordezkat z e n dituzt en hotsak nahas t e k o bezain baliagarria da.

Gizon jakitun hauek gizakien adimen a k jakintzaz eta bizitzak onuraz hornitu dituzte, letra ezagu n e n esan a hi a aldatuko lukeen ak eginen lukeen bezala, eskolaga b e gris eta ohiesar e n gaitasun maila erab a t gainditzen duen jakintzare n amarru zorrotz baten bidez bere idazkiet an A-ren ordez B jar dezake el a eta D-ren ordez E, etab, erakutsiz, irakurleare n miresp e n eta onura ez makaler ako. Zeren beltz hitza, ideia sentigarri bat ordezkatz e n duen berbatz a t unibert s alki onartua dena , best e ideia bat edo horren justu aurkako a adieraz t eko erabiltze a, hau da, elurra beltza dela esa t eko, hain zentzug a b e k e ri a handia da, nola den A letra, hots, mintza- organo e n higidura batez egindako hotsar e n aldaer a jakin bat ordezkatz eko onartua den ikurra, mintza-organo e n best e higidura batez egindako best e hots aldaer a bat ordezkatz eko onartua den B-ren ordez erabiltzea .

12. Hitzak iluntzeko arte honek erlijioa eta justizia nahasi ditu.

Baina oker hau ez da logikako zorrozkeriet a n edo espekulazio bitxi eta hutse t a n geratu; giza bizitzaren eta gizarte ar e n oinarriet araino sartu da, legear e n eta teologiaren egiarik inportan t e e n a k ilundu eta nahasi ditu eta naha s m e n d u a eta ziurgab e t a s u n a ekarri du gizateriare n arazoe t a r a , halata n ekarri ere, non giza ekintzare n bi arau garran tzitsu, erlijioa eta justizia, suntsi tu ez baditu ere, neurri handian alferreko bihurtu dituen. Zertarako balio izan dute Jainkoaren eta gizakiaren lege ei buruzko iruzkin eta eztab aid ak , lege horien esan a hia dudazkoa go eta zentzua nahasia go bihurtzeko baino? Zein izan da bereizket a bitxi eta zorrozkeria horien guztien ondorioa, iluntasu n a eta ziurgab e t a s u n a best erik, hitzak ulergai tza go egin eta irakurleak noraez e a n utzi baino ez dute egin eta? Nola best ela gerta tz e n da printzeak bere otseinei hitzez zein idatziz agindu arrunt ak emat e a n hauek aise ulertze a eta euren herriei legee t a n mintza tz e a n horrelakorik ez jazotzea? Eta ez al da sarri gerta tz e n , lehen seinalatu dudan modu a n, gaitasu n norm ale t ako gizaki batek irakurtzen duen lege edo testua oso ongi ulertze a , harik eta interpre t e eta abokatu bati kontsulta egitera joan eta haiek, luzaro azaltzen ibili ondore n , hitzak edo ezer ere ez edo eurek nahi duten guztia esat e n ipintzen dituzten arte? .

13. Eta ez da jakintzat za t hartu behar.

Ez dut hem e n aztertuko nahas m e n hau ogibide horiet an dihardut e n batzuek beren interes e n g a t ik sortu duten ala ez; baina pents a tz eko uzten dut ez litzateke e n hobe gizateriak,

gauz ak diren modu a n ezagu tz e a eta egin behar duen a egitea baitu xede, eta ez bizitza guztia gauz ez mintzatz e n emat e a edo hitzei tira eta saka aritzea, ez litzateke e n hobe, diot, hitzen erabilera bete a eta zuzen a lortzea eta ezagutz a hobetz eko eta gizakiak gizarte a n elkartzeko eman zaigun hizkuntz a ez erabiltzea egia iluntzeko eta jende ar e n eskubide ak naha s t eko , laino lanbroak sortu eta bai morala bai erlijioa ulertezin bihurtuz? Edo behintz a t , hau gerta tz e a ezinbes t eko a bada , ez al diogu behinb e tiko utzi behar jakintza edo ezagu tz a dela pentsa tz e a ri?

14. Laugarrenik, hitzak gauzatza t hartuz egiten den abusua.

Laugarrenik , best e hizkuntz abusu handi bat hitzak gauz atz a t hartze a da. Hau maila ezberdin e a n izen guztiei oro har bada gokie ere, bereziki subst a n tzien hitzei dagokie. Abusu honet a n gehiago erortzen dira beren pents a m e n d u a siste m a bater a muga tz e n duten ak eta onarturiko hipotesi bat akatsik gabeko a dela irmoki sines t eko joera duten ak, eta halata n erortzen dira non, oso- ososan uste duten sekta horren termino ak eraba t ados datozela gauze n naturar ekin, haien existen tzia erreal ari doi- doi eran tzut er aino. Filosofia peripat e tikoan hezitako nork ez du sines t e n azpian sailkaturik ham ar predika m e n t u a k dituzten ham ar izenak zehazki lotzen direla gauz en naturarekin? Eskola horret ako nork ez du oso- osoan sines t e n forma substant zialak , arima bege ta tiboak , hutsaren izua , espezie intentzionalak , etab., erreal ak direla? Gizakiek euren ikasket e n hasiera tik ikasi dituzte eta ikusi dute euren maisu ek eta eskolek garrantzi handia emat e n dietela eta, horrega tik, ezin dute burutik kendu naturar ekin ados datoz ela eta errealki existitzen den zerbait irudikatz en dutela baiezta tz e n dien iritzia. Platonikoek ere badute beren mund uare n arima , eta epikuroek beren atomo e n joera higidurarantz , pausa g u n e a n daud ela. Ia sekta filosofiko bat bera ere ez dago agian best e ek ulertzen ez duten termino piloa ez duenik. Baina hitzmordoilo honek, giza adime n ar e n ahultas u n e a n gizakien ezjakintasu n a disimula tz eko eta errakun tz ak estal tzeko balio duen ak, alderdi berekoe n artea n oso erabilia denez , emat e n du hizkuntzare n parterik inportan t e e n a osatz en duela eta terminorik esan gur a t s u e n a k dituela. Eta aireko eta eterreko ibilgailuek , doktrina horren eraginez , munduko bazterre n bate a n predika m e n t u rik lortu izan balut e, ez dut zalantz arik egiten gizakien goga m e n e t a n gauza horien errealite a sinest ar az t e r a inoko eragina ukan e n luketela, orain arte peripat e tikoen forme kin eta espezi e intentzionalekin gerta tu den modu a n.

15. Materiaren adibidea.

Gauzatz a t harturiko izenek adimen a errorera zenbat e r a ino eram a t e n duten egiaz ta tz eko, filosofoen idazkiak arret az irakurtze a baino ez dago; eta hori agian gaizki erabiliak direla susm atz eko aztarn arik ageri ez duten hitzeta n ere egiazt a tu ahal izanen dugu. Bakar bat aipatuko dut, oso erabilia dena. Zenba t eztab aid a nahas pila t su ez da egin materiari buruz, naturan gorputz e tik diferent e a den horrelako zerbait balego bezala, hau materia hitzak gorputz are n ideiatik diferent e a den ideia ordezkatz e n duela bistako a delako gerta tz e n delarik? Izan ere, termino bi horiek ordezkatz e n dituzten ideiak gauz a bera balira, bata best e a r e n lekuan ipini ahal izanen lirateke aukeran . Baina ikusten dugu egokiro esan daiteke el a materia bakarrak osatze n dituela gorputz guztiak, ez haatik gorputz bakarrak materia guztiak osatz en dituenik. Guk maiz esat e n dugu gorputz bat best e bat baino handiago a dela, baina belarrira gaizki jotzen du (eta uste dut sekula ez dela erabiltzen) materia bat best e bat baino handiago a dela entzut e ak . Zergatik den hau? Honex eg a t ik hara, gorputz a eta materia gauza bi ezberdinak ez diren arren, bata dagoe n tokian best e a ere bada go ela rik, hala ere materiak eta gorputz ak bi ikusmolde ezberdin ordezkatz e n dituztelako, bata ezosoa eta best e a r e n zati bat baino ez delarik. Zeren gorputz ak subst a n tzia solido hedat u eta irudidun a adieraz t e n du, materia honen ikusmolde partzial eta naha si ago a baino ez delarik, nire ustez gorputz ar e n subst a n tzia eta solidotasu n a azaltzen dituen a heda d ur a eta irudia aintzat hartu gabe. Eta, horrega tik, materiaz ari garen e a n gauz a bakarraz mintzo gara, subst a n tzia solidoare n ideia baino ez duelako espreski bere baitan, hau edonon delarik gauza bera, edonon uniform e a . Materiaz dugun ideia horixe delarik, ez ditugu mundu a n burura tz e n materia ezberdinak solidotas u n ezberdin ak burura tz e n ditugun baino gehiago, baina

gorputz ezberdin ak burura tu eta mintzagai darabiltzagu, heda d ur a eta irudia alda daitezke el ako. Baina, solidotas u n a heda d ur a eta irudi gabe existitu ezin denez, materia abst rakzio honen pean egiazki existitzen den gauz atz a t hartze ak sortarazi ditu, dudarik gabe, filosofoen buruak eta liburuak bete dituzten materia prima ri buruzko diskurtso eta eztab aid a ilun eta ulertezin horiek. Eta norber ak pents a tz eko uzten dut, orain, akats edo inperfekzio hau zenbat e r a ino zabaltzen den best e hainbat eta hainbat terminot ar a . Hau behintza t baiezta dezake d al a uste dut, alegia, mundu a n eztab aid a asko gutxiago izanen lirateke el a, baldin hitzak diren zertzat , hau da, gure ideien zeinutz a t soilik hartuko balira, eta ez gauz atz a t . Zeren materiaz, edo antzeko hitzez, arrazoitzen dugun e a n , ez dugu arrazoitzen soinu horren bidez adieraz t e n dugun ideiaz baino, ideia hau natura n egiazki existitzen den gauz a batekin ados etorri ala ez. Eta gizakiek esan e n balute zein ideia ordezkatz e n duten erabiltzen dituzten hitzek, egiaren bilaket an eta defet sa n den iluntasu n edo eztab aid a r e n erdirik ere ez litzateke .

16. Horrek erroreak irautea dakar.

Baina direnak direla hitzak oker erabiltzetik datoz en eragozp e n a k, ziur nago, erabilera arrunt eta eteng a b e a r e n eraginez hitzek gauz en egiatik oso urrun daud e n nozioet ar a eram a t e n dituztela gizakiak. Lan latza litzateke norbaiti sinest ar az t e a bere aitaren edo maisuar e n , parrokiako apaizare n edo doktore ospetu baten hitzek ez dutela egiazki naturan existitzen den ezer adieraz t e n ; eta gizakiek beren erroreak hain nekez uztea eragiten duten kause n artea n ez da hau txikienet a rikoa , iritzi filosofiko garbiet a n eta egia best e interesik bilatzen ez dugun e t a n euret a n ere. Izan ere, luzaroa n erabilitako hitzak goga m e n a n tinko itsatsi t a geratz e n direnez, ez da harritzekoa hitz horiei erant si t ako nozio okerrak ezin urrundu a .

17. Bosgarrenik, hitzak adierazi ezin dutenaren lekuan jarriz egiten den abusua.

Bosgarrenik , best e abusu bat, hitzak berauek adierazt en ez dituzt e n eta inola ezin adierazi dituzt en gauze n lekuan jartzea da. Esentzia nominalak baino ezagutz e n ez diegun subst a n tzien izen orokorrei dagokien ez ikus dezake gu , proposizioet a n ipini eta eurei buruz zerbait baiezta tz e n edo ezezt a tz e n dugun e a n , tazituki subst a n tzi mota jakin batzue n esentzia erreala ordezkatz e n dutela suposa tz e n edo pret en di tze n dugula. Zeren, batek urrea xaflakorra dela dioen e a n honako hau baino gehiago esan eta iradoki nahi du, alegia, «nik urrea deitzen diodan a xaflakorra da» baino gehiago (funtse a n horixe baino ez dion arren), aditzea nahi duelarik urrea, hau da, urrear e n esen tzia duen a xaflakorra dela; eta honek zera esan nahi du, xaflakortas u n a urrear e n esentzia errealare n menp e dagoel a eta urretik bereiztezina dela. Baina esentzia erreal hau zertan datzan ez dakien gizakiak xaflakortas u n a ez du inola ere lotzen bere goga m e n e a n ezagu tz e n ez duen esen tziarekin, baizik hura adieraz t eko darabilen urre soinuarekin. Horrela animal rationale gizakiaren definizio ona dela eta animal implu m e bipes latis unguibus ez dela ona diogun e a n argi dago gizaki izenak kasu honet a n espezie baten esentzia erreal a ordezkatz e n duela, eta honako hau esan nahiko luke, alegia, «anim alia arrazoidun ak » hobeto definitzen duela esentzia erreal hori «azazkal luzeko eta lumarik gabeko bi oindun animaliak» baino. Zerga tik, best el a , Platonek ezin du hain egokiro egin αυθρωπος edo gizaki hitzak bere ideia konplexu a ordezkatz e a , hau da, forma jakin batek eta kanpoko best e itxura- elem e n t u batzuek best e e n g a n d ik bereizten duten gorputz ar e n ideia, nola Aristoteles ek αυθρωπος edo gizaki izenda tz e n duen ideia konplexu a eratu ahal izan duen bezain egokiro, gorputz a eta arrazoitzeko ahalm e n a batuz, best e hau suposa t u ezean beder e n , alegia, αυθρωπος edo gizaki hitzak ordezkatz e n duen a barik best e gauz a bat adieraz t e n duela eta gizaki batek hitz horren bidez adierazi nahi duela agertz en duen ideia ez den best e gauz a baten ordez jarri dela?

18. Adibidez , hitzak substant zi en esent zia errealen ordez ipintzen direnea n.

Egia da subst a n tzien izenak askoz baliagarriago ak lirateke el a eta beraiez egindako proposizioak askoz ziurrago ak, baldin goga m e n e t a n ditugun eta hitz horiek adieraz t e n dituzten ideiak subst a n tzien esen tzia errealak balira. Eta esen tzia erreal horiek ez edukitze a g a t ik, hain zuzen, dute gure hitzek hain argi edo ziurtasu n gutxi subst a n tziez egiten ditugun diskurtsoe t a n

eta, horrega t ik, goga m e n a k , hutsun e hau kendu ahala kentzeko, tazituki supos a tz e n du hitzek esen tzia erreal hori duen zerbait ordezkatz e n dutela, horren bidez esen tzia erreal horret ar a hurbilduko balitz bezala. Zeren gizaki edo urre hitzek adierazi, mota horret ako subst a n tzie t a n bilduriko propiet a t e e n ideia konplexu a best erik adieraz t e n ez badut e ere, ia inor ere ez dago pents a ez dezanik hitz horiek erabiltze a n izen horietako bakoitzak esentzia erreal a duen zerbait ordezkatz e n duela eta esen tzia horrex e n menp e daud el a gauza horren propiet a t e a k . Eta honek gure hitzen inperfekzioa murriztu beharre a n gehitu egiten du, berone t az nabar m e n ki abusa t uz hitz horiek gure ideia konplexu ar e n baitan ez dagoe n eta, beraz, erabiltzen dugun izenak zeinu modu a n ordezkatu ezin duen zerbait ordezkatz e a prete n di tz en baitugu.

19. Horregatik uste dugu substant zi ez ditugun ideia konplex u e n aldaketak ez duela aldatze n haien esent zia.

Honek agerian jartzen digu modu mistoet a n ideia konplexu ar e n osagai diren ideiet arik edoz ein kanpoa n uzten edo aldatz e n dene a n zergatik aitortzen den best e zerbait dela, hau da best e espezie batekoa dela, honako hitz hauet a n argi dagoe n modu a n: chance- medle y (nahi gabe burutu t ako gizahilket a), manslaug h t er (nahita baina lehenik pentsa t u gabeko gizahilketa) , murder (lehenik pents a t u t ak o gizahilket a), parricide (guraso hilketa), etab. Eta hau gerta tz e n da horrelako izenak adierazitako ideia konplexu a esentzia erreal a eta era berea n nominal a delako, izen horren inolako errefere n tziarik ez dagoel arik horixe ez den best e ezein esentziarekiko. Baina subst a n tzien izenekin ez da hau gerta tz e n , zeren batek urrearen ideia konplexu a n ezartzen badu best e ak kentzen duen a eta aldera n tziz, jende ak ez du horrega t ik normale a n pents a tz e n espezie a aldatu denik, jende horrek sekretu a n bere goga m e n e a n izen hori egiazki existitzen den gauz a baten esen tzia erreal aldaezin bati, gauz ar e n propiet a t e guztiak menp e a n dituen ari , lotzen diolako («refer to») eta berari erant si t a ikusten duelako. Urreaz duen ideia konplexu ari lehen jarri ez dizkion finkotasu n a eta aqua regia tan disolbagarri t a s u n a gehitzen dizkionari buruz jende ak ez du pents a t uko espezie a aldatu duenik, bai ordea, ideia perfektu a go a duela, best e ideia bakun bat gehitu diolako, egotez bere lehen ideia osatz en zuten best e ideiekin beti elkartut a egon dena. Baina izenak guk ideiarik ez daukagu n zerbaitekiko duen errefere n tzia honek, laguntz a emat eko barik, gu zailtasun are handiagoz ingura tz eko soilik balio du. Zeren gorputz espezie horren esen tzia errealarekiko errefere n tzia sekretu horren eraginez urre hitzak (ideia bakun e n bildum a osoago a edo ez hain osoa ordezkatuz solasaldi arrunt er ako ongi asko balio duen ak) ez du inolako esan a hirik ideiarik ez dauka gu n zerbaite n ordaintza t erabiltzen dene a n , eta, beraz, mintzag ai den gorputz a han bertan ez dene a n , ezertxo ere ez adieraz t e a gerta daiteke . Zeren urre izenari buruz eta gorputz horren zati bati buruz, adibidez aurre a n dugun urre- orri bati buruz arrazoitzea gauza bera dela pents a t u arren, ohartuko gara oso gauz a ezberdinak direla, nahiz eta diskurtso a n behar tu t a aurkitu izenare n lekuan gauza ipintzera .

20. Abusu honen zergatia naturak espe zi e ei euren mugak zedarritzean beti era erregularre a n jokatzen duela uste izatea n datza.

Nire ustez gizakiak izenak espeziee n esentzia erreal en lekuan jartzera bultzatz en dituen a arestian aipaturikoa uste izatea da, alegia, naturak gauzak sortzea n beti era erregularre a n jokatzen duela eta espezie bakoitzari bere mugak zedarritzen dizkiola, izen orokor berare n pean sailkaturiko banako bakoitzari barne osaer a berber a eman e z . Baina haien koalitat e ezberdine t a n errep ar a t z e n duen edozeinek nekez egin dezake zalantz arik izen bera duten banako asko, beren barne osaer a n , izen espezifiko ezberdin e n pean sailkaturiko batzuk bezain diferent e ak direla bata best e t ik. Hala ere, uste honek, hau da, izen espezifiko berak beti osaer a berbera duela uste izateak bultzatz en ditu gizakiak izenak esen tzia erreal horien ordezkari tza t hartzer a, nahiz eta gizakiok eurak erabiltzea n geure goga m e n e a n ditugun ideia konplexu ak best erik adieraz t e n ez dituzten . Eta hartara , izen horiek, horrela esa t e rik badut, gauz a konkretu bat adieraziz eta best e baten lekuan jarrita, erabilera horren bidez ezin dute naha s m e n d u eta ziurgab e t a s u n ugari ekarri best erik gizakien diskurtso e t a r a , batez ere forma subs tan t zialen doktrinan buru belarri sartut a

daud e n e n diskurtsoe t a r a , beron e n eraginez irmoki sines t e n baitut e gauz en espezie ezberdin ak arras zehazturik eta bereizirik daud el a .

21. Abusu honek uste faltsu bi ditu bere baitan.

Baina ezin absurdu a g o a izanik ere guk izenak ez ditugun ideiak edo, gauza bera dena, ezagu tz e n ez ditugun esen tziak ordezkatz e n ipintzea, hau benet a n ere gure ideiak ezerez ar e n zeinu bihurtze a delarik, hala ere, gizakiak hitzak nola erabiltzen dituen apurtxo bat hausn ar tz e n duen ororentz a t bistakoa da ez dago el a ezer ere hori baino arrunt a gorik. Gizaki batek berak ikusten duen a , dela dril bat, dela feto mustro bat, gizakia den ala ez galdetz e n duen e a n , argi dago galdera ez dela ea gauza konkretu hori ados datorren berak gizaki izenaz adieraz t e n duen bere ideia konplexu ar ekin, baizik eta ea gauza horrek bere baitan dauka n pertson a horren ustez gizaki izenak ordezkat e n duen gauz a horren espezie ar e n esentzia erreal a. Eta subst a n tziak erabiltzeko era horrek uste faltsu bi hauex ek ditu barruan: Lehene n g o a , esen tzia zehatz batzuk daud ela eta naturak berau e n araber a egiten dituela gauz a guztiak eta berau e n bitartez bereizten dituela espezieka. Gauza guztiek dutela euren osaer a erreala, gauz a bakoitza bera dena izatea egiten duen a eta gauz a horren koalitat e sentigarriak menp e a n dituen a , duda ezina da, baina uste dut frogaturik gelditu dela honek ez duela ezartzen espeziee n arteko bereizket a geuk sailkaturik ditugun modu a n , ez eta berau e n izenen mugak zehazt e n ere. Bigarren a , hitzen erabilera honek tazituki aditzera emat e n du guk esentzia horien ideiak dauzka gula. Zeren, best ela , zertarako ibili bilatzen horrek edo best e ak gizaki espezie ar e n esentzia erreal a duen ala ez, uste izan ezean badel a ezagu tz e n den esentzia espezifiko hori? Hau, alabain a , arras faltsua da. Eta horrega tik izenak ez dauzkagu n ideiak adieraz t e n ipini nahiz aplikatze ak nahas m e n d u handia sortu behar du nahitaez eurei buruzko diskurtso eta arrazon a m e n d u e t a n , eta eragoz p e n handia izan behar du geure artea n hitzez komunikatz eko.

22. Seigarrenik, hitzez abusat z e n da uste dugun e a n guk erabiltzen ditugun hitzek esanahi ziur eta nabaria dutela, best e e k nahitaez ulertu behar dutena .

Seigarrenik , oraindik hitzen best e abusu bat gera tz e n da are orokorroago a dena , nahiz eta agian hain maiz errep ar a tz e n ez diogun a. Eta abusu hau da, gizakiak erabilera luze eta arrunt ez hitzei ideia batzuk erans t e n ohiturik egonik, joera handia edukitze a pents a tz e r a izene n eta berek izenoi emat e n dien esanahiaren artean hain lotura hertsia eta ezinbes t e k o a dagoel a , non best erik gabe supos a tz e n duten euren esan a hia nahitaez ulertu behar duela mundu guztiak eta, beraz, diskurtsoko hitzak zer esan nahi duten galdetu gabe onartu behar direla, duda ezina balitz bezala eskuarki onarturiko soinu horiek erabiltzea n mintzatz aileak eta entzuleak ideia zehatz berber ak dituztela. Eta hem e n dik pents a tz e n dute, diskurtso a n edozein hitz erabiltzen duten e a n , aipaturiko gauz a bera jartzen dutela, nolabai t esat eko, best e e n aurrea n . Eta modu berea n hartuz best e e n hitzak, hau da, juxtu beraiek ema n ohi dioten ordaina balute bezala, ez dute inolako ahaleginik egiten beren hitzak best e e i azaltzeko, ez eta best e e n e n esan a hia garbi ulertzeko ere. Hortixek etorri ohi da normale a n hainbe s t e zarato t s eta hainbe s t e liskar, inolako aurreraku n tz arik edo informaziorik ekarri gabe, gizakiok hitzak nozio onartu e n ikur iraunkor eta erregularrak direla uste dugun e a n sorturikoak, nahiz eta izatez, euren ideien nahitako zeinu lokak best erik ez diren. Hala ere, jende a harritu egiten da diskurtso a n edo eztab aid e t a n (hauet a n , berriz, sarri eraba t beharrezko izaten da) inoiz euren hitzen esan a hia galdetuz gero, nahiz eta egun eroko solasaldiet ako arrazoibide e t a n argi agertz en den ideia konplexu e n izen gutxi daud el a gizaki bik duten ideia bildum a zehatz berbere r ako erabiltzeko. Zail da honen adibide argia ez datek e e n hitzik aipatz e a . Bizitza hitz ezin ohikoago a da. Zail legoke, hala ere, ia inor ere aurkitzen iraintzat hartuko ez lukeenik, bizitzaz mintzo delarik hitz horret az zer ulertzen duen galdetuz gero. Baina auzitan jarri eta galdera sortzen dene a n ea jadanik hazian eratua dagoe n landare a k bizitza duen ala ez, edo txitatu gabeko arrau tz a n dagoe n txitoa edota sentim e nik eta higidurarik gabeko gizaki ahitua bizirik daud e n ala ez, aise kontura tz e n da bat bizitza bezalako hitz ezagun a k ez duela beti

eram a t e n lagun ideia argi, bereizi eta tinkoa. Batzuet a n gizakiek nozio zehaz ga b e eta naha si ak izaten dituzte eta berau ei euren hizkuntzako hitz komun ak aplikatz en dizkie eta hitzen erabilera zehaz ga b e horrek balio die beren diskurtso edo arazo arrunt e t a r ako . Baina erabilera hori ez da nahikoa ikerket a filosofikoet ar ako . Ezagutz ak eta arrazoiket ak ideia zehatz eta ongi muga tu a k behar dituzte. Eta gizakiek euren solasaldiet ako hitzen esan a hi a galdetz eko bezain ergel eta nekagarri agertu nahi ez badut e ere, ez eta kritiko gogaikarri, best e ei entzund ak o hitzen erabilera zuzentz e a g a t ik, hala eta guztiz, egia eta ezagu tz a jokoan daud e n e a n , ez dakit zer huts egotz dakieke e n zalantz azko esan a hid u n a k diruditen hitzen azalpen a eskatz en duten ei edo gizaki batek zergatik lotsatu behar duen best e batek bere hitzak zein zentzut a n darabiltzan ez jakitea g a t ik, informazioa jasotze a best e biderik ez baitauk a hori ziur jakiteko. Hitzak azterket arik gabe onartzeko abusu honek inon ere ez du letragizone n artea n baino heda d ur a handiagorik ukan, ez eta ondorio kaltegarriagorik ere. Eztabaid e n ugaritze a eta beraiet ako jokabide temati a , intelektu al en mundu ar e n t z a t hain kaltegarria izan dena, ez da hitzen erabilera akasdu n honex e n best e ezeren ondorio. Izan ere, eskuarki uste den arren liburuet a n iritzi ezberdin ugari dago el a eta mundu a n eztab aid a ezberdin asko egiten direla, hala ere, ohartz en naiz gehien e t a n alderdi ezberdin e t ako jakintsu ak elkarren aurkako argudioe t a n hizkera ezberdin ak mintzatz er a muga tz e n direla. Eta aiher naiz pentsa tz e r a termino ak albo batera utzi eta gauz et a n zer pents a tz e n duten jakinda pentsa tz e n duten e a n , guztiek gauz a bera pents a tz e n dutela, diferent e pents a t u nahi izan arren.

23. Hizkuntzaren xedeak: lehen e n g o a , gure ideiak best e e n g a n a helarazt ea.

Hizkuntzare n inperfekzioari eta abusu ari buruzko gogarp e n honi amaiera emat eko, azaldu behar dut hizkuntz ar e n xede ak, best e ekin ditugun solasaldiet a n , hiru direla nagusiki, hauex ek hara: 1) gure pents a m e n d u a k best e ei ulertaraz t e a , 2) hori ahalik errazkien eta agudo e n egitea , eta 3) gauz en ezagu tz a helaraz t e a . Hiru xedeo t ako baten bate a n huts egiten dene a n , hizkuntz az abus a tz e n da edo behar ez den modu a n erabiltzen da. Lehenik, hitzek lehen puntua n huts egiten dute eta gizaki baten ideiak agerian eta best e batek ulertzeko modu a n ez dituzte ipintzen honako haue t a n : 1) gizakiek beren ahotan hitzak, berau ek zeinu gisa adieraz t e n duten inolako ideiarik goga m e n e a n eduki gabe darabiltza t e n e a n ; edo 2) hizkuntz a bateko komunzki onarturiko hitzak hizkuntza horret ako erabilera arrunt ak aplikatzen ez dizkien ideiei aplikatzen dizkieten e a n ; edo 3) hitzak inolako egonkort as u nik gabe aplikatzen dituzten e a n , bate a n gauz a bat eta best e a n best e bat ordezkar aziz.

24. Bigarrena, hori agudo egitea.

Gizakiek ez dute lortzen beren pents a m e n d u a k behar bezain erraz eta agudo helaraz t e a , izen berezirik gabeko ideia konplexu ak dituzten e a n . Hau batzue t a n hizkuntzare n hutsa izaten da, hizkuntzak ez daukalako esan a hi hori adieraz t eko soinurik, best e batzue t a n , ordea , gizakiaren hutsa , ez duelako oraindik ikasi best e a ri azaldu nahi dion ideia ordezkatz e n duen hitza.

25. Hirugarrena, eta era horretan gauze n ezagut za helaraztea .

Gizakien hitzek ez dute helaraz t e n gauze n ezagu tz arik euren ideiak gauze n errealit at e a r e kin ados ez datoze n e a n . Akats honek jatorria gure ideiet an duen arren, hauek ez baitira arret ak, azterlan ak eta ahalegin ak bihur litzaket e n bezain gauz en errealita t e a r e n araber ako ak, ez da, haatik, gure hitzetara heda tu gabe gera tz e n , izaki erreal en zeinu modu a n erabiltzen ditugun e a n , izakiok inoiz errealit at erik edo existen tziarik eduki gabeko ak izan arren.

26. Gizakien hitzek nola egiten duten huts aipaturiko hiru helburue ta n: lehenik, ideiarik gabe erabiltzen ditugun e a n .

Izan ere, lehenik, hizkuntz a bateko hitzak goga m e n e a n dituen ideia bereiziei aplikatzen ez dienak hitz horiek diskurtsoa n erabiltzen dituen e a n , zentzurik edo esan a hirik gabeko zarat ak atera best erik ez du egiten. Eta hitz zailak edo termino zientifikoak darabiltzalako inon denik jakintsu e n a ema n arren, ez da horrega t ik ezagutz az aurrera t u a g o a , bere gelan liburuen mamiar e n inolako

ezagu tz arik ukan gabe haien izenburu ak best erik ez dauzkan a jakintzaz den baino. Zeren horrelako hitz guztiak, diskurtsoa n ongi eta eraikuntz a gram at ilkaleko araue n edo perpau s a ongi eratue n harmoniar e n araber a ipinita egon arren, hitz hutsak best erik ez dira.

27. Bigarrenik, ideia konplex u e k ez duten e a n izenik erantsirik.

Ideia konplexu ak izen berezirik gabe dituen a ez da egoer a hobe a n izanen, bere dend a n orri soltez eta izenbururik gabe liburu pilo handia duen liburu- saltzailea baino, liburua best e ei ezagu t a r az t eko orriak bana n- bana n erakutsi eta horien berri ema n beharko die eta. Gizaki hori, bere ideia konplexu ak komunikatz eko hitzik ez eta, diskurtsorik egin ezinik ibiliko da, konplexu e n osagai diren ideia bakun guztiak zenba tuz ema n beharko baititu ezagutz e r a , eta era horret a n maiz hogei hitz erabili beharko ditu best e batek hitz batez adieraz t e n duen a azaltzeko.

28. Zeinu bera ez denea n beti ideia beraren ordaintzat erabiltzen .

Ideia bera adieraz t eko beti zeinu bera erabili barik, hitz berak batzue t a n esan a hi batez eta best e batzue t a n best e batez erabiltzen dituen a , merkatu a n edo burtsa n gauz a ezberdinak izen beraz saltzen duen gizakiak duen onest a s u n bereko pertson a t z a t hartu beharko litzateke eskolet an eta solasaldian .

29. Laugarrenik, hitzak ohiko erabileran ez duten esanahiarekin erabiltzen direnea n.

Edozein hizkuntza t ako hitzak hitz horiek ohiko erabileran adieraz t e n dituzten ideieta tik diferent e e i aplikatzen dizkionak, agian adime n a egiaz eta argiz gainezka eduki arren, hitz horien bidez ezin izanen die egia eta argi horien zati handirik helarazi best e e i , bere hitzak ongi definitu ezean . Izan ere, nahiz eta soinuak oso ezagun a k izan eta erraz sartu haiet ara ohiturik daud e n e n belarriet ara , normale a n hitz horiei lotzen zaizkien eta kitzikatu ohi dituzten ideiak barik best e ideia batzuk ordezkatz e n dituzten ez , ez dira hitzok gai horrela darabiltzan ar e n pents a m e n d u a k best e ei ezagu tz er a emat eko.

30. Bosgarrenik, irudikape n fantastikoe n izenak direnean.

Inoiz existitu ez diren subst a n tziak imajina tz e n eta burua gauze n izaera erreal ar ekin inolako elkarrekikotas u nik ez duten ideiez bete tz e n duen ak, berau ei , hala ere, izen finko eta zehatz ak ema n ez , bete dezake bere diskurtso a eta agian inoren burua ere bere burmuinar e n irudikap e n fantas tikoez , baina ez du izpirik ere aurrera eginen benet ako ezagu tz a erreale a n .

31. Laburpena.

Ideiarik gabeko izenak dituen ak esan a hi falta du bere hitzeta n eta hots hutsak atera tz e n ditu mintzatz e a n . Izenik gabeko ideia konplexu ak dituen ak askat as u n a eta bizkortas u n a falta du bere adierazp e n e t a n eta perifrasiak erabili beharra ezinbes t ez . Hitzak zehaz t as u nik eta egonkort as u nik gabe erabiltzen dituen ari edo ez diote jaramonik eginen edo ez diote ulertuko. Izenak ohiko erabileran adieraz t e n dituzten ideiei barik, best e ezberdin batzuei aplikatzen dizkienak ez du zehazt as u nik bere hizkeran eta esan a hi gabeko hitzmordoiloz mintza tuko da. Eta subst a n tziei buruz gauze n esentzia errealarekin ados ez datoze n ideiak dituen ak egiazko ezagu tz ar e n materialak falta ditu eta adimen e a n kimerak baino ez ditu.

32. Nola huts egiten duten, hitzek substan t ziak ordezkat z e n dituzt en e a n .

Subst a n tziei buruz ditugun nozioet a n , arestian aipaturiko huts guztiak egin ditzake gu. 1. Adibidez, tarantula hitza ordezkatz e n duen ideiaren inolako irudikap e nik edo ideiarik eduki gabe darabilen ak hitz eder bat ahoskatz e n du, baina hitz horren bidez ezertxo ere ez du adieraz t e n . 2. Herrialde deskubritu berri bate a n ordura arte ezez agu n izan dituen animalia eta landare espezie ezberdin ak ikusten dituen ak haiei buruz egiazko ideiak, zaldiari edo oreinari buruz bezain egiazkoak, eduki ditzake, baina deskribake t a bat eginda soilik mintzatu ahal izanen da beraie t az , harik eta hango jende ak nola izenda tz e n dituen ikasi edo berak izena ezarri arte. 3. Gorputz hitza batzue t a n hedad ur a hustz a t eta best e batzue t a n heda d ur a eta solidotasu n tz a t darabilen a arrunt modu faltsua n mintzo da. 4. Zaldi hitzari ohiko erabileran mando hitzari dagokion ideia egozt en

diona zehazt a s u nik gabe mintzo da eta ez du nahi uler diezaiot en . 5. Zentauro hitzak erreala den zerbait ordezkatz e n duela uste duen ak bere burua engaina tz e n du eta hitzak gauza tz a t hartzen ditu.

33. Nola huts egiten duten moduak eta erlazioak ordezkat z e n dituzt en e a n .

Modu eta erlazioet a n , eskuarki, aipatu ditugun hutse t ako lehen lauret a n bakarrik eror gaitezke. 1. Nik ukan ditzaket esker ona edo karitat e a bezalako modu e n izenak oroimen e a n , baina hala ere ukan ez neure pents a m e n d u e t a n ideia zehatzik izen horiei lotuta 2. Ukan ditzaket ideiak, baina zein izen dagokien jakin ez; adibidez, ukan ditzaket kolorea eta umore a aldatu arte edan duen gizon baten ideia, mihia labaindu, begiak gorritu eta hankak huts egiteraino edan duen ar e n a , baina horri mozkorra deitu behar zaionik jakin gabe. 3. Nik ukan ditzaket bertu t e e n edo bizioen ideiak eta euren izenak ere bai, baina oker aplika; adibidez, janurritasun hitza best e batzuek zeke nk eria soinuaz izendatz e n eta adieraz t e n duten ideiari aplikatzen diodan e a n . 4. Horrelako izenak iraunkort as u nik gabe, orain ideia batekin eta gero best e batekin lotuaz, erabil ditzaket . 5. Baina, modu eta erlazioet a n , ezin dezaket ukan gauze n existen tziarekin ados ez datorren ideiarik, zeren modu ak goga m e n a k nahierar a egindako ideia konplexu ak izanik eta erlazioak bi gauza alkarrekin kontsidera tz eko edo aldera tz eko modu a best erik ez izanik eta, beraz, neuk asm at u riko ideia baino ez, nekez gerta daiteke ideia hauek existitzen den zerbaitekin ados ez etortze a , ez baitaud e goga m e n e a n naturak arauz egindako gauz en kopia modu a n, ez eta subst a n tziare n baten barne osaer a edo esen tziari darion propiet a t e modu a n ere, baizik nire oroimen e a n kokaturiko eredu modu a n nik eurei ezarritako izenekin, izenon bidez ekintzak eta erlazioak existitu ahala izendatz eko. Baina errakun tz a eskuarki nik neure nozioei okerreko izena emat e a n datza; eta, horrela, hitzak best e batzuek emat e n dieten esan a hi tik diferent e a den zentzua n erabiliz, best e ek ez didat e ulertzen eta okerreko ideiak ditudala pentsa tz e n dute, ideiei okerreko izenak ema n best erik egiten ez duda n e a n . Baina modu mistoez edo erlazioez ditudan ideiet an batera g a rri ez diren zenbait ideia jartzen baditut soilik beteko dut neure burua kimeraz , zeren ideia horiek, ongi aztertu t a , goga m e n e a n ere ezin dira existitu eta askoz gutxiago izaki erreal bat izenda tz eko oinarri izan.

34. Zazpigarrenik, hizkera figuratuak ere hizkunt z abusua dira maiz.

Zorroztasu n a edo irudimen a egia soila eta benet ako ezagutz a baino onartua go a k direnez mundu a n , hizkera figuratu ak eta hizkuntz aipam e n a k («allusion») nekez hartuko dira akas tz a t edo abusutz a t . Aitor dut, informazioa eta aurrerakun tz a baino gehiago plazerra eta atse gin a bilatzen ditugun diskurtso e t a n , figurak eskaintz en dizkigute n apainduria horiek akas tz a t aurkezt e n zail dagoel a. Baina gauzez diren modu a n hitz egin nahi izanez gero, ameti tu beharko dugu erretorikare n arte guztiak, orden a m e n d u a eta argitasu n a salbu, eta elokuen tziak asm at u riko hitzen aplikazio artifizial eta figuratiboak honex e t a r ako baino ez dutela balio, alegia, ideia faltsuak iradokitzeko, grinak piztaraz t eko eta juzga m e n a limurtzeko, eta, beraz, trikimailu hutsak baino ez direla. Eta, horrega t ik, oratoriak figura horiek onargarri eta txalogarri bihurtzen baditu ere arenga eta herri- hitzaldiet ar ako, informatz e a edo irakast e a helburu duten diskurtso guztiet a n zeharo ekidin beharreko ak dira dudarik gabe; eta egia eta ezagu tz a direne a n jokoan, behin hizkuntz ar e n edo behin hizkera hori darabilen ar e n huts handitza t eduki behar dira. Alferreko litzateke horiek zein eta zenbat mota t ako ak diren hem e n esa t e a ; honi buruzko informazioa behar duten ek mundu a n ugari diren erretorikako liburuet a n jaso ahal izanen dute. Hauxe bakarrik seinala tu behar dut hem e n , zein gutxi ardura tz e n den gizateria egia eta ezagutz a zaindu eta aurrera bultzatz e az , engainu ar e n arteak baitira aintzat hartu eta hobet siak. Argi ageri da zenba t gizakik duten atse gin engain a tz e a eta engain a t u ak izatea ; erretorikak, errore eta engainu ar e n tresna indart su horrek irakasle finkoak ditu, publikoki irakas t e n da eta itzal handia ukan du beti. Hain da hau egia, ezen dudarik ez baitut egiten arte horren aurka esan berri dudan a ausardia izugarriare n edota agian kirtenkeria dem a s a r e n ondoriotza t hartua izanen dela. Elokuentziak, sexu ederrak

bezala, xarm a botere t s u e gi ak dauzka, inor kontra jar dakion. Eta alferreko da engain a tz eko arteei hutsak topatz e n ibiltzea, gizakiek engaina t u a k izatea laket duten e a n .

XI. KAPITULUAAipatu diren hitzen akatseta abusu e t a r ako erabil

daitezke e n konponbide ez

1. Hitzen arazoak merezi du konponbide a k bilatzea.

Aztert u berri ditu t luze hizkun tz e n ber e z ko et a geuk na hi t a are a g o t u r iko aka t s a k ; et a mintz a i r a dela rik gizar t e a r i ba tu t a eus t e n dion lokarri nag u s i a et a gizaki ba t e k ez a g u t z a n egin d a k o aurr e r a p e n a k gizaki ba t e k bes t e a r i et a bel a u n a l d i ba t e k bes t e a r i kom u nik a t z e k o bide komu n a , arre t a r ik ha n di e n a z pen t s a t z e a mer e zi du zein konpo n b i d e dut e n are s t i a n aipa t u riko era go z p e n e k .

2. Ez dago erraz konponbide a k aurkitzen .

Ez naiz ni buru g a b e a pen t s a t z e r a i n o norb ai t , ez diot mu n d u k o hizkun tz a k , baizik ber e herri ald e k o a soilik berriz t a t z e n sai a dai t ek e e l a ber e buru a barr e g a r r i utzi ga b e . Gizakiek eur e n hitz ak beti zen tz u ber e a n et a ideia zeh a t z et a unifor m e a k adi e r a z t e k o era bil ditza t e n gald a t z e a , gizaki guz ti ek nozio ber b e r a k eduki be h a r lituzke t e l a et a ideia argi et a ber eizi ak dituz t e n har t a z bak a r rik hitz egin be h a r luke t e l a pe n t s a t z e a bez ai n b e s t e da, inork esp e r o beh a r ez du e n a ber a u , ber a k gizaki ak oso argi ak edo oso isilak izat e a lor dez ak e e l a pen t s a t z e k o bez ai n harro a izan ez e a n . Eta, abilezi a esk a s e k o a da, esk a s e k o r ik ba d a , ust e due n a adim e n argi a hizker a berb a t s u a du e n a k bak a r rik du el a , edo gizaki ek asko edo gutxi hitz egi t e a k soilik em a t e n duel a hai e n ez a g u t z a r e n ne urri a .

3. Baina beharrezkoa k dira egiaren bila dihardute n e n t z a t .

Baina, nahiz merkatu a n eta burtsan dabiltzan ei euren mintza tz eko eran jarduten utzi behar zaien, antzinatik dituzten pribilegioet a t ik esa m e s e t a r a k o eskubide a kendu gabe , nahiz eta eskolek eta argudiodu n gizakiek txartza t hartu euren eztab aid ak laburtzeko edo gutxiagotz eko egindako edoz ein iradokizun, hala ere, uste dut egiaren bila edo berau defend a t z e n serioski dabiltzan ek sakon aztertu beharra sentitu behar luketela nola lor lezaket e n euren baitan dauka t e n a , gizakien hitzek berez, kontuz ibili ezean , izan dezaket e n iluntasu n , ziurgab e t a s u n edo naha s m e n d u hori gabe adieraz t er a .

4. Hitzak gaizki erabiltzea, errakunt z e n kausa nagusia.

Izan ere, hitzak gaizki erabiltze a g a t ik mundu a n zehar barreia turik daud e n errakuntz ak eta iluntasu n a , oker aditzeak eta naha s m e n d u a arret az aztertze n dituen ak , hainba t arrazoi aurkituko du hizkuntza, erabili izan den modu a n , gizaterian ezagutz ak aurrera egiteko eragoz p e n ala laguntz a zer izan ote den ezbaian gehiago jartzeko. Zenba t diren gauz ez pentsa tz e a n beren pents a m e n d u a k hitzeta n soilik jarriz ari direnak, moraleko gaiez dihardut e n e a n batik bat! Eta nor gera liteke harriturik pents a m e n d u eta arrazoina m e n d u haue n emai tza, hotsak baino ezer gutxi gehiagorik dutelarik aztergai , berau ekin loturiko ideiak oso nahasiak eta aldakorrak diren artea n ,

eta agian inolako ideiarik ez dutelarik, nor gera liteke harriturik, diot, pents a m e n d u eta arrazoina m e n d u o n emaitz a azken bate a n iluntasu n a eta naha s m e n d u a best erik ez bada, inolako judizio edo ezagu tz a argirik gabe?

5. Gizakiak harroputzag o eta hisiatiago bihurtu ditu.

Hitzak gaizki erabiltze ar e n ondorio den eragozp e n hau gizakiek beren baitako gogart e e t a n ere jasat e n dute, baina handiago ak dira horrek dakartz an okerrak best e ekin solase a n , diskurtso a n edo eztab aid a n aritzea n . Zeren, hizkuntz a delarik gizakiek beren aurkikuntz ak, arrazoiak eta ezagu tz a best e ei komunikatz eko duten tresna nagusi a, hizkuntza gaizki erabiltzen duen ak, ezagu tz ar e n iturriak, gauz et a n daud el arik, kutsatz e n ez baditu ere, ahal duen guztia egiten du ezagu tz a erabilera publikora eta gizateriare n onurar a helaraz t eko daud e n bideak apurtu edo ixteko lanea n . Hitzak zentzu argi eta finkorik gabe erabiltzen dituen ak, zer egiten du norber e burua eta best e ak errakuntz ar a eram a n best erik? Eta hau apropos egiten duen a egiaren eta ezagu tz ar e n etsaitza t jo behar da. Eta, hala ere, nor gera daiteke harriturik zientzia eta ezagu tz ar e n atal guztiak termino ilun eta ekibokoz eta esa m old e esan a hi gabeko eta dudazkoz josita daud el ako halat an , non hitz horien bidez ez dago e n lortzerik artat su e n a k edo zolienak ere jakintsua go a k edo ortodoxo a go ak izatea, egiaren bila edo defent s a n dihardu t el a aitortzen duten artea n zorrozkeria bertut e tz a t hartzen denez gero, bertut e hau, egiat a n termino ilun eta engain a g a rri en erabilera faltsu eta iruzurrezkoa n best e t a n ez datzan ez gero, ez delarik egokia gizakiak euren ezjakintasu n e a n harroputz a go ak eta euren erroree t a n hisiatiago ak egiteko baino.

6. Baita soinuei buruzko eztabaide n zale eta menp e k o ere.

Nolanahiko eztab aid e t ak o liburuet a n begiratuz gero, ikusiko dugu termino ilun, ezegonkor eta ekibokoen ondorioa soinuei buruzko zarato t s a eta eztab aid a best erik ez dela, gizakiaren adimen a inondik ere konbe n tzitu edo hobetu gabe. Zeren, mintza tz ailear e n eta entzule ar e n artea n hitzek ordezkatz e n duten ideiari buruz adost as u nik ez bada go, argudioa gauz ei buruz barik hitzei buruz da. Bi horien artea n esan a hia ziurtatu ez zaion hitza erabiltzen den bakoitze a n , haien adimen a k ez dute soinua best e ados etortzeko punturik, hitz horren bidez adierazitakoari dagokionez , une horret a n gauz a oso ezberdin a darabilelarik bakoitzak bere pents a m e n d u a n .

7. Adibideak: saguzaharra eta txoria.

Saguz a h ar r a txoria den galdetz e a ez da ea saguz a h ar r a egiaz dena barik best e zerbait ote den edo egiaz dituen koalitate e t a t ik diferent e ak diren best e batzuk ote dituen galdetz e a , hau zalantza t a n jartzea egundoko absurduk eria litzateke eta. Auzia horret a n barik best e zerbaite t a n datza eta, zehazki, jarraian aipatuko ditugun bi haue t a t ik bate a n . 1) Bi izen horiek ordezkatz e n omen dituzten gauze t a rik bataz edo biez ideia inperfektu ak dituztela aitortzen duten e n arazoan . Eta orduan atera bid e a txoriaren edo saguz a h a rr a r e n natura ikertu eta inperfektu ak izan diren horien ideiak osotzea n datza, batak eta best e ak txori izenaz izenda tz e n dituzten ideia bakun guztiak elkarrekin konbinaturik saguz a h ar r e a n topatz en ditugun ala ez aztertuz; baina hau ikertzailee n auzia da (ez eztab aid a tz aile e n a) , ez baitut e ezer baiezta tz e n ez ezezt a tz e n . 2) Edo best ela eztab aid a tz aile e n arteko auzia da, batek saguz a h a rr a txoria dela eta best e ak ez dela diotelarik. Eta orduan auzia hitz horiet ako baten edo bien esan a hi ari buruz da, batak eta best e ak izen bi horiez izendatz e n dituzten ideia konplexu ak berber ak ez direlarik, izen bi horiek bata best e az baiez ta daitezke el a dioelarik batak eta ezin daitezke el a best e ak. Izen bi horien esan a hi ari buruz bat baletoz, ezinezko lukete horret az eztab aid a tz e a , bereh al a eta argi ikusi ahal izanen bailuket e (biak horret ar a jarriz gero) txori izen orokorrago ar e n ideia bakun guztiak kausitzen diren ala ez saguz a h a rr a r e n ideia konplexu a n; eta ordua n ez legoke zalantzarik egiterik saguz a h ar r a txoria den ala ez galder ar e n aurrea n . Eta hem e n irakurleak pents a tz e a eta arret a handiz aztertz e a nahi nuke ea munduko eztab aid a rik gehien ak hitzezkoak eta hitzen esnahiari buruzkoak ez ote diren eta ea eztab aid a horiek, eztab aid ako terminoak ongi definitu eta euren esan a hi a n ordezkatz e n dituzten edo behar lituzket en ideia bakun e n bildum et a r a murriztuz gero (hitzek

zeozer adieraz t e a nahi dene a n gerta tz e n den modu a n), ez ote lirateke e n berez bukatuko eta bereh al a aienat uko. Irakurleak egiazt a tz eko uzten dut, bada, zertan datzan eztab aid e t ak o maisut as u n a eta zein ongi erabiltzen diren soinuen erakus t aldi hutsal ak egitea best e ardurarik ez duten , hau da, bizitza osoa eztab aid a eta tirabiret a n emat e n duten batzue n eta best e tz u e n onerako. Borrokalari horietako baten bat bere termino guztiei anbiguot a s u n a eta iluntasu n a kentzen (gizaki orok egin beharreko a berau norber ak darabiltzan hitzet an) ikusten dudan e a n , ezagu tz ar e n , egiaren eta bake ar e n txapeldun tz a t duket horrelako a, eta ez harropuzkeriar e n , handina hiare n edo alderdiren baten esklabotz a t .

8. Konponbid ea k.

Aipaturiko hizkuntz akats ak maila bate a n beder e n konpontz eko eta euret a t ik datoz en eragoz p e n e i aurrea hartzeko, uste dut baliagarri izan daiteke el a jarraian datoz en arauak bete tz e a , harik eta ni baino gaiago den baten batek honi buruzko gogoe t a heldua go a egin eta mund u a k eskertzeko moduko pentsa m e n d u a k guztioi eskaini arte.

Lehen e n g o konponbid ea: ideiarik atxikita ez duen hitzik ez erabiltzea.

Lehenik: gizaki orok ardura t u behar du esan a hirik ez duen hitzik edota ideiarik ordezkatz e n ez duen izenik ez erabiltzeko. Arau honi dagokion ez , ez du pents a t uko berau beharrezko ez denik gogora tz e n duen ak zenba t aldiz egiazt a tu duen solaskide ek irrika , sinpatia , antipatia eta horrelako hitzak berau ei ordezkarazit ako ideiarik buruan ez balut e bezala erabili izan dituztela, hitzok soinu huts bailiran aipatuz eta horrelako unee t a n arrazoi ordez soinu horiez baliatuz. Eta hori ez da gerta tz e n hitz horiek edo horien antzeko best e batzuek esan a hi zehatzik eskaintz en ez digutelako zentzu horret a n erabiltzeko, best e honen g a t ik baizik, alegia, hitzen eta ideien artea n inolako lotura naturalik ez dago e n e z , hitz horiek eta best e edozein buruz ikas eta ahoska edo idatz ditzaket el ako hitzoi ideiarik ez atxiki ez ordezkar azi ez dieten gizakiek; eta egiten ez duten hau nahitaez egin beharko lukete, ulertzeko modu a n , are norber e tz a t ere, mintza tu nahi izanez gero.

9. Bigarren konpon bid ea: hitzei, modu mistoe tan batik bat, ideia bereizi zehaz tuak atxikita edukitz ea .

Bigarrenik, ez da nahikoa gizaki batek hitzak zenbait ideiaren zeinutza t erabiltze a; hark hitz horiek atxikitzen dizkien ideiak soilak badira, argi eta bereiziak izan behar dute, eta konplexu ak badira, berriz, zehaz tu ak, hau da, goga m e n e a n finkaturik ideia bakun e n bildum a bat egon behar du, eta bildum a horri lotuta soinu bat, bildum a doi- doi zehaztu horren eta ez best e ezeinen zeinu modu a n . Hau zeharo beharrezko da modu e n izenet a n eta bereziki moraleko hitzeta n , hauek naturan objektu zehazturik ez dutelarik beraie t a t ik ideiak atera tz eko euron jatorrizko objektue t a tik bezala, nahasiak izateko arrisku handia baitute . Justizia edonore n ahotan bala- bala dabilen hitza da, baina gehien e t a n oso esan a hi zehaz ga b e eta lanbrotsuz . Eta hau horrelax e izanen da beti, baten batek ideia konplexu horren osagai diren atalak bereiz ulertu ezea n; eta deskonpo s a t z e n hasiz gero jarraitu egin beharko du, harik eta azken e a n haren osagai diren ideia bakun e t a r a heldu arte; eta hau egin ezea n , hitza, kasu honet a n justizia hitza edo best e edozein, gaizki erabiliko du edonork. Ez dut esan nahi hitz honekin topo egiten dugun aldioro hau guztia gogora tu eta analisi luzea egin behar dugunik; baina hau bedere n beharrezko da, alegia, guk izen horren esan a hia ongi azterturik izatea eta berorren atal guztien ideia goga m e n e a n ongi finkaturik edukitze a nahi dugun guztian hori egin ahal izateko modu a n . Norbaitek baiezt a tz e n badu justizia legear ekin ados dagoe n inoren pertson a edo ondas u n e kiko jokabide a dela, baina hark justiziaz duen ideia konplexu ar e n atal den legea zer den ideia argi eta bereizirik ez badauk a, bistakoa da justiziaz duen ideia bera ere naha si a eta inperfektu a dela. Doitasun hau zailegi dela uste izanen da agian eta askok, horrega t ik, pents a t uko dute eurak desenkus a t u rik daud el a modu mistoe n ideia konplexu ak goga m e n e a n horren zehazki finkatze tik. Baina nik esan behar dut hori egin arte ez gaituel a harritu behar haiek beren goga m e n e t a n iluntasu n eta naha s m e n d u handia eta best e ekin dituzten diskurtsoe t a n eztab aid a asko edukitze ak.

10. Eta ideia bereizi eta gauze kin ados datoze na k substant ziak ordezkat z e n dituzt en hitzetan .

Subst a n tzien izenak behar bezala erabiltzeko ideia zehaz tuak baino zerbait gehiago behar da. Subst a n tzie t a n izenek gauze kin, existitze n diren bezala, ados datoze n a k ere izan behar dute, baina honet az ukane n dut abagu n e a luzeago hitz egiteko. Doitasun hau eraba t beharrezko da ikerket a filosofikoet a n eta egiari buruzko eztab aid e t a n . Eta hau ohiko solasaldiet ar a eta bizitzako arazo arrunt e t a r a ere hedatz e a ongi legoke e n arren, uste dut ez dela espero behar hori gerta tz e a . Diskurtso arrunt ei nozio arrunt ak dagozkie eta biok ere aski naha si ak izan arren ederto bate a n balio dute merkatur ako eta gaub el ar ako . Merakat ariek eta maite mind u ek, sukaldiariek eta jostunek badituzt e beren laneko arazo eta gorab e h e r e i eran tzut eko hitzak, eta uste dut horrelax e eduki behar lituzket el a filosofoek eta eztab aid az al e ek ere, argi ulertzeko eta era berea n ulertuak izateko ardurarik ukanez gero.

11. Hirugarren konpon bid ea: hitzak ohiko erabilerak erantsi dizkien ideiei aplikatzea .

Hirugarre nik, ez da nahikoa gizakiek ideiak, ideia zehaztu ak , edukitze a eta zeinu horiez ordezkatz e a , best e ardura hau ere hartu behar baitut e, alegia, euren hitzak erabilera komun ak hitzoi erant si t ako ideiei ahalik zehazkien aplikatzeko a. Zeren, hitzak, batez ere egitura turik daud e n hizkuntze t ako ak, inoren jabego pribatukoak ez direlarik, harre m a n e t a k o eta komunikazioko neurri komun a baizik, inoren ere eskua n ez dago hitzek ohiko erabileran duten moldea nahierara aldatz e a , ez eta atxiki zaizkien ideiak ere; edo norbait ek hori egin beharra duen e a n , jakinarazi egin behar du. Gizakien asmo a hitz egite a n ulertua izatea da edo izan behar du behintz a t , eta hau ezin lor daiteke azalpen , galder a eta horrelako eten aldi neket surik gabe, gizakiek erabilera komun ari lotzen ez zaizkione a n . Hizkuntz propiet a t e a da gure pentsa m e n d u e i best e batzue n goga m e n e r a sarbide a emat e n diena erraz ta s u n eta abant ailarik handien az eta, horrega tik, gure ardurare n eta azterlan ar e n zati on bat merezi du, moraleko hitzeta n batik bat. Terminoen esan a hi eta erabilera propioa ondoen, beren idazlan eta diskurtso e t a n noziorik argien ak dituztela eta terminorik aukera t u e n eta doien ak aplikatzen dizkiela erakus t e n duten e n g a n d ik ikasten da. Norbere hitzak horrela hizkuntz propiet a t e a r e n araber a erabiltzeko modu honek, ulertua izateko zoria beti ez duen arr e n , hala ere lotsa sortaraz t e n du norbera mintzo den hizkuntza n berau behar bezala erabiltzen duten ei ez ulertzeko bezain trakets a denar e n g a n .

12. Laugarren konpon bid ea: hitzak zein zentzu ta n hartzen ditugun adierazt ea.

Laugarre nik, baina ohiko erabilerak hitzei esan a hi agerikorik erans t e n ez dienez juxtu zer ordezkatz e n duten gizakiei adieraz t eko modu a n, eta gizakiek, beren ezagutz a n aurrera egitea n , ideia arrunt eta eskuarki onarturikoet a tik diferent e a k edukitzera heltzen direnez , ideia horien tz a t edo hitz berriak asm at u beharra (hau inoiz gutxitan egiten dute, araz eria edo berrizalekeria egotz diezaie t e n beldur) edo best ela hitz zaharrak esan a hi berriz erabili beharra daukat e . Horrega t ik arestian esan d ako arauok bete ondore n, batzue t a n beharrezko izaten da, hitzen esan a hi a ziurtatzeko, euren esanahia adierazt ea , erabilera komun e a n dudazkoak eta lanbrotsu ak direne a n (oso ideia konplexu e n izenik gehien e t a n gerta tz e n den modu a n) edo terminoak, diskurtsoa n oso inportan t e a eta gaiaren ardatz nagusi izanik, duda edo errakun tz a sortaraz t eko arriskua duen e a n .

13. Eta hori hiru erat ar a .

Gizakien hitzek ordezkatz e n dituzten ideiak mota ezberdine t ako ak diren modu a n, ordezkatz e n dituzten ideiak ezagut a r az t eko erak ere, hau egin beharra dagoe n e a n , ezberdin ak dira. Zeren nahiz eta hitzen esan a hi propioa adieraz t eko bide egokia definizioa dela uste den, badira hitz batzuk definitu ezin direnak, best e batzue n esan a hi a , berriz, definizioz baino ezagu tu ezin den artea n , eta hirugarre n batzuk, ordea, aipaturiko bieta tik zerbait duten ak dira, ideia bakun e n , modu e n eta subs t a n tzien izenet a n ikusiko dugun modu a n.

14. Ideia bakun e ta n , termino sinonimo e n bidez edo adibideak aurkez tuz .

Lehenik, norbait ek ideiaren baten izena ez dela ulertzen edo gaizki ulertzeko arriskua duela somat uz erabiltzen duen e a n , beharturik dago, zintzotasu n a g a t ik («ingen ui ty») eta hizkuntz ar e n xede a g a t ik berag a t ik, zein zentzut a n eta zein ideia ordezkatuz darabilen adieraz t er a . Hau, esan den modu a n, ezin daiteke definizioz egin eta, beraz, termino sinonimo batek horret ar ako balio ez duen e a n , bi bide hauet ako bat baino ez zaigu gera tz en . Lehenik, batzue t a n ideia bakun ar e n kokagu n e den gauz a izenda tz e ak gauza hori ezagu tz e n duten ek eta izen hori dakiten ek ideia horren izena ulertze a ekarriko du. Horrela baserri t ar bati feuille mort e kolorea zer den ulertaraz t eko, aski izan daiteke esa t e a udagoien e a n jauste n diren orbel iharren kolorea dela. Baina, bigarrenik, edozein ideia bakun e n izenare n esan a hia aditzera emat eko modu ziur bakarra , haren sentim e n e t a n ideia hori eragin dezak e e n gauza, hitzak ordezkat z e n duen ideia hark edukitz ea eragin dezak e e n a aurkez t ea da.

15. Modu mistoe ta n , definizio bidez .

Bigarrenik, modu mistoak, moralari dagozkionak bereziki, gehien ak goga m e n a k bere hautazko irizpidez bildutako ideien konbinazioak eta eredu finkorik existitzen aurkitzen ez diegun ak direnez , horien izenen esan a hia ezin da aditzera ema n, ideia bakun e n izenen a bezala, zerbait erakutsiz, baina, eragozp e n horren ordainet a n edo, eraba t eta zehazki defini daitezke. Zeren, gizakiaren adimen a k hautazkot a s u n osoz («arbitrarily») eta ezein arketiporekiko errefere n tziarik gabe bildutako ideia ezberdine n konbinazioak direnez , gizakiek, nahi izanez gero, zehazki ezagu t ditzaket e konpos ak e t a horri dagozkion ideiak eta, beraz, hitz horiek zentzu ziur eta zalantzarik gabeko a n erabil ditzaket e eta oso ongi adieraz zer ordezkatz e n duten, hori egin beharra dagoe n guztian. Honek, ongi pentsa t uz gero, oso lotsatu t a utziko lituzke moraleko gaiei buruzko diskurtsoe t a n argitasu nik ez bereiztas u nik gabe jardun ohi duten ak. Izan ere, modu mistoe n izenen esan a hi zehatz a edo, gauza bera dena, espezie bakoitzaren esentzia erreala denez ezagu tu behar dena eta modu mistoak naturak barik gizakiak egindako ak direnez, axolaga b e k e ri a ez ezik, gaiztakeria ere, eta handia, da moraleko gaiez ziurgab e t a s u n e z eta iluntasun e z beteriko diskurtso e t a n jardute a , hau subst a n tzia naturalez ari garen e a n barkaerr az a go a delarik, hauet a n zail baita zalantzazko termino ak ekiditea eraba t aitzitiko arrazoiz, gero zehatz a go ikusiko dugun modu a n .

16. Morala frogagarria da.

Oinarri honet a t ik ausartz e n naiz esa t er a morala frogagarria dela, mate m a t ika bezala, moraleko hitzak ordezkatz e n dituzten gauze n esentzia erreal zehatz ak bete- bete a n ezagut daitezke e n e z eta, horret ar a , gauze n kongru e n tzia edo inkongru e n tzia ziurtasun e z aurki daiteke e n e z gero, honex e t a n datzalarik ezagu tz a perfektu a . Eta inork ez dezala objekzio modu a n esan subst a n tzien izenak, modu e n a k bezala, sarri erabiltzen direla moralea n eta horiexek direla iluntasu n a dakart e n a k . Zeren, subst a n tziei dagokien ez , diskurtso morale t a n agertz e n direne a n , euren izaera ezberdinak ez dira uste den bezainb e s t e ikertzen. Adibidez, gizakia legear e n menp e a n dago ela esa t e n dugun e a n , gizakiaz gorpuzdun kreatura arrazoidun a baino ez dugu esan nahi, krea tura honen esentzia erreal a edo best e koalitat e ak zein diren inola ere kontua n hartu gabe kasu honet a n . Eta, beraz, haur bat edo ergel bat gizaki diren ala ez, zentzu fisikoan, nahi bezainb e s t e a n eztab aid a g a r ri izan daiteke naturalist en artea n , baina ez dio ukiturik egiten, dei niezaioke e n bezala, gizaki moralari, hau ideia higiezin eta aldagai tz haux e baino ez baita: gorpuzdun izaki arrazoidun a . Izan ere, aurkituko balitz tximinoren batek edo best e edozein kreatur ak arrazoime n a r e n erabilera zeinu orokorrak ulertzeraino eta ideia orokorre t a t ik ondorioak deduzitzeraino garatu t a daukala, hori, dudarik ez, legear e n menp e a n legoke eta zentzu horret a n gizaki litzateke , bere irudian izen horret ako best e e n g a n dik alderik handien a edukita ere. Subst an tzien izenek, behar bezala erabiliz gero, ezin ditzaket e diskurtso moralak mate m a t iko ak baino gehiago naha si , zeren mate m a t ikaria urrezko kuboaz edo esferaz , edo best e edozein gorputz ez , mintzo bada , bere ideia argi eta finkoa dauka, aldatz en ez dena , errakun tz a ez dagokion gorputz bati aplikatze a gerta daiteke e n arren.

17. Definizioek diskurtso moralak argiak izatea ekar dezak e t e .

Hau aipatu dut, jakina, argi uzteko nolako ondorioak dituen gizakientz a t modu mistoe n izenet a n eta, beraz, moraleko diskurtso guztiet a n behar den guztian hitzak definitzeak, hori eginik ezagu tz a morala hain argitasu n eta ziurtasu n handira eram a n daiteke e n e z gero. Eta zintzotas u n («ingen u o u s n e s s ») falta handia (zerbait txarrago a ez esa t e a rr e n ) izan behar du hau egin nahi ez izateak, definizioa baita moraleko hitzen esan a hi zehatz a ezagu tz eko bide bakarra eta haien esan a hia ziur eta eztab aid a ri inondik ere lekurik utzi gabe ezagu tz eko tresn a . Eta horrega tik gizateriare n axolaga b e k e ri a edo gaiztakeria barkaezina da, beraien moraleko diskurtso ak filosofia naturalekoak baino asko argiago ak ez direne a n , zeren moralekoak faltsuak edo despropor tziona t u ak ez diren goga m e n e k o ideiez baitira, arketipotz a t kanpoko izakirik ez duten ez gero, berau ekin erlazionatu eta ados etorri beharrik ere ez dute eta. Gizakientz a t asko erraza go da beren goga m e n e t a n eredu modu a n justizia izena ema n e n dieten ideia eratze a eta, eredu hau egin ondore n , beronekin bat datoz en ekintza guztiak izen honen pean jartzea, Aristides ikusita, gauz a guztiet a n hura bezalako a izanen den ideia eratze a baino, Aristides den bezalako a baita, gizakiek hartaz egindako ideia guztiak gorab e h e r a . Lehene n g or ak o, beren goga m e n e a n bildutako ideien konbinazioa ezagutz e a baino ez dute behar, best er ako, ordea , eureng a n dik at dagoe n zerbaiten izaera osoa eta osaera adigaitz ezkutua eta koalitat e ezberdin ak bilatu behar dituzten artea n .

18. Eta modu mistoen esanahia ezagut z e k o daukag u n modu bakarra da.

Modu mistoe n eta bereziki moraleko hitzen definizioa hain beharrezko egiten duen best e arrazoi bat ares tian aipatu duda n a da, alegia, definizio horietako gehien ak ziurtasu n ez ezagutz eko daukagu n bide bakarra dela. Zeren horiek ordezkatz e n dituzten ideia gehien e n osagai ak elkarrekin inon existitzen ez direnez , barreiatu t a eta best e batzuekin naha si t a baizik, goga m e n a da, eta ez best e ezer, horiek biltzen dituen a eta ideia bakarrare n batasu n a emat e n diena; eta goga m e n a k baturiko ideia bakun ezberdinek bana n- banan aipatz e n dituzten hitzen bidez soilik ema n diezaieke gu ezagutz e r a best e e i horien izenek zer ordezkatz e n duten , zeren sentime n e k kasu honet a n ez baitigut e laguntz en objektu sentigarriak propos a t uz mota horret ako izenek ordezkatz e n dituzten ideiak aurkezt e n , ideia bakun sentigarrien izenet a n eta maila bate a n subst a n tzien e t a n ere egiten duten modur a.

19. Subs tant zi e ta n bi eratara: erakusk e ta z eta definizioz.

Hirugarre nik, subst a n tzien izenen esan a hi a azaltzeko, izenok haien espezie ezberdinez ditugun ideiak ordezkatz e n dituzten ez , arestian aipaturiko bi bideak, hau da, erakus t e a eta definitzea, erabili behar izaten dira kasu askotan . Zeren espezie bakoitzea n zenbait koaliltat e gailen izaten direnez normale a n , espezie horret az dugun ideia konplexu a osatz en duten best e koalitat e ak , gure ustez, hauei erans t e n zaizkielarik, espezie horren ideia bereizgarritzat dauka gu n ikur edo ezaugarri hori aurkitzen diogun gauz ari emat e n diogu dudarik gabe izen espezifikoa. Ideia gailen edo (dei diezaieked a n bezala) karakteris tiko hauek, animalia eta landar e espeziee t a n (lehen a go seinala tu duda n modu a n , VI. kap., 29 eta IX kap. 15) irudia eta bizigab eko gorputz e t a n kolorea izaten dira gehien e t a n , eta batzue t a n , biak bater a .

20. Subs tant zi en koalite gailene n ideiak erakusk e ta z geugan a t z e n ditugu hobeto.

Koalitat e gailen sentigarri hauek gure ideia espezifikoen osagai nagusi ak dira eta, beraz, geure ezagutz a r a datoz en subst a n tzien motei emat e n dizkiegun izen espezifikoen definizioaren zatirik haute m a n g a r ri en eta aldagai tz e n a osatze n dute. Izan ere, nahiz eta gizaki soinua, berez, subjektu bere a n bildutako abere t a s u n a z eta arrazional t a s u n a z osaturiko ideia konplexu a adieraz t eko best e edozein konbinazio adieraz t eko bezain egokia izan, hala ere, geure espeziekotz a t dauka gu n krea tura mota ordezkatz eko ikur gisa erabilita, gizaki hitzak adierazitako ideia konplexu a n kanpoko forma sartzea , haren baitan aurkituriko best e edozein koalitat e sartzea bezain beharrezko da agian; eta horrega t ik ez legoke erraz frogatz e n Platonek gizakiaz ema n d a ko definizioa, animal implu m e bipes latis unguibus , zergatik ez den gizaki izenare n definizio ona, espezie horret ako kreatur a ordezkatz e n duen ez; izan ere, badirudi formak, koalitat e gailen denez,

gehiago muga tz e n duela espezie hori, hasiera bate a n agertz en ez den —eta batzue t a n inoiz ere ez— arrazoim e n a k baino. Eta hau horrela dela onartz en ez bada , ez dakit nola gera daitezke e n hilketa egitetik libre mustro jaiotakoak hiltzen dituzten ak ezhoiko forma dutelako, arima arrazoidunik daukat e n ala ez jakin gabe , hau ezin baita egikera oneko haur baten g a n erraza go haute m a n , egikera txarreko baten g a n baino. Eta nork esan digu arima arrazoidun a ezin dela bizi justu holako edo halako fatxad a ez daukan bizitegian, edo ezin dela elkartu juxtu holako edo halako kanpo egitura ez duen gorputz arekin elkartu edo gorputz hori informatu?

21. Eta nekez ezagutaraz daitezk e best ela.

Orain, koalitat e gailen hauek ezagu t a r az t eko biderik onena koalitat e horiek dituzten gorputz ak erakus t e a da, eta nekez ezagu t a r az daitezke best ela . Izan ere zaldi edo kasuario baten forma modu trakets eta hoba g arrian baino ezin da goga m e n e a n inprimatu hitzen bidez; animaliok ikusiz mila bider hobeto eginen da hori. Eta urreare n kolore bereziaren ideia ez da haren deskribake t az hartzen , begiek kolore hori ikustea r e n ikuste az baizik, metal honet ar a ohituak daud e n e n kasua n argi ageri denez , hauek ikuste hutsez bereiziko baitizute egiazko urrea eta faltsua, purua eta ande a t u a , best e batzuek, ordea , aurreko ek bezain begi trebe ak ukan arren, horret a n ibiliak ez direlako kolore hori berezi horren ideia doi eta zehatz a beren g a n a t u ez duten ek , inolako alderik haute m a n e n ez duten artea n . Gauza bera esan daiteke subst a n tzia baten tz a t bere espeziea n bereziak diren best e ideia bakun batzue t az ere, ideia zehatz horien tz a t ez dagon e a n izen berezirik. Urreak atera tz e n duen hotsa best e gorputz batzuek atera tz e n duten e t ik ezberdina da, baina ez dauka izen berezirik, metal horrek duen hori bereziak ere ez dauka n modu a n.

22. Subs tant zi en ahalen ideiak definizioz ezaguz t e n dira hobeto.

Baina gure ideia espezifikoak osatze n dituzten ideia bakun e t ako asko gure sentim e n ei gauz et a n eure t a n nabariki agertz en ez zaienez , subst a n tziei emat e n diegun izenen esan a hia n esan a hi horren zati bat hobeto ezagu t a r az iko da ideia bakun horiek bana n- bana n aipatuz, subst a n tzia bera erakutsiz baino. Zeren begiz harturiko kolore hori distirat su a r e n ideiaz gain, neuk bana n- bana n aipatuz azaldut ako harikortas u n handiare n , fundigarrit as u n a r e n , finkotasu n a r e n eta aqua regia tan disolbagarri t a s u n a r e n ideiak ere eduki ditzake e n a k , urrear e n ideia perfektua go a izanen du urrezko pieza bat ikusiz eta, beraz, goga m e n e a n koalitat e nabariak soilik inprimatuz eduki dezake e n a baino. Baina gauza distiratsu, astun, harikor honen osaera formala (propiet a t e horiek guztiak darizkiona) triangelu baten osera formala edo esentzia bezala gure sentime n e t a r a argi agertuko balitz, urre izenare n esan a hi a triangelu a r e n a bezain erraz zehaz tu ahal izanen litzateke .

23. Gorputz e ta tik banaturiko espirituek daukat e n gauza gorpuzdu n e n ezagut zari buruzko gogoeta.

Heme n dik ongi kontura gaitezke zenba t e r aino dago e n gure sentime n e t a n gorpuzdun gauz ei buruz dauka gu n ezagu tz a guztiaren oinarria. Izan ere, ez daukagu inolako nozio edo ideiarik eta ez dakigu gorputz e t a tik banat uriko espirituek (gauza horiei buruz guk baino ideia perfektu a g o a k dituzten ek) nola ezagutz e n dituzten gauzak. Gure ezagu m e n a r e n edo irudime n ar e n heda d ur a guztia ez da iristen haute m a t e k o ditugun erek muga tz e n dizkiguten gure ideieta tik harago. Nahiz eta ez dagoe n dudarik haragit an murgildurik daud e n izpirtuek baino goragoko ek subst a n tzien barne osaer ari buruz guk triangelu a ri buruz bezain ideia argiak eduki dezake t el a, eta, beraz, baita osaer a horri haien propiet a t e eta eragiket a guztiak darizkiola haute m a n ere, ezagu tz a modu hori, hala ere, gure ikusmolde e t a t ik harago dago.

24. Subs tant zi en ideiak gauzei egokitu behar zaizkie.

Baina, laugarre nik, definizioek subst a n tzien izenak azaltzeko balio dezake t e n arren gure ideiak ordezkatz e n dituzten heine a n , hala ere inperfekzio handiar ekin egiten dute hori gauzak ordezkatz e n dituzten heine a n . Zeren subs t a n tzien izenak gure ideiak izendatz eko soilik barik, azken bate a n gauzak ordezkatz eko («to repres e n t ») ere erabiltzen direnez hauen lekuan jarriz,

haien esan a hi ak gauz en egiarekin ados etorri behar du, gizakien ideiekin bezalax e . Eta horrega t ik, subst a n tzie t a n , ez dugu beti gera tu behar beraiei eman d ak o hitzaren esan a hi eskuarki onartua n , baizik aurrera go jo eta gauz en izaera eta propiet a t e a k arret az ikertu behar ditugu eta, ikerket a horren bidez, haien espezie diferent e e n ideiak ahalik gehien hobetu edo, best el a , gauz a horiek erabiliaga tik beraiet a n esperien tzia harturikoen g a n dik ikasi. Zeren, subs t a n tzien izenek gauze t a n euret a n egiazki existitzen diren ideia bakun ak eta aldi berea n best e gizaki batzue n goga m e n e t a n dagoe n eta izen horiek adiera arrunt e a n ordezkatz e n duten ideia konplexu a ere ordezkatz e a nahi denez , subst a n tzien izenak ongi definitzeko historia natural a ikasi eta subst a n tzia horien propiet a t e a k aurkitu beharra dauka gu. Izan ere, gorputz naturalei eta gauza subst a n tzialei buruzko diskurtso eta arrazoibide e t a n eragoz p e n a k ekiditeko, ez da aski hitz bakoitzari hizkuntz propiet a t e a r e n araber a aplikatz en zaion ideia komun, baina nahasi eta oso inperfektu a zein den ikasi eta hitz hori erabiltzen dugun guztian ideia horrekin lotzea, eta, horrega t ik, gauza bakoitzaren espeziea r e n historia ezagut uz , izen espezifiko bakoitzari dagokion ideia konplexu a zuzendu eta zehaztu beharko dugu, eta best e ekin solase a n ari garela (oker adituren batez ohartuz gero) izen horrek gure baitan zein ideia konplexu ordezkatz e n duen azaldu beharko dugu. Hau egitea are beharrezkoa go a da ezagu tz ar e n eta egia filosofikoare n bila dabiltzan e n kasuan , zeren haurrei hitzak erakus t e n zaizkiene a n , hauek, gauze n nozio inperfektu ak dituzten ez , gutxi gorab e h e r a eta gehiegi pentsa t u gabe aplikatzen dituzte eta nekez eratze n dute ideia zehazturik hitz horien bidez adieraz t eko. Eta ohitura horrekin jarraitzeko joera dute (erraz a eta bizitzako arazo arrunt e t a r ako eta solaserako balio diena denez) gizaki heldu eginda ere, okerreko muturre tik hast en direlarik, hau da, lehenbizi hitzak oso ongi ikasiz, baina hitz horiei bat ere zehazt as u nik gabeko nozioak lotuz. Era horret a n gerta tz e n da beren herriko hizkuntz az , hau da, hizkuntza horren gram at ika arau e n arab er a mintzo direnek, gauz ei eurei buruz zehas t a s u nik gabe mintzatz e a eta, bata best e a r ekin argudiake t a n ibiliz aurrerakun tz a oso txikiak egitea egia baliozkoen aurkikuntz an eta gauz en ezagu tz a n , gauz ak beren baitan, eta ez gure irudime n e a n , diren modu a n hartuz, gure ezagu tz a n aurrera egiteko ezer gutxi axola baitio gauz ei zein izen emat e n zaien.

25. Hori egitea ez da erraz.

Desiragarri litzateke , beraz, ikerket a fisikoet an dabiltzan ek eta gorputz mota ezberdine t a n adituek espezie bakoitzeko banako e t a n eteng a b e errep ar a t z e n dituzten ideia bakun ak idatziz jartzea. Honek erre m e dio a jarriko lioke, pertson a ezberdinek izenda p e n berare n pean hartzen diren gauz en edoz ein espeziere n koalitat e ez duten ezagutz a edo egin duten azterket a sakon a go edo arinago ar e n araber a izen bera batzuek koalitat e sentigarri gehiagori eta best e batzuek gutxiagori aplikatze a n sortzen duten naha s m e n d u a ri . Baina horrelako hiztegi bat egiteko, nolabai t esat eko historia naturala jasoko lukeen a , esku gehiegi eta denbora , diru, neke, eta zuhurtzia gehiegi beharko litzateke eta hori egin arte, izenak darabiltza t e n gizakiek hitz horiei emat e n dieten zentzua azalduko duten definizioekin konformat u beharra daukat e . Eta on litzateke, behar diren guztian, definizio horiek eskaintz e a . Baina hori ez da egiten eta gizakiek elkarrekin solase a n eta eztab aid ak a ibiltzen dira darabiltza t e n hitzen esan a hiar ekiko ados etorri gabe , errakuntz a bate a n eroriz, hau da, supos a t u tz a t joz hitz komun e n esan a hi a ziurtasu n ez finkaturik dago el a eta hitz horiek ordezkatz e n dituzten ideia zehatz ak ezagut u egiten direla, eta ez ezagu tz e a lotsatz eko a dela. Suposizio bi horiek faltsuak dira, ez baitago ezein ideia konplexur e n izenik, beti ideia zehatz berak adieraz t eko erabilia izaterainoko esan a hi finko eta zehaz turik daukanik. Eta inola ere ez da lotsaria gizaki batek zerbait en ezagu tz a ziurra horret ar ako bitartekoak dauzkan e a n baino ez edukitzea eta, horrega tik, ez dago inolako ospe- galtzerik best e gizaki baten goga m e n e a n soinu batek zer ordezkatz e n duen ez jakitean, baldin soinu hori erabili hutsez apart e best e modure n batez ere azaltzen ez badit, azalpe n hori gabe ez baitago hori jakiterik. Hizkuntzare n bidez komunikatz eko beharrizan ak hitz komun e n esan a hi a n bat etortzera dakartza gizakiak, solasaldi arrunt e t a r ako balio izateko moduko zabalta su n e z beti ere; eta, horrega tik, ezin daiteke

pents a gizakiak, berak dakien hizkuntz a bate a n , ez duela inola ere ezagutz e n erabilera komun e a n hitzei emat e n zaien esan a hia . Baina erabilera komun a zehas t a s u n oso gutxiko araua , azken bate a n gizaki partikularren ideietara biltzen dena izanik, eredu oso aldakor gerta tz e n da maiz. Baina hiztegi hori egiteko, ares tian esan dudan modu a n , denbor a , diru eta neke gehiegi beharko litzateke e n e z , gure garaian osatz e a espero ahal izateko, uste dut ez dela arrazoiga b ek e ri a kanpoko formatik ezagu tz e n eta bereizten diren gauz ak ordezkatz e n dituzten izenak euren marrazki eta graba t u txikien bidez adierazi behar lirateke el a propos a tz e a . Horret ar a egindako hiztegiak agian erraz ago eta denbor a gutxiago a n irakatsiko luke termino askoren egiazko esan a hia , urruneko edo antzinako hizkuntze t a n bereziki, eta antzinako autore e n liburuet a n irakurtzen ditugun gauz a askoren ideia egiazkoa go ak finkatuko lituzke gizakien goga m e n e t a n , kritiko jakitune n iruzkin luze eta lantsuek baino. Landare ez eta animaliez ari diren naturalist ek aurkitu dute prozedur a honen onura, eta haiek kontsulta tz er a jo duen ak izanen du motiborik aitortzeko apiu m edo mirtuare n edo ibex edo orkatz ar e n ideia argiago a hartu duela landar e edo abere horren graba t u tik, batar e n zein best e a r e n izenare n definizio luzetik har ziteke e n a baino. Eta, halab er , latindarren strigil eta sistru m hitzen ideia argiago hartuko luke, zalantzarik gabe, hiztegian horien sinonimo modu a n agertz en diren ingeles ezko curryco m b (zaldiorrazi) eta zymb al (zinbalo) hitzen ordez albotxoa n tresna horien iruditxoak ikusi ahal balitu antzinako ek erabiltzen zituzten bezalax e marraz tu t a . Toga, tunica, pallium erraz itzul daitezke traje, jaka eta kapa sinonimo ez, baina hortik ez dugu atera tz e n soineko horiek errom at a rr e n artea n zuten tankerari buruz ideia argiagorik, jantziok egin zituzten jostune n aurpe gien itxurari buruz daukagu n baino. Horrelako gauz ak eta begiz formatik bereizten ditugun ak euren marrazkien bidez erraza go sartuko lirateke goga m e n e r a eta hitzon ordez jarritako edo definitzeko erabilitako edozein hitzek baino gehiago zehaztuko lukete euren esan a hia . Baina hau bidena b a r diot.

26. Bosgarren konponbide a: Hitz bera beti zentzu bat berean erabiltzea.

Gizakiek, beren hitzen esan a hi a adieraz t eko lana hartu nahi ez eta beren terminoe n defioniziorik eskaintz en ez duten kasua n ere, best e hau egitea behintz a t espero daiteke , alegia, gizaki batek best e bat informatu edo konben tzitu nahi duen diskurtsoe t a n hitz bera beti zentzu bat berea n erabiltze a. Hau eginez gero (eta hau egiteari ezin zaio ukorik egin zintzotasu n falta handiarekin izan ezik), idatziriko libururik asko sobera leudek e, eztab aid e t ak o tirabirarik asko bukatu eginen lirateke , eta liburuki lodi eta orain zentzu batekin eta gero best e batekin erabilitako hitzez puzturikoek leku askoz txikiagoa beteko lukete; eta filosofoen (best erik ez aipatz e a rr e n), baita poet e n lanik asko ere intxaur azal baten barruan sartuko lirateke .

27. Hitzak goian aipatu bezala erabiltzen ez direnea n, egindako aldaketa azaldu egin behar da.

Baina, azken bate a n , hitzen hornidura hain da urria pents a m e n d u e n amaiga b e k o ugaritas u n ar e n ondoa n, non gizakiak, hitzak nozio zehatz e t a r a egokitzeko ahalegin e a n , behar turik aurkituko diren sarri, konturik handien az ibili arren, hitz bera zentzu apur bat diferent e a n erabiltzera. Eta, diskurtso baten harian edota argu m e n t u bati jarraiera emat e a n , batek terminore n baten esan a hi a aldatz e n duen guztian definizio partikular bat eskaintzeko lekurik nekez egon e n den arren, hala ere, diskurtsoa r e n zentzua nahikoa izanen da gehien e t a n , engain a tz eko asmorik egon ezean , irakurle zintzo eta argiak egiazko esan a hira eram a t e ko. Baina irakurlea gidatz eko hori aski ez dene a n , idazleari dagokio zer esan nahi duen azaltze a eta termino hori han zein zentzut a n darabilen adieraz t e a .

IV. LIBURUAEzagutzaz eta probabilita t e az

LAUGARREN LIBURUAREN LABURPENA

Lockek mota ezberdine t ako ideiei edo existi tzen denare n agerpen ei buruz eta berauek hitzekin duten erlazioei buruz egiten duen azterke t ak Laugarren Liburuan best e ikerket a bat egiter a dara m a t e , hots, ideiek irispidera dakarkigut en ezagutza re n hedap e n eta baliozkota s un a r e n ikerke t a r a , baita, bizitza bide zuzene tik gidatzeko, baiesp en a ezagutzaz harago heda tzeko bide den probabilita t e a n sines t e a r e n izaera azter tze ra ere. Ezagutzari buruz aurkitzen du (I, II kap.) edo intuiziozko, edo frogapen ezko edo sentipen ezko ziurtasun osoko pertzepzioa dela, ideien aldetiko lau adost a su n edo desados t a s u n mote t ako bati edo beste ri buruz: 1) ideia bakoitzaren a ideia berarekin, berbera izanik, eta beste edozeinekiko ezberdina; 2) elkarrekiko erlazio abstr aktu e t a n ; 3) euren lotura behar rezkoe t a n , subst a n t zia konkre tue t a n koexisti tzen diren koalita te eta ahal bezala; 4) guretza t existen tziar en azken erreali ta t e a r e n agerpe n direnez. Ezagutzak emat e n duen baldintzarik gabeko ziurtasun a gizakiak lau mota horietako lehene n go, bigarren eta laugarre n a ri buruz soilik haute m a n dezake ; proposizio orokor guztie tan lehenen go a ri eta bigarren a ri buruz soilik, hau da, proposizio berdin- berdine t an eta esentzia nominala eta erreala bat bera duten modu bakunen edo mistoen erlazio abstr a tu a k adierazt e n dituzten e t a n , adibidez, mate m a t ika hutseko eta moral abstr aktuko proposizioe t an (III, V, VII kap.). Laugaren mota, existen tzia re n erreali ta t e a ri buruzko ziurtasu n a adierazt e n duena, hiru errealit a t e e t a ko baten bati dagokio. Izan ere, gizaki bakoitza gai da eraba t eko ziurtasun ez haute m a t e ko norbera existi tzen dela, Jainkoak existitu behar duela, eta bera ez diren beste izaki finitu batzuk existi tzen direla; pertzepzio haue t ako lehene n go a gure ideia guztiek eragindakoa da. bigarren a , lehene n go a haute m a t e a r e n ondorioz sorturikoa eta azkena gure sentime n a r e n ideia bakunak hartzea n sorturikoa ( I kap., 7; II kap., 14; III. kap., 21; IV, IX, XI kap.). Hirugarren motako ados t a s u n a , edo subst a n t zia partikularr e t a n ideia bakunek koalita t e eta ahal bezala duten beharr ezko koexist en tzia , ikerke t a fisiko ororen aztergai dena, giza ezagu m e n a z haraindi dago, heme n esentzia erreala eta nominala ez direlako bat bera; mota honet ako proposizio orokorrak esperien tziako analogiek dete r mina tu ak dira, probable a go ak edo ez hain probableak diren judizioetan ; adimen az juzga tu t a natura re n zientzia behar rezkoak orojakintza aurre supos a t z e n du; natura ri buruzko gizakien interpre t azioak probabilita te presuntzioe t a n oinarritu beharr a dute . (II kap., 9- 17; IV kap., 11- 17; VI, XIV-XVI. kap.). Gizakiek euren ziurtasun eta probabilita t e e n multzoa eratzea n , arrazoime n a z , jainko- errebelazioarekiko fedeaz eta irrikitasun az baliatzen dira (XVII-XIX kap.); asko, azken honek eta «okerr eko baiesp en a r e n » (XX. kap.) beste kausa batzuek desbidera t ze n dituzte , «adime n a r e n munduko hiru lurralde nagusie t a n » (XXI. kap.), jarraian aipatzen direnei buruzko gaiak azter tzen ari direne an : 1) «gauzak ezaguga r ri» direnez ( fisika ); 2) ekintzak geure menp e ditugunez geure zoriona lortzeko ( praktika ); 3) gure ideietan eta hitzetan agertzen diren bai denare n eta bai izan behar lukeena r e n zeinuak ( logika ).

I. KAPITULUAEzagutzaz oro har

1. Gure ezagut za gure ideien inguruan dabil.

Goga m e n a k bere pents a m e n d u eta arrazoina m e n d u guztiet a n bere ideiak best e ararte g a b e k o objekturik ez daukan e z , berau ek baino ez baititu kontenpla tz e n edota ez baititzake kontenpla, begi- bistakoa da gure ezagu tz a berau e n ingurua n soilik dabilela.

2. Ezagutza bi ideien arteko adostasu nare n edo desados ta s u n are n pertzep zioa da.

Ezagutza , beraz, nik hala deritzot , ez da gure edonolako ideien artean dagoen lotura eta adostasu nare n edota desados tas u n ar e n eta aurkakotzare n pertze pzioa baino . Horrexet a n best e t a n ez datza ezagutz a . Pertzepzio hori dagoe n guztian ezagu tz a dago eta ez dagoe n e a n , guk irudikatu, susm a t u edo sinet si arren, ezagutz a tik urri gabiltza. Izan ere, zuria ez dela beltza ezagu tz e n dugun e a n zer best erik egiten dugu, ideia bi horiek ados ez datozela haute m a n baino? Frogap e n a k emat e n duen ziurtasu nik handien az jabetz en garen e a n triangelu baten hiru angelu ek bi angelu zuzen osatze n dutela, zer best erik egiten dugu bi zuzenekiko berdinta s u n a triangelu baten hiru angeluekin nahita ez datorrela ados eta haiet a tik bereiztezina dela haute m a n baino?

3. Adostasu n edo desados ta s u n hau lau mota takoa izan daiteke .

Baina ados t a s u n edo desa do s t a s u n hau zertan datzan apur bat argiago ulertzeko, uste dut lau mota t a n laburbil dezake gul a.

I. Identitat ea edo dibertsitat ea .II. Erlazioa .III. Koexist en t zia edo halabeh arrezko lotura .IV. Existen t zia erreala.

4. Lehenik, identitat ea edo dibertsitatea ideietan.

Lehenik , aurren eko ados t a s u n edo desad o s t a s u n motari dagokionez , hau da, identit at e edo dibert sit a t e a ri , goga m e n a r e n lehen egintza, sentipenik edo ideiarik daukan e a n , bere ideiak haute m a t e a da; eta haut e m a n ahala bakoitza zer den ezagu tz e a eta ondorioz ideion arteko aldeak eta bat ez dela best e a haute m a t e a . Hain da hau behar- beharrezko non, hau barik ez legoke e n ezagu tz arik, ez arrazoitzerik, ez irudikatz erik ez inolako pents a m e n d u bereizirik. Honen bidez argi eta hutsik gabe haute m a t e n du ideia bakoitza ados datorrela berber ar ekin, eta zer den hurax e dela, eta ideia ezberdin guztiak desa do s datoz ela elkarrekin, hau da, bat ez dela best e a , eta hau nekerik, lanik ez dedukziorik gabe egiten du, lehen ikusian, haut e m a t e k o eta bereizteko duen berezko ahalaz. Eta logikariek arau bi haue t a r a laburbildu badute ere, hau da, « badena bada » eta « ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea », horret az gogoet a egiteko aukera dago e n kasu orotan bereh al a aplikatz eko, hala ere egia da ahalm e n hau ideia partikularren ingurua n hast e n dela jardune a n . Gizakiak zuri eta biribil deritzen ideiak bere goga m e n e a n ukan bezain laster daki ideia horiek diren ideiak direla eta ez direla gorri edo karratu deritzen ideiak. Eta mundu a n ez dago esakun erik ez proposiziorik hori lehen inondiko arau orokorrik gabe ezagu tz e n zuen baino argiago eta ziurrago ikusten lagun liezaiokee nik. Horixe da, beraz, goga m e n a k bere ideiet an haute m a t e n duen lehen e n go adost as u n edo desad o s t a s u n a , eta lehen ikusian haute m a t e n du beti, eta dudarik sortzekot a n , izenei buruz izanen da beti, eta ez ideiei eurei buruz, hauen identita t e a edo dibert sit a t e a ideiak eurak bezain azkar eta argiro haute m a n e n baita, ezin daitekel arik best e era batera izan.

5. Bigarrenik, ideien arteko erlazio abstraktuak.

Bigarrenik , goga m e n a k bere ideietako edozeine t a n haute m a t e n duen bigarren adost as u n edo desa do s t a s u n motari uste dut erlatiboa dei dakioke el a, eta nolana hiko bi ideiaren artea n —direla subs t a n tziak, modu ak edo best e edozein— dagoe n erlazioaren pertzepzioa baino ez da. Zeren, nahiz eta ideia diferent e guztiak ideia bera ez direla ezagut u behar den eta, beraz, unibert s alki bata best e a ri buruz ukatu, ezin izanen ginat ek e iritsi ezein ezagu tz a positibora, baldin gure ideien artea n inolako erlaziorik haute m a t e rik eta bata best e a r ekin duten ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a deskubritzerik ez bage n u , goga m e n a k ideiak konpara tz eko dituen bide ezberdinez

6. Hirugarrenik, ideien halabeharrezko koexis t en t zia substant zi e tan .

Hirugarrenik , gure ideieta n dagoe n hirugarre n adost as u n edo desa do s t a s u n mota, goga m e n a k haute m a n g a i duen a , subjektu berean koexis ti tz ea edo ez koexis tit z ea da, eta subst a n tziei dagokie partikularki. Horrela, urreari buruz finkoa dela diogun e a n , gure ezagu tz a haux e baiezta tz er a muga tz e n da, finkotasu n a edo sutan deusez tu gabe irauteko ahala beti doala lagun eta elkarturik urre hitzak adieraz t e n duen gure ideia konplexu a osatz en duten mota jakineko horitasu n ari, pisuari, fundigarrit as u n a ri , xaflakort asu n a ri eta aqua regia tan disolbag arri t a su n a ri .

7. Laugarrenik, ideia batekin ados datorren existen t zia erreala.

Laugarrenik , laugarre n eta azken adost as u n mota ideia batekin ados datorren existen t zia aktual erreala da. Lau adost as u n edo desa do s t a s u n mota haue n barruan dago, nire ustez, daukagu n edo eduki dezake gu n ezagu tz a guztia. Zeren gure edozein ideiari buruz egin dezake g u n ikerket a oro, haiet ako edozeini buruz dakigun edo baiezt a dezake gu n oro, hauxe da: ideia hori best e bat den berber a dela edo ez dela, koexistitzen dela edo ez dela koexistitzen best e batekin subjektu bere a n , honelako edo halako erlazioa duela best e ideia batekin, edo existen tzia erreala duela goga m e n e t ik at. Horrela «urdina ez da horia» identita t eko desa do s t a s u n a da. «Paralelo biren artea n oinarri bera duten bi triangelu, berdinak dira» erlazioko adost as u n a da. «Burdina eragin magn e t ikoak hartzeko gai da» koexisten tziakoa da. «Jainkoa existitzen da» existen tzia errealeko a da. Identit at e a eta koexisten tzia izatez erlazioak baino ez diren arren, hain bide bereziak dira gure ideiak ados edo desa do s etortzeko, non erlazioen artea n barik elem e n t u bereizitza t hartze a merezi duten , baiezta tz eko eta ezezt a tz eko oinarri ezberdin ak direlako, entseiu honet ako leku ezberdine t a n esa t e n denari buruz gogoe t a egin dezan oro erraz kontura tuko den modu a n . Gure ezagutz a r e n maila ezberdinak aztertu behar nituzke orain, baina aurre tik ezagut za hitzaren adiera ezberdinak aztertu beharra dago.

8. Ezagutza bi eratakoa da: aktuala eta ohikoa.

Goga m e n a k zenbai t bide ezberdine tik bereg a n a t z e n du egia, eta horietako bakoitzari ezagu tz a deritza.

I. Bata ezagut za aktuala da, eta goga m e n a k bere ideia batzuek euren artea n edo ideiok elkarrekin duten erlazioaren adost as u n a z edo desa do s t a s u n a z unea n dauka n pertzepzioa da

II. Gizaki batek proposizio bat ezagu tz e n duela esat e n da, proposizio hori bere pents a m e n d u a n eduki ondore n berori osatz en duten ideien arteko ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a nabariki haut e m a t e n duen e a n , eta, halat an geratz e n zaione a n oroimen e a n , non proposizio horret az pentsa tz e n duen guztian, zalantz arik edo ezbairik gabe adiera zuzen e a n hartu eta berorren egiarekiko ziurtasu n osoz baiezt a tz e n baitu. Honi, uste dut, ohiko ezagutz a dei dakioke. Eta horrela esan daiteke gizaki batek bere oroime n e a n dituen egia guztiak ezagu tz e n dituela, aurretik ukan duen pertzepzio argi eta nabari baten eraginez goga m e n a haiet az ziur, inolako dudarik gabe, geratz e n delako beraie t az pents a tz e n duen guztian. Zeren gure adime n muga t u ak , argi eta era bereizian, aldiko gauza batez pents a tz eko ahalm e n a baino ez duen ez , gizakiok une bakoitzea n pents a tz e n dugun ar e n ezagu tz a baino ez bage n u , ezjakin handiak ginat eke eta jakintsue n a k egia bat soilik ezagut uko luke, aldian batez baino ezin izanen luke pents a t u eta.

9. Ohiko ezagut za maila bitakoa da.

Ohiko ezagutz a ere, arrunki mintzatuz, bi mailat ako a da.

Lehenik, bata oroimen e a n gorderiko egiei buruzkoa da, goga m e n e r a aurkezt e n direne a n honek ideia horien arteko erlazioa egiazki haute m a t e n duen e a n gerta tz e n dena . Eta hau ezagutz a intuitiboz ezagu tz e n ditugun gauz a guztiet an gerta tz e n da, eta hem e n ideiek eurek, ararte g a b e k o ikuspe n ez , elkarrekin duten ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a deskubritzen dute. Bigarrenik, best e a , goga m e n a zenbait egiaz konbe n tziturik egonik. konbe n t z i m e n d u horren oroitzap e n a frogarik gabe gordetz e n duen e a n lortzen duen ezagu tz a da. Horrela behin triangelu a r e n hiru angelu ek bi angelu

zuzen osatze n dutela erakus t e n duen frogap e n a haute m a n zuela ziur gogora tz e n duen a ziur dago badakiela hori, horren egia zalantz a t a n ipintzerik ez duelako. Lehen aldiz egia bat ezagutz eko haute m a n d a k o frogap e n a ahan tzi ondoren egia horri atxikimen d u a emat e a n gizakiak zinez ezagu tu baino gehiago bere oroimen ari sinest e n diola pents a daiteke e n arren, eta egia norber e g a n a t z e ko modu horri lehen a go nik neuk ere iritziaren eta egiaren bitart eko zerbait neritzon arren, hau da, inoren testigan tz a n oinarrituriko siniste hutsa gainditzen duen ziurtasu n modu bat, hala ere ongi aztertu ondoren uste dut ziurtasu n osotik oso hur dagoel a eta egiazko ezagu tz a dela. Honetan hasieran errakun tz ar a eram a n gintzake e n a honako hau da, kasu honet a n ideien adost as u n a edo desa do s t a s u n a lehen e n e n g o aldian bezala proposizioko ideien adost as u n a edo desa do s t a s u n a haute m a t e k o bide izandako bitart eko ideia guztiak ordua n tx e ikusiz haute m a n beharre a n , proposizioare n barruko ideien ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a erakus t e n digute n bitart eko best e ideia batzue n bidez haute m a t e n dela, hauei buruzko ziurtasun a gogora tu egiten dugularik. Adibidez, triangelu baten hiru angelu ek bi angelu zuzen osatze n dutela dioen proposizioan, egia honen frogap e n a ikusi eta argi haut e m a n duen ak badaki egia dela, frogap e n a k goga m e n e t ik alde egin dione a n ere, orduan bistan ez eduki arren eta agian gogora tz erik ez eduki arren; baina lehen ez bezalako bidetik daki. Proposizio honet a n elkarturiko bi ideien ados t a s u n a haute m a t e n da, baina lehen e n go aldiz pertzepzio hau eragin zuten ideien bitartez barik, best e batzue n bitart ez . Gogoratz e n du, hau da, ezagu tz e n du (oroitzap e n a iragan eko ezagutz a bat berritzea baino ez da) «triangelu baten hiru angelu ek bi angelu zuzen osatze n dute» dioen proposizioare n egiaz behiala ziur zegoela. Hortaz, gauz a aldaezin beraien arteko erlazio berare n aldaezint as u n a da orain bitarteko ideia, lehen triangelu baten hiru angelu ek bi zuzen osatz en bazituzte n , beti ere bi zuzen osatuko dituztela erakus t e n diona. Eta hem e n dik ziur jakitera heltzen da behin kasu bate a n egia izandako a egia dela beti, behin ados etorritako ideiak ados etorriko direla beti; eta, ondorioz, behin berak egia zela jakin zuena egia dela jakinen duela beti, behin jakin zuela gogora tz eko gai den artea n . Horreta n oinarritut a, frogap e n partikularrek mate m a t ikan ezagu tz a orokorrak luzatzen dizkigute. Beraz, ideia berek betiere guztian aztura eta erlazio berak ukan e n dituztelako pertzepzioa ezagutz a r ako behar bezainb a t ek o oinarria ez balitz, ez legoke proposizio orokorren ezagutz a rik mate m a t ika n , zeren proposizio mate m a t iko oro partikularra baino ezingo litzateke izan; eta baten batek triangelu edo zirkulu bati buruz proposizioren bat frogatz e a n , bere ezagu tz a ez litzateke helduko diagra m a partikular horret a t ik harago. Ezagutz a hori harago heda tz eko, best e adibide bate a n frogatu beharko luke berriro, antzeko triangelu bate a n ere hori egia dela jakin ahal izateko, eta gero best e bate a n eta best e bate a n , eta, beraz, inor ezin izanen litzateke iritsi proposizio orokorrik ezagu tz er a . Ezin du inork dudarik egin Newtonek badakiela bere liburuan une orotan irakurritako edoz ein proposizio egia dela, nahiz eta une horret a n bistan ez ukan proposizio hori egia dela deskubritzeko lehen e n go aldi hartan erabili zuen bitarteko ideien kate miresg arri hura. Ideia partikularren horrelako katea atxikita gordetz eko gauz a litzateke e n oroime n a giza ahalm e n e z haraindikotz a t jo liteke arrazoiz, ideien lotura miragarri hori deskubritu, haut e m a n eta elkartze ak irakurle gehien e n ulerme n a gainditzen duela dirudien e a n . Baina argi dago autore ak berak ere proposizioa egia dela, behin ideia horien lotura ikusi zuela gogora tuz dakiela, gizaki batek urliak gizon bat hil zuela, ezpat az aldetik aldera zulatzen ikusi zuela gogora tuz dakien ziurtasun beraz. Baina oroimen a ez da beti pertzepzio aktuala bezain argia eta denbor a iragan ahala gizaki guztiei gehiago edo gutxiago ahuldu egiten zaie, horixe dugularik, best e ak best e, diferentziet ako bat, frogape n e z k o ezagu tz a intuiziozkoa baino asko inperfektu a go a dela erakus t e n diguna, hurrengo kapituluan ikusiko dugun modu a n.

II. KAPITULUAGure ezagutzar e n mailez

1. Gure ezagut zare n maila edo ezberdintasu n e z: I. Intuiziozko ezagut za.

Gure ezagutz a guztia, esan dudan modu a n, goga m e n a k bere ideiez duen ikuspen e a n datzan ez , beronek dakarkigularik geure ahalm e n e z eta ezagutz eko modu az erdiet si ahal dugun argitasu nik eta ziurtasunik handien a , ez datek e alferreko gure ezagu tz ar e n nabari ta su n mailak apur bat aztertze a . Gure ezagutz a r e n argita su n maila ezberdinak, nire ustez, goga m e n a k bere ideien ados t a s u n edo desa do s t a s u n a haute m a t e k o dituen bide diferent e e t a n dautza. Izan ere, geure pents a tz eko modu ez gogoe t a eginez gero, aurkituko dugu batzue t a n goga m e n a k ideia biren arteko ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a bitartekorik gabe eta berez , best e ezein ideiaren eraginik gabe haute m a t e n duela, eta honi, nire ustez, intuiziozko ezagut za deritzake, zeren honet a n goga m e n a k ez du ezer frogatz en edo aztertze n nekatu beharrik, begiak argia bezala haute m a t e n baitu egia, hartar a zuzendu hutsez . Horrela goga m e n a k haute m a t e n du zuria ez dela beltza , zirkulua ez dela triangelua, hiru bi baino gehiago dela eta bat gehi bi dela. Mota honet ako egiak lehen ikusian, ideiak elkarrekin ikusi hutsez haute m a t e n ditu goga m e n a k , intuizio soilez, best e ezein ideiaren eraginik gabe , eta mota honet ako ezagu tz a giza ahultas u n ak eduki dezake e nik argien a eta ziurrena dugu. Ezagutz ar e n atal honi ezin zaio kontrarik egin eta eguzki distirat su e n a r e n argiak bezala bitartekorik gabe bereh al a haute m a t e r a behar tz e n gaitu, goga m e n a k norabide hartara n tz egin bezain laster, eta ezbaiari, zalantzari edo azterket ari lekurik utzi gabe, goga m e n a haren argi garden a z bete tz e n da mom e nt u a n . Eta intuizio honex e n men p e a n dago gure ezagut za ororen ziurtasun eta nabaritasun guztia ; eta ziurtasun hau hain da handia, non ezin dezake g u n handiagorik irudika eta, beraz, behar ere ez dugun, zeren gizakiak ezin du burura tu ziurtasun handiagorik ukan dezake e nik, goga m e n e a n duen ideia bat berak haute m a t e n duen bezalakox e a dela dakiene a n dauka n a baino, eta berak alderen bat haut e m a t e n dien bi ideia ezberdinak, eta ez berber ak, direla dakiene a n dauka n a baino. Hau baino ziurtasun handiago a eskatz e n duen ak ez daki zer eskatz en duen eta eszep tikoa izateko goga m e n a duela erakus t e n du, horret ar ako gai izan gabe. Ziurtasu n a intuizio honex e n erab a t menp e dago, halat a n egon ere, non frogap e n e zko ezagutz a deitzen diodan hurren go mailako ezagu tz a n ere intuizio hau behar- beharrezko den ezagu tz a eta ziurtasu n a erdiest eko ezinbes t eko ditugun bitarteko ideien lotura guztiet an .

2. Frogapen e z k o ezagut za .

Ezagutz are n hurrengo mailan goga m e n a k ideien adost as u n a edo desad o s t a s u n a haute m a t e n du, baina ez bitartekorik gabe . Goga m e n a k bere ideietako batzue n arteko ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a haute m a t e n duen guztian ezagutz a ziurra erdiest e n badu ere, ez da beti gerta tz e n goga m e n a k haien artea n dago e n adost as u n edo desad o s t a s u n hori aurkitzea , aurkigarria izan arren, eta kasu horret a n ezjakin gera tz e n da edota gehienik ere aieru gerta g arri

(«prob a ble ») batera iristen da. Gogam e n a k Ideia biren arteko adost as u n a edo desad o s t a s u n a beti bereh al ako a n haute m a n ezinare n arrazoia, goga m e n a k adost as u n a edo desad o s t a s u n a bilatu nahi dien ideia horiek adost as u n edo desa do s t a s u n hori agerian jartzeko modu a n elkarrekin ipintzeko duen ezina da. Kasu honet a n , beraz, goga m e n a k ideiak elkarrekin ipini ezin dituen e a n ideiok beraien arteko adost as u n a edo desa do s t a s u n a haute m a t e k o modu a n, bitart ekorik gabe erkatuz, elkarri eran tsiz —nolabai t esa t eko— edo aplikatuz, beharturik aurkitzen da bitarteko best e ideiez baliatzer a (bat edo gehiagoz, behar hainba t ez ), bilatzen duen adost as u n a edo desad o s t a s u n a aurkitzeko, eta honi arrazoitz ea deitzen diogu. Horrela, goga m e n a k triangelu baten angelue n eta bi angelu zuzen e n artea n gradut a n dagoe n ados t a s u n edo desad o s t a s u n a jakin nahi duen e a n , ezin du hori arart eg a b e k o ikuspen e z eta elkarrekin erkatuz egin, triangelu baten hiru angelu ak ezin direlako batera hartu eta best e angelu batekin edo birekin konpara t u ; eta, horrela, goga m e n a k ez dauka horri buruz bitartekorik gabeko intuiziozko ezagutz a rik. Kasu honet a n goga m e n a beharturik aurkitzen da triangelu a r e n hiru angelu ak bezainb a t ek o ak diren best e angelu batzuk aurkitzera , eta hauek angelu zuzen bi osatze n dutela aurkituz, hem e n dik helduko da jakitera haiek angelu zuzen bi bezainb a t ek o a k direla.

3. Frogapen a argiro haute m a n d a k o frogen menp e dago.

Tartea n esku hartzen duten ideia hauei, best e ideia biren arteko ados t a s u n a ikusaraz t eko balio duten ei , frogak deritze; eta horien bidez adost as u n a eta desa do s t a s u n a zeharo eta argiro haute m a t e n dene a n , honi frogape n a deritza, ados t a s u n edo desad o s t a s u n hau, orduan, adime n ari halata n erakus t e n zaiolarik, non goga m e n a k horrelax e dela ikusten duen. Bitarteko ideia horiek (best e batzue n adost as u n a edo desad o s t a s u n a erakus t e n duten ak) aurkitzeko eta behar bezala aplikatzeko goga m e n a k duen azkart as u n a ri zuhurtzia («sag aci ty») esa t e n zaiola uste dut.

4. Ezagutza mota hau intuiziozkoa bezain ziurra da, baina ez hura bezain erraza eta azkarra.

Tarteko frogen bidez geuga n a t z e n dugun ezagutz a , ziurra baden arren, beron e n nabari ta su n a , ostera, ez da intuiziozko ezagutz a n aurkitzen dugun a bezain argi eta garde n a eta baiesp e n a ere ez diogu best e a ri bezain azkar emat e n . Izan ere, frogap e n e a n goga m e n a k , azken er ako, kontsider a tz e n dituen ideien arteko adost as u n edo desa do s t a s u n a haute m a t e n duen arren, ez da hori nekerik eta arret arik gabe lortzen, ez eta gainbe girad a soil batez ere. Ahalegin tinkoa eta ekin iraunkorra beharko dira aurkikuntz a horret ar ako; eta apurka- apurka eta mailaka egin behar da aurrera, harik eta, horret ar a , goga m e n a ziurtasun e r a heldu arte eta frogak eta arrazoime n a erabiltzea behar dituen bi ideien arteko ados t a s u n a edo aurkakotz a haute m a t e a lortu arte.

5. Konklusio frogat u a ez da lortze n aurre tik zalant z arik izan gab e .

Intuiziozko eta frogap e n e z ko ezagutz e n arteko best e alde bat haux e da, alegia, bigarren e a n , bitart eko ideien esku hartzez adost as u n a edo desa do s t a s u n a haute m a t e n dene a n , zalantza guztiak ezab a tz e n diren arren, frogatu aurretik zalantz ak izaten direla, intuiziozko ezagu tz a n , ordea, haut e m a t e k o ahalm e n a ideia bereiziak berega n a t z e ko mailara heltzen zaion adime n ari hau gerta tu ezin zaion bitart e a n , zuria eta beltza bereizteko gauz a den begiak zalantzarik ukan e n ez duen modu a n tinta hau eta paper hau kolore berekoak diren ala ez ebazt e a n . Begiet an ikusm e nik bada bereh al a eta ezbairik gabe haute m a n ahal izanen da paper horret a n idatzitako hitzen kolorea paper ar e n koloretik ezberdina dela. Goga m e n a k ere, bereiztas u n e z haute m a t e k o ahalm e nik badu, era bere a n haute m a n ahal izanen du intuiziozko ezagu tz a eragiten duten ideien adost as u n a edo desad o s t a s u n a . Begiek ikusm e n a galdu badut e edo goga m e n a k haute m a t e k o ahalm e n a , alferrik galdetuko dugu begien ikus- zolitasun az bate a n edo pertzepzioare n argita su n az best e a n .

6. Ez da intuiziozko ezagut za bezain argia.

Egia da frogap e n e z eragind ako pertzepzioa ere oso argia dela; hala ere, argitasu n hori sarri oso diferent e a da nik intuitiboa deitzen duda n a k beti izaten duen distira argitsu tik eta ziurtasun

bete tik. Ispilu askota n bate tik best era lausoa go t uz islatzen den aurpe giar e n irudiarekin konpara daiteke , objektu ar ekiko antz eta ados t a s u n a ri eust e n dien heine a n eragiten duelarik ezagutz a ; baina islatik islara galduz doa lehen e go a n izandako argitasu n eta bereizitasu n a , lausotuz lausotuz azken er ako ia ezagu t ezin bihurtzen delarik, ikusm e n ahuleko e n tz a t batik bat. Beste horrenb e s t e gerta tz e n da froga sail luzeare n ondorio den ezagutz a r ekin ere.

7. Frogaturiko ezagut zan urrats bakoitzak nabaritasun («evidenc e ») intuitiboa ukan behar du.

Orain, arrazoim e n a k frogap e n e z ko ezagutz a n egiten duen urrats bakoitzea n froga modu a n erabiltzen duen hurren go bitart eko ideiaz bilatzen duen adost as u n edo desad o s t a s u n a r e n ezagu tz a intuitibo bat dago, horrela ez balitz, urrats horrek ere bere froga beharko luke eta, adost as u n edo desa do s t a s u n hori haut e m a n ezean , ezagu tz arik sortzen ez denez gero. Eta berez haute m a t e n bada , ordua n ezagu tz a intuitiboa da; baina berez haute m a t e rik ez bada go, tarte a n esku hartuko duen ideiaren bat beharko da, neurri komun modu a n , haien arteko adost as u n a edo desad o s t a s u n a erakus t eko. Beraz, argi dago ezagutz a sortzen duen arrazoiket ako urrats bakoitzak ziurtasun intuitiboa daukala; eta goga m e n a k haute m a t e n duen e a n , gogora tz e a best erik ez dauka, ideien arteko ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a , bere bilaket ar e n helburu dena, nabariki eta ziur ager dakion. Horrela, zerbait en frogap e n a egiteko, beharrezko da aztergai diren ideia bien (bata beti da lehen a eta best e a bigarren a enuntzia tu a n) adost as u n a edo desad o s t a s u n a aurkitzeko erabilitako ideia esku- hartzailee n arteko adost as u n ararte g a b e k o a haute m a t e a . Bitarteko ideien adost as u n edo desa do s t a s u n a r e n pertzepzio intuitibo hau goga m e n e a n eram a n behar da zehatz-meha tz frogap e n a r e n urrats eta aurrerak a d a bakoitzea n , eta ziur egon behar dugu ez dugula zatirik ahanz t e n . Eta dedukzio luzeet a n eta froga askoz baliatze a n oroime n a k hain erraz eta zehatz- meh a tz gordetz e n ez duen ez , ezagutz a hau intuitiboa baino inperfektu a go izaten da eta gizakiek maiz faltsut as u n a frogap e n tz a t hartzen dute.

8. Hem e n dix e k dator arrazoina m e n d u oro ex praecog ni tis et ex praeconc e s si s dela dioen axioma okerrekoa.

Arrazoina m e n d u zientifiko edo frogap e n e z ko a n aipaturiko ezagu tz a intuitiboa behar izateak ekarri du, nire ustez, axiom a okerreko hura, alegia, arrazoina m e n d u oro ex praecognitis eta ex praeconc e s s i s (aurrez ezagutu ak eta onartu ak izan diren gauze t a t ik) datorrela dioena; geroago ukan e n dut aukera axioma honen faltsut a s u n a z mintza tz eko, proposizioak eta bereziki esakun e a k deritzen proposizioak aztertz er a heldu eta gure ezagutz a eta arrazoina m e n d u guztien oinarritzat errakuntz az ditugula frogatz en jardute a n .

9. Frogap e n a ez da m u g a t z e n kant i ta t e ma t e m a t i k o ar e n idei e tara .

Ziurtzat jo izan da eskuarki mate m a t ika bakarrik dela ziurtasun frogag arria ukan dezake e n a , baina intuitiboki ezagu t daitezke e n adost as u n eta desad o s t a s u n a ez direlarik kopurue n , heda d ur a r e n eta irudien ideiei bakarrik atxiki dakieke e n pribilegioa, ezagutz a r e n best e atal batzue t a n frogap e n a k hain zeregin gutxi duela uste izan bada eta mate m a t ikariez apart e inor gutxi saiatu bada erabiltzen, hori agian gure aldetiko metodo egokirik edo aplikaziorik ezaga tik izan daiteke, eta ez gauz ak behar adinako nabari ta su n a ez edukitze a g a t ik. Izan ere, goga m e n a k bitart ekorik gabe adost as u n a edo desad o s t a s u n a haute m a t e k o moduko ideiak dituen e a n , orduan ezagu tz a intuitiborako gai da; eta ideia biren arteko ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a ideia horiek bitart eko ideiaren batekin duten ados t a s u n edo desad o s t a s u n a r e n pertzepzio intuitiboar e n bidez haute m a n dezake e n e a n , ordua n goga m e n a ezagu tz a frogagarrirako gai da, eta hau ez dago muga tu rik heda d ur a , irudi, kopuru eta euron modu e n ideiet ar a .

10. Zergatik pentsa tu izan den hain mugatua dena.

Frogap e n a azken ideia hauet a n bakarrik bilatu izanare n eta hauet a tik kanpo frogap e nik ez dagoel a uste izanare n arrazoia, nire ustez, ez datza bakarrik ideia horiek dituzten zientziak onura orokorreko ak izatea n , horrez gain, kopuru ezberdin e n arteko berdint as u n a edo aldea

erkatz er ako a n kopurue n modu e n arteko alderik txikienak argi eta haut e m a n g a r ri ak izatea n ere bai baitatz a; eta hedad ur a n alderik txikiena haute m a t e n hain erraz ez bada go ere, goga m e n a k bideak aurkitu ditu bi angelu, heda d ur a edo irudiren arteko berdint as u n zehatz a aztertu eta deskubritzeko; eta bi gauza horiek, hau da, kopuruak eta irudiak ageriko ikur iraunkorrez deskriba daitezke, euron bidez aztergai diren ideiak eraba t zehaztu t a gera tz e n direlarik, gehien e t a n gerta tz e n ez dena berau ideiok izenda tz eko izenak eta hitzak bakarrik erabiltzen direne a n .

11. Koalitate e n moduak ez dira frogagarriak kantitat eare n modua k bezala.

Baina modu ak eta diferentziak mailaka eta ez kantit at e a r e n araber a konta tz en zaizkien best e ideia bakun batzue t a n , ez ditugu haien ateko aldeak hain zehatz bereizten , ez behintza t haien arteko berdint as u n doia edo alderik txikiena haute m a t e k o modu a n edo neurtz eko erak aurkitzeko modu a n. Zeren best e ideia bakun horiek banan- banan sentiezinak diren korpuskulu nimiñoe n tamain a , irudi, kopuru eta higidurak guga n eragind ako sentipen e n agerp e n a k direnez , beraien maila ezberdinak kausa horiet ako batzue n edo guztien aldaket a r e n menp e daud e; eta aldaket a hau banan- bana n txikiegiak diren partikulet an ezin sum a dezake gu n e z , ezinezko gerta tz e n zaigu ideia bakun horien maila ezberdine n neurri zehatzik edukitzea . Zeren, suposa t u rik zuritasun a deritzan sentipen a edo ideia gure baitan beren zentroare n ingurua n jirabiraka dabilen globulu kopuru zehatz batek eragiten duela, errotazio gradu jakin batez euren zentroar e n ingurua n biraka ibiliz eta abiadura hazkorrez begiare n erretina joz, hori suposa t u rik, diot, hem e n dik erraz aterako litzateke honako hau, alegia, zenbat eta hobeto eraturik eduki gorputz batek azaleko zatiak argi- globulurik gehien islatzeko eta gure baitan zuritasun sentipen hori eragiteko behar den errotazio egokia emat eko, ordua n eta zuriago agertuko dela gorputz hori, gure erretinara lekune berdinetik korpuskulu gehiago bidaltzen dituen e a n higidura mota berezi horrekin. Ez diot argiaren natura globulo biribil oso txikietan datzala, ez eta zuritasun ar e n natura atalen halako ehund ur a bate a n , globulu horiei islatzen dituen e a n errotazio berezia emat e n diene a n , ez bainaiz ari hem e n argiaz eta koloreaz zentzu fisikoan. Baina uste dut esan dezake d al a ezin dudala ulertu (eta ulergarri egin dezake e n a k egite a nahiko nuke) guga n dik kanpoko gorputz ek nolatan ukan dezake t e n eragina gure sentime n e t a n , honelax e ez bada , alegia, gorputz e n euren arart eg a b e k o ukitzear e n bidez, dast a m e n e a n eta ukimen e a n bezala, edo euret a t ik etorritako zenbait atal sentigarriren bulkad az , ikusme n , entzum e n eta usaim e n e a n gerta tz e n den modu a n; eta bulkad a honek, berau eragiten duten atalen tamain a , irudi eta higidurare n araber a diferent e a denez , sentipen ezberdin ak sortaraz t e n ditu gure baitan.

12. Argi partikulak eta kolore ideia bakunak.

Globuluak izan ala ez, edo gure baitan zuritasun a r e n ideia eragiten duen a euren zentroen ingurua n globulu horiek egiten duten jirabira izan ala ez, hau behintza t egia da, hots, zenba t eta partikula gehiago islatu gugan a partikuloi zuritasun sentipen hori eragiten duen higidura emat eko egokia den gorputz bate tik, eta agian baita ere zenbat eta azkarrago izan higidura berezi hori, ordua n eta zuriago agertuko dela kopuru handiago a islatzen duen gorputz a , eguzki izpien pean, itzalean eta zulo ilun bate a n ipinitako paper zatian nabari ikusten den bezala, hauet ako bakoitzea n maila oso ezberdin et ako zuritasun ar e n ideia eragiten baitigu.

13. Ga u z e n big arr e n ko ali t a t e a k e z dira frog a p e n e z d e s k u b r i t z e n .

Ez dakigun ez , beraz, zenba t partikula ez zer nolako higidura behar den zuritasun maila zehatz bat sortzeko, ezin dugu frogatu («de m o n s t r a t e ») zuritasu n maila biren berdint a s u n zehatz a, berau ek neurtzeko eredu ziurrik ez daukagulako, ez eta alde erreal txikiena bereizteko modurik ere, honet a r ako laguntz a bakarra sentim e n e t a n ukanik, kasu honet a n sentime n e k huts egiten digut e eta. Baina aldea goga m e n e a n ideia nabariki bereiziak eragiteko bezain handia dene a n eta ideion arteko aldeak eraba t atxiki daitezke e n e a n , orduan ideia edo kolore hauek, urdina eta gorria bezalako mota ezberdin legez ikusten ditugun ak, kopuru ar e n eta hedad ur a r e n ideiak bezain frogag arriak dira. Nik hem e n zuritasu n a z eta koloreez esan dudan a , uste dut bigarren koalitat e e i eta berau e n modu ei buruz ere egia dela era berea n .

14. Gugan dik at daud e n izaki muga t u e n existen tzia partikularrare n sentime n e zko ezagu tz a .

Bi hauex ek, intuizioa eta frogap e n a , dira gure ezagut zaren mailak; bi horieta t ik kanpo geratz e n dena, ziurtasunik handien az onartua izan arren, fedea edo iritzia baino ez da, inondik ere ez ezagu tz a , egia orokor guztiei dagokien ez beder e n . Bada, izan, goga m e n a r e n best e pertzepzio mota bat ere, gugandik at daude n izaki mugatu e n existen t zia partikularrari errep ar a t z e n diona, proba bilitat e hutsaz harago joanik, eta, aipaturiko ziurtasu n mailet ar a ez heldu arren, ezagut za izenare n barruan sailkatu behar dena . Kanpoko objektu bate tik harturiko ideia gure goga m e n e a n dagoela ezin ziurrago a da, eta hau ezagutz a intuitiboa da. Batzuek, ordea, zalantz a t a n jar daiteke el a uste dute ea gure goga m e n e a n dago e n ideia hutse tik at ezer ote dagoe n hor, ea hortik ziurtasun e z inferi ote dezake g u n guga n dik kanpoko zerbaite n existen tzia, zeren, haien ustez, gizakiok eduki ditzake gu horrelako ideiak goga m e n e a n , gauza horiek existititu gabe eta objektu horiek gure sentime n e t a n eraginik ukan gabe . Nik neuk, hala ere, honet az uste dut badel a horret a n zalantza oroz haraindik gara m a tz a n nabarita s u n («evidenc e ») maila. Zeren edonori galdetuko nioke ea ez dagoe n erab a t eta nahita ez sinetsirik egun ez eguzkiari begira tz e a n duen pertzepzioa eta gauez astro horret az pentsa tz e a n dauka n a arras ezberdinak direla, edo, halaber , asen t sio- belarra aktualki dast a tz e a n edo arrosa usaintze a n duen pertzepzioa eta zapore edo usain horret az pentsa tz e a n dauka n a oso ezberdin ak direla. Oroimen ar e n laguntz az gure goga m e n e a n berritzen den ideiaren eta aktualki sentime n e n bidez datorkigun ar e n ideiaren arteko aldea oso argi haut e m a t e n dugu, ideia bereizi biren artekoa bezain argi. Norbaitek esan e n balu amet s ak ondorio bera eragin dezake el a eta ideia horiek guztiak kanpoko objekturik gabe sor daitezke el a gure baitan, baliteke pozik hartze a nire erantzun a . Lehenik, nik bere kezka hori argitzeak ez duela axola handirik, zeren oro amet s a balitz, alferrekoak lirateke arrazoina m e n d u a k eta argum e n t u a k , egia eta ezagu tz a deusez hutsa izaki. Bigarrenik, uste dudala onartuko duela norbera sutan dagoel a amet s egitear e n eta egiazki sutan egote a r e n artea n dagoe n alde nabar m e n a . Baina bere eszeptizismo a n amore ema n nahi ez badu eta nik egiazki sutan egote a deitzen dudan a amet s a best erik ez dela defend a t z e n badu eta, beraz, ezin dugula jakin sua guga n dik at errealki existitzen denik, nik esan e n diot aski dela ziurtasun e z onartz e a plazerra eta oinaz e a zenbait objektuk gugan eragind ako ak direla, berau e n existen tzia geure sentim e n e z haute m a n zein haute m a t e n dugula amet s egin; eta ziurtasu n hau gure zoriona edo zorigaitza bezain handia dela, bi hauet a tik haraindi existen tzia eta ezagutz a r e n inondiko interesik ez dauka gularik. Horrela, bada, uste dut aurreko ezagutz a mota biei best e hau gehi diezaieke gula , kanpoko objektu partikularren existen tziare n ezagu tz a , objektuota t ik ideiak egiazki sartzen zaizkigula haute m a n e z eta kontzien t e izanez erdietsi t akoa; eta, beraz, hiru ezagutz a maila onar ditzakegu: intuiziozkoa , frogape n e z k o a eta sentim e n e z k o a , eta eurotako bakoitzea n nabari ta su n eta ziurtasun maila diferent e ak daud e.

15. Ezagutza ez da beti argia, bertan daud e n ideiak hala izanda ere.

Baina gure ezagutz a ideiet an oinarritzen denez eta ideiez dihardu e n e z , ez al da hem e n dik atera tz e n gure ideiei egokitzen zaiela eta gure ideiak argi eta bereiziak direne a n , edo ilun eta naha si ak, gure ezagutz a ere hala izanen dela? Honi erantzut e n diot ezetz, zeren gure ezagutz a ideia biren arteko adost as u n edo desa do s t a s u n a r e n pertzepzioan datzalarik, beron e n argitasu n edo iluntasu n a pertzepzio horren argitasu n edo iluntasu n e a n datza, eta ez ideien euren argita su n edo iluntasun e a n . Adibidez, batek triangelu ar e n angelu e n eta bi angelu zuzenekiko berdinta s u n a r e n ideiak inongo mate m a t ikaririk onen ak bezain argi ukan ditzake, baina aldi berea n bi ideion arteko adostasu nare n pertzepzio guztiz iluna ukan dezake, eta, beraz, gai horri buruzko ezagu tz a oso iluna. Baina ilunak direlako edo best e edozein arrazoireng a t ik nahasiak diren ideiek ezin dute ezagutz a argi edo bereizirik sortarazi, zeren ideiak naha si ak diren hein berea n goga m e n a k ez du argi haut e m a t e rik ados datoz en ala ez. Edo gauza bera, baina oker adituei bitart e gutxiago utzita adieraz t eko: darabiltzan hitzei ideia zehazturik lotzen ez dionak hitz horiekin ezin izanen du eratu egiazkoak direla ziur dakien ideiei buruzko proposiziorik.

III. KAPITULUAGiza ezagutzar e n hedap e n a z

1. Gure ezagut zare n hedad ura: Lehenik, ez da gure ideiez haraindikoa.

Ezagutz a, esan dugun bezala, gure ideien adost as u n edo desa do s t a s u n a r e n pertzepzioa n datzalarik, hem e n dik atera tz e n da, lehenik, gure ideiez haraindi ezin dugula ezagu tz arik ukan.

2. Bigarrenik, ez da hedatz e n gure ideien adostasu n edo desados ta s u n are n pertze pzioaz haraindi.

Bigarrenik, ezin dugula ezagu tz arik izan adost as u n edo desa do s t a s u n a z dugun pertze pzioaz haraindi. Pertzepzio hau izan daiteke: 1. Intuizioz , hau da, ideia biren bitarteko gabeko erkake t az . 2. Arrazoina m e n d u z , ideia biren arteko ados t a s u n edo desad o s t a s u n a aztertuz best e ideia batzue n esku hartzez. 3. Sentipen e z , gauz a partikularren existen tzia haut e m a n e z .

3. Gure ezagut za intuitiboa ez da hedatz e n gure ideia guztien erlazio guztietara.

Heme n dik ondorioz atera tz e n da, hirugarre nik, ezin dugula eduki gure ideia guztiet ar a eta berauo t az jakin nahi genuk e e n guztira heda tuko den ezagut za intuitiborik , bata best e a r e n ondoa n jarriz edo bitartekorik gabe elkarrekin aldera tuz ezin ditugulako aztertu eta haut e m a n elkarrekin dituzten erlazio guztiak. Horrela oinarri berdinar e n gaine a n eta lerro paraleloen artea n marra turiko triangelu kamuts baten eta zorrotz baten ideiak edukita, ezagutz a intuitiboz haute m a n ahal izanen dut bata ez dela best e a , baina mota horret ako ezagutz az ezin izanen dut jakin berdinak diren ala ez, zeren berdinta s u n a r ekiko ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a ezin ezagut baitait eke bitart ekorik gabeko aldarak e t a z . Irudiari dagokion ez triangelu biok duten aldeak beraien atalak bata best e a r e n gaine a n bitart ekorik gabe aplikatzeko gaitasu nik gabe uzten ditu; horrega t ik, irudiok neurtz eko beharrezko gerta tz e n da best e kantita t e batzuk esku hartzen jartzea , eta hori frogap e n a edo ezagu tz a arrazionala da.

4. Gure frogap e n e z k o eza g u t z a ere ez da horre taraino he d a t z e n .

Laugarre nik, aurrea n azterturikotik segitzen da gure ezagut za arrazionalak ezin duela hartu gure ideien heda d ur a guztia, zeren aztertu nahi genituzke e n bi ideia ezberdin e n artea n ezin izanen baikenituzke beti aurkitu ezagutz a intuitiboz dedukzioare n atal guztiet an bata best e a r ekin lot genitzake e n best e bitarteko ideia batzuk, eta hau falta zaigun guztian, labur gera tuko gara ezagu tz a n eta frogap e n e a n .

5. Senti m e n e z k o ezagut za aurreko biak baino hedap e n laburragokoa da.

Bosgarrenik, sentim e n e z k o ezagu t za gure sentim e n ei aktualki eragiten dieten gauz en existen tziaz harago ez doan ez , aurreko biak baino askoz ere heda p e n laburragoko a da.

6. Gure ezagut za , beraz, gure ideiak baino muga tua g oa da.

Seigarrenik, hem e n esand ak o guztitik argi atera tz e n da gure ezagut zaren hedap e n a , gauz en errealita t e a r e n aldea n ez ezik, gure ideien heda p e n a r e n aldea n ere labur gera tz en dela. Eta, nahiz eta ezagu tz a geure ideieta n amai tzen zaigun, halat an amai tu ere, non ezin dituen gainditu ez heda p e n e a n ez perfekzioan , eta muga hauek oso hertsiak diren arren izaki guztien heda p e n a r e n aldea n eta oso laburrak gure sentim e n a k bezalako pertzepzio bide urri eta trakets e n menp e ez daud e n best e adimen kreatu e n g a n arrazoiz imajina dezake gu n ezagu tz ar e n aldea n , hala ere abant aila handia litzateke gure tz a t gure ezagu tz ak gure ideiak adinako heda p e n a balu eta ditugun ideiei buruz hainbe s t e duda eta galdekizunik ez balego, uste baitut horientz ako soluziorik ez dugula mundu a n aurkituko ez orain ez sekula. Ez dut, hala ere, zalantz arik egiten, giza ezagu tz a , gure naturak egun duen egoera n eta osaer a n , orain arte inoiz iritsi den baino urruna go eram a n daiteke el a , baldin gizakiak zintzotas u n eta barne askat as u n osoz egia aurkitzeko bideak hobetz e n saiatuko balira, faltsukeria apaintz eko eta mant e n t z eko beren g a n a t u riko siste m a edo hartut ako bidea eta beteb e h a r r eko hitzarm e n a k defend a t z eko jartzen duten arret a eta trebezia beraz. Hala eta guztiz giza perfekzioari irainik egin gabe esan nezake el a uste dut gure ezagu m e n a k ezin izanen duela sekula berega n a t u dauzka gu n ideiei buruz jakin nahi genuke e n guztia, ez eta eurei buruz sor litezkee n zailtasun eta galdekizun guztiak garbitu ere. Esate baterako, karratuaren , zirkuluaren eta berdintasun aren ideiak baditugu, ukan, baina ez gara agian sekula gai izanen karratu baten berdina den zirkulua aurkitzeko eta ea existitzen den ziurtasu n ez jakiteko. Baditugu materiaren eta pentsa m e n d u ar e n ideiak, baina agian inoiz ez gara gai izanen izaki guztiz material batek pentsa tz e n duen ala ez jakiteko, zeren geure ideiak kontenpla tz e hutzez, erreb el azioar e n laguntz arik gabe , hain ezinezko baitugu jakitea Ahalguztidun ak behar bezala eraturiko materi multzo bati haut e m a t e k o eta pentsa t z e k o ahala ema n diezaioke el a, nola ezinezko dugun jakitea horrela moldaturiko materiari pentsa t z e k o gai den best e substan t zia bat itsats diezaioke el a . Zeren gure nozioen arab er a , ez dago gure ulerkuntz a tik urruna go Jainkoak, nahi izanez gero, guk materiaz dugun ideiari pents a tz eko ahalm e n a erant si diezaioke el a burura tz e a , pentsa tz eko ahalm e n a ri best e subs t a n tzia bat gehi diezaioke el a burura tz e a baino, guk ez baitakigu ez pents a tz e a zertan datzan, ez eta izaki ahalguz tidun horrek zein subst a n tzi mota aurkitu duen egoki ahal hori emat eko, ezein sorkaritan , Sortzaileare n ontasu n a g a t ik eta borond a t e a g a t ik izan ezik, aurkitu ezin daiteke e n ahala. Ez dut kontra e s a nik kausitzen Jainkoa den izaki pents a tz aile, etern al eta ahalguztidun ak, hala nahi izanez gero, materia sentigai tzezko multzo batzuk, egoki deritzon modu a n moldatu ak, pertzepzio, sentipen eta pents a m e n d u mailaren batez hornitu ahal izatea n , nahiz eta, nire ustez frogatu dudan modu a n , (IV. Lib., X. kap., 14,, e.a.) kontra e s a n a izan uste izatea materia (izaeraz nabar m e n ki sentime n eta pents a m e n d u gabeko a izanik) lehen Izaki pents a tz aile Betiereko hura izan daiteke el a. Izan ere, nola ziurta dezake inork pertzepzio batzuk, hala nola plazerra eta oinaze a , gorputz e t a n eure t a n ez daud el a , era jakin bate a n mugitu ak eta aldatu ak izan eta gero gorputz are n atalen higidurare n ondorioz subs t a n tzia inmat erial bate a n aurkitzen diren modu a n? Gorputz a, guk hartaz dakigun e tik, best e gorputz bat kolpatzeko eta ukitzeko gai da soililk, eta higidurak, gure ideien bidez beron e t az uler genez ak e e n e t ik, ezin du higidura best erik sortarazi; beraz, gorputz ak plazerra edo oinaze a sortaraz t e n duela diogun e a n , edota kolore baten edo soinu baten ideia, badirudi arrazoia bazter tu eta gure ideiez haraindi gabiltzala, egintza hori gure Sortzailear e n kapritxo hutsari lepora tuz . Eta Jainkoak higidurari, higidurak eragin litzakee nik imajinatu ere ezin genitzake e n ondorioak erant si dizkionez gero, zein arrazoi ukan dezake g u erab akitzeko hark ezin agindu izan duela ondorio horiek guk horret ar ako ezgai dela uste dugun subjektu bate a n sortaraz daitez en , materiare n higidurak nola eragin diezaioke e n jakiterik ez dugun gorputz bate a n bezala? Ez diot hau, inola ere, arimare n inmate rial ta s u n a r ekiko sines t e a murrizteko. Hemen ez naiz ari probabilitat e az , ezagu tz az baizik; eta uste dut, ezagutz a r ako behar den frogarik ez dauka gu n bitart e a n , iritziak maisu eran ez adieraz t e a filosofiaren apalta s u n a ri dagokiola, eta, horrez gain, oso mes e d a g a r ri dugula gure ezagu m e n a noraino hel daiteke e n bereizte a , zeren, orain dugun egoer a ikusme n egoera ez denez , fede a eta probabilitat e a aski izan behar ditugu auzi askotan; eta orain auzigai darabilgun arimare n

inmate rial ta s u n a ri dagokion ez , gure ahalm e n a k ziurtasu n frogag arrira iritsi ezin badira, ez dugu harridurarik agertu behar. Moraltasu n ar e n eta erlijioaren xede nagusi guztiak behar bezainb a t e a n ziurtaturik daud e, arimar e n inmat erial ta s u n a r e n frogarik gabe ere, agerian dagoe n e z gero gu hasiera tik izaki adimen d u n eta sentikor izatera erakarri gintuen a k eta egoer a horret a n hainbat urtet an iraunar azi gaituen ak ahal eta nahi izanen duela guk geroko bizitzan antzeko sentibera t a s u n a z gozatz e a eta gizakientz a t bizitza honet ako jokamolde ar e n arab er a erabaki duen saria han eskura tz eko gai egitea . Eta horrega tik arimare n inmat erial ta s u n a r e n alde edo aurka lerratu beharra ez da euren iritzi propioen alde jende sutsue gi ek mund u a ri sinest ar azi nahi dioten bezain larria. Hauet ariko batzuek, beren pentsa m e n d u a k materian murgildue gi ukanik, ez diote ezagu tz e n existen tziarik materiazkoa ez denari, eta best e ek materiare n ahal naturale t a n pentsa m e n d urik aurkitzen ez dutelarik eta behin eta berriz auzia arta beraz aztertu ondore n , ziurtasun e z ondorio haux e atera tz e n dute, alegia, Izaki Ahalguztidun ak berak ezin dizkiola pertzepzioa eta pentsa m e n d u a eman solidotasu n a duen subst a n tziari. Kontuan duen ak zein zaila den gure pents a m e n d u a n sentipen a materia heda tu a r e kin uztartz e a , edo existen tzia heda d ur a rik bat ere ez duen zerbaitekin, lekutan dagoel a aitortu beharko du bere arima zer den ziurtasu n ez jakitetik. Gure ezagu m e n a r e n irispidetik kanpo jarri beharreko puntua deritzot honi, eta hipotesi bakoitzaren alde korapilotsu eta ilunak askat as u n e z aztertzeko askat a s u n a hartzen duen ak nekez egiazt a tuko du bere arrazoim e n a gauza denik bere arimare n material ta s u n a r e n alde ala kontrako ebatzia hartzeko. Izan ere, arima nolan a hi kontsider a tu rik ere, behin hedad urarik gabeko substan t zia bezala, behin materia hedatu pentsa t zaile bezala, bata zein best e a burura tz eko zailtasun ak, pents a m e n d u a n bata duen e a n best e az pents a tz er a eram a n e n du. Gizaki batzuek hartzen duten jokabide funtsik gabeko a da hau, ikusten dutelarik gauz ak ulertezinak direla ikuspe gi bate tik begira tu t a , itsu- itsuan aurkakora pasa tz e n baitira, hau best e a bezain ulertezina izan arren aurreiritzirik gabeko adimen a r e n t z a t . Honek gure ezagu m e n a r e n ahultas u n a eta urritasun a ez ezik, horrelako argudioe n arrakas t a eskas a ere agerian jartzeko balio du; geure ikuspuntu e t a t ik atera t ako argudio hauek gai dira guri sines t ar az t eko ezin dugula ziurtasunik kausitu auziaren alde bate a n , baina aurkako iritzira bultzatuz ez digut e ezert an laguntz e n egiaren bilaket a n , iritzi hau ere, azter tu ondore n , zailtasun berdinez gainezka aurkituko baitugu. Zeren zein ziurtasun , zein aban t aila atera dezake inork iritzi bate a n topatz e n dituen itxurazko absurduk eriak eta bere tz a t gaindiezinak diren zailtasun ak ekidin eta babe s bila aurkakora pasa tz e tik, hau ere era berea n azalezina eta bere ulerm e n e t ik urrundu a den zerbaite t a n oinarriturik dagoe n e a n ? Eztabaid a ezin a da pents a tz e n duen zerbait dugula geure baitan; haren izaeraz ditugun zalantzek eurek berres t e n dute zerbait horren existen tzia, nahiz eta zer motatako izakia den jakin gabe gera tz e a r ekin konform at u beharra daukagu n; eta honet a n eszeptikoa izatea alferrekoa da, kasu gehien e t a n arrazoiga b e a den modu a n zerbaite n existen tzia ukatze a , zerbait horren natura ulertzerik ez dugulako. Zeren jakin nahi nuke zein subst a n tzia den, gure adimen a naha s t e n ez duen zerbait ez dauka n a . Gauzen izaera eta barne osaer a ikusi eta ezagu tz e n dituzten best e espiritu batzuek nolako aldea ez ote digut e aterako guri ezagu m e n e a n ? Eta honi ulerkuntz a zabalago a gehitzen badiogu, espiritu horiek begirad a bate a n ideia askoren arteko lotura eta ados t a s u n a ikusteko gai egiten dituen a eta guk bana n- bana n eta astiro egindako urrat sez , iluntasu n e a n hazta m uk a luzaro eta hurren go a ediren aurretik aurreko a ahantziz ibili ondore n , nekez aurkitzen ditugun bitarteko frogak bereh al a eskaintze n dizkiena, antze m a n ahal izanen diogu ikusm e n azkarrago eta sarkorrago a eta ezagu tz a- esparru zabalago a duten goragoko lerruneko espirituek duten zorionari. Baina gure gaira etorrita, esan behar dut gure ezagu m e n a ez dagoel a dauzka gu n eta ezagu m e n a r e n aztergai ditugun ideien urritasu n eta akatsek bakarrik muga tu rik, baina hauek ere muga tz e n dute, noraino hedatz e n den aztertuz oraintxe ikusiko dugun modu a n .

7. Noraino iristen den gure ezagut za .

Ditugun ideiei buruz egiten ditugun baiezta p e n edo ezezt ap e n a k , lehen a go oro har iradoki dudan modu a n, lau mota hauex e t a r a bil daitezke: identita t e , koexisten tzia, erlazio eta existen tzia errealera . Orain horietako bakoitzea n gure ezagu m e n a noraino heda tz e n den aztertuko dut.

8. Lehenik, ideien identitat eaz eta dibertsitat eaz dugun ezagut za gure ideiak bezain urrun iristen da.

Lehenik , identit at e a ri eta dibert sit a t e a ri dagokien ez gure ideien adost as u n edo desad o s t a s u n a r e n iturri direnez , gure ezagu tz a intuitiboa gure ideiak bezain urrun heda tz e n da; eta ezin daiteke izan ideiarik goga m e n e a n , honek ordua n tx e bertan haute m a n gaberik ideia hori den hurax e dela eta best e edozeine t a t ik ezberdina .

9. Bigarrenik, ideien koexis t e n t z iari buruz dugun ezagut za ez da urrun hedatz e n .

Bigarrenik , bigarren motari gagozkiolarik, hau da, gure ideiek koexis t e n t z iari dagokion ez duten ados t a s u n edo desad o s t a s u n a ri buruz, gure ezagu tz a oso laburra da, nahiz eta horrex e t a n datzan subst a n tziei buruzko gure ezagu tz ar e n zati handien eta inportan t e e n a . Izan ere subst a n tzien espezieei buruz ditugun ideiak ez dira ideia bakun e n bildum ak best erik, subjektu bate a n elkartu t a batera koexistitzen direnak. Esate bater ako, garraz dugun ideia haux e da: gorputz bero bat, argitsua eta gora egiten duen a; urreaz dugun a: gorputz astun a maila bater aino, horia, xaflakorra eta fundigarria; garra eta urrea diren subst a n tzia ezberdine n izen biok aipaturiko ideiak edo euron antzekoak ordezkatz e n dituzte gizakien goga m e n e t a n . Horiei edo best e edoz ein subst a n tzi motari buruz ezer gehiago jakin nahi dugun e a n galdetz e n edo bilatzen dugun a hauxe da, zein best e koalitat e edo ahal dute edo ez dute subs t a n tzia horiek? Eta hau, ideia koplexu hori osatze n duten ideia bakun ekin batera best e zein koexistitzen diren jakitea best erik ez da.

10. Subs tant zi e tako ideia bakun e n arteko lotura gehienb a t ezeza g u n a delako.

Hau, zientziare n atalik garran tzitzue n eta gogoa n g a rri en e t a ko bat izanda ere, atal oso kaxkarra eta hutsare n hurrengo a da. Eta honen arrazoia da subst a n tziei buruzko gure ideiak osatze n dituzten ideia bakun ak ez daukat el a beren natura n inolako lotura edo batera ezin t a s u n ageriko eta beharrezkorik ea hauekin koexistitzen den jakin nahi genuk e e n best e ezein ideia bakun ekin.

11. Bereziki gorputze n bigarren koalitate e n ideien artekoa.

Subst a n tziez ditugun ideia konplexu e n osagai eta subst a n tziei buruz dugun ezagutz a r ako erabilienak diren ideiak bigarren koalitat e e n a k dira. Hauek, azaldu dugun modur a, euren zati nimiño eta sentigai tzen lehen koalitat e e n menp e daud el arik, eta haue n pean ez bada, gure ulerkuntz a tik are urruna go dago e n zerbaiten menp e , ezin dezake g u jakin zeintzu diren elkarrekin beharrezko lotura edo batera e zint a s u n a duten ak. Zeren zein sustrai tik ernetz e n diren ez dakigun ez , urreaz dugun ideia konplexu a osatz en duten koalitat e e n iturri eta moldatz aile diren euren zatien tamaina , irudi eta ehundur a zein den ez dakigun ez , ezin dezake g u jakin urreare n atal sentigaitz en osaer a beretik zein best e koalitate sortzen den edo harekin bater a ezin a den.

12. Ezin dugulako desku britu bigarren eta lehen koalitate e n artean dagoe n beharrezko lotura.

Gorputz en atal sentigaitz en lehen koalitate ez , bigarren koalitate guztiak euren menp e dituzten ez daukagu n ezjakiteaz gain, bada best e ezjakite mota bat, aurreko a baino konpong ai tz a go a , ideia diferent e ek subjektu ezberdine n g a n duten koexisten tzia edo ez-koexis t e e n t z ia («inco- existenc e ») —horrela esat erik badut— ziur ezagutz e tik oraindik urruna go jartzen gaituen a eta honex e t a n datzan a , alegia, edoz ein bigarren koalitat er e n eta berau menp e duten lehen koalitat e e n arteko lotura deskubritu ezinea n .

13. Ez dugu haien lehen koalitate e n ezagut za perfekturik.

Gorputz baten tamain a , irudi eta higidurak best e gorputz baten tamain a , irudi eta higiduran aldaket a eragite a ez dago gure ikusmolde a z haraindi. Badirudi gorputz baten atalak best e baten

sarket az bata best e t ik bana n tz e ak , bulkadar e n eraginez atsed e n e t ik higidurara aldatz e ak, eta horrelakoak, loturaren bat dutela elkarrekin. Eta gorputz e n lehen koalitat e ak ezagu tuko bage ni tu, ukan ahal izanen genuke arrazoirik horiek elkarreng a n duten eragiket a horiez asko gehiago jakitea espero izateko; baina gure goga m e n a gorputz e n lehen koalitat e horien eta guga n eragiten dituzten sentipe n e n arteko loturarik aurkitzeko gai ez denez, ezin dugu inoiz finkatu ezein bigarren koalitat ere n ondorioztat z e edo koexis t e n t z iaren arau ziur eta duda ezinik, sentipe nok bitartekorik gabe eragiten dituzten atal ikustezin horien tamain a , irudi edo higidura deskubritu ahal bage ni tu ere. Hain urrun gaud e jakitetik atalen zein irudi, tamaina edo higidurak eragiten duen kolore horia, zapore gozoa edo soinu zolia, non inola ere ezin dugun burura tu edozein partikularen tamain a , irudi edo higidurak nola eragin dezake e n gure baitan edoz ein kolore, zapore edo soinuren ideia. Ezin daiteke burura inolako loturarik batare n eta best e a r e n artea n .

14. Eta substan t zie ta n alferrik ari gara haute m a n gabeko koalitatee n ezagut za ziur eta unibertsalaren bila.

Alferrik ahaleginduko gara, beraz, gure ideien bidez (ezagutz a ziur eta unibert s al ar e n bide bakarra berau) deskubritzen best e zein ideia aurkitu behar diren beti gure ideia konplexu ar e n e kin bater a; izan ere, ez dugu ezagu tz e n haien koalitat e ak menp e dituzten atal nimiñoen osaer a erreala eta, hori ezagu tu t a ere, ezin izanen genuke deskubritu haien eta edozein bigarren koalitat ere n arteko beharrezko lotura, hau egitea beharrezko delarik haien beharrezko koexisten tzia ziur ezagut u aurre tik. Era horret a n , dena dela edozein subta n tzi espeziez dugun ideia konplexu a, ideia horrek barrua n dituen ideieta tik nekez erab aki ahal izanen dugu ziurtasu n ez best e edozein koalitater e n beharrezko koexisten tzia. Gure ezagutz a ikerket a horieta n guztiet an ez da gure esperien tzia baino asko harago heda tz e n . Lehen koalitat e gutxi batzuek, egia da, bata best e a r ekiko beharrezko menp ekot a s u n a eta ageriko lotura dute, irudiak nahita ez supos a tz e n baitu heda d ur a , eta bulkadaz higidura hartze ak edo komunikatz e ak , solidotas u n a . Baina hauek eta agian best e batzuek ere menp ekot a s u n hori badut e n arren, hain gutxi dira bata best e a r ekin ageriko lotura duten ak , non subst a n tzie t a n elkarturik aurkitu beharreko koalitat e oso gutxiren koexisten tzia deskubri genez ak e e n intuizioz zein frogap e n e z ; eta sentim e n e n laguntz a baino ez daukagu dituzten koalitat e ak ezagutz eko. Izan ere, bere ideieta n elkarren arteko menp eko t a s u n eta lotura nabaririk ez daukan edoz ein subjektu t a n koexistitzen diren koalitat e guztiet arik ezin dugu jakin ziurtasun e z horietako bi koexistitzen direla, sentime n e n bidez esperien tziak horren berri emat e n digun heinea n izan ezik. Horrela, urre zati bate a n kolore horia ikusi eta, frogatu ondore n , pisua, xaflakort as u n a , fundigarrit a su n a eta finkotasu n a bertan elkartu t a aurkitu arren, hala ere, ideia horietako batek ere ez duen ez menp ekot a s u n nabaririk edo beharrezko loturarik best e ezeinekin, ezin dezake gu ziur jakin koalitat e horietako lau daud e n tokian bosgarre n a ere hantx e izanen dela, hau oso gerta g arria izan arren, probabilitat erik handien ak ere ez baitu ziurtasun a berm atz e n , eta hau egiazko ezagu tz ar ako behar- beharrezko da. Izan ere, koexisten tzia, haut e m a t e n den heinea n baino ezin ezagut daiteke, eta ezin daiteke haute m a n honelax e izan ezik, alegia, subjektu partikularre t a n gure sentime n e k ohart e m a t e z eta subjektu orokorre t a n ideien euren beharrezko loturaz.

15. Koexistit zek o aurkakot zaz («repug na n c y ») gehiago dakigu.

Koexistitzeko bater a ezin t a s u n edo aurkakotz ari dagokion ez , badakigu edozein subjektuk lehen koalitat e mota bakoitzetik aldi bere a n koalitat e bat baino ezin duela eduki; esat e baterako, heda d ur a , irudi, atal, kopuru, higidura bakoitzak mota bereko best e guztiak kanpo uzten ditu. Gauza bera esan daiteke sentime n bakoitzari bereziki dagozkion ideia sentigarri guztiei buruz ere, zeren mota bakoitzetik subjektu bate a n dagoe n edozeinek kanpo uzten baititu mota horret ako guztiak; adibidez, ezein subjektuk ukan dezake aldi berea n bi usain edo bi kolore. Honi buruz baten batek esan lezake, ez al ditu opaloak edo lignu m nephriticu m infusioak bi kolore aldi berea n? Eta honi nik erantzut e n diot horrelako gorputz ek, leku ezberdine t a n kokaturiko

begiet ar ako , erakuts ditzaket el a kolore ezberdin ak, eta best e hau ere esan e n nuke, leku ezberdin e t a n kokaturiko begie t ar ako, objektu ar e n atal diferent e a k direla argi partikulak islatzen dituzten ak, eta objektuar e n atal bera ez denez , ez dela subjektu berber a aldi berea n hori eta urdin («azure ») ageri dena. Izan ere, hain ezinezko da edozein gorputz e n partikula berberak argi izpiak aldi berea n ezberdinki aldarazi edo islatzea , nola den aldi berea n irudi edo ehund ur a ezberdin ak edukitzea .

16. Gorputz e tan koexis tit z en diren ahalez dugun ezagut za hedap e n txikikoa da.

Baina subst a n tziek best e gorputz en koalitat e ak aldatz eko dituzten ahalei dagokien ez —subst a n tziei buruzko gure ikerket ar e n zati handi bat eta gure ezagutz a r e n adar ez erdeina g ar ria berau— zalantz ak ditut horiei buruz ezagu tz a esperien tzia baino harago heltzen ote zaigun edo gure ustez haien esentzia osatze n duten ideietako baten bidez ahal horietako gehien ak deskubritzeko eta subjekture n bate a n bada u d el a ziur egoteko gaitasu nik ote dauka gu n . Zeren gorputz e n ahal aktibo eta pasiboak eta euren eragiteko erak guk inondik ere deskubritu ezin ditugun atalen ehund ur a eta higidura n dautza n ez , kasu oso gutxitan baino ezin haute m a n dezake gu mota horret ako gauz ez dugun ideia konplexu a osatze n duten ideiaren batekiko duten menp eko t a s u n a edo aurkakotz a. Hipotesi korpuskularra aipatu dut nik gorputz e n koalitat e horien azalpen ulergarrien a eskaintz en duela uste delako, eta beldur naiz giza adimen a , den ahulea n , gauz a ez ote den hipotesi horren ordez best e aurkikuntz a osoago eta argiago bat eskaintzeko gorputz mota ezberdin et a n elkarturik ikusi beharreko ahalen beharrezko lotura eta koexisten tziari buruz. Hau behintz a t egia da, zeinahi delarik ere hipotesirik argien eta egiazkoe n a (hori erabakitz e a ez dagokit niri), alegia, subs t a n tzia gorpuzdu n ez dugun ezagu tz ak aurrera p a u s o oso txikia eginen duela, gizakioi gorputz en zein koalitat e eta ahalek duten elkarrekin beharrezko lotura edo aurkakotz a ikusaraz t e n ez digute n bitarte a n; eta hau filosofiaren egungo egoera n maila oso txikian baino ez dakigu, eta ez dakit, ditugun ahalm e n e z , arazo honen ezagutz a orokorrea n (ez diot esperien tzia partikularre a n ) aurrera go egiteko gai izanen garen . Horrelakoet a n esperien tziare n menp e egon beharra daukagu , eta desiragarria litzateke honet a n hober a egitea. Egiazta dezake gu n a da gizakiek eskuz ab al t a s u n e z eskainitako ahalegin ek ezagutz a naturale a n hainba t aurrerak a d a ekarri dutela. Eta best e batzuk, bereziki suare n filosofoak, gure ezagutz a r e n atal hau hobetz e n omen dabiltzan ak, euren buruei filosofo esat e n dioten ek izan behar luketen bezain zehatz ak izan balira euren behak e t e t a n eta haiek bezain zintzoak beren txost en e t a n , guk orain ingurua n ditugun gorputz ak hobeto ezagut uko genituzke eta berau e n ahal eta eragiket e n ezagu tz a askoz sakona go a ukane n genuke.

17. Espiritue tan koexis ti tz e n diren ahalez are laburragoa da gure ezagut za .

Gorputz en ahal eta eragiket ei dagokien ez hain galdut a baga biltza, uste dut erraz aterako dugula ilunbe sakona go a n gaud ela espirituei dagokien ez . Izan ere, hauei buruz ez daukagu berezko ideiarik, geure espirituar e n g a n dik atera t ako ak salbu, arimak gure baitan dituen eragiket ei buruz hausn arke t a eginez gure behak e t a r e n muga b ar ru a n sartzen diren heinea n . Baina gorago bideba t ez egindako iradokizun bate a n utzi dut irakurleak pentsa tz eko zein apala den gure gorputz e a n bizi den espirituak daukan maila, best e hainbat eta beharb a d a konta tu ezin ahala izaki ezberdin hornitua go e n artea n , eta noraino gera tz e n den labur kerubinen eta serafinen eta gu baino goragoko best e mila mota t ako espirituen koalitat e eta perfekzioen aldea n .

18. Hirugarrenik, ideia abstraktu e n arteko erlazioez dugun ezagut za noraino hedatz e n den ezin da erraz esan.

HIrugarrenik , gure hirugarre n ezagu tz a motari buruz, hau da, best e edozein erlaziotan gure ideien arteko ados t a s u n edo desad o s t a s u n a ri dagokionez , hau gure ezagutz a r e n esparrurik zabalen a denez , zaila da zehazt e n noraino heda daiteke e n , zeren, ezagutz a r e n atal honet a n egiten diren aurrera p e n a k koexisten tzia aintzat hartzen ez zaien ideien erlazioek eta joerek erakuts ditzaket e n bitarteko ideiak aurkitzeko dauka gu n zuhurtziaren menp e daud e n e z , zail da

esat e a noiz gaud e n aurkikuntz a horien amaiera n eta noiz dituen arrazoim e n a k frogak aurkitzeko edo oso urruneko ideien arteko adost su n a edo desa do s t a s u n a aztertz eko eduki ditzake e n laguntz a guztiak. Algebrarik ez dakiten ek ezin susm a dezaket e zeinen gauz a harrigarriak egin daitezke e n arlo honet a n zientzia horren bitartez; eta ez da erraz zehazt e n zer nolako aurrera p e n berriak eta baliabide ak aurki ditzake e n oraindik gizakiaren goga m e n zorrotzak. Honako hau bedere n bai uste dudala, alegia, kantitat earen inguruko ideiak ez direla frogag arri eta ezagu g ar ri diren bakarrak eta kontenplazioar e n best e atal batzuek, agian baliagarriago ek, ziurtasun a eskainiko liguket el a, baldin ahalegin horiei bizioak, grinak eta interes menp er a tz aileak kontrajarriko ez balitzaizkie edo hauek ahalegin horiek meh a tx a t uko ez balituzte.

Morala frogagarria da.

Oso argiak direlarik guretz a t honako bi ideia hauek, alegia, gu egin gaituen eta bere menp e gauzkan ahal, ontasu n eta jakituriaz amaiga b e a den Izaki goren baten ideia, eta geure buruaz adimen d u n sorkari arrazional gisa dugun ideia, uste dut, behar bezala aztertu eta ondorioak ateraz gero, hain oinarri sendo a eskainiko liguket el a gure eginbe h a r eta jardun- araue n tz a t , non morala zientzia frogagarrien artea n jarri ahal izanen genuke e n . Horrega tik, ez dut dudarik egiten proposizio beren ez nabarie t a t ik bidezkoare n eta ezbidezkoar e n neurriak atera litezkeel a mate m a t ika n erabili ohi diren bezalako ondorio beharrezko eta eztab aid a g a i tz e n bidez, morale a n mate m a t ika n bezalako indiferen tziaz eta arret az jokatuz gero. Beste modu batzue n erlazioa kopuru eta irudiaren a bezainb e s t e ko ziurtasun e z haute m a n daiteke , eta ez dut ikusten haiek ere zergatik ez diren izan behar frogag arriak, euren ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a aztertu eta bilatzeko metodo egokiak erabiliz gero. «Jabegorik ez dago e n e a n ez dago injustiziarik» proposizioa Euklides e n edozein frogap e n bezain egiazkoa da; izan ere, jabea go ar e n ideia gauza bater ako eskubide a izanez eta injustizia deritzan ar e n ideia eskubide baten inbasioa edo hauske t a , ideia horiek horrelax e zehazt e n direlarik eta izen horiexek ezartzen zaizkielarik, bistakoa da nik proposizio hori egia dela, triangelu ak bi zuzen osatze n duten hiru angelu dituela dakidan ziurtasun beraz jakin dezaked al a . Berdin gerta tz e n da best e proposizio honekin: «ezein gobernuk ez du ontza t emat e n erab a t ek o askat a s u n a ». Gobernu ar e n ideia, izan ere, gizarte a arau edo lege zehatz batzue n pean antola tz e a da, eta hauek bete tz e a eskatz en du, eta eraba t ek o askat as u n a norber ak nahi duen guztia egiteko askat as u n a da eta, horrega tik, aipaturiko proposizioare n egiaz mate m a t ikako edoizeinen a z bezain ziur egon naiteke.

19. Gauza bik erama n dute jendea ideia moralak frogaezinak direla pentsa t z era: ideiok irudikape n sentigarrirako egokiak ez izateak eta duten konplexu ta s u n a k .

Jendea kantita t e a r e n inguruko ideiei aban t aila emat e r a eta frogagarriago ak eta ziurtasun e r ak o gaiago ak direla pents az e r a eram a n duen a haux e da: Lehenik, edozein hitz edo soinuk baino beraiekiko egokitasu n handiago eta hurbilago a duten ikur sentigarriz irudikatu ahal izatea . Papere a n marraz turiko diagra m a k goga m e n e k o ideien kopiak dira, hitzek beren esan a hia n duten ziurgab e t a s u n e t ik libre daud e n a k. Lerroz egindako angelu, zirkulu edo karratu a argi ageri zaigu bistara eta ez dago oker ulertzerik; aldaezin dirau eta nahierara kontsider a eta azter daiteke eta frogap e n a berrikusi egin daiteke , eta berone n atal ezberdinak behin eta berriz araka, ideiet an inolako aldake t a rik gerta tz eko beldurrik gabe . Ideia morale t a n ezin daiteke hori egin; ez dauka gu haien antzeko ikur sentigarririk geure begien aurre a n jartzeko. Hitzak baino ez ditugu hauek adieraz t eko eta, idatzitakoa n lehen bezala jarraitzen badut e ere, ordezkatz e n dituzten ideiak aldatu egin daitezke gizaki berare n baitan eta oso gutxitan gerta tz e n da pertson a ezberdin e n tz a t ezberdin ak ez izatea . Bigarrenik, etikari zailtasun handia dakarkion best e gauza bat, moraleko ideiak eskuarki mate m a t ika n kontsider a tu ohi diren irudiak baino asko koplexua go ak izatea da. Eta hem e n dik bi eragoz p e n hauex ek datoz. Lehenik, haien izenen esan a hi ak ziurtasun askoz gutxiago ako ak dira, ez baita hain erraza ordezkatz e n duten ideia bakun e n bildum a zehatz ari buruz bat etortze a ; eta euren tz a t komunikazioan beti eta pentsa m e n d u a n sarri erabilitako zeinuak ez dara m a beti bere baitan ideia bera. Honek desord e n a , naha s pila eta errakun tz a dakar, honako

kasu honet a n ekarriko lukeen bezalako a, alegia, norbaitek hepta go n o bati buruz zerbait frogatu nahian horret ar ako erabilitako diagra m a n angelu bat gutxiago jarriko balu edo, kontura tu gabe , irudia izenak adierazi baino angelu bat gehiagorekin eginen balu edo frogap e n a z lehen e n goz pents a tz e a n burua n irudi hori edukiz gero gerta tuko litzateke e n modukoa. Hau maiz gerta tz e n da eta ez da erraz ekiditen ideia moral oso konplexu e t a n , izen bera atxikiz angelu bat, hau da, ideia bakun bat kendu edo ipintzen baita oraindik ere izen beraz izendatz e n den ideia konplexu horret a n . Bigarrenik, ideia moral horien konplexut a s u n e t ik best e eragoz p e n bat dator, alegia, goga m e n a k konbinazio zehatz horiek ezin dituela gogora tu , horiet ako zenbait ek elkarrekiko dituzten joerak eta egokitzap e n a k, ados t a s u n eta desa do s t a s u n a k aztertzeko behar den adinako zehazt as u n e z eta perfekzioz, bereziki bi ideia urrundur e n ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a frogatz eko dedukzio luzez eta best e ideia konplexu batzue n bidez juzgatu beharra dago e n e a n . Matem a tikariek diagra m a eta irudiet an aurkitzen duten laguntz a oso agerikoa da, marraz tu ondore n aldaezin irauten baitut e, oroimen ak, best el a , zailtasun handiak izanen lituzkeel arik sarri irudiok hain zehazki gogora tz eko, goga m e n a haien atalak urrat sez urrat s aztertz en ari dene a n beraien egokitzap e n ezberdinak aurkitzeko. Eta nahiz eta kantit at e handiekin eragiket ak egite a n behin dela batuke t a n , biderkak e t a n edo banake t a n , atal bakoitza bere ideiak aurrea n ikusi eta beraien adost as u n edo desa do s t a s u n a kontsidera tz e n duen goga m e n a r e n progresioa baino ez den arren, eta problem a r e n ebazp e n a goga m e n a k argi haut e m a t e n dituen atal partikularrek osatz en duten guztizkoare n emaitz a best erik ez izan arren, hala ere, atal ezberdinak esan a hi guztiz ezagu n ek o ikurrez eta oroimen a ri alde egin dioten e a n ere bistan diraut en ikurrez adierazi ezea n , ia ezinezko litzateke hainbes t e ideia ezberdin goga m e n e a n edukitzea kontuar e n atal batzuk naha si edo burutik ihes egin gabe eta, beraz, beroni buruzko arrazoina m e n d u guztiak alferreko bihurtu gabe. Kasu horret a n zifrek edo ikurrek ez dute laguntz e n kopuru bi edo gehiagor e n arteko adost as u n a , berdint as u n a edo proportzioa haute m a t e n ; hori goga m e n a k kopurue n euren ideiez duen intuizioare n bidez bakarrik bereg a n a t z e n du. Baina zenbaki- karakter e ak badira, izan, laguntz ak, oroimen ak frogap e n a egiteko darabiltzagu n ideia ezberdin ak erregis t ra eta gordetz eko ahalbide a ukan dezan , eta berau e n bidez gizakiak jakin lezake noraino heldu den bere ezagu tz a intuitiboa kopuru partikular horiet ako batzue n azterket a n , horrela nahas m e n d u rik gabe oraindik ezez agu n zaionera n tz jotzeko eta, azken e a n , begien aurrea n batera edukitzeko bere pertzepzio eta arrazoina m e n d u guztien emaitz a.

20. Ideia moralak frogatz ea n ditugun zailtasun e n t z a k o konponbid ea k.

Frogagarriak ez direla pents a tz er a gara m a tz a t e n ideia moralen desa b a n t a ilen zati bat definizio bidez konpon liteke neurri handian , termino bakoitzak ordezkatuko duen ideia bakun e n bildum a zehaztuz eta gero termino bakoitza zehazturiko bildum a horixe adieraz t eko erabiliz beti eta aldaga b e . Gainera ez da gauza erraza aurres a t e a zein metodo iradoki dezake e n algebr ak edo antzeko edozein bitartekok best e eragoz p e n a k saihes t eko . Ziur nago gizakiek, baldin egia moralak bilatzeko mate m a t ikako metodo eta indiferentzia beraz jokatuko balute, aurkituko luketela pents a t u ohi den baino lotura hertsiago a dutela elkarrekin eta uste ohi den baino ondorio beharrezko a g oz atera tz e n direla gure ideia argi eta bereiziet a tik, baita egiazko frogap e n e t ik uste baino hurbilago daud el a ere. Baina ez dugu honelakorik espero behar, estimu, aberas t a s u n edo botere egarriak gizakiak modako iritziak onartzera dara m a tz a n bitart e a n , eta ondore n argudioak aurkitzera haien edert as u n a onartutz a t emat eko batzue t a n , edo gainetik berniza tu eta desitxura estal tzeko best e e t a n . Ezer ere ez da ederra go begiaren tz a t , goga m e n a r e n t z a t egia den baino, eta ez dago ezer gezurra baino itxusiagorik eta adime n ar e kin batera e zina gorik. Zeren nahiz eta asko diren emazt e ez hain ederrarekin nahikoa atsegin ez batzen diren gizonak, nork dauka aski ausardi a faltsukeriarekin ezkondu dela eta bere bihotze a n gezurra bezalako gauz a itsusia onartu duela jenda urr e a n aitortzeko? Eta talde ezberdinek menp e a n eduki ditzaket e n guztiak beren iritziak, faltsuak ala egiazkoak diren aztertzeko betarik eman gabe, irenst er a behar tz e n dituzten bitart e a n , egiari mundu guztian joko garbirako bideak itxiz eta gizakiei egia bilatzeko askat as u n a

ukatuz, zein aurrerakun tz a edo zein argi berri espero daiteke moralare n inguruko zientziet a n? Uztarripea n dagoe n gizateriare n atal horrek argiare n ordez, munduko lekurik gehien e t a n , Egiptoko esklabotz ar ekin Egiptoko ilunbe ak espero beharko lituzke, Jaunak gizakiaren goga m e n e a n jarritako kandel argi ak, gizakiaren ahalm e n orok sekula eraba t itzaliko ez duen argiak hantx e iraunen ez balu.

21. Laugarrenik, ziurtasun e z ezagut z e n ditugun hiru existen t zia errealez .

Laugarrenik , laugarre n ezagu tz a motari, hau da, gauze n existen t z ia egiazko errealaren ezagu tz ari dagokion ez , geure existen tziare n intuiziozko («intuitive»), ezagutz a eta Jainkoaren existen tziare n frogap e n e z ko («de mo n s t r a t ive ») ezagutz a dauzka gu, eta gainerako gauze n ezagu tz a sentim e n e zko a baino ez, gure sentime n e t a n prese n t e daud e n objektuez haraindi heda tz e n ez dena.

22. Gure ezjakitea handia da.

Gure ezagutz a hain urria izanik azaldu duda n modu a n, gure goga m e n a r e n oraingo egoer a aztertzeko agian argia ekarriko liguke berone n alderdi ilunari errep ar a t u eta gure ezjakinaz jabetz e ak; izan ere, hau gure ezagu tz a baino infinituki handiago a delarik, eztab aid ak baretz eko eta ezagutz a baliagarrian aurrera egiteko asko balioko liguke —gure ideiak argi eta bereiziak zein neurrit an diren kontura tuz— geure pentsa m e n d u a k adime n ar e n irispidea n daud e n gauze t ar a muga tz e a k eta ilunbezko amildegira jauzi ez egiteak (ezer ikusteko begirik ez ezer haut e m a t e k o ahalm e nik edukiko ez genuke e n tokira) gure ulerkuntz a tik harago ezer ez dagoe n ustea n oinarritut a. Baina horrelako ikusmolde a r e n zorakeriaz jabetz eko ez dago harago jo beharrik. Ezer dakien ak badaki, lehenbizi jakin ere, bere ezjakintas u n a ikusteko ez daukala adibide e n bila ibili beharrik. Aurkezten zaizkigun gauz arik xaloen eta bistako e n ak alderdi ilunak dituzte, ikusm e n zorrotzen ak barrend u ezin dituen ak . Gizaki pentsal arien adime nik argien eta luzeen ak materi partikula bakoitzaren aurrea n nahasi- nahasi eginda eta noraez e a n aurkitzen dira. Geure ezjakinaren kausak azter tze n ditugun e a n ez dugu hau hain harrigarritzat joko. Esan denetik aterako denez, hauex ek dira kausa horiek:1) Ideien falta; 2) dauzkagu n ideien artea n loturarik aurkitu ezina; 3) ideien jarraipenik eta azterket arik eza.

23. Lehenik, gure ezjakitearen kausa bat ideien falta da: I. best e kreatura batzu e k , unibertsoaren best e alde batzue ta n eduki ditzaket e n ideia bakun e n falta.

Badira gauz a batzuk, eta ez gutxi, ideiarik ezaga t ik ezagutz e n ez ditugun ak. Lehenik, dauzkagu n ideia bakun ak, azaldu dugun modu a n , gorpuzdun objektue t a t ik sentipen e z hartzen ditugun e t a r a eta geure goga m e n a r e n eragiket e t a t ik hausn ar g ai ditugun ez hartzen ditugun e t a r a muga tz e n dira. Baina ez da lan zaila izanen euren irispidea gauz a guztien neurria dela pents a tz eko bezain eroak ez direnei sinest ar az t e a zenbat e r a ino diren desproportziona t u ak bide urri eta estu horiek. Ez dugu zehazt erik unibert soko best e alde batzue t ako izakiek best e zein ideia bakun eduki ditzaket e n , gureak baino sentime n eta ahalm e n gehiagoz edo hobez edo gure e t a tik best elakoz baliatuz. Baina horiek ez direla existitzen esat e a edo pents a tz e a burura tu ezin ditugulako, ez da argudio hobe a , ikusme nik ez kolorerik ez dago el a esan e n lukeen itsuare n a baino, berak koloree n ideiarik edukitzeko modurik ez daukalako, ez eta ikusm e n a r e n inguruko noziorik eratzeko ere. Gure baitan daukagu n ezjakiteak eta iluntasu n ak ez du oztopatz e n ez muga tz e n best e e n ezagu tz a , satorrare n itsutasu n ak arrano ar e n ikusm e n zorrotza muga tz e n duen baino gehiago. Gauza guztien Sortzaileare n ahal, jakituria eta ontasu n infinituak gogoan dituen ak aurkituko du arrazoirik pentsa tz eko ahalm e n handi horiek guztiak ez zirela erabili berak hain xume, ziztrin eta ahalge deritzon gizakia bezalako izaki bat egiteko, proba bilitat e osoz izaki adimen d u n guztien artea n gizakia azken mailet ako bate a n kokatzen baita. Ez dakigu, beraz, best e izaki espezie batzuek zer nolako ahalm e n a k dituzten gauze n izaeran eta barne osaer a n barren tz eko, ez eta gauz a horiez zer nolako ideia gure et a t ik oso best el ako ak ukan ditzaket e n ere. Baina badakigu, ziur jakin ere, dauzka gu n e z gain gauz en best e ikuspegi batzuk behar ditugula

gauz et a n aurkikuntz a hobe ak egiteko. Eta aise konben tzi gaitezke gure ahalm e n e z erdiets ditzake gu n ideiak ez dutela proportziorik gauzekin eurekin, gainerako guztiaren oinarria den subst a n tziare n berare n ideia positibo, argi eta bereizia estaldut a geratz e n zaigun ez gero. Baina mota honet ako ideien falta gure ezjakitear e n atal eta aldi bere a n kausa denez, ez dago zer den deskribatz erik. Hauxe bakarrik esan dezake d al a uste dut ziurtasu n ez , alegia, mundu intelektu al a eta sentigarria eraba t antzeko ak direla, honex e t a n hara, ikusten dugun bata zein best e a r e n zatiak ez daukala proportziorik ikusten ez dugun zatiarekin, eta gure begiez edo pentsa m e n d u e z atze m a n genez ak e e n a ez dela puntu txo bat baino, gainerako ar e n aldea n deus ere ez delarik.

24. Gizakiek eduki ditzake t e n baina ez dituzte n ideia bakun e n falta: I. oso urrun daudelako.

Bigarrenik, ezjakitear e n best e kausa nagusi bat eduki dezake g u n ideiarik ez edukitzea da. Gure ahalm e n e k ema n ezin dizkigute n ideien faltak gu baino perfektu a go a k diren best e izaki batzuek, arrazoiz uste izan dezake g u n bezala, badituz te n ikuspe gie t a r ako atea erab a t ixten digun bezala, halaxe orain aipatz e n ari garen ideien gabeziak ezagut ditzakegu n gauz atz a t ditugun e n ezjakine a n uzten gaitu. Guk badu gu bolume n a r e n , irudiaren eta higidurare n ideia. Baina oro har gorputz e n lehen koalitate horien ideiarik gabe ez gaud e n arren, unibert soko gorputzik gehien e n bolum e n , irudi eta higidura partikularra zein den ez dakigun ez , egun ero ikusten ditugun efektuak eragiteko behar diren ahal, eragile eta jardunbid e ak zer nolakoak diren ere ez dakigu. Hauek estaldut a daud e gure tz a t , batzue t a n urrune gi daud el ako, best e e t a n txikiegiak direlako. Mundu ezagu n eta ikusgarriaren atalen distan tzia izugarriak eta gure ezagupid e a n dagoe n a mundu a r e n zatitxo bat baino ez dela uste izateko ditugun arrazoiak gogoa n baditugu, orduan ezjakintas u n e z ko leize izugarri bat deskubrituko dugu. Zer dira gorpuzdu n izakien marko miragarri guztia osatze n duten materi mas a izugarrien forma («form e ») partikularrak? Noraino hedatz e n dira? Zer nolako higidura dauka t e eta higidura horrek nola jarraitzen du eta komunikatz e n da? Zer nolako eragina dute elkarren g a n ? Haueta n eta best e galdekizun askota n galtzen dira gure pents a m e n d u a k horiek kontenpla tz e n hasi baino ez. Baina gure kontenplazioak leku estua gor a ekarri eta bazter honet ar a , hau da, gure eguzkiaren siste m ar a eta ikusteko modu a n berari jira eta bira dabiltzan materi mas a handien e t a r a muga tz e n baditugu, zenba t eta zenba t landare , animalia eta gorpuzdun eta adimen d u n izaki, gure lur zatitxo honet ako e t a t ik amaiga b e ki ezberdinak, ez ote daud e ziurraski best e plane t e t a n , lur honet a r a muga t urik gaud e n bitarte a n duten irudiari ez atalei dagokien ez inola ere ezagu tu ezin ditugun ak, ez baitago bitarteko naturalik sentipen e z edo hausn ark e t az haien ideia ziurrak gure goga m e n e r a ekartzeko? Gure ezagutz a r e n iturri bi horien irispidetik at daud e gauz a horiek guztiak. Bizileku horien barruan zer nolako altzariak eta biztanle ak daud e n susm a tz e rik ere ez dugu, are gutxiago haien ideia argi eta bereiziak edukitzerik.

25. Oso txikiak direlako.

Unibertsoko gorputz maila ezberdin e n zati handi batek, edo hobeto esand a , zatirik handien ak gure ezagu tz ari urrunt as u n a g a t ik ihes egiten badio, best e batzuk beren txikitasun a g a t ik ezkuta tz e n zaizkigu. Korpuskulu sentigaitz hauek, materiare n atal aktiboak eta naturare n tresn a nagusi ak direnez eta haien bigarren koalitat e ak ez ezik, haien eragiket a natural gehien ak ere berau e n menp e daud e n e z , haien lehen koalitat e e i buruz guk ideia argi eta bereizi zehatz ak ez edukitze ak erre m e diorik gabeko ezjakintasu n e a n uzten gaitu haiei buruz jakin nahi genuk e e n a ri dagokionez . Ez dut zalantz arik egiten ezen, bi gorputz e n osagai diren atal nimiñoen irudia, tam aina , ehund ur a eta higidura deskubritzerik bage n u, frogarik gabe ezagutu ahal izanen genuk e el a bion elkarrekiko zenbai t eragiket a , hain zuzen karratu a r e n eta triangelu ar e n propiet a t e a k ezagu tz e n ditugun modura . Arabarb ar e n , astap err exilaren , opio- belarrar e n eta gizaki baten partikulen eragipen meka nikoak zehatz- meh a tz ezagu tuko bage ni tu, erlojugileak erlojuare n ak ezagutz e n dituen bezala, hots, eragiket ak burutzeko modu a n, edo erlojuare n gurpiltxoak karraskat uz beraien irudia aldatz e n duen limaren ak ezagutz e n dituen bezala, orduan

aldez aurretik esan ahal izanen genuke arabarb ak purgat u, astap err exilak hil eta opioak lokartarazi eginen duela gizakia, erlojugileak esan ahal izanen lukeen modu a n balantzinar e n gaine a n kokaturiko paper zatitxoak ez diola erlojuari ibiltzen utziko handik kendu arte, edo makinare n atal txiki bat limaz karraska tuz gero, makinak eraba t galduko lukeela higidura eta erlojua ez litzateke el a sekula gehiago ibiliko. Zilarra aqua fortis etan eta urrea aqua regia tan, eta ez aldera n tziz, disolbatz en direla jakitea ez litzateke zailago izanen , sarrailginar e n tz a t best e hau ulertzea baino, alegia, giltza baten eraginak zergatik irekiko duen sarraila eta best e baten ak ez. Baina gorputz en partikula nimiñoak atzem a t e k o eta haien eragipe n mekanikoe n ideiak geuga n a t z ek o behar bezain sentim e n zorrotzik ez dauka gu n bitarte a n eta, haien propiet a t e a k eta jardunbide a k ez ezagu tz e a r e kin konform at u beharko dugu eta froga gutxi batzuk emat e n digute n a best e ziurtasu nik ezin izanen dugu haiet az ukan. Baina ezin dezake g u ziur jakin hurren go a n ere gauz a bera gerta tuko dela. Gorputz naturalei buruz egia unibert s al ak ezagutz e a oztopatz e n digu honek eta, horrega tik, arrazoime n a k honet a n egitat ezko arazo partikularrez pitin bat harago baino ez gara m a tz a .

26. Hem e n dik ateratze n da gorputz e n zientzia ez dagoela gure irispidean.

Eta horrega tik aiher naiz uste izatera , giza jeinuak gauz a fisikoet an filosofia esperim e n t a l eta erabilgarria urruner a eram a n badez ak e ere, ezagu tz a zientifikoa , hala ere, ez ote dugun beti gure irispidetik at ukan e n, hurbilen eta kontrolpe a n ditugun gauzei buruz ere ez baitugu ideia perfektu eta egokirik. Izenen pean espezieka sailkaturik ditugun ez eta ongien ezagut u uste ditugun ez ere ideia oso inperfektu eta ezosoak ditugu. Gure sentime n e n azterket a p e a n daud e n mota ezberdin e t ako gorputz ez ukan ditzakegu agian ideia bereiziak, baina ideia egokirik haiet ako bakar batez ere ez daukagula susm atz e n dut. Eta lehen e n g o aipaturikoek erabilera eta diskurtso arrunt er ako balio diezaguk e t e n arren, bigarren a falta zaigun bitart e a n , ez gara ezagu tz a zientifikorako gai eta ez gara inoiz gauza izanen haiei buruz egia orokor, irakasgarri eta eztab aid a e zinik deskubritzeko. Ziurtasuna eta frogape n a («de mo n s t r a tion ») gai horietan pret en di tu ezin ditugun gauzak dira. Kolore, irudi, usain eta zapore a r e n eta best e koalitat e sentigarri batzue n bidez salbiaz eta astap err exilaz, zirkuluaz eta triangelu az bezain ideia argi eta bereiziak ditugu. Baina ez landar e bi horien ez horiek aplikatuko genizkieke e n best e gorputz batzue n atal nimiño partikularren lehen koalitat e e n ideiarik ez dauka gu n e z , ezin dezake gu esan zer nolako efektu ak eragine n lituzket e n; ez eta, efektu horiek ikusita, nola eragiten dituzten susm at u ere, eta are gutxiago ezagut u. Horrela, ikusm e n e r a eta irispidera ditugun gorputz en zati nimiñoe n mekaniko partikularren ideiarik ez daukagu n e z , ez dakigu zein diren haien osaer a , ahalak eta eragiket ak; eta urruna goko gorputz ez are gutxiago dakigu, haien kanpoko forma ez haien osaerako atal sentigarri eta handiago ak ere ez baititugu ezagu tz e n .

27. Are gutxiago gorputzik gabeko espirituen zientziarik.

Hasiera tik jarriko digu honek agerian nolako desproportzioa dagoe n gure ezagu tz ar e n eta izaki materialen euren heda p e n osoare n artea n , eta honi gehitzen badiogu izan daitezke e n eta ziurraski izan ere badiren eta gure ezagu m e n e t ik oraindik aldend u a g o daud e n espirituen kopuru infinitua, haietaz ezer ere ez baitakigu eta haien lerrun eta mota ezberdinei buruz ere inolako ideiarik eratz erik ez baitugu, kontura tuko gara ordua n ezjakintas u n a r e n kausa honek barren d a ezinezko ilunbe a n estal tzen digula ia adimen e zko mundu osoa, mundu materiala baino benet a n ere asko ederra go a dena . Zeren, espirituari buruz hausn arke t az geuga n dik eta hortik ahal dugun ondoen espiritu guztien Aita eta horien, gure eta gauz a guztien Egile eternal eta lokabe a den espiritutik atera tz e n ditugun ideia gutxi eta, horrela esat erik badut, azaleko batzuk kendut a , best e espiritu batzue n existen tziare n berririk ere ez daukagu , erreb el azioz ez bada . Mota orotako aingeru ak gure aurkikuntz a natural ez haraindi daud e; eta adime n horiez guztiez, ziurraski gorpuzdun subst a n tziak baino orden a gehigot a n bana tz e n direnez, gure ahalm e n natural ek ez digut e inolako berri ziurrik emat e n . Gizaki orok dauzka arrazoiak ziur egoteko, gizakien hitz eta ekintzen g a t ik, bere baitan bezala best e gizakienga n ere goga m e n a eta izaki pentsa tz aile a

dagoela; eta bere goga m e n a r e n ezagutz ak pents a tz e n duen inori ere ez dio uzten Jainkoa badel a jakin gabe bizitzen. Baina gu eta Jainko handiare n artea n izaki espiritualen mailak daud el a jakitera nor irits daiteke bere ikerket az eta gaitasu n ez? Eta askoz gutxiago eduki genitzake bata best e a r e n eta gure antzeko edo ezberdin egiten dituzten espiritu horien izaera, kondizio, egoera , ahal eta osaer a ezberdine n ideia bereizirik. Eta, beraz, haien espezie eta propiet a t e diferent e e i dagokien ez eraba t ezjakinak gara.

28. Beste kausa bat: dauzakg u n ideien artean dagoen lotura desku britu ezina.

Bigarrenik , ikusi dugu ideien faltaga t ik unibert so a n daud e n izaki subst a n tzialen zein zati txikia dagoe n gure ezagu m e n e r a zabalik. Honen ondore n , ezjakitear e n best e kausa bat, ez garran tzi txikiagokoa, dauzkagu n ideien arteko lotura deskubritu ezina da. Zeren ezin hau daukagu n guztian, ezagu tz a unibert s al eta ziurrerako eraba t ezgai gara eta, aurreko kasua n bezala, behak e t a r a eta esperim e n t a ziora muga tu rik gera tz e n gara, eta ez dago esan beharrik hauek zein estu eta muga tu a k diren eta ezagutz a orokorre tik zein urun daud e n . Gure ezjakinare n kausa honen adibide gutxi batzuk jarriko ditut eta horret a n utziko dut. Bistakoa da gure inguruko gorputz ezberdin e n bolum e n , irudi, eta higidurak guga n sentipe n ezberdinak eragiten dituztela , hala nola, koloreen , soinue n , gustu e n , usainen , plazerrare n , oinaze ar e n eta horrelakoe n sentipe n ak . Gorputz en eragipe n mekaniko hauek gure baitan sortaraz t e n dituzten ideiekin inongo harre m a nik ez duten ez (ezin daiteke burura inondiko loturarik inolako gorputz e n bulkad ar e n eta gure goga m e n e a n egiazt a tz e n dugun ezein kolore edo usainen pertzepzioare n artea n), ezin dugu ukan gure esperien tziaz haraindiko eragiket a horien ezagutz a bereizirik, eta berauoi buruz ezin dugu arrazoitu gure ulerm e n a eraba t gainditzen duen Eragile infinituki Jakintsu batek eragind ako efektu tz a t hartuz baino. Eta nola goga m e n e a n ditugun bigarren koalitat e sentigarrien ideiak gorpuzdun kause t a tik deduzitu ezin ditugun, ez eta inondiko egokitzap e nik edo loturarik aurkitu ere euren eta eurok (esperien tziak erakus t e n digunez) eragiten dtuzten lehen koalitat e e n artea n , halax e, best e alde bate tik, gure goga m e n a k gure gorputz ar e n g a n eragite a ere burura ezin a da. Pentsa m e n d u a k gorputz e a n higidura nola eragin dezake e n ulertze a gure ideien izaera tik hain urrun dago, nola gorputz ak goga m e n e a n pentsa m e n d u a zelan eragin dezake e n ulertzea . Eta gauz et a n euret a n pents a m e n d u z sakontz e ak inoiz ere ezin izanen liguke erakutsi hori horrela denik, esperien tziak horret az konbe n tzituko ez bagintu. Hauek eta antzekoak gauze n ohiko abioan lotura iraunkor eta erregularra badut e ere, lotura hau ideiet an euret a n deskubitz erik ez dago e n e z , elkarrekiko inolako menp eko t a s u nik ez daukat el a baitirudi, haien lotura ezin diogu egotzi Eragile orojakitunar e n hautazko erab akia ez den best e ezeri, beron ek egin baitu horiek horrelako ak izatea eta horrela jardut e a , gure adimen ahulen irispidetik eraba t goragoko eran.

29. Adibideak.

Gure ideietako batzue t a n zenbait erlazio, joera eta lotura hain nabar m e n ki sartut a daud e ideien euren izaeran, non ezin dugun burura tu ezein ahalek bana ditzake e nik haiet a t ik. Eta horiexet a n bakarrik gara ezagutz a ziur eta unibert sal a edukitzeko gai. Horrela, triangelu angeluzuz e n baten ideiak nahitaez dara m a bere baitan bere angelu e n berdint as u n a bi angelu zuzen ekiko. Eta ezin burura dezake gu ideia biren arteko erlazio hau, lotura hau, aldagarria izan daiteke e nik edo horrelax e egitea aukera t u zuen baina best ela egin zezake e n ahal arbitrario baten menp e dagoe nik. Baina materiare n atalen kohere n tzia eta jarraipen a , bulkad a eta higidurare n bidez gure baitan koloree n , soinue n eta abarren sentipen a k sortzea , eta, are gehiago, higidurare n jatorrizko arau ak eta komunikazioa ere dauka gu n ezein ideiarekin loturarik deskubritu ezin izateko modukoak direnez gero, nahitaez egotzi behar dizkiogu guztiak Arkitekto Jakintsu ar e n borond a t e arbitrarioari eta nahikariari. Uste dut ez dudala hem e n hillen piztuera, lur globo honek etorkizune a n izanen duen egoera eta horrelako best e gauza batzuk aipatu beharrik, gutariko bakoitzak ongi baitaki horiek eraba t daud el a eragile aske baten erab akiar e n menp e. Gure esperien tzia heltzen deneino beti erregular t a s u n e z jarduten ikusten ditugun gauz ak, ezarri zaizkien baina hala ere guk ezagu tz e n ez ditugun legee n araber a dihardu t el a ondoriozta dezake gu

halata n , non, kausek aldaga b e lan egiten duten arren eta efektuak iraunkorki darizkien arren, hala ere gure ideiet an haien lotura eta menp ekot a s u n a k deskubritzerik ez dagon ez , ezin baitugu haien ezagu tz a esperim e n t a l a best erik eduki. Hemen dik erraz haute m a n daiteke nolako ilunbe a n gaud e n murgildut a eta zer gutxi jakiteko gai garen izakiaz eta existitzen diren gauz ez . Eta horrega tik ez diogu geure ezagu m e n a r i irainik egiten geure baitan apalta s u n e z pents a tz e n dugun e a n unibert so a r e n izaera osoa eta bertan daud e n gauza guztiak ulertze tik hain urrun gaud el a, non ez garen geure ingurua n ditugun eta gure osagai diren gorputz e n ezagu tz a filosofikorik edukitzeko gai ere, ezin baitugu eduki haien bigarren koalitat e e n , ahalen eta eragiket e n ziurtasun unibert s alik. Egunero sumatz e n dituzte gure sentime n e k hainba t efektu, euron sentime n e zko ezagutz a bada uk a g ula rik; baina haien sorrerar e n kausak, modu a eta ziurtasun a , arestian aipaturiko bi arrazoien g a t ik, inondik ere ezagut u gabe gera tz e a r e kin konform at u beharra daukagu . Honeta n esperien tzia partikularrak egitat ezko arazo modu a n emat e n digun informazioz haraindi heltzerik ez dugu, hem e n dik analogiaz susm at u beharra daukagul arik antzeko gorputz ek nolako efektu ak eragine n dituzten ziurraski best e esperim e n t u batzue n pean. Baina gorputz natural en (espiritualak ez aipatz e a rr e n) zientzia perfek tuari dagokionez , horret ar ako gai izatetik hain urrun gaud el a uste dut, non alferreko lantza t daukad a n horrelako ikerket ari ekitea.

30. Ezjakitearen hirugarren zergatia: geure ideiei jarraipenik ez egitea.

Hirugarrenik , ideia egokiak ditugun e a n eta euren artea n lotura ziur eta aurkigarria dagoe n e a n ere, sarritan ezjakinak gara dauzka gu n edo eduki ditzake gu n ideia horiei jarraipenik egiten ez diegulako eta elkarrekin zein ados t a s u n edo desa do s t a s u n joera duten erakuts diezaguk e t e n bitart eko ideiak aurkitzen ez ditugulako. Eta horrela askori ezez agu n a k zaizkie mate m a t ikako egiak, ez euren ahalm e n e t a n akatse n bat edo gauz et a n eure t a n inongo zalantz arik ukan dutelako, baizik ideia horiek berega n a t z e n , azter tze n eta egokiro aldera tz e n behar bezala saiatu ez direlako. Gure ideiei jarraipen a egin eta euren erlazioak eta elkarrekiko ados t a s u n eta desad o s t a s u n a k aurkitzeko oztoporik handien a hitzen erabilera okerra izan dugu nire ustez. Ezinezko da gizakiek ideien euren ados t a s u n a eta desad o s t a s u n a zinez bilatzea eta ziurtasu n ez aurkitzea , euren pents a m e n d u a k esan a hi dudazkoa eta ziurtasu nik gabeko a dauka t e n soinue n ingurua n inon finkatu gabe bada biltza edo berau e t a n kokatzen badira. Matem a tikariek beren pents a m e n d u e t a n hitzei kasurik egin gabe jokatzen dutelarik eta goga m e n a r e n aurrea n soinuak barik aztertu nahi dituzten ideiak eurak eduki ohi dituztelarik, saihes tu egiten dituzte hein handian ezagu tz ar e n best e arlo batzue t a n gizakien aurrera p e n a hainbes t e oztopat u duten ezbaia, ulertu ezina eta naha s m e n d u a . Zeren esan a hi zehazga b e eta zalantz ag a rriko hitzei lotzen zaizkien bitart e a n , ez dira gai euren iritzietan egia gezurre tik, ziurra gertag arri tik, tinkoa lokatik bereizteko. Eta horixe izan delarik letragizon gehien e n patu a edo zorigaiztoa , ezagu tz a errealare n ondare a n eragind ako hazkuntz a oso txikia izan da, eskolen liskar eztab aid a t s u e kin eta mund u a bete duten idazkiekin konpar a tu t a ; liburugizonek, bitarte a n , hitzen oihan izugarrian galduta , ez dute jakin non zeude n ez euren aurkikuntz ak noraino heltzen ziren, ez eta euren ezagutz a n edo ondare orokorrea n zer falta zuten ere. Gizakiek mundu materialeko euren aurkikuntz e t a n adime n ez ko mundu a r e kikoet a n egin duten modu a n jokatu izan balute, eta dudazko adiera duten mintza m old e e n naha s pilea n oro mordoilatu balut e, nabigazioko eta bidaiet ako liburu asko gehiago, lurralde ei eta itsasaldiei buruzko istorio eta teoria asko gehiago idatzi eta eztab aid a t u zirateke e n ; egindako untziak eta bidalitako untzidiak ez ziguket e n lerroaz haraindiko bidee n berririk ekarri eta antipod ak, euren existen tzia defenditz e a heresia zela aldarrikatu zenea n bezain ezez agu n a k lirateke gaur egun. Baina hitzei buruz eta berau ez ukan ohi dugun erabilera oker edo axolaga b e a z behar bezainb e s t e mintza tu naizen ez , ez dut hem e n horret az best e ezer gehituko.

31. Giza ezagut zare n hedap e n a unibertsaltasu nari buruz.

Honaino, existitzen diren izaki espezie ezberdinei buruz dugun ezagutz a noraino heda tz e n den aztertu dugu. Bada ezagutz a r e n best e hedap e n mota bat ere, unibert s al t a s u n a ri buruzkoa

alegia, aintzat hartze a merezi duen a. Honeta n gure ezagutz ak ideien izaerari darraio. Adostasu n a edo desad o s t a s u n a haute m a t e n diegun ideiak abstrak tu ak badira, gure ezagu tz a unibert s al a da. Izan ere, ideia orokor horiei buruz ezagutz e n dugun a , esen tzia hori, hau da, ideia abstraktu hori aurkitzen diogun gauza partikular bakoitzari buruz ere egia izanen da; eta ideia horiei buruz behin dakigun a beti eta beti izanen da egia. Horrela, bada, ezagu tz a orokor guztia geure goga m e n e a n soilik bilatu eta idoro behar dugu eta geure ideien azterket ak , ez best e ezerk, eman e n digu ezagu tz a hori. Gauzen esentziei (hau da, ideia abstrak tu ei) dagozkien egiak betiereko ak dira eta esen tzia horien kontenplazioz soilik aurkitu behar dira, gauze n existen tzia esperien tziaz bakarrik ezagu tu behar den bezalax e . Baina honet az , ezagu tz a orokor eta erreala jorratuko dudan kapituluan esan e n duda n ez gehiago, oro har gure ezagutz a r e n unibert s al t a s u n a ri buruz aski bedi hem e n esan d ako a .

IV. KAPITULUAEzagutzare n errealita t e az

1. Objekzioa: ezagut za gure ideietan baldin badatza irreala edo kimerikoa izan daitek e .

Ez dut zalantz arik egiten nire irakurleak honez gero pents a t u duela aspaldi honet a n gaztelua airean eraikitzen ibili naizela eta niri honelakore n bat esa t eko gogoa ukan e n duela: «Aizu, baina zertarako zalapar t a hori guztia? Ezagutz a, diozu, gure ideien ados t a s u n edo desad o s t a s u n a r e n pertzepzioa baino ez da, baina nork daki zein diren ideia horiek? Ba al da ezer giza garun ar e n irudikap e n a k baino desar a uzko a g orik? Ba al da inon amesk eri arik gabeko bururik? Eta gizaki neurtu eta zuhurrik bada, zer alde dago, zure arau e t a t ik, honen ezagutz a r e n eta inon den gizakirik irudime n t s u nabar m e n e n a r e n ezagutz a r e n artea n? Biek dituzte euren ideiak eta biek haute m a t e n dituzte berau e n arteko ados t a s u n eta desa do s t a s u n a k. Horien artea n alderik egotekot a n , abant aila burub ero ar e n aldera egone n da, ideia gehiago eta biziagoak dituzke eta. Zure araue t a t ik, beraz, ezagutz a gehiago ere baduke. Egia bada ezagutz a oro gure geure ideien adost as u n edo desa do s t a u n e a n soilik datzala, gizaki gartsu a r e n ikuspe gie t a n bezainb e s t e ziurtasun dago zuhurrare n arrazoina m e n d u e t a n . Ez dio axola nolakoak diren gauz ak; gizakiak bere irudikap e n e n adost as u n a haute m a t e a eta zentzuz mintza tz e a best erik ez dauka guztia egia eta gauz a ziurra izan dadin. Airean eraikitako gaztelu horiek Euklidese n frogap e n a k bezelakox e egiaz egindako gotorleku ak izanen dira. Horretara , harpia zent auro a ez dela esa t e a , karratu a zirkulua ez dela esa t e a bezain egia ziurra datek e. Baina zertarako balio dio gizakiaren beraren irudikape n e n («imagin a tions ») ezagu tz a polit honek gauz en errealit at e a r e n bila dabilen gizakiari? Gizakien fantasiek ez dute inolako garran tzirik, gauze n ezagu tz a da baliozta tu behar den gauza bakarra; gure arrazoina m e n d u e i balioa eta gizaki baten ezagu tz ari best e baten ar ekiko lehent a s u n a emat e n diona, ezagutz a hori amet s e i eta fantasiei buruzkoa barik gauz ei buruzkoa izatea da, gauzok errealita t e a n diren modu a n ».

2. Erantzuna: ez horrela ideiak gauzekin ados datoze n e a n .

Horri nik erantzut e n diot esan ez ezen, gure ideien ezagutz a berau e t a n gera tz e n bada eta harago ez badoa zerbait gehiago erdiet si nahi dene a n , gure pents a m e n d u rik serioen ak ere ez dirateke el a zoro baten amet s ak baino asko baliagarriago ak; eta berau e n gaine a n eraikitako egiak ez dirateke amet s e t a n gauzak argi ikusi eta gauza horiek segur t a s u n handiaz adieraz t e n dituen gizakiaren diskurtso ak baino pisu handiago ako ak. Baina espero dut bukatu aurretik argi utziko dudala geure ideien ezagutz a r e n bidezko ziurtasun hau irudikap e n («imagina t ion») soiletik apur bat harago doala eta uste dut argi gera tuko dela gizakiak egia orokorrez duen ziurtasun guztia best e ezerta n ez datzala.

3. Baina zein izanen da adostasu n honen irizpidea.

Begi- bistakoa da goga m e n a k gauzak bitartekorik gabe barik, gauza horiez duen ideien esku-hartzez ezagu tz e n dituela. Gure ezagutz a , beraz, gure ideien eta gauze n errealita t e a r e n artea n bat etortze a dagoe n heinea n bakarrik da erreala. Baina zein ote da honet a r ako irizpidea? Nola jakinen du goga m e n a k , bere ideiak baino ez baititu haut e m a t e n , ideia horiek gauz ekin eurekin ados datoz ela? Honek zailtasunik ez duela falta dirudien arren, uste dut bi ideia motari buruz ziur esan dezake g ul a gauz ekin ados datozela.

4. Lehenik, ideia bakun guztiak errealki bat datoz gauzekin.

Lehenik , aurren eko ideia mota ideia bakun e n a da; hauek, azaldu den modu a n , goga m e n a k inola ere eratu ezin dituen ez , goga m e n e a n era naturale a n eragina duten gauzek, gure Egilearen Jakituriak eta Nahimen a k xedaturiko eta beroriei egokituriko pertzepzioak eragiten dituzten ek sortaraziak izan behar dute ezinbes t ez . Heme n dik atera tz e n da ideia bakun ak ez direla gure irudime n ar e n fikzioak, gure baitan eragin erreala duten gugan dik kanpoko gauz en ekoizpen natural eta erregularrak baizik. Ideia horiek, horrela, eram a n zezat e n nahi izan den eta geure egoer ak behar duen adost as u n guztia dara m a t e , zeren gugan eragiteko gai diren itxuren pean irudikatz en («repre s e n t ») baitizkigute gauz ak, itxuron bidez subs t a n tzia partikularren espezie ak bereizteko, subst a n tziok zein egoera t a n daud e n somatz eko eta, ondorioz, geure premiet ar ako hartu eta erabiltzeko gaitzen garelarik. Horrela, zuritasun a r e n edo mingos t a s u n a r e n ideiak, gorputz batek berau goga m e n e a n dagoe n modu a n eragiteko duen ahalari eran tzun e z , eduki ahal duen edo behar lukeen bat etortze guztia dauka guga n dik kanpoko gauzekin. Eta gure ideia bakun e n eta gauz en existen tziare n arteko bat etortze hori nahikoa da ezagu tz a errealerako.

5. Ideia konplexu guztiak, susbs tan t z ie na k salbu, ideia berorien arketipoak dira.

Bigarrenik , gure ideia konplexu guztiak, substant zi en ak salbu , goga m e n a k berak original modu a n harturiko ezeren kopiak izateko asmorik gabe eta ezeren existen tziarekin lotu gabe egindako arketipoak direnez, ez dute ezinbes t ez adost as u n a behar ezagutz a errealerako. Zeren bere burua irudikatzeko («to repres e n t ») baino ez den ezer ez daiteke izan ezer oker irudikatzeko gai, ez eta gu gauz a bat oker atzem a t e r a eram a t ek o ere, gauz a horren antzekoa ez delako; eta, subst a n tzien ak salbu, horrelakox e ak dira gure ideia konplexu guztiak. Ideia hauek, best e leku bate a n azaldu duda n modu a n , goga m e n a k , bere aukera librez, natura n duten inondiko loturarik kontut a n hartu gabe elkarturiko ideiak dira. Eta, horrega tik, mota horret ako ideiak eurak hartzen dira arketipotz a t , eta gauz ak berauokin bat etortzeko gai diren heinea n baino ez dira aintza t hartzen . Era horret a n , ziur gaud e , huts egiterik gabe , ideia hauei buruz eskura tz e n dugun ezagu tz a guztia erreala dela eta gauze t ar a euret ar a iristen dela, zeren mota honet ako geure pents a m e n d u , arrazoina m e n d u eta diskurtso guztiet a n gauzak gure ideiekin bat datoz en heinea n baino ez ditugu aintza t hartu nahi; eta, ondorioz, honet a n errealit at e ziur eta zalantzarik gabeko a atze m a n beharra dauka gu nahita ez .

6. Hortixek dator ezagut za mate m a t ikoaren errealitatea.

Ez dut dudarik egiten erraz onartuko dela egia mate m a t iko ez dugun ezagu tz a , ziurra ez ezik, erreala ere badel a, eta ez burmuineko kimere n ikuspen hutsal eta alferreko hutsa; eta, hala ere, ondo aztertuz gero, ohartuko gara ezagutz a hau geure ideien inguru m ari an baino ez dabilela. Matem a tikariak laukizuzen ari edo zirkuluari dagozkion egia eta propiet a t e a k bere goga m e n e k o ideian daud e n e z soilik kontsider a tz e n ditu, zeren baliteke mate m a t ikari horrek horiek sekula bere bizitzan ez aurkitu izana mate m a t ikoki existitzen, hau da, zehazki egiazkoak izaten. Baina zirkulu bati edo best e ezein irudi mate m a t ikori dagozkion egia eta propiet a t e a k egiazkoak eta ziurrak dira existitzen diren gauza erreal ekiko ere, zeren gauz a errealak proposizio horiet an norberak goga m e n e a n dituen arketipoekin ados datoze n heine a n baino ez dira hartzen , ez eta nahi ere. Triangelu baten ideian egia al da haren hiru angeluek bi zuzen osatze n dituztela? Egia bada , ordua n nonahi errealki existitzen den triangelu a ri buruz ere egia da hori. Eta best e edozein irudik goga m e n e k o triangelu a r e n ideiari erantzut e n ez badio, irudi horri inola ere ez dagokio proposizio hori. Eta horrega tik guztiaga tik ziur dago ideia horiei buruz duen ezagutz a guztia ezagutz a erreal a

dela, zeren, gauzak ideia horiekin ados datoze n heine a n baino aintza t hartu nahi ez dituen ez , ziur daki irudi horiei buruz existen t z ia ideal hutsa duten e a n egia dena , materian existen t zia erreala duten e a n ere egia izanen dela, mate m a t ikarien kontsiderazioak berber ak diren irudiez baitira, irudiok nonahi eta nolana hi existitzen direla ere.

7. Baita ezagut za moralarena ere.

Eta hortixek dator, orobat , ezagutz a morala mate m a t iko a bezain gai izatea ziurtasun erreala erdiest eko. Zeren ziurtasu n a gure ideien adost as u n a edo desad o s t a s u n a haute m e a t e a best erik ez denez , eta frogap e n a ados t a s u n hori best e ideia edo ararteko batzue n bidez haute m a t e a best erik ez, gure ideia moralak, mate m a t ikoak bezalax e , eurak direnez arketipoak, euret a n aurkitzen dugun ados t a s u n edo desa do s t a s u n orok ezagu tz a erreala sortaraziko du, irudi mate m a t ikoe t a n gerta tz e n den bezalax e .

8. Existen t ziarik ez da behar ezagut za abstraktua erreal bihurtzeko.

Ezagutz a eta ziurtasu n a erdies t eko, ideia zehaztu ak eduki beharra daukagu , eta gure ezagu tz a erreal bihurtzeko, ideia horiek beren arketipoari erantzun behar diote. Eta ez du inor harritu behar nik gure ezagu tz ar e n ziurtasu n a geure ideien kontsiderazioan jartzeak gauz en existen tzia errela itxuraz hain gutxi aintzat hartu t a , zeren horret az ongi pents a t u ondore n , aurkituko baita, oker ez bana go, egia eta ziurtasun a bilatzea best e ardurarik ez balute bezala agertz e n direnen pents a m e n d u eta eztab aid a rik gehien ak hartzen dituzten diskurtsoak proposizio orokorrak eta existen tzia ezert ar ako ere aintza t hartzen ez duten nozioak direla. Matem a tikarien diskurtso guztiek, zirkuluare n karratu t a s u n a z , sekzio konikoez edo mate m a t ikako best e edoz ein arloz, ez daukat e zerikusirik irudi horien existen tziaz, baina horien frogap e n a k , haiek goga m e n e a n dituzten ideien menp e daud e n a k, berber ak dira mund u a n une horret a n karratu edo zirkulurik existitu zein ez existitu. Era bere a n , diskurtso moralen egia eta ziurtasu n a gizakien bizitzak edota aztertze n dituzten bertut e a k mundu a n existitzen direne n tz albo batera utzita kontsider a tz e n dira; eta Tulioren beteb e h a r r ak ez datoz gutxiago egiarekin bat mundu a n inortxok ez duelako bere bizitza doi- doi moldatz e n hark idatzi zuen e a n bere ideian izan ezik inon existitzen ez zen hark deskribaturiko gizon zintzoare n eredur a . Hilketak heriotza merezi duela espekulazioa n, hau da, ideian egia baldin bada , hilketare n ideia honekin bat datorren ekintzan ere egia izanen da. Beste ekintza batzuekin, ordea , ez du zerikusirik proposizio honek. Eta gauz a bera esan daiteke gizakien goga m e n e k o ideiez best e esentziarik ez duten gainerako gauze n espezie guztiei buruz ere.

9. Eta egiatik eta ziurtasun e tik ez dute gutxiago ideia moralek geuk eratuak eta izendatuak direlako.

Baina hem e n esan e n da, ezagu tz a morala geure ideien kontenplazioan kokatzen bada eta hauek, best e modu ak bezalax e, geuk eginak badira, a zelako nozio bitxiak dituzkegu n justiziaz eta neurrit asu n az ! Bertute e n eta bizioen a zelako nahask e t a , baldin haiei buruz bakoitzak nahi dituen ideiak egiten baditu! Ez dateke naha s m e n d u edo desord e n a handiagorik gauze t a n eure t a n , ez eta eurei buruzko arrazoina m e n d u e t a n ere, mate m a t ikan frogap e n e k o naha s m e n d u t ik edo irudien propiet a t e e t a n edo elkarrekiko erlazioet a n egindako aldaer a tik etorriko litzateke e n a baino, baldin norbait ek lau kantoiko triangelu a edo lau angelu zuzeneko trapezioa eginen balu, hau da, hizkera arrunt e a n esand a , irudien izenak aldatu eta mate m a t ikariek norm ale a n izen bat emat e n dioten ari best e izen bat ema n e n balio. Izan ere, dem a g u n norbaitek bere baitan hiru angeluko irudi bat egiten duela haiet ako bat zuzena izanik eta horri aldekidea edo trapezioa edo best e edozer deitzen diola; irudi horren propiet a t e a k eta ideia horri buruzko frogap e n a triangelu angeluzuz e n a deitu balio bezalakox e a k izanen dira. Aitor dut izena aldatz e ak, hizkuntz propiet a t e faltaga t ik, zein ideia ordezkatz e n duen ez dakiena hasiera n despis t a tu eginen duela, baina irudia marraz tu bezain laster, ondorioak eta frogak argi eta garbi gera tuko dira. Gauza bera gerta tz e n da ezagutz a morale a n ere; dem a g u n gizaki batek best e bati honek bere lan ondra tu az berega n a t u duen a berone n baimenik gabe kentze ar e n ideia daukala eta honi justizia , nahi badu, deitzen diola. Izen

hau beroni gizaki horrek ezarritako ideiarik gabe hartzen duen a erra daiteke, berak daukan ideia elkartzen diolako, baina bere ideia hori kendu edo mintzatz aileak goga m e n e a n dauka n a erant siz gero, injustizia izena eman d a bezalako gauza berber ak egokituko zaizkio. Egia da diskurtso morale t a n okerreko izenek norm ale a n oker aditze handiago a ekartzen dutela, izen horiek zuzentz e a mate m a t ika n bezain erraz gerta tz e n ez delako, zeren mate m a t ika n , behin irudia marraz tu eta ikusiz gero, izena alferreko eta ahalge bihurtzen baita. Zeren zertarako behar da zeinua, adierazitako gauza prese n t e eta begien aurre a n dago e n e a n ? Baina izen morale t a n hau ezin da erraz eta azkar egin, modu horien ideia konplexu e n osaket a n sartzen diren osagai konposa t u guztienga t ik. Baina hala eta guztiz ere, ideia hauei hizkuntza horret a n ema n ohi zaien izena barik best e bat emat e a k ez du galaraz t e n haien adost as u n eta desdos t a s u n ezberdine n ezagu tz a ziur eta frogagarria («de mo s t r a t ive ») edukitzea , baldin mate m a t ika n bezala ideia zehatz berei lotzen baga tz aizkie eta elkarrekiko erlazio ezberdine t a n jarraitzen badiegu, izenen eraginez bide horret a t ik irten gabe . Baldin aztergai dugun ideia berau ordezkatz e n duen zeinutik bana n tz e n badugu, gure ezagu m e n a berdin doa bene t ako egia eta ziurtasun a deskubritzer a , edoz ein soinu darabilgularik ere.

10. Okerreko izenak jartzeak ez du nahas t e n gure ezagut zare n ziurtasuna.

Kontu a n har t u beh a r dugu n bes t e ga uz a bat haux e da, ale gi a , Jainkoak edo bes t e l a k o lege gi l e r e n bat e k izen mor al e n bat definit uz gero , izen horri dago kio n esp e z i e a r e n es e n t z i a finkatz e n dut el a et a , horre g a t ik ez da se gu r u a izen bori bes t e zentz u bat e kin aplika t z e a edo era bil tz e a ; bain a bes t e kas u e t a n hizkun tz propi e t a t e falta baino ez da izen horiek herri ald e har t a k o era bil e r a komu n a z bes t e l a aplika t z e a . Baina hon e k ere ez du nah a s t e n are goitiz e n e z ere izend a t u r iko ideiak zeh az ki az t e r t u et a alde r a t u z lortu be h a r r e k o ez a g u t z a r e n ziurt a s u n a .

11. Hirugarrenik, substant zi ei buruz ditugun ideia konplexu e k gugandik kanpo dituzte arketipoak, eta mota horretako e ta n ezagut za urria izaten da.

Hirugarrenik, bada ideia konplexu e n best e mota bat ere, guga n dik kanpoko arketipoei dagozkien ez berau e n g a n dik ezberdin ak izan daitezke e n a k eta, beraz, ideioi buruz dugun ezagu tz ar e n errealt a s u n a urria da. Subst an tzien ideiak dira horiek, naturare n lanet a tik harturikoak bide diren ideia bakun e n bildum a n dautz an arren, arketipo horieta t ik diferent e a k izan daitezke e n a k , ideia horiet an gauze t a n eure t a n daud e n baino ideia gehiago edo ezberdinak egote a tik. Horrega tik gerta daiteke eta maiz gerta tz e n da ideia horiek gauzekin eurekin doi- doi bat ez etortze a .

12. Gure ideiak arketipo horiekin ados datoze n hein berean da erreala beroriei buruz dugun ezagut za .

Hauxe diot, bada , gauzekin bat datozelako ezagutz a erreal a eskain diezaguk e t e n substan t zie n ideiak edukitzeko ez dela nahikoa, modu e t a n bezala, batera ezin ak ez diren ideiak bater a biltzea, nahiz eta horrela batu t a sekula existitu ez; horrela, adibidez, sakrilegioa edo zin-faltsu egitea , egitat e horiek existitu aurretik nola ondore n , era bere a n ideia egiazko eta erreal ak dira. Baina subst a n tziez ditugun ideiak gugan dik at daud e n arketipoekin loturiko («referre d to») kopiak bide direnez , existitzen den edo existitu den zerbait e tik atera t ako ak izan behar dute beti, eta ez da beharrezko gure pentsa m e n a k nahierar a bilduriko ideiez osatuak eta inondiko eredu erreale tik atera gabeko ak izatea , guk konbinazio horret a n inolako batera e zint a s u nik ez aurkitu arren. Eta honen arrazoia da ezen, gure ideia bakun e n iturri den subst a n tzien osaer a ezagutz e n ez dugun ez , ez eta haiet ako batzuk elkarrekin hertsiki baturik egote a r e n eta best e batzuk kanpo geratz e a r e n kausa ere, haiet ako oso gutxiri buruz ziurta dezake gula naturan elkartut a daud el a edo ez daud el a , esperien tziak eta behake t a sentigarriek erakus t e n digut en e t ik harago. Beraz, subst a n tziez dugun ezagutz a ororen errealt a s u n a honex e t a n oinarritzen da: subst a n tziez ditugun ideia konplexu guztiak naturan koexistitzen aurkituriko ideia bakun ez soilik osatu ak izatea n . Eta horrela gure ideiak egiazko kopiak direnez , nahiz eta ez agian oso zehatz ak, subst a n tziez dugun

ezagu tz a erreal ar e n subjektuak dira, ezagu tz a errealik eduki dezake g u n heine a n . Ezagutz a hau, arestian esan bezala, ez da oso urrun helduko, baina heltzen den neurrian ezagutz a erreal a izanen da hala ere. Direnak direla ditugun ideiak, aurkitzen diegun best e ekiko adost as u n a ere ezagu tz a izanen da. Ideia horiek abstrak tu ak badira, ezagu tz a orokorra izanen da. Baina subst a n tziei buruz erreala izan dadin, ideiek gauz en existen tzia erreal e tik atera t ako ak izan behar dute. Subst an tziare n bate a n koexistitzen aurkitu ditugun ideia oro segur t a s u n e z elkar ditzake gu eta, horrela, subst a n tzien ideia abstrak tu ak egin. Zeren behin naturan elkarrekin egond ako ak elkar daitezke berriro ere.

13. Substan t ziei buruzko ikerket e ta n , geure pentsa m e n d u a k izenetara eta izenek zehaz turiko espezie tara mugatu barik, ideiak izan behar ditugu kontuan.

Hau ongi aztertu eta geure pents a m e n d u a k eta ideia abstrak tu ak izenet ar a muga t uko ez bage ni tu, izen ezagun e k jada zehazturiko edo, nolabai t esat e a rr e n , sortarazitako gauze n espezieak baino ez baleud e edo egon ezin balira bezala, agian egin ohi dugun baino askat a s u n handiagoz eta nahas m e n d u gutxiagoz pentsa t uko genuk e gauzez. Paradox a ausart a lirudike agian edota, guztiz ondorio arriskutsuko faltsukeria akaso, berrogei urtez adime n espirik erakutsi gabe bizi izan diren ergelez gizakiaren eta piztiaren arteko erdibide a n daud el a esat e a . Baina aurreiritzi hori uste oker bate a n oinarritzen da, hots, gizaki eta pizti izenek bi espezie ezberdin ordezkatz e n dituzten uste a n , espezieok esen tzia errealez zehaztu ak bide direlarik euren tarte a n best e espezierik ezin izateraino. Baina izen horiek eta izen bereko gauza guztiak zehazki eta neurri berea n parteka tz e n dituzten esentzia espezifiko horiek naturak eginak diren ustea albo batera utziz gero, baldin imajinatuko ez balitz esentzia kopuru zehatz bat dago el a , non gauz a guztiak moldet a n hustuak izan bailiran eratu diren, ordua n aurkituko genuk e arrazoim e nik gabeko gizaki baten forma, higidura eta bizia gizakiaren e t ik eta piztiaren e t ik hain ideia ezberdin a dela eta hain espezie ezberdin a egiten duela, nola arrazoim e n d u n asto baten formar e n ideia ezberdina izanen litzateke e n bai gizkaiare n eta bai piztiaren formatik, bion tarteko animalia edo biotatik ezberdina izanen litzateke el arik.

14. Ergela gizakiaren eta piztiaren tartekoa dela ukatuz jarritako objekzioari erantzun a.

Hona helduta mundu guztia egon e n da prest honako galdera hau egiteko: baldin ergelak gizakiaren eta piztiaren arteko ak badira, zer dira, izan, orduan? Ergelak direla erantzut e n diet nik, hitz hau egokia delako gizakiaren g a n dik eta piztiatik ezberdin a den zerbait adieraz t eko, gizaki eta pizti izenek bata best e t ik ezberdin ak diren esan a hiak edukitzeko egokiak diren bezalax e . Erantzun honek, behar bezala ulertut a , gehiagorik gabe konpon lezake auzi hau eta esan nahi duda n a aditzera eman. Baina ez nago ni gizaki batzue n grinaren berririk gabe, ez nago norbait euren mintza m old e e t a t ik aldentz e n ausartz e n den guztian ondorioak atera tz er a eta erlijioa meha tx a t u rik ikustera dara m a tz a n grina gartsu az kontura tu gabe eta horrelako proposizio bati ziurraski jarriko lizkioket en kalifikatzaileak ez aurreikust eko modu a n ; eta ziur dakit zera galdetuko dutela: baldin ergelak gizazkiaren eta piztiaren arteko zerbait badira, zer gerta tuko zaie best e mundu a n? Eta honi erantzut e n diot: 1. Ez zait niri axola hori jakitea edota ikertze a. Haiek zutik ala erorita daud e n, euren nagusiare n arazoa da. Guk haiek zertan diren asm atz e ak edo ez asm atz e ak , ez du ez hobetu ez txartuko haien egoera . Sortzaile zintzoa eta aita onbera den Jainkoaren eskuet a n daud e eta ez ditu hark bere sorkariak gure pents a m e n d u edo irizpide estue n araber a erabiltzen, eta ez ditu haiek guk asm at uriko izenen eta ezpeziee n araber a bereizten. Eta oraingo gure mundu honet az hain gutxi dakigunok ez genuke ibili behar larri etap a hau bukatz e a n sorkariek ukane n dituzten egoera ezberdin ak zehaztu nahian. Aski bekigu jakitea Jainkoak ikasteko, diskurtso ak egiteko eta arrazoitzeko gai diren guztiei ema n diela ezagu tz er a euren jokabide e n kontua emat e r a deituak izanen direla eta ordaina jasoko dutela gorputz e a n bizi direlarik egindako ar e n araber a .

15. Zer gertatuko zaien ergelei geroko egoeran.

Baina, bigarrenik, eran tzut e n dut esan ez gizaki horien galderar e n indarra (hau da, ergelei geroko egoer a ukatuko al zenieke?) uste bi haue t ako bate a n oinarritzen dela, bata bezain faltsua best e a : lehen e n go a , gizakiaren forma eta kanpo itxura duen izaki oro hilezkortasu n e zko egoera r a dagoel a nahitaez destina tu a bizitza honen ostea n; bigarren a , gizaki jaio den ororentz a t horrek horrela behar duela izan. Utzi alde bater a irudipen hauek eta bereh al a ikusiko duzue auzi mota hauek funtsik gabe ak eta barreg arriak direla. Euren eta ergelen artea n alde akzident al a baino ez dagoel a eta esentzia talde bate a n zein best e a n berbera dela uste duten ek pents a tz e a nahi nuke ea hilezkortasu n a gorputz ar e n kanpoko formari lotuta iruditzen duten e n tz ; eta uste dut hau propos a tz e hutsa nahikoa dela euren iritzi hau arbuia dezat e n . Izan ere, oraindik ez dut inoiz entzun inork, materian murgildue n egond a ere, kanpoko atal sentigarri materialen irudiari betiereko bizitza zor zaiola eta hau haien ondorio dela pentsa tz eko moduko gorent a s u n a egotzi dionik, edo ezein materi multzo hem e n ezerez tu ondore n berrizta turik agertuko dela betiereko sentipe n , pertzepzio eta ezagu tz a egoera n , halako edo horrelako irudiaren moldera egina izan delako soilik eta haren atal ikusgarriak horrela edo hala egitura tu ak direlako. Hilezkortasu n a azaleko forma jakin bate a n jartzen duen honelako iritziak ateak ixten dizkio arimare n edo espirituar e n azterket a orori, gorpuzdu n izaki batzuk hilezkorrak direla eta best e batzuk ez direla esat eko orain arte ukan dugun oinarri bakarra berau. Gauzen kanpo ald e ari barne ald e a ri baino garran tzia handiago a emat e a da hau, eta gizakiaren gorent a s u n a haren gorputz ar e n kanpoko forman gehiago jartzea , arimare n barne perfekzioet a n baino, ez delarik hau best e izaki materialekiko duen hilezkortas u n a r e n eta betiko bizitzaren aban t aila handi eta estima g ai tz a gizakiaren bizarkerari edo haren jakeare n ebaker a ri iratxekitze a baino. Zeren gure gorputz ar e n kanpoko ezaug arri honek edo best e ak ez dakarkigu betiereko iraupen a r e n espera n tz a rik, gizon bati bere trajeare n formak hura inoiz ez dela alferrik galduko edo berari hilezkortasu n a ema n e n diola baiezta tz eko arrazoirik eskaintze n ez dion bezalax e. Agian esan e n da inork ez duela uste formak inor hilezkor egiten duenik, dauka n ar e n barrua n hilezkorra den arima arrazoidun a dagoe n seinale dela baizik. Baina jakin nahi nuke nork egin duen horren seinale, hori esat e hutsa ez baita aski horrela izan dadin. Frogak beharko lirateke norbait horret az konbe ntzitzeko. Nik dakidala ez dago inon horrela mintza tz eko gai den irudirik. Zeren arrazoi beraz ondoriozta daiteke , alde bate tik, gizaki baten gorpuak, esta tu a batek baino bizitzaren itxura edo jardun gehiagorik agertu ez arren, arima biziduna duela bere baitan horret ar ako forma bada uk alako, nola, best e t ik, ergel baten baitan arima arrazoidun a dagoel a izaki arrazoidun ar e n kanpo ald e a daukalako, haren ekintzek bizitza guztian zehar piztia askota n nabari den baino arrazoi seinale gutxiago agertu izan arren.

16. Mustroak.Baina ergel bat guraso arrazional en ondore n go a da eta hortik, beraz, atera behar da arima

arrazoidun a duela. Baina ez dakit zein logika arauz atera behar duzun ondorio hori, ziur bainago best e inon ez dela horrelako ondoriorik onartz en , zeren onartuko balute ez lirateke ausar tuko, nonahi egiten duten modur a, sorkari oker eratu ak edo desitxura tu a k suntsi tzen . O, esan e n dute, mustroak dira horiek! Hala bitez. Baina zer da zure ergel adurti, adimen gabeko, tratag ai tz hori? Gorputzeko akatsak mustroak egiten ditu, eta goga m e n e k o akatsak (atal noblee n a eta, esa er a arrunt e n e a n , atalik esentzialen a berau) ez? Sudurrik edo leporik ez edukitzeak mustro a egiten du eta sorkari hori giza mailatik kanpo uzten, eta arrazoim e nik eta adimenik ez edukitzeak ez? Hau arestian errefusa t u dugun suposiziora itzultzea litzateke , dena forman jartzea eta gizaki nor den kanpoald e az soilik neurtz e a . Agerian jartzeko gai honet a n erabili ohi den arrazoibide a r e n araber a jende ak garran tzia guztia irudian jartzen duela eta giza esen tzia guztia kanpoko formar a biltzen, hori zentzug a b e k o tz a t jo eta zeharo ukatu arren, ez dugu best erik behar jende ar e n pents a m e n d u a ri eta praktikari arrasto a segitze a baino, ordua n hori argi agertuko da eta. Ongi moldaturiko ergela gizakia da, arima arrazoidun a dauka, inondik ageri ez bada ere; honen dudarik ez dago, esan e n duzu zuk; baina ezarri iezazkiozu belarri luzetxoa go a k eta zorrotzago ak edota ohikoa baino sudur zapaltxoa go a , eta zalantzak sortuko zaizkizu; ezar iezaiozu aurpe gi estua go a ,

zapalago a , luzeago a , eta zer pentsa ez dakizula gera tuko zara; segi animaliaren gero eta antz handiago a emat e n burua best e animaliare n baten berdin- berdina izan arte, eta ordua n mustro a izanen da, eta horrek frogatuko dizu, zuri behintza t , arimarik ez daukal a eta, beraz, suntsi tu egin behar dela. Orain, nik galdetz e n dut, non dago neurri zehatz a? Zein dira animalia arrazoidun a suposa tz e n duten formar e n azken mugak? Baina badiren ez fetoak erdi piztia, erdi gizaki direnak eta best e batzuek hiru laurde n duten ak bate tik eta laurden bat best e t ik, eta mila hurbilpen maila izan daiteke e n e z forma bater a edo best er a eta, beraz, baita gizakiaren eta animaliaren antz gehiago edo gutxiagoko mailak ere, gust a tuko litzaidake jakitea zer nolako taxuker a behar den zehazki, hipotesi horret a n , arima arrazoidun a beronekin batu ahal izateko. Zer nolako kanpoald e a da barruan arima bizi dela jakinaraz t eko adierazle ziurra? Zeren hau zehaztu arte oinarririk gabe ari gara gizakiaz eta beldur naiz horrelax e jarraituko ez dugun beti, soinu batzue t a n finkatu t a eta naturan zer diren ez dakigun espezie finko eta zehaztu ak daud el a iruditzen segitzen dugun bitart e a n . Baina, azken bate a n , nahiko nuke gogoan hartze a feto desitxura tu a mustroa dela esan ez zailtasun a gainditu nahi duten ek best e ei egozt en dien akats e a n erortzen direla, gizakiaren eta piztiaren bitarteko izaki bat eratuz. Izan ere, zer best erik da, esan otoi, horien mustro hori (mustro hitzak ezer esan nahi badu), gizakia ez piztia ez den eta bate tik eta best e t ik duen izaki bat baino? Eta horrelakox e a da hain zuzen ere aipaturiko ergela . Guztiz beharrezko da, beraz, espeziee n eta esen tzien nozio arrunt a albo batera uztea, baldin gauz en izaerare n baitara zinez sartu eta gure ahalm e n e k euret a n , existitzen diren modu a n , aurkitu dezaket e n a r e n bidez, eta ez eurei buruz oinarririk gabe egindako fantasien bidez, azter tu nahi baditugu.

17. Hitzak eta espezi eak .

Hau hem e n aipatu badut, haux e uste dudalako izan da, alegia, ezin dezake gula kontu handiegirik hartu, hitzek eta espezieek, erabiltzen ohiturik gaud e n euren nozioet a n , gaina hartu diezagu t e n galaraz t eko. Izan ere, nire ustez hortxe datza gure ezagutz a argi eta bereizirako oztopo handi bat, batez ere subst a n tziei dagokien ez , eta hortixek etorri dira egiaren eta ziurtasun a r e n inguruko zailtasun asko. Ohituko bagina geure azterket a eta arrazoina m e n d u a k hitzeta tik banan tz e n , geure pents a m e n d u e n barrua n neurri handian ema n e n genioke irtenbide a eragoz p e n honi; hala ere, traba horrek hantx e iraune n luke best e ekin ditugun solasaldiet a n , espezi eak eta euren esent ziak izatez direna, hau da, ideien zeinu izateko izenak erant si t a dauzkat e n gure ideia abstraktu ak barik, best e zerbait diren iritziari eust e n segituz gero.

18. Laburbilpena.

Gure ideien arteko ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a haute m a t e n dugun guztian, ezagutz a ziurra dago; eta ideia horiek gauze n errealita t e a r ekin ados datozel a seguru gaud e n guztian, ezagu tz a ziur erreal a dago. Eta gure ideien eta errealita t e a r e n arteko ados t a s u n a r e n ezaugarriak ema n ditugun ez , uste dut azaldu dudala ziurtasun hori, ziurtasun erreala, zertan datzan . Eta hori argitzea , best e e n t z a t zer izan den ez dakit, baina niretza t , aitor dut, orain arte senti tu izan dudan premia handi bat eta lortu nahi nuen helburua izan da.

V. KAPITULUAEgiaz oro har

1. Zer den egia.

Mendeta n zehar egin dugu galdera hau: zer da egia? Eta egiaren bila gizateria guztia ari denez edo ari dela dioen ez , merezi du geure denbor a eta ahalegin a emat e a berau zertan datzan artarik handien az aztertz e a ri , era horret a n egiaren izaera ezagut u eta goga m e n a k faltsut as u n e t ik nola bereizten duen kontura tz eko.

2. Egia zeinue n , hau da, ideien edo hitzen konjuntzioa edo banake t a zuzena da.

Egia, orduan, hitzaren adiera zehatz e a n , zeinuen konjuntzioa da batzu e ta n , banak e ta best e e ta n , gauzak euren artean ados datoze n edo ez datoze n heinean . Zeinuen konjuntzioa edo banak e t a diogun e a n , proposizio hitzaz ere adieraz t e n dugun a ulertu behar da. Proposizioak bi mota t ako ak dira, ment al ak eta hitzezkoak, erabili ohi diren zeinuak ere bi mota t ako ak, ideiak eta hitzak, diren modu a n .

3. Zerk egiten dituen proposizo mentalak edo hitzezkoa k.

Egiaren nozio argia eratz eko, behar- beharrezko da pents a m e n d u a r e n egia eta hitzen egia bata best e t ik ongi bereiziz kontsider a tz e a ; baina ez da bat ere gauza erraza bi horiet an bereiz aritzea . Izan ere, proposizio mental e t a n aritzean , nahitaez erabili behar dira hitzak eta, ordua n, emat e n diren proposizio mental en kasuak bereh al a uzten diote mental ak izateari eta hitzezko bihurtzen dira. Zeren, proposizio men tala ideien kontsider azio hutsa baino ez delarik ideiok gure goga m e n e a n izenik gabe daud e n heine a n , hitzet an jarri bezain laster proposizio mental hutsen izaera galtzen dute.

4. Oso zaila da proposizio men tale tan aritzea.

Eta proposizio mental e t a n eta hitzezkoet a n bereiz aritzea oraindik zailago bihurtzen du gizakirik gehien ak , denak ez badira, euren barrua n pents a tz e n eta arrazoitzen dihardut e n e a n , ideiez barik hitzez baliatze ak, pents a g a i darabilt en gauzak barrua n ideia konplexu ak ukan ez gero behintza t . Hau mota horret ako gure ideien inperfekzioare n eta ziurgab e t a s u n a r e n froga argia da eta proposiziook, eurot az arret az baliatuz gero, zein gauzaz ditugun ideia argi eta erab a t finkatuak eta zeinet az ez adieraz t eko balio diezaguk e t e . Izan ere, ikusminez ohartze n bagar a gure goga m e n a k pents a tz e a n eta arrazoitzea n nola jokatzen duen, aurkituko dugu, nik uste, gure barruko pentsa m e n e a n zuriaz edo beltzaz , gozoaz edo garratzaz , triangeluaz edo zirkuluaz proposizioren bat egitea n goga m e n e a n izenez pents a t u gabe ideiak era ditzake gula eta sarri eratu egiten ditugula. Baina ideia konplexu ak kontsidera t u eta haiei buruzko proposizioak egin nahi ditugun e a n , hala nola gizakiaz , bitrioloaz , sendotasu n a z , loriaz, orduan izena jartzen dugu eskuarki ideiaren ordez, zeren izen horiek ordezkatz e n dituzten ideiak, gehien e t a n inperfektu ak, naha si ak eta zehazg a b e a k izanik, izenet a n pents a tz e n dugu, argiago ak, ziurrago ak eta

bereiziago ak direlako eta gure pents a m e n d u r a ideia bakun ak («pure ») baino azkarra go etortzen direlako; eta horrela ideiez barik hitzez baliatzen gara, gogoet ak eta arrazoiket ak geure barrua n proposizio mental isilekoak eginez burutze n ditugun e a n ere. Subst an tzie t a n hau, azaldu dugun modu a n , gure ideien inperfekzioare n ondorioa da, izena inondik ere ezagutz e n ez dugun esentzia erreala ordezkatz e n jartzen baitugu. Moduet a n , berau ek osagai dituzten ideia bakun e n kopuru a handia izatea da hori dakarren a . Zeren, berau e t ak o asko konpos a t u ak direnez , izena asko erraza go dator goga m e n e r a , ideia konplexu a bera baino, hau gogora tz eko eta goga m e n e a n doi-doi irudikatzeko denbor a eta arret a behar baitira, lehen a go horret a n ahalegind u direne n kasuan ere, inola ere ezin dutelarik hori egin, ordea, best e hauek, alegia, hizkuntz a horret ako hitz arruntik gehien ak beren oroimen e a n ukan arren, beharb a d a euren bizitza osoan ere izenotako gehien ek zehazki zein ideia ordezkatz e n zuten pents a tz eko ardurarik hartu ez duten ek . Zenbait nozio nahasi eta ilunez baliatze a r ekin konform at u dira, eta erlijioaz eta kontzien t ziaz , elizaz eta fedeaz , ahalaz eta eskubid ea z , obstrukzioaz eta umore e z , malenkoniaz eta suminaz ekin ahale a n mintzo direnei ezer gutxi gera tuko litzaieke pents a m e n d u e t a n , baten batek esan e n balie gauz et a n euret a n pents a tz eko, best e ak hain usu, eta beren burua ere ez gutxitan, naha s t eko bide izan ohi dituzten hitzak albo batera utziz.

5. Proposizio mental en eta hitzezko e n arteko kontrast ea.

Baina egiaren azterket ar a itzuliz, egiteko gauz a garen bi proposizio mote t a n errep ar a t u behar dugu: Lehenik, proposizio mentalak daud e, eta eurot an gure adime n ek o ideiak hitzik erabili gabe elkarrekin batzen edo bana n tz e n ditu goga m e n a k , haien arteko ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a haute m a n e z eta juzgatuz . Bigarrenik, hitzezko proposizioak daud e, eta baiezko edo ezezko esaldiet a n elkarturik edo bana n d urik ipinitako hitzak dira, hots, gure ideien zeinuak. Baieztatuz edo ezezt a tuz elkarrekin batu edo bana n tz e n dira, beraz, soinuz egindako zeinu horiek. Horret ar a , proposizioa zeinuak batze a n edo bana n tz e a n datza, eta egia, beraiek ordezkatz e n dituzten gauzak ados datoze n edo ez datoze n kontuan hartut a, zeinu horiek batze a n edo bana n tz e a n .

6. Noiz daukat e n egia erreala proposizio mental ek eta noiz hitzezko e k .

Nori bere esperien tziak erakutsi diezaioke, goga m e n a k bere ideietako batzue n ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a haute m a t e a n edo supos a tz e a n , ideia horiek baiezko edo ezezko proposizio bate a n ipintzen dituela isilean bere barrua n , eta nik hau adieraz t eko elkarrekin batze a eta bana n tz e a termino ak erabili ditut. Baina pents a tz e n eta arrazoitzen duen gizakiak hain egun eroko a duen goga m e n a r e n ekintza hau ulergarriago a zaigu baiezt a tz e a n edo ezezt a tz e a n gure baitan gerta tz e n dena hausn ar tuz , hitzez adierazita baino. Norbaitek bi lerroren ideia duen e a n , karratu baten aldear e n a eta diagon alar e n a adibidez, diagon ala hazbe t e luze izanik, ukan dezake era bere a n lerro horren zatiket are n ideia honen b e s t e zati berdinet a n , bost, ham ar, ehun, mila edo zenba tn a hi zatitan, eta ukan dezake hazbe t e luzeko lerro horren ideia zatigarri izanik edo ez izanik, horietako zenbai t zati karratu ar e n aldear e n luzera berekoak izateko modu a n. Orain, gizaki horrek zatigarrit asu n mota hori lerro horri buruz duen ideiarekin ados edo desad o s datorrela haut e m a t e n , pents a tz e n edo suposa tz e n duen guztian ideia bi horiek, hau da, lerro horren ideia eta zatigarrit as u n mota horren ideia, elkartu edo banan d u egiten ditu eta proposizio ment al bat egiten du, egiazkoa edo faltsua izanen dena zatigarrita su n mota horrek, hau da, honen b e s t e parte alikuotatako zatigarrit as u n a k lerro horrekin duen adost as u n edo desa do s t a s u n errealare n araber a . Ideiak horrela elkarrekin batu edo bana n tz e n direne a n ordezkatz e n dituzten gauz en adost as u n a r e n edo desa do s t a s u n a r e n arab er a , orduan honi egia mental a dei dakioke. Baina hitzen egia hori baino zerbait gehiago da; hem e n hitzak bata best e a ri buruz baiez ta tu edo ezezta tu egiten dira, ordezkatz e n dituzten ideien adost as u n edo desa do s t a s u n a r e n araber a . Eta egia hau bi mota t ako a izan daiteke; hitz hutsezkoa eta azalekoa, geroa go aztertuko duda n a (VIII. kap.), edo erreal a eta irakasgarria, lehen a g o aipatu dugun ezagutz a erreal ar e n helburu a dena.

7. Hitzezko egiaren kontrako objekzioa: egia mota hau erabat kimerikoa izan daiteke .

Baina ezagutz a ri buruz agertu izan den zalantz a bera sor daiteke hem e n egiari buruz, eta objekzio haux e jar daiteke , alegia, egia proposizioet a n hitzak batu edo bana n tz e a best erik ez bada ordezkatz e n dituzten ideiak gizakien goga m e n e a n duten adost as u n a r e n edo desad o s t a s u n a r e n araber a , egiaren ezagu tz a ez dela uste ohi den bezain preziagarria eta ez duela merezi haren bila ekin eta ahalegin ibiltzea, honen araber a hitzen eta giza burmuin eko kimeren arteko adost as u n a baino ez duelako supos a tz e n . Nork ez daki nolako nozio arraroz beterik dituzten askok beren buruak eta nolako nozio bitxi harrigarriak sor daitezke e n gizakien burmuine t a n? Baina hem e n planto eginda geratz e n bagar a , arau honet a tik aterako da geure irudime n ek o hitz ameslarien best e ezeren egiarik ez dugula ezagutz e n eta harpiei eta zent auro ei zein gizakiei eta zaldiei era berea n dagozkien egiak baino ez ditugula geuga n a t z e n . Izan ere, ideia hauek eta antzekoak geure burua n ditugun ideiak izan daitezke eta euren artea n adost as u n a edo desad o s t a s u n a ukan, izaki erreale n ideiak bezalax e, eta horrela haiei buruz hauei buruz bezain egiazkoak diren proposizioak egin daitezke. Eta, horrega t ik, era berea n egiazkoak izanen dira bi proposizio hauek, alegia, zentauro guztiak animaliak dira zein gizaki guztiak anaimaliak dira , eta batar e n ziurtasun a ere best e a r e n a bezain handia izanen da. Izan ere, bi proposizioet a n gure goga m e n e a n ideiek duten adost as u n a r e n arab er a batzen dira hitzak; eta animaliaren ideiak zent auro ar e n ideiarekin duen adost as u n a animaliare n ideiak gizakiaren ar ekin duen a bezain argia eta agerikoa da; eta, beraz, bi proposizio horiek era bere a n dira egiazkoak eta ziurrak. Baina zertarako balio digu horrelako egiak?

8. Objekzio horri erantzun a: egia erreala gauzekin ados datoze n ideiei buruzkoa da.

Nahiz eta aurreko kapitulua n ezagutz a erreala irudimen e zko tik bereizteko esand ak o a nahikoa izan daiteke e n zalantz a honi erantzut eko eta egia erreala kimerikotik edo, nahi baduz u, nominal hutse tik bereizteko, bi bereizketok oinarri bera dutelarik, hala ere ez datek e alferreko a hem e n ere gogoa n izatea ezen, hitzek gure ideiak baino adieraz t e n ez dituzten arren, gauz ak adieraz t eko direnez, proposizioet a n ipinita dauka t e n egia hitzezkoa baino ez dela izanen , gauz en errealita t e a r ekin ados t a s u nik ez daukat e n goga m e n e k o ideiak ordezkatz e n dituzten e a n . Eta, horrega tik egia, ezagu tz a bezala, mota bitakoa izan daiteke , hitzezkoa eta erreala, hitzezko hutsa delarik egia, terminoak ordezkatz e n dituzten ideien ados t a s u n a r e n araber a batzen direne a n , gure ideiak naturan existen tzia errealik daukat e n edo eduki dezaket e n kontuan hartu gabe. Proposizioek egia erreala daukat e , ordea, osatz en dituzten zeinuak gure ideien adost as u n a r e n araber a batzen direne a n eta gure ideiak natura n existen tzia edukitzeko moduko ak direla dakigun e a n , subst a n tzie t a n hau ezin dugularik jakin, subst a n tzia horiek existitu direla jakinda baino.

9. Egia eta faltsutasu na oro har.

Ideien adost as u n a edo desa do s t a s u n a , den bezalax e , hitzeta n seinala tz e a da egia. Faltsut a s u n a , ordea, ideien ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a , denez best ela , adieraz t e a hitzet an . Eta soinuek horrela adierazitako ideia horiek euren arketipoekin ados datoze n heinea n soilik da erreala egia. Egia honen ezagutz a honex e t a n datza: hitzek zein ideia ordezkatz e n duten jakitean eta ideia horien adost as u n a eta desa do s t a s u n a haute m a t e a n , hitz horiek seinala turikoare n araber a .

10. Proposizio orokorrak luzeago aztertu behar dira.

Baina hitzak egiaren eta ezagutz a r e n eroale nagusitz a t daud e n e z eta egia komunikatz eko eta hartzeko, baita beroni buruz arrazoitzeko ere, hitzez eta proposizioez baliatzen garen ez , luzeago aztertuko dut zertan datzan proposiziet ako egia erreal en ziurtasun a eta non aurki litekeen; eta ahalegind uko naiz azaltzen nolako proposizio unibert s al e t a n egon gaitezke e n ziur euren egia errealaz edo faltsut as u n a z . Proposizio orokorret a t ik hasiko naiz, eurok direlako gure pents a m e n d u e i lanik gehien emat e n dienak eta gure konten plazioa jardune a n darabilt en ak . Egia orokorrak gure goga m e n a k bilatue n ak dira, ezagu tz a gehien area go tz e n digute n ak direlako eta,

zabalta su n handikoak izanik gauz a partikular askoren berri emat e n digute n ez , gure ikuspegia luzatzen eta ezagu tz ar a heltzeko bidea laburtzen digutelako.

11. Egia morala eta egia meta fisikoa.

Arestian aipatu duda n adiera hertsian harturiko egiaz gain, badira best e egia mota batzuk ere. 1. Egia morala, gauz ez geure goga m e n a r e n persu a sio ar e n arab er a mintza tz e a n datzan a , nahiz eta guk formula turiko proposizioa gauze n errealita t e a r ekin ados etorri ez. 2. Egia metafisikoa, ez dena best erik gauz en existen tzia errela, guk izen horiek ezarritako ideiekin bat datorren a baino. Nahiz eta badirudien hau gauze n existen tzian datzala, hurbilagotik aztertuz gero, ikusiko da proposizio tazitu bat daukala bere baitan eta berone n bidez goga m e n a k gauz a partikular hori aurretik eratu eta izena ezarri dion ideiarekin batzen duela. Baina egiari buruzko gogarp e n hauek lehen a g o aztertu direlako edo gure oraingo helbururako askorik supos a tz e n ez dutelako, agian aski da hem e n euroi buruzko aipam e n soil bat egin izana.

VI. KAPITULUAProposizio uniberts alez eta beraue n egiaz eta

ziurtasun az

1. Ezagutzarako beharrezkoa da hitzei buruz mintza tz e a .

Ideiak beren baitan aztertu eta juzgatz e a , euren izenak erab a t albo bater a utzita, ezagu tz a argi eta bereiziriko biderik onen a eta seguru e n a den arren, hala ere, ideien ordez hitzak («sound s ») erabiltzeko ohitura nagusi tu denez, hori oso bakanki praktikatze n dela uste dut. Edonor ohar daiteke zein gauz a arrunt a den ideiak eurak erabili beharre a n izenez baliatze a geure barruan pentsa tz e n eta arrazoitzen dugun e a n ere, batez ere ideiak oso konplexu ak eta ideia bakun e n bildum a handi batez osatu ak direne a n . Hitzen eta proposizioen ikerket a ezagutz a ri buruzko trata tu a r e n hain atal beharrezko bihurtzen du honek, non oso nekez hitz egin daiteke e n ulergarriro bataz , best e a esplikatu gabe .

2. Egia orokorrak ulertzea zaila da, hitzezko proposizioe tan aurkez tu ezean.

Daukagu n ezagu tz a guztia egia partikularrez edo orokorrez denez , begi- bistakoa da ezen, egia partikularrak ulertzeko egin daiteke e n a albo bater a utzita, egia orokorrak, bilatue n ak arrazoi guztiaz, ezin direla ongi ezagut a r azi eta atze m a n ere oso bakanki atze m a t e n direla, hitzeta n burura tu eta adieraz t e n ez badira. Proposizio unibert s al e n egia eta ziurtasun a ikertzea ez dago, beraz, gure ezagutz a aztertz eko bidetik landa.

3. Ziurtasuna bi mota takoa da: egiazkoa eta ezagut zaz ko a.

Baina beti arriskugarri gerta tz e n den termino e n anbiguot a s u n a k desbider a t u ez gaitzan, komeni da kontura tz e a ziurtasun a bi mota t ako a dela: egiazko ziurtasuna eta ezagut za zk o ziurtasuna . Egiazko ziurtasu n a dago, hitzak proposizioan berau ek ordezkatz e n dituzten ideien adost as u n a edo desad o s t a s u n a errealit at e a n den bezalax e doi- doi adieraz t eko modu a n jarrita daud e n e a n . Ezagutz azko ziurtasu n a ideien ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a haute m a t e a da, edoz ein proposiziotan adieraz t e n den heinea n . Honi proposizio baten egia ezagu tz e a edo egia horret az ziur egote a esan ohi diogu.

4. Inork ezin dezak e jakin proposizioren bat egiazkoa denik, aipaturiko espezie bakoitzaren esen t zia ezagutu ezean.

Orain, ezein proposizio orokorren egiaz ziur ezin egon gaitezke el arik, berau osatz en duten hitzek ordezkatz e n dituzten espeziee n muga zehatz ak eta heda d ur a ezagu tz e n ez baditugu, espezie bakoitzaren esentzia ezagu tu beharko genuke, esentzia baita espezie a moldatz e n eta muga tz e n duen a. Hau ez da zaila ideia bakun eta modu guztiei dagokien e a n . Zeren haue t a n esen tzia erreal a eta nominala gauza bera direnez , edo berdin dena, termino orokorrak ordezkatz e n duen ideia abstrak tu a bide denez espezie ar e n esentzia eta muga p e n bakarra , termino bakoitza noraino hedatz e n den edo zein hitz hartzen dituen ebazt e a n ezin egin daiteke zalantzarik; hauek, bistako a denez , termino horrek ordezkatz e n duen ideiarekin doi- doi bat

datoze n gauza guztiak dira, eta bat ere ez best erik. Baina subst a n tzie t a n , zeinet a n nominala ez den esentzia errealak moldatz e n , deter min a tz e n eta muga tz e n bide dituen espezie ak, hitz orokorrare n hedad ur a oso zehazg a b e a da, zeren, esentzia erreal hori ezagutz e n ez dugun ez , ezin baitezake g u jakin espezie horret ako zer den eta zer ez den eta, ondorioz, ezta espezie horret az ziurtasun e z zer esan daiteke e n eta zer ez ere. Eta horrela, gizakiaz , urreaz edo subst a n tzia naturalen best e edozein espezieaz mintzo garen e a n , naturak mota horret ako banako guztiei erregular t a s u n e z luzatzen dien eta espezie horret ako bihurtzen dituen esen tzia zehatz eta errealak moldatu a bide denez, ezin gaitezke ziur egon subst a n tzia horri buruz egindako ezein baiezt ap e n ez ezezt ap e n e n egiaz. Zeren gizakia edo urrea zentzu honet a n hartu t a eta mintzatz ailear e n goga m e n e k o ideia abstrak tu tik ezberdinak diren esentzia erreal ek moldaturiko gauz en espezietz a t erabilita, ez dakigu zer ordezkatz e n duten gauz a bi horiek; eta espezie horien heda d ur a , muga horiekin, hain ezez agu n eta zehaz ga b e a da, non ez dagoe n inolako ziurtasu n ez baiezt a tz erik gizaki oro arrazoidun a denik ez urre oro horia denik. Baina esentzia nominala espezie bakoitza muga tz e n duen elem e n t u tz a t hartzen badugu eta gizakiek termino orokorren aplikazioa hark ordezkatz e n dituen ideia konplexu e n topagu n e diren gauza partikularre t a t ik harago heda tz e n ez badut e , orduan ez daud e espezie bakoitzaren mugei buruz huts egiteko arriskua n eta, horren araber a , ezin izanen dira ibili proposizioren bat egiazkoa den ala ez zalantza t a n . Proposizioen ziurgab e t a s u n hau horrela era eskolas tikoa n azaltzea aukera t u badut eta esen tziak eta espezieak bezalako termino ak erabili baditut , hauxe argi jartzeko izan da, alegia, zer nolako absurduk eri a eta eragoz p e n a den horiek, izenak ezarrit ako ideia abstraktu ak barik, best e edozein mota t ako errealita t e a k direla pentsa tz e a . Izan ere, gauz en espezie ak gauza horiek izen orokorren pean sailkatze az best el ako zerbait direla pents a tz e a , guk izen horiek zeinu modu a n ezarri dizkiegun ideia abstrak tu ezberdin ekin duten adost as u n a r e n araber a , egia naha s t e a eta beraiei buruz egin daitezke e n proposizio orokorret a n ziurgab e t a s u n a sartzea da. Jakintza eskolas tikorik ez duen jende ari gauz a hauek modu egokiago a n eta argiago a n azal dakizkiekee n arren, hala ere, esen tzien edo espezie e n nozio oker horiek, jenderik gehien ar e n goga m e n e t a n sustraiak bota dituzten ez eta jende horrek munduko alde honet a n nagusi izan den jakintzaren halako tintura bat hartu duen ez gero, agerian jarri eta errotik kendu behar dira, ziurtasun a ekarriko duten hitzak erabili ahal izateko.

5. Hori batez ere substan t ziei dagokie.

Subst a n tzien izenak, ordua n, ezagu tz e n ez ditugun esentzia erreal ek moldaturikoak bide diren espezieak ordezkatz eko eginak direnez , ez dira gai adimen e r a ziurtasun a eram a t ek o. Horrelako termino ez egindako proposizio orokorrei buruz ezin gara ziur egon. Eta honen arrazoia argi dago, zeren nola jakin genez ak e ziur urreak koalitate hori edo best e a dauka n e n tz , urrea zer den edo zer ez den ez dakigun e a n? Mintzatzeko modu honet a n , urrea esentzia jakin bate a n partaid e dena baino ez denez eta esen tzia hau, ezagutz e n ez dugularik zertan datzan jakin ezin dezake gu n zerbait denez, ezin dugu ziur jakin inongo materi partikula zentzu honet a n urrea den ala ez, ez baitakigu, horret a n errem e diorik gabeko ezjakitun izaki, zati horrek zerbaiti urrea deitzeko behar dena dauka n ala ez daukan, hau da, inondik ere ezagutz e n ez dugun urrear e n esen tzia erreal hori daukan ala ez. Eta hori ezagu tz e a guretz a t hain ezinezkoa da, nola itsu baten tz a t pentsa m e n d u a r e n kolorea zein lorek daukan ala ez daukan esa t e a , pents a m e n d u a r e n kolorear e n ideiarik ere ez daukan e a n . Edo guk ziurtasun e z jakin ahal bage n u (ezinezko dena) non dagoe n esentzia errela, inondik ere ez dakigun a, adibidez urreare n esen tzia erreala zein materi zatitan dagoe n jakin ahal bage n u ere, ez genuke ziur jakinen urreari kolitate hura edo best e a egotzi ahal zaiola, ezin jakin baitezake g u koalitat e edo ideia hark edo best e ak beharrezko loturarik duen inondik ere ezagutz e n ez dugun esentzia errealarekin, erreala bide den esen tzia horrek moldatz e n duen espezie a zeinahi dela imajina turik ere.

6. Subs tant zi ei buruzko proposizio unibertsal gutxiren egia ezagut z e n da.

Beste alde bate tik, subst a n tzien izenek, beti erabili behar lirateke n bezala gizakiek goga m e n e a n dituzten ideiak izendatz eko erabiltzen direne a n , esan a hi argi eta zehatz a ukan arren, ez dute balio ziur egiazkotza t ukan ditzake gu n proposizio unibert s al asko egiteko. Eta hau, ez izenok erabiltze a n zer esan nahi duten ziur ez dakigulako, baizik berauok ordezkatz e n dituzten ideia konplexu ak ideia bakun e n halako konbinazioak direlako, non best e ideia gutxi batzuekin baino ez daukat e n lotura edo aurkakotz a aurkigarririk.

7. Kasu gutxitan ezagut daiteke elako ideia bakun e n beharrezko koexis t en t zia substan t zie tan .

Subst a n tzien espeziee n izenek zehazki ordezkatz e n dituzten ideia konplexu ak guk subst a n tzia deitzen diogun euskarri ezez agu n bate a n koexistitzen errep ar a t u diegun koalitate e n bildum ak dira. Baina zein best e koalitat e beharrezko koexistitzen diren aipaturiko konbinazioekin ez dugu ziur jakiterik, haien menp ekot a s u n natural a deskubritzeko gai izan ezea n; eta honet a n ezin dugu urrune gi joan lehen koalitat e e i dagokien ez , eta bigarren koalitat e ei dagokien ez , berriz, ez gara gai inolako loturarik deskubritzeko, III. Kapituluan aipaturiko arrazoieng a t ik: 1. Ez ditugulako ezagu tz e n bigarren koalitat e bakoitza menp e duten subst a n tzien osaera errealak. 2. Ezagutuko bage ni tu ere, ezagutz a esperim e n t a l e r ako soilik (ez unibert s al erako) balioko liguke horrek, eta kasu konkretu hutse t a r a baino ezin izanen ginat eke heldu, gure adimen a k ez dezake el ako deskubri lotura bururag a rririk edozein bigarren koalitat er e n eta edoz ein lehen koalitat ere n aldaer ar e n artea n . Eta, horrega t ik, subs t a n tziei buruz ziurtasu n beteko proposizio orokor gutxi egin daiteke.

8. Urrearen adibidea.

Urre oro finkoa da dioen proposizioaren egia ezin ezagut dezake g u guk ziurtasun e z , unibert s alki hala uste bada ere. Zeren, eskolen irudimen hutsal ar e n araber a , norbait ek uste badu urre termino ak naturak urreari dagokion esentzia errealare n bidez ezarritako gauz en espezie bat ordezkatz e n duela, bistako a da ez dakiela zein subst a n tzia partikular diren espezie honet ako ak eta, beraz, ezin du urreari buruz ezer baiez ta tu unibert salki. Baina urre hitza bere esentzia nominalak zehazturiko espezie a ordezkatz e n jartzen badu, esentzia nominal hau, adibidez, gorputz kolore horiko, xaflakor, fundigarri eta ezein gorputz ezagun baino astun a go a r e n ideia konplexu a izanik, urre hitzaren erabilera zehatz honet a n ez da zaila jakitea zer den eta zer ez den urrea. Baina, kasu honet a n ere, ezin da urreari buruz best e koalitaterik ziurtasu n ez unibert s alki baiezt a tu ez ezezt a tu , esen tzia nominal horrekin lotura edo batera e zint a s u n aurkigarria («discover a bl e ») ez bada uk a . Eta finkotasu n a k, adibidez, guk deskubri dezake gu n inongo beharrezko loturarik ez duen ez gure ideia konplexu ar e n kolore, pisu edo best e edoz ein ideia bakun ekin edo konbinazio guztiarekin, ezinezko zaigu ziurtasu n ez ezagu tz e a urre oro finkoa da dioen proposizioaren egia.

9. Ez dago beharrezko lotura aurkigarririk urrearen esent zia nominalaren eta best e ideia bakun batzu e n artean.

Urrearen esentzia nominal horren finkotasu n a r e n eta kolore, pisu eta best e ideia bakun e n artea n lotura aurkigarririk ez dagoe n modu a n, halaxe , baldin urreaz dugun ideia konplexu a gorputz hori, fundigarri, harikor, astun eta finkoa izan dadin egiten badugu, aqua regia tan disolbag arri t a su n a ri buruz ziurgab e t a s u n bere a n aurkituko gara eta arrazoi beraga t ik, zeren ideiak eurak aztertu hutsez, horitasu n , fundigarrit a su n , harikortas u n , astunt a s u n eta finkotasu n ar e n ideiak osaturiko ideia konplexu a dagokion gorputz ari buruz inoiz ezin izanen dugu baiezt a tu edo ezezta tu aqua regia tan disolbag arri dela; eta gauza bera esan beharko genuke haren best e koalitat e guztiei dagokien ez ere. Gusta tuko litzaidake aurkitzea urreare n edozein koalitat eri buruzko baiez ta p e n orokor bat, egia dela ziurtasu n ez jakin daiteke e n a . Berehala ihardet siko lidaket e , dudarik ez, esan ez : urre oro xaflakorra da ez al da proposizio unibert s al a? Eta horri nik erantzun proposizio oso ziurra dela hori, baldin xaflakort as u n a urre hitzak ordezkatz e n duen ideia konplexu ar e n osagai bada . Baina hem e n ez da urreari buruz ezer baiezta tz e n , soinu horrek

barruan xaflakort as u n a dauka n ideia ordezkatz e n duela baino ez baita esat e n , eta mota horret ako egia eta ziurtasun a zentauroa lau hankakoa da dioen baiezt ap e n a k daukan a bezalako a da. Baina xaflakortas u n a urre hitzak ordezkatz e n duen esen tzia espezifikoare n osagai ez bada, argi dago urre oro xaflakorra da ez dela proposizio ziurra. Zeren, urreare n ideia konplexu a nahi dituzun best e haren edon alako koaliteez osaturik egond a ere, ez da agertuko xaflakort asu n a ideia konplexu horren menp e dago e nik ez eta konplexu horren osagai diren bakun e t a ko baten ondorio denik ere; izan ere, xaflakortas u n a k best e koalitat e horiekin dauka n lotura (bat ere badu) osaera errealare n esku- hartzez dauka; eta hau ezagu tz e n ez dugun ez , ezinezko zaigu lotura hori haut e m a t e a , koalitat e horiek elkarrekin lotzen dituen a deskubritu ahal izan ezean .

10. Koexiste nzia hau ezagut z e n den neurri berean izan daiteke ziurra proposizio unibertsala. Baina ezagu t za horren hedadura txikia baino ez da.

Koexistitzen diren koalitat e horiet arik zenba t eta gehiago batu ideia konplexu bate a n izen bakarrar e n pean , ordua n eta doiago («precise ») eta zehatz a go bihurtzen dugu hitz horren esan a hia , baina inork ez du, haatik, hura gaiago egiten gure ideia konplexu a k hartzen ez dituen best e koalitate batzuei buruzko ziurtasun unibert s el ar ako, hauek elkarrekiko duten lotura edo menp eko t a s u n a haute m a t e n ez dugulako, ez baitugu ezagutz e n ez haien oinarri den osaer a erreala ez beroni nola darizkion. Izan ere, subst a n tziei buruz dauka gu n ezagu tz ar e n atal garran tzitsu e n a ez da, best e gauz a batzue t a n bezala, bana n existi daitezke e n bi ideiari buruz, baizik zenbait ideia bereizik subjektu berea n duten lotura eta koexisten tziari buruz, edo horrela koexistitzeko duten aurkakotz ari buruz. Beste muturre tik hasi ahal bage n u eta aurkitzerik bage n u kolore hori zertan datzan, zerk egiten duen gorputz bat arinago edo astun a go , atalen zer nolako ehund ur ak egiten duen xaflakor, fundigarri, finko, eta likido horret a n disolbatz eko egoki, baina ez best e hartan, baldin gorputz ez deskribatu berri dugun bezalako ideia bage n u eta koalitat e sentigarri guztiak zertan dautza n haute m a t e rik bage n u , orduan gorputz horien halako ideia abstraktu ak eratu ahal izanen genituzke, non ezagu tz a orokorragoko materiala esakainiko liguket e n eta egia eta ziurtasu n a luketen proposizio unibert s al ak egin ahal izanen baikenituzke. Baina subst a n tzien espezie ez ditugun ideiak haien koalitat e sentigarriak menp e a n dituen osaer a erreale t ik hain urrun daud e n bitarte a n eta ideia horiek gure sentim e n e k deskubri ditzaket e n ageriko koalitat e horien bildum a inperfektu ak osatz en dituen bitart e a n , subst a n tziei buruzko proposizio gutxi izan daitezke euren egia erreala guk ziurtasu n ez baiez ta tz eko modukoak, ideia bakun gutxiren lotura eta beharrezko koexisten tzia ezagut baititzakegu ziurtasun e z eta zalantzarik gabe. Uste dut subst a n tzien bigarren koalitat e e n eta hauei dagozkien ahalen artea n ezin direla bi aipatu, beharrezko koexisten tzia edo koexistitzeko aurkakotz a ziurtasu n ez ezagut dakieke e n a k, sentime n bereko e t a n izan ezik, eta hauek elkar baztertz en dute best e nonbait azaldu dudan modu a n . Inork ezin du jakin, nire ustez, gorputz batek duen koloretik zer usain, zapore, soinu edo koalitat e ukigarri daukan gorputz horrek, ez eta zer aldaket a eragin dezake e n best e gorputz baten baitan edo har dezake e n haren g a n dik. Gauza bera esan daiteke soinuari edo zapore a ri dagokionez . Subst a n tzien izen espezifikoek horrelako ideien bildum ak ordezkatz e n dituzten ez , ez da harritzeko a guk hitz horiekin zalantzarik gabeko ziurtasun e ko proposizio oso gutxi egin ahal izatea . Baina, hala ere, edozein mota t ako subst a n tzien ideia konplexure n batek bere baitan best e ideia batekin beharrezko koexisten tzia duela deskubri dakioke e n ideia bakun e n bat dauka n heine a n proposizio unibert s al ak ziurtasun e z egin daitezke hari buruz; adibidez , baten batek urreare n xaflakortas u n a r e n eta koloreare n edo pisuare n arteko, edo izen horrek adierazitako ideia konplexu ar e n best e edozein koalitat er e n arteko beharrezko lotura deskubritu ahal balu, horrek egin ahal izanen luke honet a n urreari buruz proposizio unibert s al ziurra; eta urre oro xaflakorra da proposizioare n egia erreala best e hau dioen a bezain ziurra litzateke , alegia, triangelu angeluzu z e n guztietan hiru angelue k bi zuzen osatze n dituzt e .

11. Subs tant zi ez ditugun ideia konplexu ak egiten dituzt en koalitateak kanpoko eta urruneko kausa haute m a n g a b e e n menp e daude.

Subst a n tziei buruz, berau e t a n aurkitzen ditugun koalitat e sentigarriak zer nolako osaera errealek sortaraz t e n dituzten eta barau ei koalitat e ak nola darizkien ezagutz eko moduko ideiak bage ni tu, gure goga m e n e k o haien esentzia erreal ei buruzko ideia espezifikoen bidez orain sentime n e n bidez baino ziurtasu n handiagoz aurkitu ahal izanen genituzke haien propiet a t e a k , baita zein koalitat e duten ala ez duten ezagu tu ere; eta urreare n propiet a t e a k ezagutz eko ez litzateke ordua n beharrezko urrea nonbait existitzea eta guk hari buruzko esperim e n t u a k egitea , orain triangelu ar e n propiet a t e a k ezagu tz eko, triangelu a nonb ai t materian existitzea behar ez den bezalax e, eta gure goga m e n e k o ideiak era berea n balioko luke kasu bater ako zein best er ako. Baina gu naturako sekre tu e t a n barren a sartzetik hain urrun gaud e , non haiet ara heltzeko lehen sarrerar a ere apen a s hurbildu garen sekula. Izan ere, ikusten ditugun subst a n tzie t ako bakoitza berare n g a n gauz a oso modu a n hartu ohi dugu koalitat e guztiak bere baitan eta best e gauzekin zerikusirik gabe balitu bezala, oharkab e pasa tz e n zaizkigularik gehienb a t ingura tz e n dituzten fluido ikusezin horien eragiket ak, berau e n higidurare n eta eragiket e n menp e bada u d e ere subst a n tzie t a n atzem a t e n ditugun eta subst a n tziak ezagu tz eko eta izendatz eko haiei atxikitako bereiztikur bihurtu eta erabiltzen ditugun koalitat e ak. Ipini urre zati bat isolatu t a best e gorputz guztien irispidet ek eta eragine tik at, eta bereh al a galduko du bere kolore eta pisu guztia, eta xaflakortas u n a ere bai, hau, dakidan ez , eraba t eko hauskort a s u n bihur daiteke el arik. Urak, fluidotasu n a haren funtsezko koalitate tz a t daukagu n arren, bere kontura lagaz gero, utzi eginen lioke fluido izateari. Baina gorputz bizigab e ak beraie t a t ik kanpoko best e gorputz ei hainbe s t e zor badiet e, non ingura tz e n dituzten gorputz horiek kenduz gero, ez lirateke e n guri agertz e n zaizkigun bezalako ak, are gehiago gerta tz e n zaie hori eteng a b e k o segidan elikatu, hazi, hostoak eta loreak ema n eta haziak sortzen dituzten landare ei . Eta animalien biziera arret az behatz e n badugu, ikusiko dugu bizitzari, higimen ari eta euren g a n ikusten ditugun koalitat e garran tzitsu e n ei dagokien ez , kanpoko kausen eta euren atal ez diren best e gorputz batzue n koalitat e e n menp e hain erab a t daud el a, non haiek gabe ezin duten une batez ere bizirik iraun, nahiz eta animaliak hain menp e dituzten gorputz horiek ez diren gutxi baino aintzat hartzen eta ez diren izaten guk animaliei buruz eratze n ditugun ideien osagai ere. Kendu airea, minutu batez bada ere, izaki bizidun ei, eta bereh al a galduko dituzte sentipe n a , bizitza eta higimen a . Honex ek behartu gaitu arnas a hartzeko premia ezagutz e r a . Baina kanpoko eta ziurraski askoz urruna goko best e zenbat gorputz ek ez ote dituzte edukiko makina miresg arri hauen mekanis m o a k euren eraginp e a n , guk ikusten ez euret a n pents a tz e n ez badugu ere? Eta horietako zenba t ez ote dira ikerket a zorrotzen ak ere ezin aurkitzeko moduko ak? Unibert soa r e n puntu txo honet ako biztanleak, eguzkitik hainba t milioi miliatara egon arren, handik datoz en edo hark iharrost e n dituen egokiro beroturiko partikulen menp e daud e, eta lurra egun duen tokitik, apur bat bada ere, aldatu eta berot as u n iturri horret a t ik urruna go edo hurbilago kokatuko balitz, gertag a rri tik gorakoa da lurreko animaliarik gehien ak bereh al a hilen lirateke el a , sarri ikusten baititugu eguzkiaren berot as u n handiegiak edo txikiegiak suntsi tut a , akzident alki horrelako posizioan egon beharra daukat e n e a n gure lur globotxo honet a n . Imane a n errep ar a tz e n ditugun koalitate ak gorputz honen muge t a tik urrun ukan behar dute nahitaez iturria; eta kausa ikusezinek sarri animali espezie batzuei eragiten dizkien asaldurak eta animalia batzuk (esan digute n ez) lerroa pasa tz e hutsa g a t ik hutsik gabe hiltzeak edo best e batzuei gerta tz e n zaien modu a n inguruko best e herrialde batera iragat e a g a t ik hiltzeak argi erakus t e n digute uste dugun ez haiekin inolako zerikusirik ez dauka t e n gorputz ezberdine n eragina, baita eragiket ak erab a t beharrezko direla ere gorputz horiek guri agertz e n zaizkigun modukoak izateko eta haiek ezagu tu eta bereizteko bide ditugun koalitate ei iraunar az t eko . Erabat oker gabiltza, beraz, uste izatea n gauzek euren barruan dituztela haieng a n agertz e n zaizkigun koalitat e ak; eta alferrik ari gara euliaren edo elefant e a r e n gorputz are n barrua n haienga n errep ar a t z e n ditugun koalitat e ak eta ahalak menp e dituen osaer ar e n bila. Eta horrega tik, horiek ongi ulertzeko, horien bila, gure lur eta atmosfer az haraindi ez ezik, agian eguzkiaz eta oraindik gure begiek deskubritu ez duten izar urrundu e n a z haraindi ere ibili beharko genuke. Zeren inola ere ez dugu zehazt erik zenba t e r aino daud e n gure ikuspegiaz haraindiko kause n menp e gure lur

honet ako subst a n tzia partikularren izatea eta jardun a. Ikusten eta haut e m a t e n ditugu ingurua n ditugun gauz en higidura eta jardun lodiene t ako batzuk, baina makina bitxi hauei higiduran eust e n eta egoera onea n iraunar az t e n dien korronte a nondik datorren eta makina horiek nola gidatze n eta aldatz en diren jakitea gure ezagu tz a tik eta atzem a t e ko ahalm e n e t ik harago dago; eta unibert so ar e n egitura harrigarri honen, horrela esa t erik badut, atal eta gurpil nagusi ek ukan dezaket e , guk dakigun ez , bata best e a r e kiko eragin eta jardune t a n lotura eta menp eko t a s u n a halako moldez, non agian gure bizileku honet a n itxura eraba t ezberdina erakutsiko luketen eta direna izateari utziko lioketen , baldin guga n dik ezin ulertzeraino urrun daud e n izarrek edo gorputz handiek diren moduko ak izateari edo higitzen diren modu a n higitzeari utziko baliote. Gauza bat da ziurra, alegia, gauz ak, beren baitan erab a t eko ak eta osoak eman arren, naturare n best e atal batzuei atxikirikoak baino ez direla, haue n bidez dauka gularik haien berri. Izan ere, gauze n koalitat e , ekintza eta ahal haut e m a n g a r ri ak euren g a n dik kanpoko zerbaiti zor zaizkie; eta ez dago guk ezagutz e n dugun naturar e n atalik, bere izatea eta koalitat e ak bere inguruko izakiei zor ez izateraino osoa eta perfektua denik; eta gorputz bate a n daud e n koalitat e ak ulertzeko, geure pents a m e n d u a k gorputz horren azalerar a muga t u barik, asko urruna go begiratu behar dugu.

12. Subs tant zi en esent zia nominalek haiei buruzko proposizio unibertsal ziur gutxi eskaint z e n dizkigut e .

Hau horrela bada, ez da harritzekoa guk subst a n tzien oso ideia inperfektu ak edukitze a eta berau e n propiet a t e eta eragiket ak euren menp e dituzten esentzia erreal ak guk inola ere ez ezagu tz e a . Haietan egon daud e n haien atal nimiño eta aktiboen tam ain a , irudi eta ehund ur a ere ezin ditugu deskubritu , eta are gutxiago best e gorputz batzuek kanpotik atal nimiño horienga n eragind ako higidurak eta bulkad ak, haue n menp e daud el arik eta haue n bidez guk haieng a n errep ar a t z e n ditugularik koalitat e gehien ak eta nabar m e n e n a k , gure ideia konplexu e n osagai direnak. Gogarp e n horixe bakarrik da aski haien esen tzia erreale n ideiarik inoiz edukitzeko esper a n tz a gal dezagu n, haue n faltan berau e n ordez erabilltzen ditugun esentzia nominalak neurri oso urrian hornitu ahal izanen gaituzte ziurtasu n erreal a eskaintzeko gai izan litekeen ezagutz a orokorraz edo proposizio unibert s al ez .

13. Substan t ziei dagokien e z probabilitate judizioa urrunago heda daitek e , baina hau ez da ezagut za .

Ez gara, beraz harritut a geratu behar, ziurtasun a subs t a n tziei buruz egindako proposizio orokor oso gutxitan aurkitzen badugu; haien koalitate eta propiet a t e e z dugun ezagu tz a arras bakanki heda tz e n da sentim e n e k haiei buruz ema n ahal digute n informazioaz haraindi. Agian gizaki bilatzaile eta behaz al e ak, euren juzga m e n a r e n indarrez, sakon a go sar litezke eta, behak e t a zehatz e a n oinarrituriko proba bilitat e e n bidez, baita horret ar ako bildutako zenbait itxurantz ekore n bidez ere, esperien tziak aurkitu ez dien zerbaiti buruzko aieru zuzenak egin ditzaket e . Baina aierut a n geratuko dira beti; iritzira baino ez dira heltzen, eta ez daukat e ezagu tz ar ako behar den ziurtasunik. Izan ere, ezagu tz a orokor oro geure pents a m e n d u e t a n baino ez datza eta geure ideia abstraktu ak konten pla tz e a best erik ez da. Euron artea n ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a haute m a t e n dugun guztian ezagutz a orokorra dauka gu, eta ideia horien izenak behar bezala proposizioet a n elkarrekin ipiniz, egia orokorrak ziurtasu n ez adieraz ditzakegu. Baina, izen espezifikoek esan a hi zehatz eta bereizia duten e a n ordezkatz e n dituzten subst a n tzien ideia abstraktu ek best e ideia gutxirekin baino ez daukat e n e z lotura edo batera ezint a s u n aurkigarririk, subst a n tziei buruzko proposizio unibert s al en ziurtasu n a oso muga t u a eta urria da haiei buruzko ikerket a nagusi dugun atal honet a n ; eta subst a n tzien ia izen batik ere ez dago, berau aplikatzen zaion ideia zeinahi delarik ere, berari buruz orokortasu n e z eta ziurtasun e z esan dezake g u nik bada uk ala edo ez daukala berari dagokion eta ideia horrekin, edonon dela ere, beti koexistitzen den edo bater a ezin den koalitat e hori edo best e a .

14. Zer behar den guk substant ziak ezagut z e k o .

Guk mota horret ako ezagutz a onargarririk eduki ahal izan aurretik, best e hau ezagut u beharra daukagu , alegia, gorputz baten lehen koalitat e ek best e gorputz baten koalitat e e t a n zer nolako aldaket ak eragiten dituzten erregularki, eta nola. Bigarrenik ezagu tu behar dugu edozein gorputz e n zein lehen koalitat ek eragiten dituen sentipe n ak edo ideiak gure baitan. Hau, bene t a n ere, materiak beron e n bolum e n , irudi, atalen kohesio, higidura eta atsed e n e k o aldaer a ezberdine n pean dituen efektu guztiak ezagutz e a baino gutxiago ez da. Hau ezagu tz e a , ordea , nire ustez mundu guztiak onartuko duen modu a n, zeharo ezinezko zaigu erreb el aziorik gabe . Eta erreb el azioz azalduko balitzaigu ere korpuskulue n nolako irudi, bolum e n eta atalen higidurak eraginen lukeen guga n kolore horiaren sentipe n a , edo gorputz baten azalerako atalen nolako irudi, bolume n eta ehundur a beharko lirateke e n korpuskulu horiei aipaturiko kolorea eragiteko behar duten higidura egokia emat eko, hau ez genuk e aski izanen haien espezie ezberdinei buruz proposizio unibert s al ak ziurtasun e z egiteko, gure sentime n ei eragiteko bide dituzten atal nimiño horieta n gorputz e n bolum e n , irudi, ehundur a eta higidura zehatz a haute m a t e k o moduko ahalm e n zorrotzak eduki ezean , ezagu tz a horren bidez guk haien ideia abstrak tu ak eratu ahal izateko. Subst an tzia gorpuzdu n ak baino ez ditut hem e n aipatu, gure adime n ar e n neurrikoago a k diren eragiket ak burutze n dituzten ak . Zeren espirituen eragiket ei dagokien ez , hau da, pentsa tz eko eta gorputz ak mugitzeko duten ahalm e n ei dagokien ez , gu lehen ikusian galdut a aurkitzen gara, nahiz eta agian gero, gure pentsa m e n d u a k gorputz ak eta euren eragiket ak arret a handiagoz kontsidera tz e n jarri eta gure nozioak egitat ezko arazoez harindi nolabai t eko ziurtasu n ez noraino heltzen diren aztertz en dugun e a n , aitortu beharra izanen dugun gure aurkikuntz ak, honi buruz ere, ez doazela erab a t e ko ezjakite eta ezgait a su n e t ik askoz harago.

15. Substan t ziez ditugun ideia konplexu e k haien osaera errelaren ideiarik ez daukat e n e z gero, proposizio ziur gutxi baino ezin izanen dugu egin haiei buruz.

Bistakoa da, subst a n tzien izen orokorrek ordezkatz e n dituzten ideia konplexu ek haien osaer a errealak hartzen ez dituzten ez , ziurtasu n unibert s al oso txikia ekarri ahal izanen digutela. Izan ere, subst a n tziez ditugun ideiek haien osaer a errealak barrua n ez dituzten ez , ez dute osagai gauz a bat, alegia, subst a n tzie t a n haute m a t e n ditugun eta haien berri eman e n liguket en koalitat e ak menp e dituen edo berau ekin lotura ziurra dauka n gauz a. Adibidez, dem a g u n gizaki izena emat e n diogun ar e n ideia, normale a n izan ere den modu a n , haux e dela: forma arrunt eko gorputz a, sentime n a , nahitako higidura eta arrazoime n a dauka n a . Hau bada gizaki espezie ar e n ideia abstraktu a eta, beraz, esentzia, ideia hau ordezkatuz proposizio orokor ziur oso gutxi egin ahal izanen ditugu, zeren forma bereziarekin bater a sentime n a , higimen a eta arrazoime n a menp e dituen eta subjektu berea n batzen dituen osaer a erreal a ezagutz e n ez dugun ez , best e koalitat e oso gutxi haut e m a t e n ditugu haiekin beharrezko lotura duten ak eta, beraz, ezin dugu ziurtasun e z baiezt a tu haue t ako ezer: gizaki orok aldika lo egiten dutela, ezein gizaki ezin elika daiteke el a zurez edo harriz, gizaki oro pozoituko duela astap err exilak, hain zuzen ere ideia horiek ez dutelako lotura edo aurkakotz arik aipatu dugun gizakiaren esentzia nominal ar ekin, izenak ordezkatz e n duen ideia abstrak tu a r ekin. Horrelako kasue t a n eta horien antzeko e t a n subjektu partikularre t a n proba egitera jo beharra dauka gu, eta honek ez du askorik emat e n . Gainerako e t a n proba bilitat e a r ekin konform at u beharra daukagu , baina ezin dugu ziurtasu n orokorrik eduki, gizakiaz daukagu n ideia espezifikoak osaera erreal a, bana ezin ak zaizkion koalitat e ak batzen dituen eta darizkiona, barrua n ez daukan artea n . Gizaki hitzak ordezkatz e n duen ideia koalitate eta ahal sentigarrien bildum a inperfektu a den artea n , ez dago lotura edo aurkakotz a atze m a n g a r ririk gure ideia espezifikoare n eta astap err exilare n edo harriaren atalek haren osaer a n duten eragiket ar e n artea n . Animalia batzuek lasai asko jaten dute astap err exila eta best e batzuek zurez edo harriz elikatzen dira, baina koalitat e eta ahal horiek eta antzeko ak menp e dituzten espezie ezberdin e t ako animalien osaer a errealen ideiak behar ditugun heinea n , haiei buruzko proposizio unibert s al e t a n ez dugu espero behar ziurtasun a erdiest erik. Gure esentzia nominalarekin lotura atzem a n g a r ria duten ideia gutxi horiek bakarrik horni gaitzake t e proposizio

horiez. Baina ideia horiek hain gutxi eta garran tzi txikikoak dira, non subst a n tziez dugun ezagutz a orokor ziurra hutsar e n hurren go tz a t jo dezake gu n .

16. Proposizioen ziurtasuna zertan datzan.

Amaitzeko, proposizio orokorrak, nolana hikoak, honako hau bete tz e n duten e a n bakarrik dira ziurtasun e r ak o gai, alegia, eure t a n erabilitako terminoek guk deskubritu ahal izateko moduko adost as u n a edo desad o s t a s u n a daukat e n ideiak ordezkatz e n dituzten e a n . Eta termino ek ordezkatz e n dituzten ideiak, bata best e a ri buruz baiezt a tz e n edo ezezta tz e n diren heine a n , ados datozela edo ez datozela haute m a t e n dugun e a n , ordua ntx e gaud e ziur haien egiaz. Eta hem e n dik ohar gintezke ziurtasun orrokorra geure ideieta n baino ez dagoel a . Ziurtasun hau best e nonbait e n , guga n dik kanpoko esperim e n t u e t a n edo behak e t e t a n bilatzen dugun e a n , gure ezagutz a ez doa kasu partikularre t a t ik harago. Geure ideia abst raktu ak kontenpla tz e a k soilik ekar diezaguk e ezagu tz a orokorra.

VII. KAPITULUAMaximez

1. Maximak edo axioma k proposizio berez nabariak («self eviden t») dira.

Bada proposizio mota bat, maxi m a k edo axiomak deituak, zientziaren printzipiotzat hartzen direnak eta berez nabariak («self- evident ») direlako mundu guztiak deritze sortze tikoak; baina inortxo ere ez da ahalegindu, nik dakidanik behintz a t , euron argitasu n a r e n edo indarrare n arrazoia eta funtsa erakus t e n . Merezi lezake, hala ere, proposizio horiek aztertu eta nabari ta s u n hori beroriei bakarrik dagokien ikusteak, baita ere gure ezagutz e t a n zenbat e r a inoko eragina eta aginpide a duten aztertz e ak .

2. Berezko nabaritasuna zertan datzan.

Ezagutz a, azaldu den modu a n, ideien adost as u n a edo desa do s t a s u n a haute m a t e a n datza. Orain, adost as u n hori bereh al ako a n berez haute m a t e n dene a n , best e ezeren esku- hartze edo laguntz arik gabe, orduan gure ezagutz a berez da nabaria. Hau egia dela ikusiko du edonork, inolako frogarik gabe lehen ikusian baiesp e n a emat e n dien proposizio horietako edozein aztertuz gero, zeren guztiet a n aurkituko baitu baiesp e n a emat eko duen arrazoia haux e dela, alegia, adimen a k, ideia horiek proposizioan dago e n baiezta p e n edo ezezta p e n a r e n araber a bereh al a aldera t uz , beroriet an aurkitzen duen ados t a s u n edo desa do s t a s u n a .

3. Berezko nabaritasuna ez dagokie axiomat za t daud e n proposizioei bakarrik.

Hau horrela delarik, ikus dezagu n orain berezko nabarita s u n hau maxim a izenaz onartze n diren eta axioma maila emat e n zaien proposizioei bakarrik dagokien ala ez. Eta honet a n argi dago axiom atz a t onartze n ez diren best e hainbat egia ere berez nabariak direla. Hau ikusi ahal izateko nahikoa izanen dugu ares tian aipatu ditudan adost as u n edo desa do s t a s u n e z ko lau espezie ak aztertze a , hau da, identit at e a , erlazioa, koexisten tzia eta existen tzia erreal a. Honek agerian jarriko digu berez nabariak, maxim e n sinesg arri t a s u n a duten proposizio gutxi horiek ez ezik, best e proposizio asko eta asko ere badirela, amaiga b e ko kopuru a n ia.

4. Identit eari eta dibertsitateari dagokien e z , proposizio guztiak dira era berean berez nabariak.

Izan ere, lehenik , identitateari buruzko ados t a s u n a r e n edo desa do s t a s u n a r e n funtsa goga m e n a k ideia bereiziak edukitzea n datzan ez , ideia bereiziak bezainb e s t e proposizio nabari ditugula diosku honek. Ezagutz are n bat daukan ak, berone n oinarri bezala, ideia ezberdin bereiziak ditu, eta goga m e n a r e n lehen e n go ekintza (hau barik ez da gai inolako ezagu tz ar ako) bere ideiet ako bakoitza bere baitan ezagutz e a eta best e e t a t ik bereizte a da. Nork bere barruan ikusten du ezagutz e n dituela dauzkan ideiak, ezagutz e n duela, halaber , noiz dagoe n ideia bat bere adimen e a n eta ideia hori zer den; eta adimen e a n ideia bat baino gehiago daud e n e a n , bata

best e tik bereizita eta nahasi gabe ezagutz e n dituela. Eta hau beti horrela denez (ezinezko baita haut e m a t e n duen a ez haute m a t e a ) , ideiaren bat bere adime n e a n dagoe n e a n ezin du zalantzarik egin han dagoel a eta den ideia dela, eta bere goga m e n e a n bi ideia bereizi daud e n e a n , hantx e daud el a eta ez direla ideia bat bera. Hartara , baiezt ap e n eta ezezt ap e n guztiok zalantz a, ziurgab e t a s u n edo ezbairako ahalbiderik gabe egiten dira eta ulertu bezain laster baiet si beharrako ak dira, hau da, guk geure goga m e n e a n proposizioko hitzek ordezkatz e n dituzten ideia zehatz ak eduki bezain laster. Eta, horrega tik, goga m e n a k ideia bat arret az aztertu eta terminoek adierazitako eta bata best e a ri buruz baiezta tu edo ezezt a turiko bi ideiak gauz a bera direla edo ezberdin ak direla haut e m a t e n duen guztian, ziurtasu n hutsezinaz daki proposizio hori egia dela; eta era berea n nahiz proposizioa ideia orokorrago ak ordezkatz e n dituzten terminoez osatu a izan nahiz ez hain orokorrez, adibidez izakiaren ideia orokorra berari buruz baiezta tz e n dene a n honako proposizio honet a n bezala: «bad e n a bada », edo ideia partikularrago a ideia berorre t az baiezta tz e n dene a n , adibidez, «gizakia gizakia da»; edo zuria den oro zuria da; edo oro har izakiaren ideia ez-izakiari ukatzen zaione a n , haux e delarik (horrela esa t e rik badut) izakiaren g a n dik diferent e a den ideia bakarra, best e proposizo honet a n bezala, «ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea »; edo izaki partikular baten ideia berone n g a n d ik diferent e a den best e bati buruz ukatzen dene a n , adibidez , «gizakia ez da zaldia», «gorria ez da urdina» diogun e a n . Ideien arteko aldeak, termino ak ulertu bezain laster, proposizioare n egia ageriko bihurtzen du bereh al a, eta hau ziurtasu n eta errazt a s u n beraz proposizio ez hain orokorret a n zein orokorrago e t a n ; eta guztia arrazoi beraga t ik, hau da, goga m e n a k berak dauka n edozein ideiet an ideia bera berber ar ekin bat bera delako; eta bi ideia ezberdin ezberdinak direlako, eta ez gauz a bera; eta hau berdin da egia ziurra, ideia hauek orokorrak, abstrak tu ak eta heda tu ak maila handiago a n zein txikiago a n izan. Berezko nabari ta su n hau, beraz, ez dagokie eskubide bereziz proposizio bi hauei soilik, alegia, «bad e n a bada » eta «ezinezko da gauz a bera izatea eta ez izatea ». Izatear e n edo ez izatear e n pertzepzioa ez dagokie gehiago oro eta gauza bezalako termino ek adierazitako ideia zehaz ga b e e i , best e ideia batzuei dagokien baino. Bi maxima orokor hauek, labur esand a hauex e t a r a biltzen direnak, alegia, gauza bera gauza bera da eta gauza bera ez da ezberdina , kasu partikularre t a n ere ezagu tz e n dira, maxima orokor horieta n bezalax e , eta maxima orokor horietaz inoiz pents a t u baino lehen a g o dira ezagu tu ak gauz a partikularre t a n , euren indar guztia goga m e n a k ideia partikularrez dihardun e a n duen bereiz m e n e a n datzalarik. Ez dago ezer agerikoa gorik haux e baino, alegia, goga m e n a k , inondiko frogaren edo aipaturiko proposizioei buruzko inolako hausn ark e t a r e n laguntz arik gabe, hain argi haut e m a t e n eta hain ziur ezagu tz e n duela zuriaren ideia zuriaren ideia dela eta ez urdinare n a , eta zuriaren ideia goga m e n e a n dago e n e a n hantx e dagoel a eta ez dagoel a handik at, non axioma horiek aintza t hartze ak ezin dion ezer gehitu goga m e n a r e n ezagu tz ar e n nabari ta su n a ri edo ziurtasu n ari. Hori horrelax e da (nork bere esperien tzian egiazt a dezake e n modu a n) gizakiak bere goga m e n e a n dituen ideia guztiet an . Badaki, handiago a ezin izan daiteke e n ziurtasun e z jakin ere, ideia bakoitza berbera dela eta ez best e bat, eta bere goga m e n e a n dago ela eta ez kanpoa n han dago e n e a n , eta, horrega t ik, ezein proposizio orokorren egia ezin ezagu t daiteke ziurtasu n handiagoz, ezin diolarik ziurtasun honi ezer gehitu. Horrela, bada , identita t e a ri dagokionez , gure ezagutz a intuitiboa ideiak bezain luze hedatz e n da. Eta ideia bereizientz a t ditugun izenak bezainb e s t e proposizio berez nabari egiteko gai gara. Norbere goga m e n e a n ikusteko eskatuko nioke nik jende ari ia «zirkulua zirkulua da» proposizioa ez den «bad e n a bada » termino orokorroa go e z osatua bezain berez nabaria; eta era berea n «urdina ez da gorria» goga m e n a k , hitzak ulertu bezain laster, dudat a n ezin jartzeko moduko proposizioa ez den ikuste a , axiom a hura duda ezin a den bezalax e eta maila bere a n , alegia, «ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea ». Eta gauz a bera gerta tz e n da antzeko kasu guztiet an .

5. Koexist en t ziari buruz proposizio berez nabari gutxi daukagu.

Bigarrenik , bi ideiaren artea n koexis t e n t z ia edo lotura halat a n beharrezko a dagoe n e a n , non subjektu bate a n bata egonik best e ak ere nahitaez bertan egon behar duen, goga m e n a k ados t a s u n

edo desad o s t a s u n horren bereh al ako pertzepziorik ideia gutxitan baino ez du. Eta, horrega tik, gure ezagu tz a intuitiboa labur ibiltzen da horrelako e t a n , eta ez dago proposizio berez nabari askorik, batzuk badiren arren; adibidez, gorputz ari bere azalerar e n neurri bereko leku bat bete tz e a r e n ideia lotzen zaiolarik, uste dut proposizio berez nabaria dela honako hau, alegia, bi gorputz ezin dira leku berea n egon.

6. Beste erlazio batzue ta n asko eduki ditzake g u.

Hirugarrenik , modu e n erlazioez mate m a t ikariek zenbai t axiom a moldatu dituzte berdinta s u n e zko erlazioaren ingurua n soilik, hala nola «berdine t a tik berdina kentzen bada, berdina izanen da kendura ». Baina, nahiz eta mate m a t ikariek proposizio hau eta mota horret ako gainerako ak maxim atz a t onartu eta izan ere egia eztab aid a ezin ak izan, hala ere, uste dut eurok aztertze n jartzen den edozeinek aurkituko duela ez dutela jarraian datoze n ak baino berezko nabari ta su n handiagorik, alegia, «bat gehi bat bi dira», edo «esku bateko bost atzam a rr e t a t ik bi kenduz gero eta best e eskuko bost e t a t ik best e bi, atza m ar kopuru berdina geratuko da esku bate a n zein best e a n ». Horrelako mila proposizio aurki daitezke kopurue t a n , entzun eta bereh al a baiesp e n a emat e a eragiten duten ak eta beren baitan axiom a mate m a t iko ek adinako argitasu n a daukat e n a k , handiago a ez bada .

7. Existen t zia errealari buruz axioma batik ere ez daukag u.

Laugarrenik , existen t zia errealari dagokionez , honek geure buruar e n eta Lehen Izakiaren ideiei buruz salbu gure best e ideietako batez ere loturarik ez duen ez , best e izaki guztien existen tziari buruz, ezagu tz a berez nabaririk ez ezik, frogap e n e zkorik ere ez dauka gu n . Eta, beraz, ez dago axiom arik horiei buruz.

8. Axioma hauek ez dute eragin handirik gure best e ezagut z e t a n .

Orain azter dezagu n zer nolako eragina duten axioma onartuok gure ezagu tz ar e n best e atale t a n . Eskoleta n ezagu n a den harako arau hark, arrazoina m e n d u oro ex praecognitis et praeconc e s s i s dela dioenak, maximet a n jartzen du best e ezagutz a ororen oinarria eta praecognita direla suposa tz e n du. Horrek, nire ustez, gauza bi hauex ek esan nahi ditu: lehenik, aipaturiko axiom ak direla goga m e n a k lehenbizi ezagu tz e n dituen egiak, eta bigarrenik, gure ezagutz a r e n best e atalak berau e n menp e daud el a .

9. Maximak edo axioma k ez direlako lehenbizi ezagut z e n ditugun egiak.

Lehenik , esperien tziatik argi dago, azaldu dugun modu a n (I. Lib., I. kap.) maxim ak ez direla goga m e n a k lehenbizi ezagu tz e n dituen egiak. Izan ere, inork ez du haute m a t e n haurrak ziurtasun e z dakiela kanpot ar bat ez dela bere ama edo bere biberoia ez dela makila, «gauz a bera izatea eta ez izatea ezinezko dela» jakin baino askoz lehen a g o? Eta zenba t egia ez ote dago kopuruei buruz, nahitaez kontura tz e n garen modu a n goga m e n a k oso ongi ezagu tz e n dituen ak, haiez eraba t konben tzitzen delarik, mate m a t ikariek batzue t a n euren arrazoibide e t a n aipatz e n dituzten maxima orokor horiez inoiz pents a t u baino lehen? Eta honen arrazoia oso argi dago; gogoa m e n a k horrelako proposizioei baiesp e n a emat e a eragiten duen a bere ideien arteko adost as u n a r e n edo desad o s t a s u n a r e n pertzepzioa best erik ez denez , ulertzen dituen hitzeta n bata best e a ri buruz baiez ta turik edo ezezt a turik aurkitzen dituen heinea n , eta ideia bakoitza dena dela eta bi ideia ezberdin gauza bera ez dela jakina denez, ondorioz zera dator ezinbes t ez , egia berez nabarien artea n , best e ak baino lehen a g o goga m e n e a n izandako ideiaz osaturikoak ezagut u behar direla lehenbizi. Eta lehenbizi goga m e n e a n daud e n ideiak, bistan da, gauza partikularren ak dira, adimen a k berau e t a t ik jotzen baitu, mailaka poliki-poliki, ideia orokor gutxi batzue t a r a , eta ideia orokorrok sentim e n e n objektu arrunt e t a t ik hartu ak izanik, goga m e n e a n finkatzen dira berau ek izendatz eko izen orokor eta guzti. Horrela ideia partikularrak dira goga m e n a k lehenbizi hartu eta bereizten dituen ak , haiei buruzko ezagu tz a erdies t e n duelarik, eta horien hurren go, orokortas u n eta espezifikotasu n txikiena duten ak eta partikularren hurren go mailan daud e n a k. Zeren ideia

abstraktu ak ez dira partikularrak bezain bidezkoak eta errazak haurren tz a t edo goga m e n a gutxi erabilitakoen tz a t . Helduen tz a t badirela emat e n badu, egun eroko eta eteng a b e k o erabilerak erraz bihurtu dituelako da. Zeren honet az gogoe t a sakon sam arr a egiten badugu aurkituko dugu ideia orokorrak goga m e n a r e n fikzioak eta imintzioak direla, zailtasun ak dituzten ak eta euren barrua guk uste bezain erraz eskaintze n ez digut en a k. Triangelu ar e n ideia orokorra eratze ak (ideia abstraktu e n , zabalen eta zailenen arteko a ez izan arren) kostatu egiten da eta trebezia behar du, ez baita izan behar ez eslaia («oblique ») ez angelu zuzen a, ez aldekide a ez isoszelea ez eskaleno a , baizik haue t ako bat ere ez eta guztiak aldi berea n . Izan ere, inperfektu a den zerbait da, existi ezin daiteke e n a ; zenbai t ideia ezberdin eta bater a ezin e n atalak bilduta egindako ideia. Egia da gure goga m e n a k duen egoera inperfektu a n ideia horien premia daukala eta ahalegin guztiak egiten dituela horiek eratz eko, komunikaziorako eta ezagutz a area go tz eko behar dituelako, berezko joera handia baitauka gauza bi horiet ar ako. Baina batek badu arrazoirik mota horret ako ideiak inperfekzio seinale direla susm a tz eko, aurreko guztia nahikotza t hartzeko beder e n agerian jartzeko ideia abstrak tu e n eta orokorren ak ez direla goga m e n a k lehenbizi eta erraze n hartzen dituen ak , ez eta bere ezagu tz a goiztiarren ekin erlazioan daud e n a k.

10. Ezagutzaren best e atalak haien pertze pzioaren menp e ez daud elako.

Bigarrenik, esan d ak otik argi ageri da maxim a goret siok ez direla gainer ako gure ezagu tz e n printzipioak eta oinarria. Zeren hauek bezain berez nabariak diren best e hainbat egia badau d e eta asko hauek baino lehen a go ezagu tu baditugu, ezinezko da maxim ak izatea best e egia guztiak deduzitzeko iturri ditugun printzipioak. Izan ere, ezinezko ote da bat eta bi hiru direla jakitea, «osoa batera harturiko bere atal guztien berdina da» proposizioaren bitart ez izan ezean? Asko dira bat eta bi hiru direla dakiten ak , hori frogatz eko erabilitako axioma hau edo best e edozein inoiz entzun gabe eduki arren edo inoiz hartaz pents a t u ez izan arren: eta, jakin ere best e batek «osoa bere atal guztien berdina dela» edo best e edozein maxim a dakien ziurtasun beraz daki hori; eta guztia berezko nabari ta s u n a r e n arrazoi beraga t ik, ideia bi horien berdint as u n a hain bistako a baitzaio axioma horiek gabe nola horiekin, ez baitu frogarik behar hori haut e m a t e k o. Eta osoa bere atal guztien berdina dela ezagut u ostea n ez daki hori ezagut u aurretik baino hobeto edo ziurtasun handiagoz bat eta bi hiru direla. Zeren ideia hauen artea n alderik bada go haux e baita, osoa eta atalak ideia ilunago ak edo behintza t goga m e n a n finkatzeko zailago ak direla, bat bi eta hiruren ideiak baino. Eta uste dut printzipio orokor hauez gain ezagu tz a guztia printzipio orokor, sortzetiko, eta berez nabarien menp e egote a behar duten gizaki horiei galde niezaieke el a , aizue zein printzipio behar da bat eta bat bi, bi eta bi lau edo hiru bider bi sei direla frogatz eko? Baina hau jakitera inolako frogarik gabe hel daiteke e n e z , argi gera tz e n da edo ezagutz a guztia ez dagoel a printzipioak deritzen praecog ni ta edo printzipio orokor batzue n menp e, edo best el a aipaturiko proposizioak printzipioak direla: eta hauek printzipioen artea n sartu badira, zenbakirik asko printzipioak dira. Eta honi gure ideia bereizi guztien ingurua n egin daitezke e n proposizio berez nabari guztiak gehitzen badizkiogu, ia amairik gabe a edo kontaezinezkoa beder e n izanen da gizakiek adin ezberdine t a n ezagu tz e n dituzten printzipioen kopurua; eta sortzetiko printzipio haue t ako asko ez dituzte euren bizitza guztian ezagu tuko. Baina mota horret ako egiak lehenx e a g o ala gerox e a g o aurkeztu goga m e n a r e n aurrera, eurei buruz ziur esan daiteke guztiak berezko («native») nabari ta s u n e z ezagu tz e n direla, lokabe ak direla eraba t , elkarren g a n dik argirik ez dutela hartzen eta frogag ai ez direla, are gutxiago partikularra go a k orokorrago e n bidez edo bakun a g o a k konposa t u a g o e n bidez, bakun a go a k eta abstrakzio gutxiagoko ak baitira arrunt e n a k eta lehen a go eta erraz ago atzem a t e n direnak. Baina direnak direla ideiarik argien ak, horrelako proposizio guztien nabari ta s u n a eta ziurtasun a honako honet a n dautza , alegia, gizakiak ikuste a n ideia bera ideia bera dela eta huts egiteko arriskurik gabe haute m a t e n duela bi ideia ezberdin ideia ezberdin ak direla. Izan ere, gizakiak bere adimen e a n baten eta biren ideiak, horiaren ideia eta urdinare n ideia dituen e a n , nahitaez jakin behar du ziur baten ideia baten ideia dela, eta ez biren ideia, eta horiaren ideia horiaren ideia dela, eta ez urdinare n a . Zeren gizakiak ezin naha si ditu

bere goga m e n e a n berizirik dauzkan ideiak, hau bereiz eta naha si an biak batera edukitzea litzateke eta, beraz, kontrae s a n a ; eta ideia bereizi bakar bat ere ez edukitzea gure ahalm e n e n erabilerarik ez edukitze a da, inolako ezagutz a rik ez edukitzea . Eta horrega t ik edozein ideia ideia berorri buruz baiez ta tz e n dene a n , edo edozein bi ideia erab a t bereizi bata best e a ri buruz ezezta tz e n direne a n , goga m e n a k hutsezint s a s u n e z egiazkotza t eman behar dio nahitaez baiesp e n a proposizio horri, termino ak ulertu eta bereh al a , ezbairik ez froga- beharrik gabe eta termino orokorragoz egindako maxim a izeneko horietara jo beharrik gabe .

11. Zein erabilera duten maxi m a edo axioma orokor hauek .

Zer esan e n dugu orduan, maxima orokor hauek ez al dute ezert ar ako balio? Inola ere ez, nahiz eta berau e n baliagarri t as u n a ez den egotzi ohi zaien bezalakoa. Baina zeinbatzu ek maxim a hauei iratxekitako ari buruz zalantz arik txikiena ere egitea zientzia guztiak oinarriz gora ipintzeaz akusat u a izateko motiboa denez , merezi dute agian maximok ezagu tz ar e n best e arlo batzuekin duten erlazioan kontua n hartze a eta zertarako balio duten eta zertarako ez zehazt a s u n handiagoz aztertze a .

Ez dute balio orokortasun txikiagoko proposizioak frogatze ko ez eta ezein zientzia erakitz eko oinarri ere.

1. Esana dugun e t ik argi dago ez dutela balio orokortasu n txikiagoko proposizio berez nabariak frogatz eko edo berres t eko.

2. Argi dago, halab er , ez direla inoiz izan ezein zientzia eraikitzeko oinarri. Badakit eskolas tikoek asko mintzo direla maximota n oinarrituriko zientziei buruz eta zabal heda tu dutela euren iritzi hau, baina nik neuk, zorte txarrez jakina, ez dut inoiz horrelako zientziarik topatu, eta are gutxiago aipaturiko bi maxim a hauet a n oinarriturik, alegia, badena bada eta ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea . Atseginez hartuko nuke norbait ek erakutsiko balit hauen edo best e axiom a orokor batzue n gaine a n eraikitako zientziaren bat eta esker ona agertuko nioke norbait ek erakutsiko balit zientziaren baten egitura eta siste m a maxima hauen edo antzekoe n gaine a n halat a n eraikita dago el a , non ezin izanen litzateke e n ikusi haiek gabe ere tinkotasu n berdinaz legokeel a zutik. Nik galdetz e n dut ea maxim a orokor hauek jainkotasu n a ri buruzko azterket e t a n eta auzi teologikoet a n ez duten best e zientziet a n dute baliagarrit a su n bera. Teologian ere liskarzale ei ahoa ixteko eta eztab aid ei bukaer a emat eko balio dute. Baina hortik inork ez du esan e n kristau erlijioa maxima horien gaine a n eraikita dagoel a edo berari buruz dugun ezagu tz a printzipio horiet a tik deduziturikoa dela. Errebel azioz hartu t a dugu hori eta erreb el aziorik gabe maxima horiek inoiz ez gintuzke e n horret ar a heltzen lagundu. Ideia bat aurkitu eta beron e n bidez best e bi ideiaren arteko lotura deskubritzen dugun e a n , hori Jainkoak arrazoim e n a r e n ahots ar e n bidez egiten digun erreb el azioa da, guk ordua n aurretik ezagutz e n ez genu e n egia bat ezagu tz e n dugulako. Jainkoak egiaren bat adieraz t e n digune a n , hori bere espirituare n ahots ar e n bidez egiten digun erreb el azioa da, eta ezagu tz a n aurrera p a u s o a egiten dugu. Baina kasu biotako bate a n ere ez dugu jasotzen argia maxim a horieta t ik. Aitzitik, lehen e n g o a n gauz ek eurek dakarkigute argi hori eta euren arteko adost as u n a edo desad o s t a s u n a haute m a n e z ikusten dugu beraien egia. Beste a n , Jainkoak berak dakarkigu zuzen e a n argia, eta berak dioenar e n egiat as u n hutsezine a n ikusten dugu egia.

Ez dute balio ezagut z e k e ditugun egiak aurkitzen laguntz e k o ere.

3. Ez dute balio, ezta ere, gizakiei zientziet a n edo ezagutz ek e ditugun ideien aurkikuntz a n aurrera egiten laguntz eko. Newtonek, behar bezala inoiz miret siko ez den bere liburuan zenbai t proposizio frogatu ditu, mundu ak ezagu tz ek e zituen best e hainbat egia direnak, baita ezagutz a mate m a t iko e t a n aurrera p a u s o a k ere; baina hauek deskubritzen ez zioten lagundu «bad e n a bada » edo «osoa bere atala baino handiago a da» bezalako maxim a orokorrek. Ez ziren horiek izan proposizio horien egia eta ziurtasu n a aurkitzera eram a n zuten ak. Eta ez zuen horien bidez erdiet si frogap e n horien ezagu tz a , frogatu zituen prosposizioet a n adierazitako egien ados t a s u n a edo

desad o s t a s u n a agerian jarri zioten bitarteko ideiak aurkituz baizik. Horixe da giza adime n ak ezagu tz ar e n hedap e n e a n eta zientzien aurrerap e n e a n izan duen jardunik eta aurrerap a u s orik handien a , honet a n ez duelarik, hurrik ema n ere, inongo laguntz arik hartzen aipaturikoak edo antzeko maxima goraipa tu ak aztertz e tik. Proposizio horien miresp e n tradizional hori hain goian dute horiek, non pentsa tz e n duten axiomar e n baten laguntz arik gabe ezagu tz a n urrat sik egiterik ez dagoel a, ez eta zientzien eraikuntz a n harririk jartzerik ere maxim a orokorren euskarririk gabe; baina, baldin horiek ezagu tz a eraikitzeko metodo ar e n eta komunikatz eko ar e n artea n , zientzia eraikitzeko eta zientzia hori eraiki den neurrian best e batzuei irakas t eko metodo ar e n artea n bereiziko balute, ikusiko lukete maxim a orokor horiek ez direla lehen e n go asm atz aile ek euren egitura miresg arriak zutik jartzeko behar izan zuten oinarria, ez eta haiei ezagutz a r e n sekretu e n atea ireki dien giltza ere. Hala ere gero, eskolak eraiki zirene a n eta zientziak inork asm at urikoa irakast eko irakasleak ukan zituzten e a n , sarri baliatu ziren maximez, hau da, proposizio berez nabariak edo egiatz a t hartu beharreko ak erabili zituzten, euren ikasleei egia eztab aid a e zin gisa goga m e n e a n ezarriz, eta parad a zegoen e a n ikasle horiek kasu partikularren egiaz konben tzitzeko erabiltzen zituzten, hots, lehen a go irakasle ek buruan sarturiko eta goga m e n e a n hain arta handiz finkarazitako axioma orokorrak bezain ohikoak ez zitzaizkien kasu partikularren egiaz, nahiz eta kasu partikular horiek, beraiei buruz gogoe t a eginez gero, ez duten adimen a r e n t z a t berezko nabari ta su n gutxiagorik berau ek berres t eko ekarrit ako maxima orokorrek baino. Lehen asm atz aile ak, berriz, kasu partikular horiexet a n aurkitu zuen egia, maxim a orokorren laguntz arik gabe, eta gauz a bera egin dezake arret az aztertze n dituen best e edozeinek ere. Maximak zertarako balio duten aztertzera etorriz, beraz:

Maximak baliagarriak dira aurkiturik dagoe na azaltzeko , baita liskarzale tematiak isilarazteko ere.

1. Maximak baliagarriak dira, seinalatu den modu a n , zientziak, aurrera egin duten punturaino, irakast eko daud e n ohiko metodo e t a n ; baina balio gutxikoak edo bat ere balio gabeko ak zientziet a n aurrera egiteko.

2. Eztabaide t a n ere baliagarriak dira, liskarzale temati ak isilaraz t eko eta horrelako zezioei amaier a emat eko. Hemen irakurleare n baimen a behar dut, maximak erabiltzeko premia jarraian azaltzen den modu a n sortu ez ote zen aztertzeko. Eskolek eztab aid a gizakiaren trebet a s u n e n froga- harri eta ezagutz a r e n irizpide bihurtu dutelarik, guda- zelaian irauten zuenari emat e n zioten garaitza, eta azken hitz egiten zuen a jotzen zen argudia tz ailerik hobere n tz a t , kausa onen ar e n eusletz a t ez bazen . Baina era honet a n borrokalari trebe e n artea n ebazpiderik ez egote a erraz gerta zitekee n ez batak edozein proposizio frogatz eko medius terminus en bat aurki zezake e n artea n , eta best e ak ere, bereizket a eginda edo egin gabe, nagusia edo txikia lehen e n g o a r e n iraunkort a s u n beraz uka zezake e n artea n , eztab aid ak, ahal zen neurrian, amairik gabeko silogismo txorta bihurtze a ekiditeko, Eskoleta n zenbait proposizio orokor —gehien ak berez nabariak, noski— sartu ziren. Eta gizaki orok baiesp e n osoz onartzeko modukoak izaki, egiaren neurri orokortza t hartu ziren eta printzipioen ordez erabili ziren (eztab aid a ri ek euren artea n best e printzipiorik ezarri gabe ari zirene a n), batak zein best e ak gainditu ezinezkoak eta euren g a n a t u beharreko printzipioak zirelarik. Eta horrela maxim a horiei printzipio izena ema n zitzaien eta eztab aid a n ukatu ezineko printzipioak zirenez , ezagu tz a ororen jatorri eta iturburutz a t eta zientzien eraikuntz ako oinarritza t hartu ziren erratu t a , zeren, euren eztab aid e t a n horiet ako batera heltzen zirene a n hantx e gera tz en ziren aurrera go egin barik, eta auzia amai tu t a zegoen. Baina zenbe t eko errakuntz a den hau, azaldu da aurrera go .

Nola heldu ziren maxi m a k hain modan egotera.

Ezagutz are n iturritzat hartu zen eskolen metodo honek maxim e n antzeko erabilera sartu zuela uste dut eskolet a t ik kanpoko solasaldi askotan ere lardaska tz aileei ahoa ixteko, zeren printzipio orokor berez nabari horiek, euret az pents a t u duen gizaki zentzudu n orok onartz en

dituen ak, ukatzen dituzten e a n , haiekin eztab aid a n ez jarraitzeko arrazoizko aitzakia aurkitzen baitu edonork; hala ere, kasu honet a n eztab aid ari amaier a ezartz eko baino ez dute balio. Maxima horiek, egiat a n , kasu horiet an best e a estutz eko erabiltzen direne a n , ez dute ezer irakast e n , hau jada egina baitago deba t e a n erabilitako bitarteko ideien bidez, berau e n lotura maxim a horien laguntz arik gabe ikus baitat ek e , halako moldez non egia maxim a sortu aurre tik eta arrazoina m e n d u a lehen pintzipioren batera eram a n aurretik ezagutz e n den. Gizakiek lehen printzipioet ar a heldu aurre tik albo batera utziko lituzket e okerreko argudioak, baldin eztab aid e t a n helburu, ika- mikan garaile irtete a barik, egia bilatu eta onartze a balute. Eta horrela maximek inozoak nahas t eko adina talentu duten e n gaiztakeriari amaiera ezartzeko balioko lukete. Baina eskolet ako metodo ek gizakiak egia nabariei aurre eta kontra egiteko baime n d u eta horret ar a bultzatu dituzten ez gero, kontrae s a n e t a r a behar tu ak izan arte edota printzipio finkatu ei eraso arte, ez da harritzekoa ohoreg arri dena eta eskolet an bertut e tz a t eta loriatza t hartzen dena elkarrizket a arrunt e a n lotsarik gabe egitea , hau da, eurak aukera tu riko auziaren aldeari, egiazkoa zein faltsua izan, azken muturreraino eutsi, horrela ez dela konbe n tziturik egond a ere. Metodo bitxia da hau egia eta ezagu tz a erdiest eko; mundu a n sakab a n a t u rik dagoe n zentzuzko jende ak, heziket ak oraindik ere kutsa tu gabe ak , nekez sinet siko duela uste dut, egiaren maitale aurkezt e n diren pertson ek, erlijioa eta natura ikasten duten ek, ezjakinen edo sines t e gabeko e n artea n erlijioko edo filosofiako egiak zabaltzeko antolaturiko seminarioe t a n sarturikoek, halako metodo ari men egiten diotela . Ez dut hem e n aztertuko heziket a mota honek zenba t e r aino alden dezake e n gazte e n goga m e n a egiaren bilaket a zintzotik eta maitasu n e t ik, ez eta —are gutxiago— zenba t e r aino , aldiz, eram a n ditzake e n gazte jende hori mundu a n egia zinezkorik ba ote den edota atxikimen d urik merezi ote duen zalantz a t a n jartzera. Benet a n sines t e n dut, ordea, maxim a hauek ez direla inon ere hartu ak izan zientzien oinarritzat edota gauze n ezagu tz a n aurrera egiteko laguntz a handikotza t , euren eskolet a n filosofia peripa t e t ikoa onartu duten lekuet a n izan ezik, haue t a n mend e e t a n zehar agindu baitu filosofia honek, mundu ari eztab aid a r e n artea best erik irakatsi gabe.

Baliagarritasun handikoak dira eztabaid e tan liskarzaleei ahoa ixteko, baina txikikoak egiak aurkitzeko.

Maxima orokor hauek, horrega t ik, baliagarri t as u n handikoak dira, esan duda n modu a n , eztab aid e t a n liskarzaleei ahoa ixteko, baina ez dute asko balio egia ezez agu n a k aurkitzeko edota goga m e n a r i egiaren bilaket an aurrera eragiteko. Zeren nor hasi da inoiz bere ezagu tz a eraikitzen dena bada , edo ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea bezalako proposizioet a n oinarritut a, eurota tik, zientzi printzipioak bailiran, ezagu tz a baliagarriko sistem a bat deduzitzeko? Okerreko iritziak maiz kontra e s a n a k dituzten ez , maxima horiet ako batek balio lezake froga- harri modu a n kontra e s a n o k zertan dautza n aurkitzeko. Baina, gizakiaren arrazoina m e n d u edo iritziaren zentzug a b e k eri a edo errakun tz a agerian jartzeko egokiak izanik ere, oso gutxi baino ez dute balio giza adimen a argitzeko, eta ikusiko da goga m e n a k ez duela haien laguntz a handirik hartzen ezagu tz a n aurrera egiteko, aurrera p a u s o ok ez lirateke el arik gutxiago ez eta ziurtasun gutxiagoko ak ere proposizio horiez sekula pents a t u ez izanaga t ik. Egia da, esan duda n modu a n, balio dutela argudiak e t a n lizkarzale ei ahoa ixteko, dioten e n absurduk eria agerian jarriz eta mundu guztiak onartz en duen a eta berek ere nahita ez egiatz a t daukat e n a ukatu beharrar e n lotsa pasar aziz. Baina gauza bat da gizaki bati erratu t a dagoel a ikusaraz t e a eta best e bat diferent e a gizaki hori egiaren jabe egite a, eta biziki gust a tuko litzaidake jakitea zein egia irakast eko gai diren proposizio bi horiek eta euren eraginez lehen ezagu tu gabeko edo ezagut u ezineko zein egia ezagu tz er a hel gaitezke e n . Arrazoi dezagu n ahalik ongien proposizio bi horieta t ik hasita , eta ikusiko dugu identita t e a ri buruzko predikatu ak baino ez direla eta eragina ere, eraginik bada uk a t e , horrex e n ingurukoa baino ez dela. Identit at e a ri edo dibert sit a t e a ri buruzko proposizio partikular oro aipaturiko bi proposizio orrokorrak bezain argi eta ziur ezagut daitezke beren baitan, arret az aztertuz gero; proposizio orokor horiek, kasu guztiet arako balio duten ez , irakatsiago ak eta

aipatu a g o a k izan dira. Beste maxim a ez hain orokorrei dagokien ez , haue t ako gehien ak hitzezko proposizio hutsak baino ez dira eta izenek elkarrekin duten erlazioa eta garrantzia best erik ez digut e irakast e n . «Osoa bere atal guztien berdina da» proposizioak zein egia erreal , galdetz e n dizuet , irakas t e n digu? Zer gehiago dauka barruan maxima horrek totu m edo oso hitzak berez esan nahi duen a baino? Eta oso hitzak bere atal guztiak osatz en duten a ordezkatz e n duela dakien ak osoa bere atal guztien berdina dela dakienak baino gutxi gutxiago daki. Eta, zentzu honet a n , «muino a ibarra baino garaiago a da» eta horrelako proposizioak maxim atz a t jo daitezke. Baina, hala ere, mate m a t ikako irakasle ek berek dakien ar e n ezagu tz a n best e batzuk sartzen saiatze n direne a n , horrelakox e maximak jartzen dituzte, ez arrazoirik gabe , euren siste m ar e n hasieran , ikasleek hasiera tik euren pentsa m e n d u a k termino orokorre t ako proposizio horietara eginda edukirik, horrelako hausn arke t ak egiten ekandu daiteze n eta proposizio orokor horiek, arauak eta esae r ak eratu t a , kasu partikularre t ar a aplikatzeko prest eduki ditzate n . Egia esan, neurri beraz neurtuz gero, adibide konkre tu ak berres t eko erabiltzen ditugun maximak ez dira kasu partikularrak baino argiago ak edo nabariago ak, baina, goga m e n a eurot ara ohituta egonik, maximak aipatz e hutsa aski da adime n a konform e uzteko. Baina hau, diot nik, haiet az baliatzeko ohitura dugulako eta haiet az maiz pents a tz e a n gure goga m e n e t a n ezartze a lortu dutelako gerta tz e n da gehiago, gauz en nabarita s u n («evidenc e ») ezberdin a g a t ik baino. Baina ohiturak gure goga m e n e a n pents a tz eko eta arrazoitzeko metod ak ezarri baino lehen, esan e n nuke hau oso best ela gerta tz e n dela eta haurrak sagarrari zati bat jan dionea n , maxima hori kasu partikular horret a n hobeto ezagutz e n duela, «osoa bere atal guztien berdina da» proposizio orokorrare n bidez baino; eta bietako batek best e a r e n premiarik edukitzera, orokorrak partikularrare n bidez goga m e n e a n sartzeko premia handiago a dauka, partikularrak orokorrare n bidez sartzeko dauka n baino. Zeren gure ezagu tz a , hasi, partikularretan hast e n da eta mailaka poliki-poliki orokorretara heda tz e n , nahiz eta gero goga m e n a k erab a t aldera n tzizko bidea hartzen duen eta bere ezagu tz a ahalik proposizio orokorren e t a r a bilduz, bere pentsa m e n d u a k haiet ar a ekantz e n dituen eta beraiet ar a jotzen ohitzen den, egiaren eta faltsut a s u n a r e n irizpidetz a t hartuz. Eta, horrela, best e proposizioen egia neurtzeko erregel a tz a t hartzen ohituz, denborar ekin zera pents a tz er a heltzen da, alegia, proposizio partikularra go e n egia eta nabari ta su n a proposizio orokorrago ekin duten adost as u n e a n dautzala, hauek diskurtsoe t a n eta argudiak e t e t a n oso maiz erabiltzen eta beti onartze n direlarik. Eta horixe da, nire ustez, hainbe s t e proposizio berez nabariren artea n , maxime n titulua orokorrenak soilik lortu izanare n arrazoia.

12. Maxim e k, hitzen erabileran konturik hartu ezean, kontresana k froga ditzake t e .

Uste dut best e gauza bat ere seinalatu behar dela maxim a orokorroi buruz, alegia, gure adimen e t a n egiazko ezagu tz a ezartze tik edo aurrera bultzatze tik hain urrun daud el a, non, gure nozioak okerreko ak, zehaz ga b e a k edo ezegonkorrak badira eta gure pents a m e n d u a k , gauze n ideia iraunkor eta zehatz e t a n finkatu beharre a n , hitzen soinuarekin lotzen baditugu, ideia orokor hauek gu errakuntz e t a n tinkatz eko balioko baitute , eta oso ohikoa den hitzen erabilera honet a n kontra e s a n a frogatz eko balioko baitut e; adibidez, Descar t e si jarrai berak gorputz a deitzen duen ar e n ideia eratuz hau heda d ur a best erik ez dela uste duen ak aise frogatuko du hutsun erik ez dagoel a, hau da, gorputzik gabeko espaziorik ez dagoel a, badena bada maxim ar e n bidez. Zeren gorputz izena ezartzen dion ideia hedad ur a hutsa izanik, gorputzik gabe espaziorik ez dago el a diotson ezagu tz a egiazkoa da. Izan ere, bere ideia argi eta bereiziki ezagutz e n du eta badaki dena dela, eta ez best erik, nahiz eta hiru izen —hedad ur a , gorputz a , espazioa— hartzen dituen. Eta hiru hitz horiek ideia bat bera ordezkatz e n duten ez , bata best e a ri buruz bakoitza berber ari buruz bezalakox e nabari ta su n eta ziurtasun a z baiezt a daitezke; eta, hirurak ideia bera ordezkatz eko darabiltzad a n heinea n , hain egiazkoa eta identikoa da «esp azioa gorputz a dela» nola egiazkoa eta identikoa den hala esan a hia n nola soinuan «gorputz a gorputz a dela».

13. Hutsun e are n adibidea.

Baina best e norbait ek Descar t e s e n a r e n a ez bezalako gorputz are n ideia eratz en badu, hala ere Descar t e s e n izen bera erabiliz gorputz a deitzen diona, eta gorputz hitzaz adieraz t e n duen ideia espazioa eta solidotas u n a den zerbait ordezkatz eko erabiltzen badu, Descart es e k kontrakoa bezain aise frogatu ahal izanen du izan daiteke el a gorputzik gabeko hutsun e a edo espazioa. Izan ere, espazio izena ezartzen dion ideia hedad ur a r e n ideia bakun a baino ez delarik eta gorputz izena ezartz en dion ideia subjektu berea n bildutako hedad ur a r e n eta erresis tibilitat e a r e n edo solidotasu n a r e n ideia konplexu a denez, bi ideia hauek ez dira bat eta berber a , baizik adimen e a n guztiz ezberdinak, hain zuzen ere baten eta biren, zuriaren eta beltzaren , gorpuztasu n are n eta gizatasu naren ideiak bezain diferent e ak , hain termino barbaro ak erabiltzerik badut ; eta horrega t ik haien predikazioa gure goga m e n e t a n edo ordezkatz e n dituzten hitzet an ez da identit at eko a , bata best e a ri buruz ezezta tz eko a baizik, adibidez proposizio honet a n: «hed a d u r a edo espazioa ez da gorputz a » best e maxima hau bezain egiazkoa eta nabaria da: ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea .

14. Maxima hauek ez dute frogatze n gugandik at gauzarik existitz en denik.

Baina proposizio bi horiek, ikusten duzue n ez , era berea n froga daitezke e n arren, alegia, izan daiteke el a hutsun e a eta ezin izan daiteke el a hutsun e a , horret ar ako printzipio ziur bi hauek erabiliz, alegia, badena bada eta ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea , hala ere biotako batek ere ez digu balio gorputz e n bat existitzen dela frogatz eko edo gorputz hori zein den jakiteko, zeren sentim e n a k baino ez baititugu euren laguntz az , horret ar ako ahala duten heinea n , horiek deskubritzeko. Printzipio unibert s al eta berez nabari hauek geure ideia orokorren ez eta heda tu e n e z dauka gu n ezagu tz a iraunkor, argi eta bereizia baino ez direnez, ezin digute eskaini guga n dik at gerta tz e n den ezeren ziurtasu nik. Izan ere, haiekiko ziurtasu n a ideia bakoitzari buruz, bere baitan hartu t a , eta berone n best e batzuekiko ezberdint as u n a ri buruz daukagu n ezagu tz ar e n gaine a n soilik oinarritzen da, horiei buruz ezin garelarik oker egon gure goga m e n e a n daud e n bitart e a n , nahiz eta egon gaitezke e n eta maiz egote n garen oker izenak ideiarik gabe atxikitzen ditugun e a n , edo naha si t a erabiltzen ditugun e a n behin ideia bat behin best e bat adieraz t eko. Eta kasu horietan axiom a horien indarrak, hitzen esan a hira barik soinura soilik heltzen delarik, gu naha s m e n d u r a , zalantzara eta errakun tz ar a eram a t e ko baino ez du balio. Ohar hau egiten badut , gizakiei adieraz t eko da maximek, egiaren babe sl eku nagusitz a t aldarrikatz e n diren arren, ez dituztela errakuntz a tik zainduko, hitzak ardurarik ez zehazt a s u nik gabe erabiliz gero. Bestela, maximez esa t e n ibili naizen guztian, hau da, ezagu tz a aurrera bultzatz eko duten baliagarrit a su n eskas az edo zehaz t as u nik gabe erabiliz gero sortzen duten arriskuez iradokizun ak egitea n , beti urrun ibili naiz batzuek arinegi egotzi didat e n a , hau da, albo batera utzi behar direla esat e t ik edo horret a n saiatze tik. Nik egiak, egia berez nabariak direla diot, eta beraz, ezin direla albo batera utzi. Dena dela haien eraginar e n irispidea , alferrik da eragin hori murrizten saiatz e a eta ni neu ez naiz horret a n ibiliko. Baina, hala ere, egiari edo ezagutz a ri inolako irainik egin gabe , arrazoiak ditut uste izateko maxim e n baliagarri t as u n a ez dela eure t a n , dirudien ez , jarri den indar guztiaren neurrikoa, eta ohart araz ditzaket gizakiak axiom ak gaizki erabil ez ditzate n , beren errakun tz e t a n tinkoago sartut a irauteko.

15. Maxime k ezin diote ezer gehitu substant zi ez dugun ezagut zari, eta maxi m a k ideia konplex u ei aplikatzea arriskugarria da.

Maximek, hitzezko proposizioet a n nahi den baliagarrit a su n guztia ukanik ere, ezin digut e erakutsi edo frogatu subst a n tzien izaerari buruzko inolako ezagu tz arik esperien tziak erakus t e n digunaz haraindi, subst a n tziok guga n dik at existitzen diren heine a n . Eta printzipioak deritzen aipaturiko bi proposizioen ondorioa oso argia izan arren eta haien erabilpen a arriskugarria ez kaltegarria ez izan arren, frogap e n a egiteko maxima horien laguntz arik inola ere behar ez duten gauz ak frogatz eko erabiltzea n , haiek gabe beren ez direlako argiak, hau da, gure ideiak berau ek ordezkatz e n dituzten izenez zehaztu ak eta ezagut u a k direne a n , hala ere printzipio bi horiek, esan a

nahi baita, dena, bada eta ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea , ideia konplexu ak ordezkatz e n dituzten hitzez —gizakia, zaldia, bertut e a , adibidez— osaturiko proposizioak frogatz eko erabilltzen direne a n , orduan arriskutsu ak dira izugarri eta gehien e t a n faltsut as u n a egia garbitza t eta ziurgab e t a s u n a frogap e n tz a t hartzer a eram a t e n dute gizakia, eta hem e n dix ek datoz errakuntz a , egoskort as u n a eta oker arrazoitzetik sorturiko gaitz guztiak. Hau ez da gerta tz e n printzipio hauek egiazkota s u n edo indar gutxiago dutelako ideia konplexu ak ordezkatz e n dituzten terminoz osaturiko proposiziak frogatz e a n , proposizioak ideia bakun ei buruz direne a n baino, best e hone g a t ik baizik, alegia, gizakiak eskuarki erratu egiten direlako uste izanez termino berek diraut en e a n , proposizioek gauz a berei buruz direla, termino horiek ordezkatz e n dituzten ideiak zinez ezberdin ak izan arren. Horrela maxima horiek soinuz eta itxuraz proposizio kontrae s a nk orrak direnak sosten g a t z eko erabiltzen dira, eta argi ageri da ares tian aipaturiko hutsun e a ri buruzko frogap e n e t a n . Hartara, gizakiek, egin ohi duten bezala, hitzak gauza tz a t hartzen dituzten e a n , maxima horiek proposizio kontrae s a nk orrak frogatz eko balio lezaket e eta eskuarki horrex e t a r ako balio dute, luzeago azalduko dudua n modu a n.

16. Hitzezkoa baino izan ezin den gizakiari buruzko frogape nare n adibidea.

Esate baterako, dem a g u n printzipio horien bidez gizakiari buruz zerbait frogatu nahi dugula; laster ikusiko dugu frogap e n a printzipio horien bidez egina nahi den heine a n hitzezkoa baino ez dela eta ez digula emat e n guga n dik at existitzen den ezein izakiren proposizio edo ezagu tz a ziur, unibert s al eta egiazkorik. Lehenik, haur batek gizaki baten ideia eratze n duen e a n , ziurraski haren ideia pintore batek gizaki horren ageriko itxurak batuz eginen lukeen koadroar e n antz- antzekoa izanen da, eta bere adime n e a n bilduriko ideien horrelako konplikazioak egiten du gizakia deitzen dion ideia konplexu bakarra eta gizakiaren kolorea Ingalat err a n zuria edo haragi- kolorea denez, haurrak froga diezazuke beltza ez dela gizakia, kolore zuria gizakia deitzen dion ideia konplexu a n beti dagoe n ideia bakun bat delako; eta horrega t ik ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea dioen pintzipioaren bidez froga dezake beltza ez dela gizakia. Eta haurrar e n ziurtasun a r e n funtsa ez da proposizio unibert s al hori, agian inoiz ere ez baitu hartaz entzun ez pents a t u , baizik zuriaren eta beltzare n ideia bakun ez duen pertzepzio argi eta bereizia, ezin dituelarik naha si ez bata best e tz a t hartu, maxim a hori ezagu tu ala ez. Eta haur honi, edo gizakia deitzen dion ideia bera duen best e edonori, ezin diozu inoiz frogatu gizakiak arima daukala, gizakiaz duen ideiak ez duelako barne hartzen nozio edo ideia hori. Eta horrega tik haren iritzirako badena bada printzipioak ez du puntu hori frogatz e n , hori gizakia deritzan ideia konplexu a eratz eko behar dituen bildum ar e n eta behake t a r e n menp e baitago .

17. Beste adibide bat.

Beste batek, gizakia deitzen dion ideia eratzeko eta biltzeko harago joanez, kanpoko formari barrea eta diskurtso arrazional a gehitzen badizkio, haurrak eta ergelak gizakiak ez direla froga lezake, ezinezko da gauza bera izatea eta ez izatea dioen maximar e n bidez; eta niri neuri gerta tu zait horiek gizakiak direla bene t a n ukatzen zuten oso pertson a zentzudu n ekin eztab aid a tz e a .

18. Hirugarren adibidea.

Beste batek beharb a d a gizakia deitzen dion ideia konplexu a oro har gorputz ar e n ideiaz eta mintza m e n a z eta arrazoime n a z osa lezake, forma eraba t kanpo a n utziz. Orduan honek frogatu ahal izanen du gizakia esku gabeko a eta lau hankako a izan daiteke el a, bata ere ez dago el ako gizakiaz duen ideiaren baitan. Eta edozein gorputz e t a n edo gorpuzkera t a n mintza m e n a edo arrazoime n a aurkitzen baditu, han gizakia dago, zeren, ideia konplexu horren ezagu tz a argia duen ez , gauza ziurra da badena badela .

19. Maxima horiek ez dute asko balio ideia argi eta bereiziak ditugun frogape n e t a n .

Era horr e t a n , ongi pen t s a t u z gero , us t e dut es a n gen e z a k e e l a gure gog a m e n e t a n ideia zeh az t u a k ditugu n e a n et a ideioi izen ez a g u n et a finkoak ez arri dizkieg u n e a n zeh az t a p e n e n

ara b e r a , ez dago e l a maxi m a horien pre mi a han di rik et a are inondiko em e n d i o rik ez dut e l a egi t e n , hai e n ado s t a s u n a edo des a d o s t a s u n a froga t z e k o . Horrel ako prop o s izio e n egi a edo falt su t a s u n a maxi m a horie n edo antz e k o e n lagu n t z a r ik ga b e ber e izi ezin du e n a k ez du horr e t a r a k o lagu n t z a ha n di rik aurki tuko maxi m a horie t a n , zere n maxi m a horie n berori e n egi a ere ezin izan e n bai tu frogarik ga b e ez a g u t u , baldin horiek bez ai n ber ez na b a r i ak diren bes t e ba tz u e n egi a froga rik ga b e ez a g u t u ezin bad u . Horre g a t ik , ez a g u t z a intuitibo a k ez du ber e at al ba t e a n bes t e a n baino froga han di a g o r ik be h a r et a onar t u ere ez du egi t e n . Baie tz us t e due n a k egu tz a et a ziurt a s u n oror e n oina rri a sun t s i t z e n du et a bi et a bi lau direl a dioe n prop o s izio a z ziur ego t e k o et a bero ni baie s p e n a em a t e k o frogar e n bat be h a r du e n a k , «b a d e n a bad el a » onar tz e k o ere froga beh a r k o du non b a i t . Bi ez direl a hiru, zuria ez dela bel tz a , trian g e l u a ez del a zirkulu a edo bes t e edoz ei n bi ideia zeh az t u et a ber e izi ez direl a ba t ber a konb e n t z i m e n d u osoz onar tz e k o froga p e n a beh a r due n a k , ezin e z k o da gauz a bera izat e a eta ez izat e a maxi m a z konb e n t z i tz ek o ere froga p e n a beh a r k o du.

20. Maxim e n erabilera arriskugarria da gure ideiak zehaz tua k ez direnea n.

Maximek ideia zehaztu ak ditugun e a n askorik balio ez duten bezala, erabilera arriskugarrikoak dira, arestian azaldu duda n modu a n , gure ideiak zehaztu ak ez direne a n eta, ideia zehaztu ei loturiko izenak erabili beharre a n , esan a hi lanbrotsu eta lokakoak eta behin ideia bat behin best e bat ordezkatz e n duten ak erabiltzen ditugun e a n . Eta hem e n dik nahas m e n d u a eta errakuntz a datoz, ideia zehazg a b e e n ordain diren termino ez osaturiko proposizioak ezartzeko erabilitako maximek, duten itzalaga tik, nahas m e n d u a berres t e n eta finkatzen baitute .

VIII. KAPITULUAAzaleko proposizioez

(«Of trifling propositions»)

1. Proposizio batzuek ez dakart e gure ezagutz a r e n gehikuntz arik.

Beste batzuek juzgatz eko uzten dut ea aurreko kapituluan aztertu ditugun maxim ek ezagu tz ar ako hainbes t eko baliagarrit a su n a duten ala ez. Hau behintza t segurt as u n e z esan daiteke el a uste dut, alegia, proposizio unibert s al batzuk daud el a , dudarik gabeko egiak izan arren, gure adime n ari argitasu n gehiagorik ekartzen ez dioten ak , gure ezagu tz a hazten ez duten ak. Halakoak dira:

2. Lehenik, proposizio identiko huts guztiak.

Argi ageri da lehen ikusian horrelako proposizioak ez dutela beren baitan inolako informaziorik, zeren esand a ko terminoari buruz termino berber a baiezta tz e n dugun e a n , nahiz hitzezko hutsa izan termino hori, nahiz ideia argi eta erreal en bat eduki barruan , proposizio horrek, geuk formula tz en edo best e batek geuri formula tz e n digun e a n , aurre tik ziurtasun e z jakin behar izan dugun zerbait baino ez digu erakus t e n . Jakina, badena bada proposizio orokorren ak balio lezake inoiz guk argi ikusteko nolako absurduk erian jausi garen, kasu partikularre t a n zerbaiti buruz gauza berbera ezezt a tu dugun e a n itzulinguru ez edo hitz ekibokoez baliatu t a , ezin dugulako ageri- agerian jokatu sen komun ar e n aurka hitz argiez kontra e s a n nabar m e n eta garbiak baiezt a tz er aino; eta egiten badugu, edonork ukan e n du motiboa gurekin daukan solasaldia mozteko. Baina esan nezake el a uste dut ez maxima onartu hauek ez best e ezein proposizio identikok irakast e n digula ezer; eta mota horret ako proposizioet a n maxim a handie t si hori, frogap e n a r e n oinarri modu a n goraipatu a , haiek berres t eko erabil badait ek e eta maiz erabili egiten bada ere, honako haux e frogatz era baino ez dela heltzen, alegia, hitz bera berber ari buruz ziurtasun handiz baiez ta daiteke el a , horrelako proposizioaren egiari buruzko inolako zalant arik gabe, eta, esan dezad a n hau ere, inolako ezagu tz arik gabe .

3. Adibidea.

Izan ere, honen araber a , pertson a ezjakin batek, prposizio bat baino egiten ez dakien ak eta bai edo ez esat e n duen e a n zer pentsa tz e n duen dakien ak, milioika proposizio egin ditzake haien egiaz ziurtasu n hutsezina ukanik, berau e n bidez, hala ere, ezertxo ere ezagu tu gabe , hala nola, «arima dena arima dela» edo «arima arima dela», «espiritua espiritua dela», «fetitxea fetitxea dela», e.a. Horiek guztiak honako proposizio honen baliokideak dira, alegia, badena bada , hau da, existen tzia daukan ak existen tzia dauka, edo arima dauka n ak arima dauka. Baina zer da hau hitzekin jolaste a best erik? Ostrarekin jolase a n ostra esku bate tik best era jaurtikiz lebilkeen tximinoar e n antzeko litzateke , hitzez baliatu ahal balitz, esan ez : «ostra eskuin eskuan subjektua da eta ostra ezker eskua n predikatu a »; eta horrela ostrari buruz proposizio berez nabaria egin ahal izanen luke hots, ostra ostra da, eta, hala eta guzti ere, ez litzateke mendr e nik ere jakintun a go a

izanen ez eta ezagutz a handiagoko a ere. Jokatzeko era honek era bere a n asetuko luke bai tximinoar e n gose a eta bai gizakiaren adimen a , batak lodieran eta best e ak ezagutz a n irabazt eko balioko lukeelarik. Nik badakit badirela batzuk, proposizio identikoak berez nabariak direlako, beraiekiko interes handia duten ak eta filosofiari zerbitzu handia egiten diotela uste duten ak , proposizio horiek goraipatu ahalea n goraipatuz , horien barruan ezagu tz a guztia balego bezala eta adimen a eurek bakarrik gidatuko balute bezala egia orotora. Onartzen dut, best e edozeinek bezain erraz, egiazkoak eta berez nabariak direla denak. Are gehiago, onartz en dut, halaber , gure ezagu tz a guztiaren funtsa ideia bera ideia bera dela haute m a t e k o eta ezberdinak diren ideiet a tik bereizteko dugun ahalm e n e a n datzala, aurreko kapitulua n azaldu duda n modu a n. Baina ez dut ikusten honek nola eragozt e n duen proposizio identikoak ezagu tz a n aurrera egiteko erabiltzea azalekotz a t jotzea. Errepika dezala batek zenba tn a hi aldiz «nahim e n a nahim e n a dela» gura duen indar guztiaz, zertarako balio du horrek eta antzeko mila proposiziok gure ezagu tz a areago tz eko? Gizaki batek egin ditzala dakizkien hitzekin egin ahala horrelako proposizio, adibidez hauek bezalako ak, «lege a legea da eta beteb e h a r r a beteb e h a r r a da» «zuzen bid e a zuzenbide a da eta zuzeng a b e k e ri a zuzeng a b e k e ri a da»; lagund uko al dio horrek etika gehiago ezagu tz e n edo berak edo best e ek moraralari buruzko irakasp e n e n bat jasotzen? Zuzenbid e a zer den eta zuzeng a b e k e ri a zer den, ez eta beroriek nola neurtz en diren ez dakiten ek eta beharb a d a inoiz ere jakinen ez duten ek , moralea n jantzien daud e n e k bezain seguru eta hutsik egiteko arriskurik gabe ezagu tz e n dute proposizio horien eta horrelako guztien egia. Baina zer aurrerap a u s o egiten dute proposizio horien bidez euren jokabiderako beharrezko edo baliagarri den ezert an? Azalekotz a t joko genituzke ziurraski, ezagutz a r e n edozein atale t a n adimen a argitze a g a t ik antzeko proposizioei ekin eta ekin honelako proposizioak behin eta berriz eratz en lebilkeen a , adibidez, «subs t a n tzia subst a n tzia da eta gorputz a gorputz a da», «hutsu n e a hutsun e a da eta zurrunbiloa zurrunbiloa da», «zenta u ro a zentauro a da eta kimera kimera da», e.a. Izan ere, horiek eta horrelako ak era berea n egiazkoak, era bere a n ziurrak eta era berea n berez nabariak dira, baina azalekotz a t jo behar dira nahita ez , irakasp e n printzipio bezala erabiltzen direne a n eta ezagutz a r ako laguntz a modu a n aurkezt en direne a n , diskurritzeko gai den orok ezagu tz e n duen a baino ez baitut e irakast e n , hau da, termino bera termino bera dela eta ideia bera, ideia bera. Eta horrex et a n oinarritut a pents a t u izan dut eta pentsa tz e n dut orain ere proposizio horiek adimen a ri argi berria ekartz eko edo gauz en ezagu tz ar a sarbide a emat eko bide modu a n aurkezt e a eta best e e n baitan finkarazt e n ibiltzea azalkeria best erik ez dela. Irakasp e n a horret a t ik oso ezberdina den best e zerbaite t a n datza eta bere edo inoren goga m e n a ezagutz e n ez dituen egiet ara n t z hedat u nahi duen ak bitart eko ideiak aurkitu behar ditu eta bata best e a r e n ondoren jarri, goga m e n a k auzitan daud e n ideien ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a ikusi ahal izateko modu a n. Hori egiten duten proposizioak irakasgarriak dira, baina horiek ez dute, hurrik eman ere, termino bera berber ari buruz baiez ta tz e n , hau ez baita norber ak ez best e inork inolako ezagu tz a t a n aurrera egiteko bidea . Izan ere horrek ez du laguntz e n ezagutz ak norbera g a n a t z e n , irakurtzen ikasten ari denari honako proposizio hauek irakas t e n ibiltzeak laguntz e n dion baino gehiago: «A A da» eta «B B da», edonork jakin baitezake hori edozein maisuk bezain ongi, bere bizitza guztian hitz bat irakurtzeko gai ez izan arren. Eta ez horrek ez best e ezein proposizio identikok lagunduko dio fitsik ere irakur-trebe t a s u n e a n aurrera egiten, horrelako proposizioak erabili ahale a n erabili arren. Horiei azaleko proposizioak deitzen diedalako nirekein haserre daud e n a k gorago hitz argi eta garbiz idatzi dudan a irakurri eta ulertzen ahalegind u izan balira, nahita ez ikusi behar izan zuket en proposizio identikotza t nik termino bera, ideia bera adieraz t e n duen a , berber a ri buruz baiezt a tz e n duten ak bakarrik hartzen ditudal a, horixe dela uste baitut proposizio identikoen esan a hi zehatz a . Eta horiei guztiei dagokien ez , huts egiteko beldurrik gabe esan nezake, halab er , horiek irakasgarri tza t propos a tz e a azalkeria baino ez dela. Zeren arrazoiaren erabilera daukan orok ezin izanen ditu ohartu gabe utzi haiet az ohartz e a beharrezko den guztian, ez eta haien egiaz zalantz arik egin ere behin ohartuz gero. Baina proposizio identikoak termino bera berber a ri buruz baiezt a tz e n ez dene a n deitzen dieten e a n , horiek ni baino zehaz t as u n handiagoz mintzo diren ala ez juzgatz e a

best e e i uzten diet; baina hau behintz a t egia da, alegia, horiek nire zentzu a n identikoak ez diren proposizioez dioten guztiak ez daukala zerikusirik nirekin ez nik esan duda n ar ekin, nik esan duda n guztia termino bera berber ari buruz baiezta tz e n duten proposizioei buruz izan baita. Eta gust a tuko litzaidake ikuste a horrelako proposizioren bat norbait en ezagu tz ar e n aurrera m e n d u eta hobekun tz ar ako erabili daiteke e n kasure n bat. Beste mota bateko proposizioen adibide ak ekartz e a , zeinahit ar ako erabiliak direlarik, ez dagokit niri, nik identikoak deitzen diedan horietako ak ez direnez gero.

4. Bigarrenik, edozein ideia konplexure n atal bat osoaren izenari buruz predikatze n duten proposizioak.

Azaleko proposizioen best e mota bat ideia konplexu aren atal bat osoaren izenari buruz predikatze n duena da ; horrelako proposizioan izenare n definizioaren zati bat definitzen da. Genero a espeziea ri buruz edo gehiago hartzen duten terminoek gutxiago hartzen duten ei buruz predikatz e n dituzten proposizio guztiak dira mota horret ako ak. Izan ere, zer informazio, zer ezagu tz a , dakarkio «berun a metal a da» proposizioak berun izenak ordezkatz e n duen ideia konplexu a ezagu tz e n duen ari , metal termino ak adierazitako ideia konplexu a osatze n duten bakun guztiak berak lehen a go berun izenaz adierazi eta barne hartu ak dira eta? Beneta n ere, metal hitzaren esan a hi a ezagutz e n duen baina berun hitzaren a ezagutz e n ez duen batek berun hitzak zer esan nahi duen uler dezan , bide laburrago a da metal bat dela esa t e a , horrek haren ideiet ako batzuk bater a adieraz t e n baititu, ideia horiek bana n- bana esa t e a baino, gorputz oso astun a , fundigarria eta xaflakorra dela esan ez .

5. Termino definituaren definizioaren zati gisa.

Era berea n azalekoa da termino definituari buruz definizioare n zati bat predikatz e a edo ideia konplexu baten bakun e t ako bat ideia konplexu osoaren izenari buruz baiezta tz e a , proposizio honet a n bezala: «urre oro da fundigarri». Zeren fundigarrit as u n a urre soinuak ordezkatz e n duen konplexu ar e n ideia bakun e t a ko bat denez , soinuekin jolaste a zer best erik izan daiteke hori urre izenari buruz baiez ta tz e a , hori guztiok onarturiko haren esan a hi a n sartut a dago eta? Barregarri baino asko gutxiagotz a t ez litzateke joko seriotas u n ez baiez ta tz e a , garran tzizko egia gisa, urrea horia dela; baina nik ez dut ikusten zergatik den inportan t e a g o urrea fundigarria dela esat e a , koalitat e hau diskurtso arrunt e a n urre soinuak seinalatz e n duen ideia konplexutik kanpo utzi ezean behintza t . Zer informazio ekar liezaioke inori lehen esan zaiona edo bazekiela suposa tz e n dena esa t e a k? Izan ere best e norbait ek diostan hitzaren esan a hia ezagutz e n dudala supos a t u behar da, edo best ela azaldu egin behar dit. Eta nik baldin badakit urre izenak gorputz hori, astun, fundigarri, xaflakor baten ideia konplexu a ordezkatz e n duela, ez dit informazio handirik ema n e n proposizio bate a n handikiro jarrita seriotas u n ez esat e ak urre oro fundigarria dela. Horrelako proposizioek ez dute balio haux e agerian jartzeko baino, alegia, azaldut ako termino ak gogorar azi best erik egin gabe zerbait berria dioela sines t ar azi nahi didanar e n zintzotas u nik eza. Baina ziurrenak izanda ere, ez dakarkigute hitzen esan a hia r e n a best e ezagutz a rik.

6. Adibidea: gizakia eta palefroia.

«Gizaki oro da animalia, edo gorputz bizidun a » proposizioa ziurrena bezain ziurra da, baina gauz en ezagu tz ar a eram a t e ko ez dute balio honako hau esat e ak baino gehiago, alegia, palefroia pauso a n ibiltzen den zaldia dela edo pauso a n ibiltzen den eta irrintzina egiten duen animalia dela, proposizio biok hitzen esan a hi ar e n ingurukoak baitira, lehengo ak haux e best erik ez didalarik ezagu tz er a emat e n , hots, gorputz a , sentime n a eta higidura edo sentipen a k edukitzeko eta higitzeko ahala nik gizaki hitzaz hartzen eta adieraz t e n dituda n hiru ideia direla eta hiru gauz a horiek ez dauzkan ari ez dagokiola gizaki izena; eta bigarren ak , palefroiak, best e hau best erik ez dit ezagu t a r az t e n , hots, gorputz a , sentim e n a eta ibilkera bat. ahosker a jakin batekin bater a, nik palefroi hitzaz hartzen eta adieraz t e n ditudan ideiet ako batzuk direla eta horiek ez dauzkan ari ez dagokiola palefroi izena. Gauza bera gerta tz e n da gizaki deritzan ideia konplexu a osatze n duten

ideia bakun e t ak o bat edo gehiago ordezkatz e n dituen terminore n bat baiezta tz e a n dene a n gizaki hitzaz; dem a g u n , adibidez, errom a t a r batek homo hitzaz honako ideia hauek guztiak adierazi zituela subjektu bat berea n bilduta: corporeitas, sensibilitas, potentia se mov e n di, rationalitas, risibilitas ; errom a t a r horrek, dudarik ez, homo hitzari buruz unibert s alki baiezt a zezake e n ziurtasun handiz ideia horiet ako bat, bat baino gehiago edo guztiak batera , baina horrekin ez zukee n haux e best erik esan, hots, bere herrialde a n gizaki hitzak ideia horiek guztiak hartzen zituela. Era berea n , zaldun errom a n t iko batek, palefroi hitzaz honako hauek adieraziko zituen ak: tanker a jakin bateko gorputz a, lau hankako a, sentitzeko gai, pauso a n dabilena eta irrintzina egiten duen a, zuria, gaine a n emaku m e bat eram a n ohi zuen a, palefroi hitzari buruz horiet ako batzuk edo guztiak ziurtasu n beraz baiez ta zitzake e n unibert s alki, baina horren bidez ez zion inori irakatsiko haux e best erik, palefroi hitzak, bere hizkuntza n edo hizkuntza errom a n tz e a n gauz a horiek guztiak ordezkatz e n zituela baino eta ez zela horietako baten falta zuen ezeri aplikatzekoa. Baina baten batek esa t e n badit sentime n a , higidura, arrazoim e n a eta barrea batut a dituen edoz erk Jainkoaren nozioa eduki daukala edo opio- belarrak izaki hori loaldian murgilduko lukeela, horrek zerbait irakast e n digun proposizioa egiten du, zeren Jainkoare n nozioa edukitze a ez opio- belarrare n ondorioz loaldian murgildut a geratz e a ez daud e n e z gizaki hitzak adirazitako ideiaren barruan , proposizio horiek gizaki hitzak ordezkatz e n duen a soilik baino gehiago irakast e n digu, eta, beraz, hitz horrek barruan daukan ezagu tz ak hitzezko hutsa gainditu egiten du.

7. Proposizio horiek ez dute hitzen esanahia best erik irakast en .

Gizaki batek proposizioa egin aurre tik proposizio horret a n erabilitako terminoak ulertzen dituela suposa tz e n da, edo best el a loroa bailitzan mintzo da, norbait imitatuz zarat a atera eta inoreng a n dik ikasitako soinuak eratuz, baina ez izaki arrazoidun gisa hitzak goga m e n e a n dituen ideien zeinutza t erabiliz. Entzuleak ere mintza tz aileak darabiltzan hitzak ulertzen dituela suposa tz e n da, edo best ela hizkera mordoiloz ari da, zarat a ulertezinak ateraz. Eta horrega t ik hitz-joko azalekoe t a n ari da termino batek dioen a eta best e ak lehendik zekiela suposa tz e n dena baino gehiago ez dioen proposizioa egiten duen a , adibidez, triangelu ak hiru alde ditu, edo azafraia horia da. Eta hau ez da jasang arri, best e ak ez digula ulertzen uste dugun e a n edo berak hala dioskun e a n baino, eta ordua n, hark ulertzen ez duen hitzaren esan a hia edo zeinuare n erabilera best erik ez dio irakast e n .

8. Baina ez digute benetako ezagut zarik gehitz e n .

Mota bitako proposizioen egia ezagut dezake g u, beraz, erab a t ek o ziurtasu n ez . Lehen e n go a k beren baitan ziurtasu n a dara m a t e n azaleko proposizioak dira, baina ziurtasun hori irakasp e n a dakarren a barik, ziurtasu n hitzezko hutsa da. Bigarrenik, best e gauza bati buruz zerbait baiezt a tz e n duten proposizioen egiaz ziurtasu n a ukan dezake g u, zerbait hori haren ideia konplexu zehatz ar e n ondorio izanik, ideia horrek bere baitan hartzen ez duen a , triangelu ororen kanpo angelu a aurrez aurre daud e n barne angelue t ako bata zein best e a baino handiago a dela dioen proposizioan bezala. Kanpo angelu ak aurrez aurreko barne angelu ekin duen erlazioa triangelu izenak adierazitako ideia konplexu ar e n osagai ez denez , egia erreala da hori ezagutz a erreal irakasgarria dakar aldea n .

9. Sub s t a n t z i e i buruz k o propo s i z io orokorrak azale k o a k dira mai z .

Subst a n tzie t a n batera existitzen daud e n ideia bakun e n zein konbinazio daud e n ezer gutxi edo bat ere ez dugularik ezagutz e n , geure sentime n e n bidez izan ezik, ezin dezake gu proposizio unibert s al ziurrik egin haiei buruz, geure esentzia nominal ek gara m a tz a t e n puntu tik harago. Eta esen tzia nominal horiek haien osaer a erreal ar e n menp e daud e n e n konparazioan egia gutxi eta inportan tziarik gabeko e t a r a baino iristen ez direnez , subst a n tziei buruz egiten diren proposizio orokorrak, ziurrak badira, kasurik gehien e t a n azalekoak dira, eta irakasgarriak badira ziurtasunik gabeko ak dira eta guk haien egia erreal ar e n ezagutz a rik ezin edukitzeko modukoak, haiei buruzko gure judizioet an behake t a eteng a b e a r e n eta analogiare n laguntz a ukan arren. Horretara , maiz

diskurtso oso argi eta kohere n t e a k entzut e a gerta tz e n zaigu, baina ezertarako ere balio ez duten ak. Izan ere, argi dago izaki subst a n tzialen, edo best e batzue n , izenak, esan a hi erlatiboa atxikirik duten heine a n , baiezta p e n e z edo ezezt ap e n e z elkar daitezke el a proposizioet a n , euren definizio erlatiboek horrela elkartuak izateko gai egiten dituzten neurrian; eta horrelako termino ez osaturiko proposizioak argitasu n beraz deduzi daitezke bata best e t ik, egiarik erreale n a daukat e n a k bezalax e, eta hau guztia guga n dik at existitzen diren gauze n errealita t e a r e n izaerar e n inolako ezagutz a rik gabe . Era honet a n frogap e n a k eta zalantz arik gabeko proposizioak egin daitezke hitzet an , baina proposizio horien bidez fitsik ere aurrera t u gabe gauz en egiaren ezagu tz a n; adibidez, hurren go aipatz en diren hitzak, alegia, substant zia , gizakia , animalia , forma , arima , bege ta tiboa , sentim e n e z k o a , arrazionala , atxikita dituzten elkarrekiko adiera erlatiboekin ikasi dituen ak egin ditzake zenbait proposizio zalantz arik gabeko arimari buruz, arima egiazki zer den inondik ere jakin gabe. Eta edonork ikus ditzake tankera honet ako mila proposizio, arrazoina m e n d u eta konklusio metafisikako, teologia eskolastikoko eta filosofia natural mota bateko liburuet a n ; baina liburu horiek irakurri ondoren , Jainkoaz, espirituez eta gorputz ez aurre tik bezain gutxi jakinen dugu.

10. Zergatik diren azalekoak.

Substantziei jartzen dizkien izenak definitzeko, hau da, izen horien esanahia zehazteko erabakimena daukanak (bere ideiak ordezkatzen jartzen dituen orok daukan bezala), eta esanahiak ausaz, gauzen euren izaeraren azterketa edo ikerketatik barik, bere irudimenetik edo beste batzuenetik hartuz ezartzen dituenak, zailtasun handirik gabe, esanahi horiek bata bestearekiko frogatu ahal izanen ditu, berak emandako elkarrekiko erreferentzia ezberdinen eta erlazioen arabera. Horregatik, gauzak euren izaeran ados etorri ala ez, bere nozioez eta berak ezarritako izenez bestez ez du arduratu beharko; baina horrela ez du bere ezagutza areago gehituko, beste batek bere aberastasun ak gehituko lituzkeen baino, baldin boltsakada fitxa hartu eta leku batean dagoen fitxari libra deituko balio, beste batean dagoenari txelina eta hirugarren leku batean dagoenari penikea; horrela jokatuz zuzen kontatu eta kopuru handi bat batuko luke, fitxen lekuaren eta bere nahiaren arabera gehiago edo gutxiago balioko luketelarik, baina bera sosik ere aberatsago izan gabe, eta are librak, txelinak edo penikeak zenbat balio duen jakin gabe eta zera bakarrik jakinda, librak hogei txelin dituela eta honek hamabi penike. Eta hauxe berau egin daiteke hitzen esanahiari dagokionez ere, bata bestearekiko hedadura handiagoa edo txikiagoa emanez.

11. Hirugarrenik, hitzak zentzu ezberdinea n erabiltzea hitzekin azalkeriaz jolastea da.

Baina argudia tz eko eta eztab aid a tz eko diskurtso e t a n erabilitako hitzik gehien ei dagokien ez , bada gauza bat are deitoragarriago a , arinkeria motarik handien a dena eta hitzon bidez geuga n a t z e a edo aurkitze a espero dugun ezagutz a r e n ziurtasun e t ik urruna go aldentz e n gaitue n a , haux e hara, idazlerik gehien ak zeharo urrun dabiltzala gauz en izaerari edo ezagu tz ari buruz gu informatz e tik, eta euren hitzak lanbroz beterik eta ziurtasu nik gabe erabiltzen dituztela halat an , non hitzak beti eta aldag a b e esan a hi berarekin erabiltzen ez dituzten ez gero, ez duten hitz bate tik best e a argi eta garbi deduzitzen, ez eta beren diskurtso ak koheren tziaz eta argitasu n e z egiten (irakasp e n gutxien dakart e n a k izanda ere), hau egitea zaila ez den arren euren ezjakitea eta setakeria termino e n iluntasu n a z eta naha s m e n d u a z estal tze a baztertuko balute, gizaki asko eta askoren g a n agian oharkab e t a s u n a k eta ohitura txarrek izan dutelarik horret ar ako eragin handia.

12. Hitzezko proposizioen seinaleak. Lehenik, predikazioa abstraktua n.

Amaitzeko, hauex ek dira proposizio hitzezko hutsak ezagut u ahal izateko seinale ak: Bi termino abstrak tu bata best e a ri buruz baiez ta tz e n duten proposizio guztiak soinuen esan a hiari buruz ari dira. Izan ere, ezein ideia abstraktu ezin daiteke e n e z berber a r e n berdina baino izan, bere izen abstraktu a best e termino bati buruz baiezt a tz e n dene a n haux e baino ezin du adierazi, alegia, ideia hori izen horrekin izenda daiteke el a edo izenda tu behar dela edo izen bi horiek gauza bera esan nahi dutela. Horrela, norbaitek esan e n balu aurrezkia neurrita su n a dela edo esker ona

justizia dela, ekintza hori edo best e a badel a edo ez dela zuhurra, proposizio horiek eta antzekoek oso hornituak emat e n duten arren, horiek ongi trinkotu eta barrua n zer duten behar bezala aztertuz gero, hori guztiori termino horien esan a hiari lotzen zaiola baino ez dugu aurkituko.

13. Bigarrenik, definizioaren zati bat termino definituaz baiezta t z e n denean.

Terminore n batek ordezkatz e n duen ideia konplexu ar e n zati bat termino horri buruz predikatz e n duten proposizio guztiak hitzezkoak baino ez dira, adibidez, urrea metal a dela edo astun a dela esa t e a . Eta horrela gehiago hartzen duten hitzak, genero ak deritzen ak , berorien menp eko edo gutxiago hartzen duten espezieak deritzen termino ei buruz edo termino indibidual ei buruz baiezt a tz e n duten proposizioak hitzezko hutsak dira. Aipaturiko arau bion araber a liburuet a n eta liburuet a t ik kanpo topatu ohi ditugun diskurtso ak osatz en dituzten proposizioak aztertu ondore n , egiazt a tuko dugu agian uste baino gehiago ari direla hitzen esan a hia ri buruz eta ez dutela barrua n zeinu horien erabilpen a eta aplikazioa best erik. Arau hutsezintza t jar dezaket honako hau, hitz batek ordezkatz e n duen ideia bereizia ezagutz e n eta aintzat hartzen ez den guztian eta beroni buruz ideiak barrua n ez daukan zerbait baiez ta tz e n edo ezezt a tz e n ez den guztian, gure pents a m e n d u a k soinuei soilik lotuta daud e eta ez dira gauz a egia edo faltsut a s u n errelaz jabetz eko. Hau, behar bezala gogoan izanez gero, denbora galtze eta eztab aid a pilo bat aurrez t eko bide izan dezake gu , baita ezagutz a erreal eta egiazkoar e n bila harturiko neke ak eta egindako jirabirak gutxitzeko ere.

IX. KAPITULUAGure existen tziari buruz

daukagu n ezagutza hirukoitzaz

1. Ziurrak diren proposizio orokorrak ez dira existen t ziari buruzkoak.

Gauzen esentziak baino ez ditugu aztertu honaino, eta hauek, gure pentsam e n d u e t a n existentzia partikularra kenduta dauden ideia abstraktuak baino ez direnez (abstrakzioan gogam en ak burutzen duen eragiketa ideia adimene an duen existentziaren arabera soilik kontsideratzea baita), ez digute eskaintzen existentzia errealaren inolako ezagutzarik. Eta horretara konturatzen gara, bidenabar, guk egiazkotzat edo faltsutzat ziurtasunez ezagutzen ditugun proposizio unibertsalak ez direla existentziari buruzkoak, eta areago, orokor bihurtuz gero egiazkoak ez liratekeen baieztapen edo ezeztapen partikular guztiak existentziari buruzkoak direla soilik, ideiak existitzen diren gauzetan duten batasun edo banatasun akzidentala baino ez baitute adierazten, euren izaera abstraktuan ez dutelarik beharrezko batasun edo aurkakotza ezagunik.

2. Existen t ziaren ezagut za hirukoitza.

Baina proposizioen izaera eta predikatz eko era ezberdinak best e leku bate a n luzeago aztertzeko utzirik, goaz en orain ikertzera nolako ezagutz a dugun gauze n existen t z iaz eta nola erdiest e n dugun. Honetan esan behar dut hiru mota t ako ezagutz a daukagul a: gure geure existen tziare n a intuizioz, Jainkoare n existen tziare n a frogap e n e z eta best e gauze n a sentipe n ez .

3. Geure existen t ziaz daukagu n ezagut za intuitiboa da.

Gure geure existen tziaz daukagu n ezagu tz ari dagokionez , hain argi eta ziur haut e m a t e n dugu, non ez duen behar eta aplikatu ere ezin zaion inolako frogarik. Izan ere, ezer ere ez zaigu nabariago, geure existen tzia baino. Pentsa tz e n dut, arrazoitzen dut, plazerra eta oinaz e a sentitzen ditut, baina neure existen tzia baino nabariago al zait horietakore n bat? Beste gauza guztiez zalantza eginez gero ere, zalantz a honek beronek haute m a n a r a z t e n dit neure existen tzia eta ez dit uzten horret az zalantz arik egiten. Zeren oinaze a sentitzen dudala badakit bistako a da neure existen tziare n pertzepzio hain ziurra dauka d al a , nola sentitzen dudan oinaze ar e n a ; edo zerbait zalantza t a n jartzen dudala badakit, zalantza t a n dauka d a n gauz ar e n existen tziaren pertzepzio hain ziurra daukat , nola zalantza deitzen dudan pents a m e n d u a r e n a . Esperien tziak, beraz, erab a t sinistaraz t e n digu geure existen tziare n ezagutz a intuitiboa eta existitzen garelako barne pertzepzio hutsezina dauzka gula. Sentipen ezko, arrazoina m e n d u z ko edo pents a m e n d u z ko egintza orotan geure existen tziaz jabetz e n gara eta honet a n ziurtasun maila goren er a iristen gara.

X. KAPITULUAJainko baten existen tziari buruz daukagu n

ezagutza

1. Jainkoa existitz en dela ziurtasun e z ezagut z e k o gai gara.

Jainkoak berari buruzko ideia sortze tikorik eman ez digun arren eta gure goga m e n e t a n jatorrizko karakt ere rik inprimatu ez duen arren guk karekter eo t a n bera badel a irakurri ahal izateko, hala ere, gure goga m e n a k dituen ahalm e n e z hornitu gintuelarik, ez gintue n bere testigan tz arik gabe utzi, sentime n a k, pertzepzio ahalm e n a eta arrazoime n a ditugun ez gero, ezin baitugu haren existen tziare n froga argien faltarik ukan, geure buruaz hausn ar tz e n dugun bitart e a n . Eta ezin gara kexatu puntu handi honi buruzko ezjakiteaz ere, hainbes t e bitarteko ema n baitizkigu hark bera aurkitu eta ezagu tz eko, gure izatear e n xeder ako eta gure zoriona lortzeko beharrezko diren heine a n . Baina hau arrazoim e n a k deskubritzen dituen e n artea n egiarik bidezkoen a den arren eta beron e n nabari ta s u n a , oker ez bana go ziurtasun mate m a t ikoar e n pareko a den arren, gogoet a eta arret a behar ditu eta goga m e n a k gure ezagu tz ar e n alde intuitiboare n atalen bate tik atera tz er a dedikatu behar du erregulart a s u n e z , edo best ela egia honi buruz berez argiro froga daitezke e n best e proposizio askori buruz bezain ezjakin izanen gara. Horrega tik, Jainko bat existitzen dela jakiteko , hau da, ziur egoteko gai garela eta ziurtasun horret ar a nola hel gaitezk e e n frogatz eko, uste dut ez daukagula geuga n dik eta geure existen tziaz dugun zalantzarik gabeko ezagu tz a tik harago joan beharrik.

2. Gizakiak badakielako bera existit ze n dela.

Eztabaid a orotik kanpo dagoela uste dut gizakiak bere existen tziare n ideia argia daukala, ziurtasun osoz baitaki existitzen dela eta zerbait dela. Bera zerbait den ala ez zalantz a t a n jar dezake e nik bada go, ez natzaio hari mintzo, ezerez hutsaz eztab aid ak a ariko ez nintzat ek e e n modu a n edo ezerez a bera zerbait dela konben tzitzen ahalegind uko ez nintza t ek e e n baino gehiago. Norbait bere existen tzia propioa ukatzeko bezain eszeptikoa dela agertz en saiatzen bada (horret az dudatz e a ageri- agerian ezinezko baita), goza dezala nigatik deus ez izatear ekin duen zorionaz, harik eta gose ak edo best e oinazere n batek horren kontrako az konben tzi dezan arte. Horrega tik, uste dut gizaki guztiek zalantz arik egiteko askat a s u nik gabe ziurtasu n ez ezagu tz e n duten egiatza t har dezake d al a edonork dakiela norber a egiazki existitz en den zerbait dela .

3. Badaki, halaber, ezerezak ezin duela izakirik sortarazi; zerbait, beraz, betiere tik existitu da ezinbes t e z .

Gizakiak badaki halaber , ziurtasu n intuitiboz jakin ere. Ezerez hutsak ezin duela izaki errealik sortarazi, ezereza bi angelu zuzen e n berdina ezin izan daitek e e n bezalax e . Norbaitek ez badaki ezerez a edo izaki ororen ause n tzia ezin dela bi angelu zuzen e n berdina izan, horrek ezin dezake Euklides e n ezein frogap e n ezagu tu . Horrega tik, guk baldin badakigu izaki errealen bat existitzen dela eta ezerez ak ezin duela izaki errealik sortarazi, hori zerbait betieretik existitu dela argi uzten

duen froga nabaria da, betiere tik existitzen ez denak hasiera izan baitu eta hasiera duen ak best e zerbaitek sortarazia izan behar baitu.

4. Eta betiereko izaki horrek ezin ahaltsuagoa izan behar du.

Gainera, gauza nabaria da bere existen tzia eta hasiera best e baten g a n dik hartu dituen ak bera den eta dagokion guztia ere best e baten g a n dik dituela. Dituen ahal guztiak sorburu berari zor dizkio eta beraren g a n d ik hartuak ditu. Izaki ororen sorburu hau, beraz, ahal ororen sorburu eta jatorri ere bada halako moldez, non betiereko izaki honek aldi berean ezin ahaltsuagoa ere izan behar duen .

5. Eta ezin jakintsuagoa ere bai.

Gainera gizakiak pertzepzioa eta ezagutz a aurkitzen ditu bere baitan. Pauso bat aurrera egin dugu, beraz, eta une horret a n ziur dakigu izaki bat ez ezik, ezagu m e n a eta adime n a dituen izaki bat existitzen dela mund u a n . Garai bate a n , ordua n, ez zen izaki ezagu m e n d u nik eta gero ezagu m e n a existitzen hasi zen, edo best ela betiere tik existitu da ezagu m e n d u n izaki bat . Norbaitek badio garai bate a n ezein izakik ez zuela ezagu m e nik eta betiereko izaki horrek adimenik ez zeukala, nik erantzun e n diot ordua n ezinezko dela ezagutz a rik inoiz ere egote a , ezinezko baita inolako ezagutz a eta pertzepziorik gabeko zerbaitek, itsu- itsuan dihardu e n a k, izaki ezagu m e n d u n a sortzea , ezinezko den modu a n triangelu batek bere hiru angelue t a n bi zuzenek baino gradu gehiago edukitzea . Zeren sentipe nik gabeko materiare n ideiaren kontrako a da materiak bere baitan sentim e n a , pertzepzio ahalm e n a eta ezagu m e n a ipintzea, triangelu ar e n ideiaren kontrako a den bezalax e bere baitan zuzen bi baino handiago diren angelu ak ipintzea .

6. Eta, beraz, Jainkoa.

Horrela, geure buruak eta guk geure osaera n hutsik gabe aurkitzen dugun a aintza t hartuz, arrazoime n a k honako egia ziur eta nabari honen ezagutz a r a gara m a tz a , alegia, badela izaki betiereko, ezin ahaltsuago eta ezin jakintsuago bat ; eta izaki honi Jainkoa deitzeak ala ez deitzeak ez du garran tzirik. Hau gauz a nabaria da eta ideia hau behar bezala aztertuz deduzitzen dira izaki betiereko honi iratxiki beharreko best e tasun guztiak. Hala ere, norbaitek, harroputz eta zentzug a b e galant a izanik, uste izanen balu gizakia ezagu m e n a eta jakituria dituen izaki bakarra eta ezjakite eta halab e h a r hutsare n sorkari dela, eta unibert soko gainerako guztia ere halab e h a r itsu berorrek darabilela , Tulioren erriet a arrazoizko eta enfatikoa (De legibus, 2. Lib.) astiro aztertzeko aholkua ema n e n nioke: «Zein jokabide izan daiteke hain ergelki harro eta desegokia go a , nola den gizaki batek pentsa tz e a berak goga m e n a eta arrazoim e n a badituela eta zeru- lurreta n horiek dituen best erik ez dagoel a? Edo bere arrazoim e n a r e n ahaleginik handien az ere berak nekez ulertzen dituen gauz ak ezein arrazoim e n e k ez dituela mugitzen pents a tz e a ? ». Quid est enim verius, qua m nemin e m esse oportere tam stulte arrogante m , ut in se men t e m et ratione m putet inesse , in coelo mund o q u e non pute t? Aut ea quae vix sum m a ingenii ratione compreh e n d a t , nulla ratione mov eri putet? Esandako ar e n ondorio argia da niretza t Jainko baten existen tziare n ezagu tz a ziurrago a dauka gula , gure sentim e n e k arart eg a b e somar azi ez digut en best e edozere n a baino. Are, uste dut esan nezake el a Jainko bat badela ziurrago dakigula, guga n diko kanpo best e edoz er badela baino. Dakigula diodan e a n , esan nahi dut ezagutz a bat daukagul a geure irispide a n , geuga n a t u gabe utzi ezin dugun a , goga m e n a best e edozein ikerket ar ako jartzen dugun arret a beraz horret ar a ere jarriz gero.

7. Izaki ezin perfek tuag oa z dugun ideia ez da Jainko baten existen t z iaren froga bakarra.

Ez dut hem e n aztertuko gizakiak bere goga m e n e a n era dezake e n izaki ezin perfektu a go a ri buruzko ideiak zenba t e r a ino frogatz en duen ala ez duen Jainkoare n existen tzia. Zeren gizakiak izakera ezberdineko ak direnez eta beren pentsa m e n d u a k ezberdinki erabiltzen dituzten ez , batzue n g a n arrazoiket a batzuek eta best e n g a n best e batzuek dute eragin handiago a , egia bera ziurtatzeko. Hala ere, uste dut esan dezaked al a egia hau finkatzeko eta ateo ak isiltzeko era eskas a

dela, horren puntu garrantzitsu a argu m e n t u bakar bate a n oinarritze a eta gizaki batzuek goga m e n e a n duten ideia hori (argi baitago batzuek ez dutela horrelakorik, best e batzuek bat ere ez edukitze a baino txarrago a dena duten artea n , eta gehien ek oso ideia diferent e a k) Jainkoare n existen tziare n froga bakartz a t hartze a ; hala egiten dute batzuek eta aurkikuntz a pozgarri honekiko gehiegizko atxikimen d uz, best e argu m e n t u guztiak errefus a tz e n dituzte, edota gutxienik indarge tz e n saiatz en dira; eta froga horiek aintza t hartzen galaraz t e n digut e, ahulak eta engain akorrak bailiran, nahiz eta gure existen tziak eta unibert so a r e n atal sentigarriek froga horiek hain argi eta indartsu aurkezt e n dizkigute n , non, ene ustez, gizaki zuhurrak ez ditzake e n arbuia. Zeren inon esan daiteke e n egiarik ziurren eta argien a dela uste baitut «Jainkoare n tasun ikusezinak, Jainko baten betiereko ahala eta jainkotas u n a bera ere, argiro ikusgarri bihurtu direla mundu a sortuz geroztik», sorturiko gauz ek emat e n digute n ezagu tz ar e n bidez. Baina nahiz eta geure existen tziak Jainkoaren existen tziare n froga nabari eta eztab aid a ezin bat eskaintz en digun, azaldu duda n modu a n , eta nahiz eta uste duda n inork ezin izanen duela froga hori onartze a galerazi, honek dituen bezainb e s t e atal dituen best e edozein frogap e n e t a n jartzen duen arta jarriz gero, hala ere hain funtsezko puntu a izanik eta hainbes t eko garran tzia eta ondorioak dituen a , non erlijio oro eta egiazko morala berone n menp e daud e n , ez dauka t dudarik ene irakurleak parkatuko didala, argu m e n t u honen atal batzuk berrartu eta eurei buruz luzeago aritzea.

8. Laburbilpena. Gauza batzuk betieretik existit ze n dira.

Egia nabaria da erab a t gauz a batzuek betiere tik existitu behar dutela. Ez dut sekula entzun honelako kontra e s a n nabar m e n a defend a tz eko bezain zentzuga b e a izan denik inor, alegia, izan dela aldi bat non ezer ere ez den existitu. Zeren absurduk eri e t a n absurdu e n a da ezerez hutsak, izaki guztien ukazio eta ausen tzia eraba t eko ak, existen tzia erreale n bat sortaraz dezake el a imajina tz e a .Krea t ur a arrazoidun orok, beraz, zerbait betiere tik existitu dela onartze a ezinbes t eko duelarik, ikus dezagu n orain nolako izakia behar duen izan horrek.

9. Bi izaki mota daude, pentza t zaileak eta ez- pentsa t zaileak.

Gizakiak mundu honet a n ez du ezagu tz e n edo ez du burura tz e n bi izaki mota baino. Lehenik, material hutsak direnak, sentime nik, ez pertzepziorik ez pentsa m e n d u rik ez duten ak, geure bizar edo atzaz al ebakinak, adibidez. Bigarrenik, sentitzen, pentsa tz e n , haut e m a t e n duten izakiak, gu geu ere horrelakox e a k garela egiazt a tz e n dugularik. Eta mota bi horiei hem e n dik aurrera , nahi baduz u e, izaki pentsa t zaileak eta ez- pentsa t zaileak deituko diegu, termino horiek, best e gauz a batzue t a r ako ez badira ere, gure oraingo xederako materialak eta inmate rialak baino termino hobe ak baitira.

10. Izaki ez- pentsa tzaileak ezin du izaki pentsa t zailerik ekoiztu.

Baldin, beraz, betiere tik existitzen den izaki batek existitu behar badu, dakusa g u n zer nolako izakia izan behar duen. Eta honet a n arrazoim e n a k oso bidezko ikusten du izaki horrek izaki pents a tz ailea izan behar duela. Izan ere, hain ezinezko da burura tz e a materia ez- pentsa tz aile hutsak izaki adime n d u n pents a tz aile bat ekoiztea , nola ezinezko den ezerezak berez materia ekoiztea . Demagu n aurkitzen dugula betiere tik existitzen den materia zati bat, handia edo txikia, ezer ekoizteko gai ez dela. Dema gu n , adibidez, lehen e n go topatz e n dugun harkoxkorrare n materia betidanikoa eta bat- bat egindako a dela eta atalak tinko elkartu t a atsed e n e a n dituela; mundu a n best e izakirik ez balego, harkoxkor horrek ez ote luke beitiere guztian egoera horrex et a n iraunen, mokil eraba t inaktibo bat bezala? Ba al dago burura tz erik bere burua higitzeko edo best e zerbait ekoizteko gai dela? Materiak, beraz, ezin du bere baitan higidurarik eragin; daukan higidurak betidanikoa behar du izan, edo best el a materia baino ahaltsu a g o den best e izakiren batek ekoiztu eta materiari ezarritako a, materiak berez, bistako a denez , ez baitu higidura eragiteko ahalik. Baina dem a g u n higidura ere betiereko a dela; hala ere materiak, materia eta higidura ez- pents a tz aileek, irudian eta bolum e n e a n edonolako aldaket ak eragind a ere, ezin izanen lukete inoiz pents a m e n d u rik sortarazi. Higidurare n eta materiare n ahalez hain haraindi egone n da beti

ezagu tz a ekoiztea , nola ezerez ar e n ahale tik materia ekoiztea . Norbere pents a m e n d u e t a r a jotzeko eskatuko nuke nik ikusteko ea ezin dugun bi hauek errazt a s u n berdinaz burura tu, alegia, materia ezerez ak ekoizturik, alde bate tik, eta pents a m e n d u a materia hutsak ekoizturik best e t ik, aurreko aldi bate a n pentsa m e n d u rik edo izaki adime n d u nik existitzen ez zene a n . Zatika ezazue materia nahi best e ataltxot an (materia espiritualtzera edo pentsa t s a ile bihurtzer a heltze a imajina genez ak e), emaizkiozue nahi dituzuen irudiak eta higidurak, bilaka ezazu e esfera, kubo, kono, prisma, zilindro, etab., berau e n diamet ro ak gry baten milioiren bat baino ez izateraino zatika itzazue; materiare n partikula hau hain txikia izanda ere, bere proportzioko best e gorputz ekiko duen porta er a ez da ezberdina izanen hatz edo oinbet e diam et roko gorputz e n elkarrekiko jokamold e tik. Eta sentime n a k, pents a m e n d u a k eta ezagutz a sortaraz t e a arrazoi berarekin espero daiteke , irudi zehatz edota higidura zehatz bate a n materiare n atal handiak batuz, zein mundu a n izan daitezke e n materiare n atalik txikiene n bidez. Azken hauek elkarrekin topo, elkarri bultza eta gogor egiten diote handiek bezalax e eta ezinbes t e a n jokatzen dute horrela. Horret ar a , hasieran edo betiere tik deusik ez zela suposa tz e n badugu, materia ezin izan da existitzen hasi, eta betiereko a suposa tz e n badu gu materia hutsa higidurarik gabe , higidura ezin izan da existitzen hasi, eta supos a tz e n badugu hasiera n edo betiere tik materia eta higidura baino ez zirela, ordua n pents a m e n d u a ezin izan da existitzen hasi. Izan ere, burura ezin a da materiak, higidurar ekin edo hainga b e , jatorriz eta berez sentime n a , pertzepzioa, eta ezagu tz a edukitzea , honako hau kontuan izanez gero bistakoa den modu a n , alegia, ordua n sentim e n a k, pertzepzioak eta ezagu tz ak materiare n eta berone n atal ororen propiet a t e banan d u e zin ak izan beharko luketela. Honi erants dakioke, materiaz daukagu n ideia orokor edo espezifikoak hartaz gauz a bakar bat bailitzan mintzatz er a gara m a tz a n arren, materia oro ez dela, zehazki, izaki material bakar bat bailitzan existitzen den gauz a banako a edota ezagu tz e n dugun edo burura dezake g u n gauza berezi bakar bat . Eta horrega t ik, materia balitz betiereko lehen izaki pentsa tz aile a , ez legoke izaki etern al , infinitu eta pents a tz aile bakar bat, baizik betiereko izaki pentsa tz aile eta infinituak amaiga b e ko kopurua n , elkarrekiko lokabe ak, indar muga tuko ak eta pentsa m e n d u bereizikoak eta, ondorioz, ezin izanen lukete sortarazi gaur egun natura n mirest e n ditugun antola m e n d u a , harmonia eta edert as u n a . Hortik ondorio haux e atera tz e n da, alegia, betiereko lehen izakia zeinahi delarik ere, pents a tz ailea izan behar duela ezinbes t ez («actually»), eta dena dela gauza guztien artea n lehen izakia, ezinbes t ez eduki behar dituela bere baitan gero existi daitezke e n perfekzio guztiak gutxienik; zeren best el a ezin izanen lioke inori ema n berak maila bere a n edo altuago a n ez leukake n perfeziorik, hem e n dik ezinbes t ez atera tz e n delarik materia ezin izan daiteke el a betiereko lehen izakia.

11. Beraz, existitu da betiereko izaki pentsa t zailea.

Nabaria bada , beraz, zerbait ek existitu behar izan duela betiere tik, nabariago a da zerbait hori ezinbes t ez izaki pents a tz aile a dela, zeren hain ezinezkoa da materia ez- pents a tz aile ak izaki pents a tz aile bat sortaraz t e a , nola ezinezko den ezerez ak edo izatear e n ukazioak izaki positibo bat edo materia sortaraz t e a .

12. Izaki pentsa t zaile eternalaren tasunak.

Goga m e n eternalaren beharrezko existen t ziaren aurkikuntz ak nahikoa den best e a n gara m a tz a Jainkoaren ezagutz a r a , eta hem e n dik ondoriozta tuko da hasiera duten ezagu m e n d u n izaki guztiak haren menp e daud el a eta ez daukat el a ezagutz a rik ez ahalik hark emat e n dien heine a n izan ezik, eta, horrega tik, hark horiek egin bazitue n, unibert so honet ako gauz a xehe e n a k ere, hau da, izaki bizigab e a k ere egin zituela, haren orojakitea , ahala eta probiden tzia eta best e tasun guztiak ezagu t a r az t e n dizkigutelarik, baina, hala ere hau oraindik argiago uzteko honen kontra zer zalantz a sor daiteke e n ikusiko dugu.

13. Goga m e n eternala materiala izan ote daitek e e n .

Lehenik , agian esan e n da ezen, frogap e n e z ager daiteke e n bezain argi dagoel a betiereko izaki batek existitu behar duela eta izaki hori ezagu m e n d u n a izan behar duela, baina hortik ez dela deduzitzen izaki hori materiala izan ezin daiteke e nik. Materiala balitz ere, hortik berdin deduzitzen da Jainkoa existitzen dela. Zeren izaki eternal , orojakitun eta ahalguztidun a existitzen bada , gauz a ziurra da Jainkoa badela, zuk izaki hori materiala dela zein ez dela pents a t u . Baina, nire ustez, suposizio horren arriskua eta engainu a honex e t a n datza: ezagu m e n d u n izaki eternal a existitzen dela erakus t e n digun frogap e n a ukatzeko modurik ez dagoe n e z , gizaki materizale ek pozarren onartuko dute ezagu m e n d u n izaki hori materiala dela; eta gero izaki ezagu m e n d u n bat nahitaez existitu behar duela erakus t e n duen frogap e n a ri goga m e n e t ik eta diskurtso tik alde egiten utziz, guztia materia dela argudia tuko dute eta Jainkoa, hau da, izaki pentsa tz aile etern al a existitzen dela ukatuko, horrek haien hipotesi a finkatu beharre a n , suntsi tu egiten duelarik. Zeren haien ustez betiereko materia existitu baldin baliteke betiereko izaki pentsa tz ailerik gabe, nabar m e n kiro bereizten dituzte materia eta pents a m e n d u a eta beraien arteko beharrezko loturarik ez dago el a suposa tz e n dute, eta horrela betiereko espirituar e n beharrizan a ezartz en dute, baina ez materiare n a , jada frogatu delako nahitaez onartu beharra dago el a betiereko izaki pents a tz ailea . Orain, pentsa m e n d u a eta materia bereizi ahal badira, materiare n betiereko existen tzia ez da deduzituko izaki pents a tz ailear e n betiereko existen tzia tik, haiek oinarririk gabe suposa tz e n duten modu a n .

14. Ez da materiala, lehenik, materiaren atal bakoitza pentsa t zailea ez delako.

Baina orain dakusa g u n nola konbetzi ditzaket e n euren buruak eta best e ak izaki pents a tz aile betiereko hori materiala dela uste izateko.

I. Horiei galdetuko nieke ea euren ustez materia orok, materiaren atal guztiek pentsatzen duten. Nonbait ere nekez esanen lukete baietz, zeren orduan zenbat materi partikula hainbat betiereko izaki pentsatzaile leudeke eta, beraz, amairik gabeko jainkoteria. Eta, hala ere, onartu nahi ez badute materia, materia denez, hau da, materiaren partikula bakoitza, pentsatzailea dela, hedatua den bezalaxe, ez dute lan samurragoa edukiko beren arrazoimenari ikusarazten izaki pentsatzaile bat partikula ez- pentsatzailez osatua dela, izaki hedatu bat hedadurarik gabeko atalez osatua dela ulertarazten baino, horrela mintzatzerik badut.

15. Bigarrenik, materi partikula bat bakarrik ezin daiteke elako pentsa t zailea izan.

II. Materia guztiak pentsa tz e n ez badu, galdetz e n dut, atomo bakar bat al da pentsa tz e n duen a? Honek best e ak bezainb e s t e absurduk eria dakartz a, zeren ordua n materi atomo hau bera bakarrik da edo ez da betiereko a. Hau bakarrik bada betiereko a, beronek bakarrik, bere pents a m e n edo nahime n ahaltsu a r e n bidez, egin zuen gainerako materia guztia. Eta horrela pents a m e n d u ahaltsu ak sortarazitako materia daukagu , materialistak arbuiatz e n duten a , zeren atomo bakar batek gainer ako guztia sortarazi duela suposa t uz gero, nagusi ta s u n guztia pents a tz e a ri baino ezin diote iratxiki, horixe baita supos a t uriko alde bakarra. Baina esa t e n badut e hau gure ulerme n a gainditzen duen best e edozein bidez egiten dela, kreazio bidez behar du izan hala ere, eta euren maxim a nagusiari, ex nihilo nihil fit, uko egin beharre a n aurkitzen dira. Gainerako materia guztia atomo pents a tz aile hori bezain betiereko a dela badiot e, berriz, gustuko den zerbait esat e a izanen da, baina beti ere absurdu a . Izan ere, hipotesi bat arrazoi itxurarik ere gabe airean eraikitzea litzateke uste izatea materia guztia betiereko a dela, baina haren partikula txiki bat gainer ako guztiaz amaiga b e ki gain dagoel a ezagu m e n e a n eta ahale a n . Materi partikula bakoitza, materia denez , best e materi partikula batek hartzen dituen irudi eta higidura berak hartzeko gai da, eta edonor desafia tz e n dut, bere pents a m e n d u e t a n , materi partikula bati best e bati baino zerbait gehiago eman ahal dion ikustera .

16. Hirugarrenik, materia ez pentsa t zaile multzo bat («sys t e m » ) pentsa tzailea ezin izan daitek e elako .

III. Orduan, bada, ez atomo partikular bakar bat ez materi oro, materia denez, hau da, materi partikula oro ezin badira izan betiereko izaki pentsa tz aile hau, geratz e n den hipotesi bakarra materi multzo bat, behar bezala batera bildutakoa, izatea betiereko izaki pentsa tz aile a . Hauxe da, nire ustez, Jainkoa materiala izatea nahi duten ek maite e n duten ideia, horixe delako euren buruez eta best e gizakiez duten nozio arrunt ak, izaki material pentsa tz aile tz a t hartzen baitituzte, iradokitzen dien soluziorik erraze n a . Baina burut ap e n hau, naturala go a den arren, ez da best e a baino absurdut a s u n gutxiagoz hornitua, zeren betiereko izaki pents a tz aile a materi partikula ez-pents a tz ailez osaturiko zerbait dela uste izatea izaki etern al horren jakituria eta ezagu tz a guztia atalen justaposizio hutsari egozte a baita, eta hau baino absurdu a g orik ezer ere ezin daiteke izan. Zeren materi partikula ez- pentsa tz aile ek, batera bildu arren, ez dute horrega tik ezer gehiagorik beren g a n a t z e n , posizioko erlazio berri bat izan ezik, eta honek inola ere ezin liezazkieke pents a m e n d u a eta ezagu tz a ema n.

17. Eta hau, multzo edo siste m a gorpuzd u n hori higiduran zein atsed e n e a n egon.

Baina are, materi siste m a horrek edo bere atal guztiak atsed e n e a n ditu edo atalok higidura jakin bat dute, pents a tz e a dakarkiona. Erabat atsed e n e a n bada go, mokil bat baino gehiago ez da eta ezin dio alderik atera atomo bakarrari. Materiak pents a m e n d u a bere atalen higidurar e n menp e bada uk a , pents a m e n d u guztiek ezinbes t ez akzident al ak eta muga tu a k beharko dute izan, zeren higiduraz pents a m e n d u a sortaraz t e n duten partikulak, bakoitzak bere baitan pents a m e n d u rik ez daukan e z , ez dira gai euren higidurak erregula tz eko eta askoz gutxiago multzoare n pents a m e n d u a k eragind ako erregulazioa jasotzeko, pentsa m e n d u hori ez delako higidurare n kausa (zeren ordua n higidurar e n aurre tikoa eta, beraz, harta t ik kanpokoa litzateke), ondorioa baizik. Horrega tik askat as u n a , ahala, aukera m e n a eta pentsa m e n d u eta ekintza arrazional eta zuhur oro kentzen zaizkio, halat an kendu ere, non izaki pents a tz aile hori ez den izanen materia huts itsua baino hobe a ez jakituna go a , zeren gauza bera baita arazo guztia materia itsuaren higidura akzident al gidaga b e a z konpontz e a , zein materia itsuare n higidura gidaga b e e n menp e dagoe n pentsa m e n d u a z , atal horien higidurare n menp e egon behar duten pents a m e n d u e n eta ezagu tz ar e n laburra ez aipatz e a rr e n . Baina arestian aipaturikoez gain, ez dauka gu hipotesi honen absurdu t a s u n eta ezintas u n gehiagorik aipatu beharrik, horiez beterik dagoe n arren, zeren, sistem a pents a tz aile hau unibert soko materiare n zati bat zein guztia izan, ezinezko baita ezein partikulak ez bere higidura ez best e ezein partikulare n a ezagu tz e a , ez eta multzo osoak partikula bakoitzaren higidura ezagu tz e a eta, horret ar a , bere pents a m e n d u a k edo higidura erregula tz e a , edota higidura horieta t ik sorturiko pents a m e n d u rik egiazki edukitzea .

18. Materia ez da goga m e n eternal batekin koeternala.

Bigarrenik , best e batzuek materia etern al a izatea nahi lukete, nahiz eta izaki eternal , pents a tz aile eta inmate rial baten existen tzia onartu. Honek, Jainkoaren existen tzia ez ukatu arren, haren lehen trebezia handia, kreazioa, ukatzen du, eta, horrega tik, komeni da gai hau apurtxo bat jorratze a . Materiak betiereko a behar omen du izan, zergatik eta burura ezina zaizulako ezerez e tik egina izatea . Orduan, zergatik ez duzu zeure burua betierekotz a t? Agian zera erantzun e n didazu, duela hogei edo berrogei urte izaten hasi zinelako. Baina nik galdetz e n badizut ordua n existitzen hasi zinen zu hura zer den, estu zenbiltzake horri eran tzut eko. Zure izatea osatze n duen materia ez zen orduan hasi existitzen; ordua n hasi balitz, ez litzateke betiereko a, baina orduan materia zure gorputz a osatz en duen tankera n eta egituran jartzen hasi zen, hala ere partikulen egitura hori ez da zu zaren a , ez du osatze n zu zaren gauza pentsa tz aile a (zeren orain izaki etern al , inmate rial, pents a tz aile bat onartze n duen batekin ari naiz, baina horrekin batera materia ez- pents a tz ailea betiereko a dela defendi tzen duen ar ekin). Horrega t ik, noiz hasi zen existitzen gauz a pents a tz aile hura? Existitzen sekula ere ez bazen hasi, zu betidanik izan zara gauz a pentsa tz aile a , hain absurdu a delarik hau, non ez duen ezezt a tz erik behar, harik eta horri eust eko bezain txoriburu a den norbait topatu arte. Horrega tik, gauza pentsa tz aile bat ezerez e tik egina dela onar badez ak ez u , (betiereko ak ez diren gauza guztiek behar duten bezala), zergatik ez dezakez u onar

izaki material bat ahal berdinak ezerez e tik egina izan daiteke el a, azken honen esperien tziarik ez daukaz un artea n , lehen e n go a r e n esperien tzia argia daukazulako ez bada? Hala ere, ongi pents a t uz gero, ikusiko dugu espirituar e n kreazioak ez duela behar materiare n kreazioak baino ahal handiagorik. Eta, nozio arrunt ekiko loturak hautsi eta geure pents a m e n d u a k jaso ahala jasoko bage ni tu gauz en konten plazio sakon a gor a heldu arte, orduan agian gai izanen ginat eke itxura bate a n halako pents a m e n d u ilun batez ulertzeko materia hasiera bate a n nola egin zen eta nola hasi zen existitzen, lehen izaki eternal ar e n ahalare n eraginez; baina espiritu bati hasiera eta existen tzia emat e a ahalguztidun ar e n efektu bururag ai tz a go a dela ikusiko litzateke. Baina hau, agian, gaur egun eko munduko filosofiak dituen nozioet a tik gehiegi aldentz e a litzateke e n e z gero, barkaezina litzateke haiet a tik horrenb e s t e a n urruntz e a edo gram a tikak berak uzten duen heinea n ikertzea , baldin ohiko iritzi finkatua honen kontra bada go; ez nuke sartu nahi honet a n , batez ere leku honet a n , zeren hem e n eskuarki onarturiko doktrinak behar bezala bete tz e n baitu gure helburu a , argi eta zalantz arik gabe utziz behin subst a n tzia baten kreazioa edo ezerez e tik hasiera onartuz gero, best e guztiaren kreazioa, Kreatzailear e n a salbu, errazt a s u n beraz suposa daiteke el a .

19. Objekzioa: kreazioa ez da ezerez e t ik egin.

Baina esan e n duzu, zerbait ezerez e tik egite a ez al da ezinezko, horrelakorik bururatu ere ezin dugun e z gero ? Ezetz erantzut e n dut, ez delako arrazoizko izaki infinituare n ahala ukatze a , haren jardun a ulertzerik ez dugula eta. Beste efektu batzuk ez ditugu ukatzen arrazoi beraz baliatu t a , hau da, nola sortaraz t e n diren burura tz erik ez dugulako. Guk ezin dugu burura tu nola mugi dezake e n gorputz bat best e gorputz baten bulkad a ez den ezerk, baina hau ez da geure baitan nahitako higidura guztiet an dauka gu n eten g a b e k o esperien tziare n aurka hori posible dela ukatzeko moduko arrazoia. Izan ere, nahitako higidurak gure geure goga m e n a r e n ekintza edo pents a m e n d u libreak eragiten ditu gugan, eta ez dira, eta izan ere ezin daitezke, materia itsuare n higidurak gure gorputz en baitam eragind ako bulkada edo deter min azioar e n efektu, zeren orduan ez legoke gure ahale a n edo aukera m e n e a n higidura hori aldatz e a . Adibidez, eskuin eskua idazten badar a bil t, ezkerra geldirik daukad a n artea n , zerk eragiten du atsed e n a bate a n eta higidura best e a n? Neure nahim e n a k, neure goga m e n a r e n pentsa m e n d u batek, ez best e ezerk; nire pents a m e n d u a aldatuz gero, eskuina atsed e n e a n geldi eta ezkerra higitzen jartzen da. Hau egitat ezko arazoa da, ukatu ezin dena; hau garbi utzi eta ulergarri bihurtuz gero, hurren go urrat sa kreazioa ulertze a izanen da. Zeren animalien espirituen higidurari deter min azio berria emat e a k (nahitako higidura azaltzeko batzuek egiten duten modu a n) ez du fitsik ere askatz e n korapiloa. Higidurare n deter min azioa aldatz e a kasu honet a n ez da higidura emat e a bera baino erraza go ez zailago, zeren animali espirituari deter min azio berria pents a m e n d u a k zuzene a n edo espirituon bidea n ez zegoe n eta pents a m e n d u a k bide horret a n jarritako gorputz e n batek eman behar baitio, higidura, beraz, pents a m e n d u a r e n ondorio izanik; edonola ere, hipotesi batak zein best e ak lehen zegoen bezain ulergai tz uzten du nahitako higidura. Bitartea n , geure buruak larrest e a litzateke dena gure ahalm e n e n neurri laburrera muga tz e a eta, ondorioz zerbait nola egin daiteke e n ulertzerik ez dugun guztian, gauza hori ezin egin daiteke el a ondoriozta tz e a . Jainkoaren ahala guk uler dezake g u n e r a muga t u nahi izatea, gure ulerm e n a infinitu edo Jainkoa finitu bilakatz e a da. Zeure goga m e n finituaren barrua n duzun gauz a pents a tz aile horren ekintzak ulertzen ez badituzu, ez harrigarritza t jo gauz a guztiak egin dituen eta zeruen zeruak hartu ezin duen goga m e n infinitu eta eternal are n ekintzak ulertu ezin izatea .

XI. KAPITULUABeste gauzen existen tziari buruz daukagu n

ezagutza

1. Beste izaki finitu batzu e n existen t ziaren ezagut za sentipen aktualez soilik eduki daiteke .

Gure geure existen tziare n ezagutz a intuizioz daukagu . Jainkoaren existen tzia arrazoim e n a k ezagu t a r az t e n digu, azaldu dugun modu a n . Beste edoz ein gauzaren existen tziare n ezagu tz a sentipe n e z («by sensa t ion») soilik eduki dezake gu , zeren existen tzia errealare n lotura beharrezkorik ez dagoe n e z gizakiak bere oroimen e a n duen ezein ideiarekin , eta, Jainkoare n existen tziak duen a salbu, best e ezein existen tziare n beharrezko loturarik ere ez dago e n e z ezein gizaki partikularren existen tziarekin, gizaki partikularrak ezin du best e ezein izakiren existen tzia ezagu tu , Izaki horrek gizakiaren g a n eraginez beron ek hura haute m a t e a lortzen duen e a n izan ezik. Zeren gure goga m e n e a n zerbaiten ideia edukitze ak, ez du gauz a horren existen tzia frogatz e n , gizaki baten erret ra tu ak beron e n existen tzia mundu a n frogatz e n duen baino gehiago, edo amet s bate a n ikusitakoek egiazko historia osatze n duten baino gehiago.

2. Adibidea: paper honen zuritasuna.

Kanpotik aktualki ideiak hartzeak emat e n digu, beraz, best e gauz en existen tziare n berri eta une horret a n guga n dik kanpo ideia hori eragiten duen zerbait existitzen dela ezagu t a r az t e n digu, nola eragiten duen guk ez jakin arren eta aintza t hartu ere ez egin arren. Izan ere, gure sentime n e n eta euren bidez hartzen ditugun ideien ziurtasun a ri ez dio ezer kentzen haiek nola sortzen diren ez jakiteak; adibidez , ni hau idazten ari naizen artea n paperak nire begie t a n eraginez , dena dela sortzen duen objektua , nik zuria deitzen diodan ideia sortzen du nire goga m e n e a n ; eta horren bidez heltzen naiz jakitera koalitat e edo akzident e hori (nire begien aurrea n agertuz gero ideia hori eragiten duen a) egiazki existitzen dela eta nirega n dik kanpoko existen tzia daukala. Eta horri buruz, nik eduki dezaked a n eta nire ahalm e n e k erdiet s dezake t e n ziurtasunik handien a neure begiek emat e n didat e n testiga n tz a da. Neure begiak dira honen bene t ako epaile bakarrak eta arrazoi osoa dauka t euren testiga n tz a ziurtzat hartzeko halat an , non ezin duda n zalantz a t a n jarri hau idazten ari naizen bitarte a n zuria eta beltza dakuskidal a eta nirega n sentipen hori eragiten duen zerbait existitzen dela egiazki, idazten edo eskua mugitzen ari naizela zalantz a t a n jartzerik ez duda n bezalax e . Eta hau, giza naturak bere buruare n eta Jainkoaren existen tziaz ukan dezake e n ziurtasun a kendut a , best e edozein gauz ar e n a z eduki dezake e n ziurtasunik handien a da.

3. Gure sentim e n e k emat e n diguten berri honi, frogape n a bezain ziurra ez izan arren, ezagut za dei dakioke eta gugandik kanpoko gauze n existen t zia frogatze n du.

Gure sentim e n e k gugan dik kanpoko gauz en existen tziaz emat e n digut en berria, gure ezagu tz a intuitiboa edo gure goga m e n e k o ideia argi eta abst raktu ak aztertuz gure arrazoime n a k egiten dituen dedukzioak bezain argia ez den arren eraba t , ezagut za izena merezi duen ziurtasu n a

da. Gu konben tziturik baga u d e gure ahalm e n e k beraiei eragiten dieten objektu e n existen tziari buruz behar bezala jardut en dutela eta informazio zuzen a emat e n digut ela, hau ezin daiteke oinarririk gabeko ziurtasun a izan. Inortxo ere ezin baita izan, nire ustez, ikusten eta sentitzen dituen gauze n existen tziaz zalantzak izaterainoko eszeptikoa seriotan izan. Bere zalantzak hain urrun eram a n ditzake e n a k ez du inoiz nirekin auzirik bedere n ukane n, inoiz ere ez baita ziur egone n nik esan d ak o a , zernahi izanda ere, bere iritziaren kontrakoa denik. Niri dagokida n ez , uste dut Jainkoak ziurtasu n aski ema n didala nigandik kanpoko gauz en existen tziari buruz, haien erabilera ezberdin ez neure baitan plazerra eta oinaze a sortaraz baititzaket , nire oraingo egoer a n interes handiko ditudan a k berau ek . Hau behintza t gauz a ziurra da, alegia, gure ahalm e n e k honet a n ez gaituztela engain a tz e n dioskun barne segura n tz a gauz a materialen existen tziaz eduki dezake gu n ziurtasunik handien a dela. Egin ere, ezin dugu ezer egin geure ahalm e n e n bidez ez bada , ez eta ezagu tz ari buruz hitz egin ere, ezagutz a zer den atzem a t e ko ere egokiak diren ahalm e n horien laguntz az ez bada . Baina kanpoko gauz ek sentim e n a k kitzikatzen dituzten e a n haien existen tziaz dakarkigut e n informazioa n ez direla erratz en dioskun ziurtasun a z gain, best e arrazoi batzuk datozkigu gure ziurtasu n hori sendotz er a .

4. Elkarturiko («concurrent») arrazoiek berretsi ta: Lehenik, sentipe n e n ideiarik senti m e n e n bidez izan ezik eduki ezin dugulako.

Argi dago pertzepzio horiek gure sentimenei eragiten dien kanpoko kausek sortzen dituztela, sentimenen bateko organoa falta dutenen gogame n e a n inoiz ez baita sortzen sentimen horri dagokion ideiarik. Nabariegia da hau zalantzatan jartzeko, eta, horregatik, nahitaez egon behar dugu ziur pertzepzio horiek sentimen horren organoaren bidez datozela, eta ez beste inola. Organoek eurek, argi dago, ez dituzte pertzepzio horiek sortarazten, zeren bestela gizaki baten begiek iluntasune an koloreak sortaraziko lituzkete eta haren sudurrak arrosen usaina hartuko luke neguan, baina ikusten dugu inork ez duela ananaren gustua hartzen Indietara, fruta hau dagoen lurraldera joan eta han dastatu arte.

5. Bi ideia, bata sentipe n aktualetik eta best ea oroimen e t ik etorriak, pertzep zio oso ezberdinak direlako.

Batzuet a n ohartze n naiz ezin galaraz dezaked al a ideia hauek goga m e n e a n sor dakizkidan . Izan ere, begiak itxita dituda n e a n edo gela bate a n leihoak zarratu t a nagoe n e a n nahi duda n guztian ekar ditzaket neure goga m e n e r a zenbait ideia, hala nola, lehen a g oko sentipe n ek oroimen e a n kokatu dizkidat e n argiaren edo eguzkiare n ideiak, baita handik hauek kendu, eta arrosa usainar e n edo azukre gustua r e n ideiak nahierar a ekarri ere. Baina eguerdia n begiak eguzkiran tz jasotzen baditut , ezin ditzaket galaraz argiak edo eguzkiak nigan eragiten dituen ideiak. Hartara, alde nabar m e n a dago nire oroimen e a n gordet a daud e n ideien (hauei buruz, oroimen e a n ukanez gero, nahi duda n guztian erabiltzeko zein bertan uzteko ahal bera neukak e beti) eta nire baitara nahita ez eta nik galaraz t eko modurik ukan gabe sartzen diren ideien artea n . Eta horrega tik ezinbes t ez egon behar du kanpoko kausa bat eta nigandik kanpoko objekturen batzue n jardunar e n eragin bizia, nik gainditu ezinezkoa, nire adime n e a n ideia horiek sortaraz t e n dituen a , nik nahi ala ez. Gainera inor ere ez dago, haut e m a t e n ez duenik eguzkia bere oroimen e a n daukan ideian ikuste tik egiazki eguzkiari begira tuz ikustera dagoe n aldea , hain pertzepzio ezberdin ak baitira, non gizaki horren ideien artea n gutxik ukane n duten horren ezberdint a s u n nabaria. Eta, beraz, ziurtasun e z daki ez direla biak oroitzap e n a k edo goga m e n a r e n egintza eta bere barruko fantasia hutsak, eta, eguzkia aktualki ikuste ak kanpoa n daukala kausa.

6. Hirugarrenik, sentipen aktualaren lagun etorri ohi den plazerra edo oinazea , ideia horiek kanpoko objektu e n eraginik gabe berriro piztean ideia horiekin batera etortze n ez delako.

Honi gehitu behar zaio ideia horietako asko oinazez gertatz e n direla gugan , gero haietaz inolako minik gabe oroitzen bagar a ere. Horrela beroare n edo hotzare n oinaze ar e n ideia goga m e n e a n berriro piztea n ez digu inolako molestiarik eragiten , hura sentitzea n oso deseroso aurkitu ginen arren, eta esperien tzia egiazki errepikatz e a ere deseroso a da. Oinaze hori kanpoko objektuak gure gorputz ari aplikatze a n eragiten dion ezbeh arr ak sortzen du; eta gose ar e n ,

egarriaren edo burukominar e n oinaz e ak ere, gogora tu, inolako minik gabe gogora tz e n ditugu; eta horiek, gure goga m e n e a n hara hona dabiltzan ideiak eta gure irudime n a bete tz er a datoz en agerkizunak baino ez balira, kanpotik eragiten digut en gauze n existen tzia errealik gabe, edo ez gintuzket e inoiz ere molest a tu behar, edo eure t a n pents a tz e n dugun guztian moles t a t u behar gintuzket e . Gauza bera esan daiteke plazerraz , egiazko sentipen ezberdin e n lagun doan e a n . Eta frogap e n mate m a t iko ak sentim e n e n pean ez daud e n arren, diagra m e n bidez egin ohi dugun haien azterket ak sinesg arri t a s u n handia eskaintze n dio gure ikusm e n a r e n nabari ta su n a ri eta azterket a honi frogap e n e t ik hurbil dago e n ziurtasu n a emat e n diola dirudi. Oso harrigarria litzateke, izan ere, norbait ek berak diagra m a baten angelu e n eta lerroen bidez neurturiko irudi baten bi angelu ak bata best e a baino handiago ak direla egia ukaezintza t onartu ondore n , neurket a egiteko gaine a n ipini eta erabili dituen lerro eta angelu horien existen tzia zalantza t a n jarriko balu.

7. Laugarrenik, sentim e n e k elkar laguntz e n dute kanpoko gauze n existen t ziari buruz emat e n duten testigant zan eta iragartzeko gai egiten gaituzt e.

Gure sentim e n e k, kasu askota n , elkarri testigantza emat e n diote gugan dik kanpoko gauz a sentigarrien existen tziari buruz. Sua ikusten duen ak, fantasia hutsa ote den zalantza t a n hasiz gero, sentitu ere egin dezake , eta eskua gaine a n ipiniz, haren egiaz konben tzitu. Eta honek ezin izanen luke horrelako oinaze bizirik sentitu ideia huts batek edo fantas m a batek eragind a , oinaze a ere fantasia bat izan ezean behintz a t . Eta, errea osatu ondoren , haren ideia goga m e n e r a ekarriz ezin izanen luke oinaze a berriro senti tu. Horrela, hau idazten ari naizela, papera r e n itxura alda dezaked al a ikusten dut eta aldez aurretik esan dezaked al a zein ideia berri aurkeztuko dion goga m e n a r i hurren go mom e nt u a n nik lumarekin eginen ditudan marra ezberdine n bidez, ez direlarik agertuko (nik imajinatz en eginah al ak egin arren) nire eskua geldi egonez gero edo nik lumari eragin arren begiak itxita baditut; baina letrak moldatuz gero, ezinbes t ez ikusiko ditut diren modukoak eta nahitaez edukiko ditut neuk egindako letren ideiak. Eta hem e n dik argi agertz e n da hau ez dela nire irudime n ar e n jolas hutsa , zeren egiazt a tz e n baitut neure pents a m e n d u e n nahierar a egindako letrak ez daud el a haien menp e , eta izaten iraunez ni kontrakoa imajina tz e n saiatu arren, nire sentim e n ei eteng a b e eta erregularki eragiten segitzen dute, nik marraz turiko irudien arab er a . Eta honi erantsiz gero hitz horiek ikusten dituen best e norbait en baitara nik aurretik horiek ordezkatz e a nahi izandako hotsak erakarriko dituztela, nik idatzitako hitzak nigandik at egiazki exititzen direla zalantz a t a n jartzeko inolako arrazoirik ez da geldituko, nire belarriet an eragina duen hots erregular sail luzea sortaraz t e n baitut e, ezin izan daitezke el arik nire irudime n ar e n ondorio eta nire oroimen ak ere ezin gorde litzake el arik orden a horret a n .

8. Ziurtasun hau gure egoerak behar bezain handia da.

Honen guztiaren ondoren baten bat eszeptikoa bada honako hau esa t er aino, alegia, bere sentime n e z mesfidatuz guk geure existen tzialdi guztian ikusten eta entzut e n , sentitzen eta dast a tz e n , pentsa tz e n eta egiten dugun guztia inolako errealita t erik ez duen amet s luze bateko agerkizun engain a g a rri en seriea baino ez dela, halat an izan ere, non auzitan jarri nahi baitu gauza guztien existen tzia edo guk zernahiri buruz dugun ezagu tz a , nik horri eskatuko nioke kontuan hartzeko ezen, dena amet s a bada , berak auzitan jartzen duen a ere amet s a baino ez dela eta ez duela merezi itzarrik dago e n a k erantzut e a . Baina, nahi badu, haux e erantzut e n diodala amet s egin lezake, alegia, gure sentime n e k gauze n exitentziare n testigan tz a emat e n digute n e a n , gauz ak in rerum natura existitzen direlako ziurtasu n a , gure osaerak erdiest eko moduko a ez ezik, gure egoer ak behar duen bezain handia ere badela. Izan ere, gure ahalm e n a k ez daud e n e z egokiturik izakien heda d ur a osora ez eta zalantza eta akats orota tik libre dago e n gauz en ezagutz a perfektu, argi, eta orohartz ailera, ahalm e n horiek dauzkagu n o n biziraup e n e r ak o baizik, bizitza honet a n baliagarri izateko direlarik, nahikoa ongi balio digute, ongi edo gaizki datozkigun gauz en berri ziurra ema n ez . Zeren kandela piztuta ikusi eta haren garret a n atzam a rr a ipiniz suare n eskar m e n t u a hartu duen ak ez du zalantza handirik edukiko min eta oinaz e handia eragiten dion hura berare g a n dik at existitzen dela baiezt a tz eko. Aski dugu, beraz, honelako ziurtasu n a , inork ez

baitu eskatz en bere ekintzak bezain ziurra den ziurtasu n a baino handiagorik ekintzotarako arau bezala erabiltzeko. Eta gure ameslariak labe gori baten berot as u n a loakarturiko gizaki baten irudikeria hutsa omen den labe horret a n eskua sartuz egiazt a tu nahi badu, nahi lukeen baino ziurtasun handiagoz itzartuko da, hura irudikeria hutsa baino zerbait gehiago dela zalantza espirik gabe jakinik. Horrela, bada, nabari ta s u n hori guk nahi bezainb a t e ko a da, gure plazerra eta oinaze a , hau da, gure zoriona edo zoritxarra bezain egiazkoa baita guretz a t , eta bi hauen gainetiko inolako interesik ez dauka gu gauze n ezagutz a n eta existen tzian. Gugan dik kanpoko gauz en existen tziaz dugun ziurtasun hori aski da gu gauz a horiek eragiten duten ongia erdies t e n eta gaizkia ekiditen gidatzeko, horrex et a r a muga tz e n delarik gauzak ezagu tz eko dugun interesik handien a .

9. Baina sentipen aktualaz haraindi ez da heltzen.

Gure sentime n e k adimen e r a ideiaren bat egiazki dakarkigut e n e a n , ezinbes t ez gera tz e n gara konbe ntziturik une horretan zerbait existitzen dela gugan dik at, gure sentime n e t a n eragina eduki daukan a eta berau e n bidez objektu ak haute m a t e k o ditugun ahalm e n e i bere berri emat e n diena eta guk haute m a t e n dugun ideia egiazki eragiten duen a . Eta ezin dugu haien testigan tz a mesfidan tz az hartu gure sentime n e k elkarrekin haute m a n d a k o ideia bakun e n bildu ma k egiazki existitzen direla zalantza t a n jartzeraino. Baina ezagutz a hau, une horret a n eragiten dien objektuekiko erabilitzen ditugun gure sentime n e n testigan tz a aktuala heltzen den punturaino heda tz e n da, eta ez harago. Izan ere, gizaki izena emat eko behar den ideia bakun e n bildum a orain dela minutu bat ikusi izan badut elkartut a existitzen, eta orain neu bakarrik bana go, ezin dut ziur jakin gizaki hori orain ere existitzen den, ez dagoel ako beharrezko loturarik haren duela minutu bateko existen tziare n eta oraingo existen tziare n artea n , mila modut ar a utzi ziezaiokee n- eta gizaki horrek izateari, nire sentime n e k haren existen tziare n testigan tz a ema n izan didat en e t ik. Eta ez badut ziur jakiterik gaur ikusi dudan azken gizakia orain existitzen ari dela, are gutxiago egon ninteke ziur nire sentime n e t a t ik luzaroa go aldend u t a egon dena eta atzotik edo iaztik ikusi ez dudan a existitzen dela, eta askoz gutxiago egon ninteke ziur sekula ikusi ez dudan gizakiaren existen tziaz. Eta horrega tik, oso daiteke e n a den arren une honet a n milioika gizaki existitzen direla, hala ere, ni hau idazten bakarrik nago el a , ez daukat horret az hertsiki ezagu tz a deritzan ziurtasunik, nahiz eta horren goi probabilitat e ak zalantza guztiak kentzen dizkidan eta, beraz, arrazoizko da nik hainba t gauz a egitea une honet a n mundu a n gizakiak (eta neuk ezagu tz e n dituda n eta nirekin zerikusia duten gizakiak) existitzen diren uste osoa edukita; baina hau proba bilitat e a baino ez da, eta ez ezagu tz a .

10. Zorakeria da gauza guztietan frogape n a espero izatea.

Horrega tik, ohar gaitezke nolako zorakeria alferrekoa den ezagu m e n laburreko gizaki batek, gauz en nabari ta s u n a z eta probabilitat e az juzgatz eko eta horren araber a konben tzim e n d u r a heltzeko arrazoim e n a z horniturik egonik, zein alferreko den, diot, frogap e n a eta ziurtasun a espero izatea horrelakorik ukan ezin duten gauz et a n eta oso arrazoizko proposizioei baiesp e n a ukatze a eta egia argi eta garbien kontra jardut e a , egia horiek, zalantz ar ako, ez jada arrazoirik txikiena, baizik are estakururik txikiena ere gainditzeko bezain nabari ikusterik ez duelako. Bizitzako arazo arrunt e t a n frogap e n nabari eta zuzena daukan a baino onartzen ez duen a gauz a batez egon liteke ziur mundu honet a n , eta gauz a hau da denbora laburre a n honda t uko dela. Janarien eta edarien osasu n g a r ri t a s u n a z fidatzeko arrazoi faltaz ez litzateke jaten ausar tuko, eta horrela eraba t eko zalantzarik eta eragozp e nik eza oinarri izanda zer egin ahal izanen lukeen jakin nahi nuke.

11. Gauzen iraganeko existen t z ia oroimen are n bidez ezagut z e n da.

Gure sentim e n a k objekturen bati buruz erabiltzen ditugun unean objektu hori existitzen dela jakin dakigun bezalax e, oroime nare n bidez ziur egon gaitezke lehen a go gure sentime n ei eragind ako gauz ak existitu direla. Eta horrela gauz a ezberdine n iragan eko existen tziare n ezagu tz a daukagu , gure sentime n e k orduan haien existen tziare n berri eman zigutelarik, gure oroimen ak

oraindik ere haien ideiak gordetz e n dituelako, eta honet a n ez dugu zalantz arik, ongi gogora tz e n dugun heine a n . Baina ezagutz a mota hau ere ez da heltzen geure sentim e n e k lehen ziurta ziguten e t ik harago. Horretara , orain ura ikusiz gero, egia eztab aid a ezin a da niretza t ura egiazki existitzen dela, eta atzo ikusi nuela gogora tuz gero, hori ere egia izanen da beti, eta nire oroimen ak gogora tz e n duen bitart e a n proposizio duda ezina izanen da niretza t beti 1688ko uztailaren ham arr e a n ura existitu zela; era berea n egia izanen delarik ur horren burbuila bate a n ikusi nituen zenbait kolore oso polit ere existitu zirela; baina orain bai ur harta t ik eta bai burbuilet a tik eraba t urrundurik nagoel a , ez dakit orain ura existitzen dela, haren burbuilak edo koloreak existitzen direla baino ziurrago, ez baita ezinbes t eko a g o ura, atzo existitu zelako, gaur ere existitzea , koloreak edo burubuilak, atzo existitu zirelako, gaur ere existitze a, lehen e n g o a askoz gerta g arriago izan arren, frogaturik baitago ura iraunkorra dela, burbuilak eta koloreak, aldiz, agudo desa g er tz e n direla.

12. Beste espiritu finituen existen t zia ezin daiteke ezagutu eta haiei buruzko ziurtasuna fedezko a da.

Azaldu dut zein ideia dauzka gu n espirituez eta nola heltzen garen euret ar a . Baina, ideia horiek geure goga m e n e a n eduki eta bertan ditugula jakin arren, espirituen ideiak edukitze ak ez digu ezagut a r az t e n guga n dik at horrelakorik existitzen denik, ez eta, Jainko eternal az gain, best e espiritu finiturik edo best el ako izaki espiritualik existitzen denik. Badugu oinarrirk erreb el azioa n eta best el ako arrazoi batzuet a n , ziurtasun e z sinest eko badirela horrelako krea turak, baina gure sentime n e k haiek deskubritzeko gai ez direnez, ez dauka gu horien existen tzia partikularrak ezagu tz eko modurik. Izan ere, izaki horiei buruz goga m e n e a n ditugun ideien bidez ezin jakin dezake gu espiritu finituak egiazki existitzen direla, best e edonor maitag arriei eta zentauro ei buruz dituen ideien bidez ideia horiei erantzut e n dien izakiak existitzen direla ezagutz e r a hel daiteke e n baino gehiago. Eta, horrega tik, espiritu finituen existen tziari eta best e gauz a batzuei dagokien ez , fede ar e n nabari ta su n a r ekin konformat u beharra dauka gu, baina gai honi buruzko proposizo unibert s al ziurrak gure irispidetik at daud e. Zeren egiazkoen a izanik ere, adibidez, Jainkoak sortu dituen espiritu adimen d u n guztiak oraindik existitzen direla, egia hau ezin da gure ezagu tz e n artea n izan. Horrelako proposizioak oso daitezke e n tz a t baietsi behar ditugu, baina gure oraingo egoer a n ez dira, beldur naiz, guk ezagu tz eko moduko ak. Ez dugu, beraz, inor ipini behar sentime n e k gauz a partikular bat edo best eri buruz emat e n digut en berriaren araber a baino ezagu tu ezin ditzakegu n gai horiek guztiak frogatz e n eta geuk ere ez dugu jardun behar horiei buruzko ziurtasu n unibert s al a bilatzen.

13. Existen t zia konkretuari buruzko proposizio partikularrak soilik ezagut daitezk e .

Heme n dik guztitik atera tz e n da mota bitako proposizioak daud el a. 1. Batzuk ideia bati erantzut e n dion zerbaite n existen tziari buruzkoak dira, adibidez, adimen e a n elefant e a r e n , fenixare n , higidurare n edo aingeru ar e n ideia edukiz gero, lehenbiziko galder a naturala ea gauz a hori inon existitzen den da. Eta ezagutz a hau gauza partikularrei buruzkoa da. Jainkoaren existen tziaz at best e ezeren existen tziarik ezin ezagu t daiteke ziurtasun e z geure sentim e n e k jakinaraz t e n digut en az haraindi. 2. Beste proposizio mota bat ere bada , gure ideia abstraktu e n adost as u n a edo desad o s t a u n a eta berau e n elkarrekiko menp eko t a s u n a adieraz t e n duen a. Horrelako proposizoak unibert s al ak eta ziurrak izan daitezke. Horrela, Jainkoaren ete neure buruare n ideia edukita , nahitaez egon behar dut ziur Jainkoari beldurra ukan behar diodala eta obedientzia zor diodala, eta propozio hau ziurra izan daiteke gizakiari oro har dagokionez , ni kide partikular bat naizen espeziea r e n ideia abst raktu a eratu baldin badut . Baina gizakiek Jainkoari beldurra ukan behar diotela eta obedientzia zor diotela dioen proposizio horrek, ziurrena izanda ere, ez dit frogatz e n gizakien existen tzia mundu a n , baina egiazkoa izanen da mota horret ako kreatur a guztiei buruz, horiek existituz gero; eta horrelako proposizio orokorren ziurtasu n a ideia abstraktu horiet an aurkitzen dugun adost as u n a r e n edo desa do s t a s u n a r e n menp e dago.

14. Eta egiazkot za t ezagut z e n ditugun proposizio orokor guztiak ideia abstraktu ei dagozkie.

Aipaturiko lehen kasua n , gure ezagutz a geure sentime n e n bidez goga m e n e a n ideiak sortaraz t e n dizkiguten gauz en existen tziare n ondorio da, bigarren e a n , aldiz, ezagu tz a geure goga m e n e a n daud e n eta han proposizio orokorrak eragiten dituzten edozer t ariko ideien ondorio da. Beraue t ako askori aeterna e veritates deritze eta, izan ere, halaxe dira denak, ez euret ako guztiak edo batzuk gizaki guztien goga m e n e t a n idatziak izan direlako, ez eta proposizioet a n moldaturik egon direlako norbait en goga m e n e a n , harik eta hark, ideia abstraktu ak eratu ondoren , baiezt ap e n e z edo ezezta p e n e z elkartu edo banan d u arte, baizik gizakia bezalako kratura , horrelako ahalm e n e n jabe eta, beraz, dauzka gu n bezalako ideiez hornitua edonon supos a t u t a ere, konkluditu behar dugulako hark bere pentsa m e n d u a k gauzak aztertz en jartzen dituen e a n nahita ez ezagu tu behar duela bere ideiet an haute m a t e n duen ados t a s u n edo desad o s t a s u n e t ik sorturiko proposizio batzue n egia. Proposizio horiei, horrega t ik, egia eternalak deritze, ez egiazki eraturiko betiereko proposizioak noizbait beraiek eratu dituen adimen a r e n aurrekoak direlako, ez eta goga m e n e t ik at nonbait daud e n eta lehen a g o existitzen ziren eredur e n batzue t a tik goga m e n e a n inprimatu ak direlako, baizik behin proposizio hauek ideia abstraktu ei buruz egiazkoak izateko modu a n eratuz gero, beti izanen direlako benet a n errealak, ideia horiek dauzkan goga m e n a k edoz ein alditan, orain zein gero, egiten dituela suposa t u t a . Zeren izenek beti ideia berak ordezkatz e n bide dituzten ez eta ideiak inoiz aldatz ek e elkarrekiko errefere n tzia berak dituzten ez , ideia abstrak tu ei buruzko proposizioek, behin egiazkoak izanez gero, egia eternalak izan behar dute ezinbes t ez .

XII. KAPITULUAGure ezagutzar e n areago tz e az

1. Ezagutza ez da erdiest e n maxi m e t a t ik .

Letragizone n artea n eskuarki onarturiko iritzia izan da maximak direla ezagu tz a ororen funtsa eta zientzia guztiak adimen a k abiapun t u tz a t hartu beharreko zenbait praecognita ren gaine a n eraikiak direla, haien bidez jokatu behar duelarik gero adime n ak zientzia horret ako gaiei buruzko ikerket e t a n ; eta horrega t ik, eskolen ohiko bide erraza, edozein gai azter tz e a n , hasiera tik proposizio orokor bat edo gehiago jartzea izan da, gero horien gaine a n eraikitzeko gai horri buruz jaso beharreko ezagu tz a . Zientzia ororen oinarri modu a n jarritako doktrina horiei printzipioak deitu zitzaien, gure ikerket ak hast eko abiapu n tu tz a t hartu beharreko ak horiet a tik atzera go begira tu beharrik gabe , seinala tu dugun modu a n.

2. Iritzi honen jatorria.

Beste zientzia batzue t a n ere aipaturiko jokabide a eram a t e n lagundu duen elem e n t u bat, hala uste dut behintz a t , mate m a t ikak itxuraz ukan duen arrakas t a izan da. Izan ere, zientzia honet a n ari direlarik gizakiek ezagu tz a n ziurtasu n handia erdies t e n dutela ikusirik, zientzia honi, gailent as u n e z , Μαθη´ µατα eta Μαθησιs izena ema n zaie, hau da, ikasket a , edo ikasitako gauz ak, zehazki ikasitakoak, best e zientzia guztien artea n ziurtasu nik, argita su n eta nabari ta su nik handien a dauka t el a eta.

3. Ezagutza ideia argi eta bereiziak alderatz e tik dator.

Baina norbaitek gai hau aztertz en badu, susm a tz e n dut aurkituko duela gizakiek zientzia haue t a n erdiet si t ako ezagutz a erreal ar e n aurreraku n tz a handia eta ziurtasu n a ez zaizkiola zor aipaturiko printzipioen eraginari, eta hasiera n ezarritako bizpahiru maxim a orokorrek gizakiei ema n d a k o inolako aban t ailare n ondorio ere ez direla; aurkituko du, aitzitik, bi horien sorburu a haien pents a m e n d u e k landut ako ideia argi, bereizi eta osoet a n datzala, baita ideiotako batzue t a n gerta tz e n den elkarrekiko berdint as u n edo gehiago t a s u n erlazio argian ere halat an , non honen ezagu tz a intuitiboa ukan zuten eta beron e n bitart ez baita best e ideia batzuet a n erlazioak deskubritzeko bide bat ere, eta hau guztia aipaturiko maxim e n laguntz arik gabe . Zeren, nik galdetz e n dut, ez al dezake jakin mutiko batek bere gorputz osoa hatz txikia baino handiago a dela, osoa bere osagaia baino handiagoa da axiomar a jo gabe , edo horret az ziur egon, maxim a hori ikasi aurre tik? Edo neskatila baserri t ar batek ez al du jakiterik txelin bat hartuz gero hiru zor dionare n g a n d ik eta txelin bat, halab er , hiru zor dion best e baten g a n dik, bi horiek elkarren best en a zor diotela? Ez al du hori jakiterik, esan nahi dut, berorren ziurtasu n a agian sekula entzun ez burura tu ez duen honako maxima honek dioene tik atera ezean , alegia, berdinei berdinak kenduz gero, hondar berdinak geratze n direla ? Heme n irakurleak pents a tz e a nahi nuke, best e toki bate a n

esan d ako a gogoa n izanda, jenderik gehien ak zer ezagutz e n duen lehenbizi eta argien, adibide partikularra ala arau orokorra, eta biotako zeinek emat e n dion sorrera eta bizitza best e a ri . Arau orokor horiek gure ideia orokor eta abstraktu a g o a k aldera tz e a n baino ez dautz a eta goga m e n a r e n sorkari dira, bere arrazoiket e t a n azkart as u n handiago a lortzeko eta bere behake t a ugari anitzak termino ulergarrie t a n eta arau laburre t a n adieraz t eko hark eratu ak izen eta guzti. Baina ezagu tz a goga m e n e a n hasi zen eta partikularre t a n oinarritu zen, nahiz eta gero, agian, horret az ez kontura tu , berezkoa baitu goga m e n a k (bere ezagu tz a areago tz eko) nozio orokor horiek arret arik handien az bildu eta behar bezala erabiltzea , hori oroimen ari ideia partikularren karga astun a kentze a delarik. Zeren jende ak pentsa tz e a nahi nuke ea ume batek edo best e edonork bere gorputz a , hatz txikiarekin eta best e guztiarekin bater a, bere hatz txikia soilik baino handiago a dela ziurtasun handiagoz dakien bere gorputz ari osoa eta hatz txikiari osagaia deitu ondore n, aurretik baino, edo ea bi termino erlatibo horiek lehen ez zeukan ezagu tz a berriren bat ema n liezaioket e n bere gorputz ari buruz. Haur hori, osoa eta osagai a termino erlatiboak ezagu tz eko baino hizkuntz a inperfektu a go a balu, ez ote litzateke gai bere gorputz a hatz txikia baino handiago dela jakiteko? Areago galdetz e n dut, izen horiek bereg a n a t u ondore n nola jakin dezake bere gorputz a osoa dela eta hatz txikia osagai a , termino horiek ikasi aurre tik bere gorputz a hatz txikia baino handiago a zela zekien baino ziurtasun handiagoz? Arrazoi beraz baiezt a tu edo ezezta tu dezake edonork hatz txikia bere gorputz are n osagai dela zein bere gorputz a baino txikiago a dela. Eta txikiago a dela zalantza t a n jar dezake e n a k , ziurtasun beraz jarriko du zalantz a t a n osagai a dela. Era horret a n , osoa osagai a baino handiago a dela dioen maxim a ezin izanen da erabili sekula hatz txikia gorputz a baino txikiagoa dela frogatz eko, norbait jada dakienaz konbe ntzitzeko erabiliz alfer-alferreko dene a n izan ezik. Zeren materi zati bati best e materi zati bat erant si t a , zati bakoitza baino handiago a dela ez dakien a ez da inoiz gai izanen osoa eta osagai a diren termino erlatibo horien bidez hori ezagu tz eko, berauokin zeinahi maxim a egin arren.

4. Arriskugarria da koloka daud e n («precarious») printzipioen gainean eraikitzea.

Baina, dena dela mate m a t ika n gerta tz e n dena , bakoitzak ebazt eko uzten dut ea zer den argiago eta lehenbizi ezagu tz e n dugun a , bi hatzeko lerro beltz bati hazbe t e eta bi hatzeko lerro gorri bati hazbe t e kenduz gero, lerro bate a n eta best e a n geratz e n diren zatiak berdinak direla, ala berdinei berdinak kenduz gero, hondar berdinak geratzen direla , ez baitu horrek, ukan ere, garran tzirik nire oraingo xeder ako. Nire egitekoa hem e n honako hau ikertze a da, ea ezagutz a r ako bide zuzena go a den maxim a orokorre t a t ik hast e a eta haien gaine a n eraikitzea, eta are ea bide seguru a den best e edozein zientziat an egia eztab aid a e zin gisa ezarrit a daud e n printzipioak inolako azterke tarik gabe onartzea inoiz ere haietaz zalantzarik egin gabe , mate m a t ikariek, pozik eta zintzo, printzipio beren ez nabariak eta ukaezinak baino erabili ez dituztelako. Hau horrela bada , ez dakit zer ezin den egiatz a t hartu morale a n , zer ezin den sartu eta frogatu filosofia naturale a n . Norbaitek, antzinako zenbait filosoforekin egiazko eta duda ezin tz a t onartuz gero dena dela materia eta best erik ez dela existitzen, gure garaian doktrina hori berrartu duten e n idazkieta n bezala erraz ikusi ahal izanen da nolako ondorioet a r a gara m a tz a n horrek. Besteak, Polemon ekin, Jainkoa mundu a dela edo, Estoikoekin, eterra edo eguzkia dela edo, Anaxime n e s e kin, airea dela sinetsiz gero, begira zer nolako dibinitat e a , erlijioa eta gurtza ukan beharko genituzke e n! Ezer ez da arriskutsu a go , horrela auzitan jarri ez aztertu gabe onarturiko printzipioak baino, batez ere moralarekin zerikusia duten ak badira, honek eragin handia baitu gizakien bizitzet an , euren ekintzei norabide a ema n ez . Nork ez luke itxaron e n bizimodu diferent e ak izatea zoriona gorputz eko plazerre t a n jartzen zuen Aristipok alde bate tik, eta zoriontsu izateko bertut e a nahikoa zela defend a tz e n zuen Antisten e s e k best e t ik? Eta, Platonekin, zoriona Jainkoa ezagu tz e a n jartzen duen ak lur globotxo honet a t ik eta bertan dituen gauza galkorret a t ik goragoko kontenplazioet a n izanen ditu bere pentsa m e n d u a k . Eta, Arkelaorekin, printzipio gisa aurkezt en duen ak bidezkoa eta ezbidezko a, zuzen a eta okerra legeek soilik erab akitzen dituztela, ez naturak,

ongi eta gaizki moralare n tz a t neurri ezberdin ak erabiliko ditu, giza osaer a ororen aurreko beteb e h a r r e n pean gaud el a onartz en duten ekin aldera tuz .

5. Horrela jokatzea ez da egia aurkitzeko modu ziurra.

Horrega tik, printzipiotza t daud e n a k ziurrak ez badira (eta hau jakiteko modure n bat behar dugu, dudazko ak direne t a t ik bereizi ahal izateko), geure baiesp e n itsua delarik ziurtzat aurkezt en dizkigun a, printzipioek erraz eram a n gintzake t e okerreko bidetik, egia aurkitzera gidatu beharre a n , naha s m e n d u a n eta errakun tz a n erro sakona go ak botatz er a bultzatuz .

6. Horretarako bidea, aitizitik, izen finkoak dituzt e n ideia argi eta osoak alderatze a da.

Baina printzipioen ziurtasu n ar e n ezagutz a , best e egia batzue n a bezala, geure ideien arteko adost as u n a z edo desa do s t a s u n a z daukagu n pertzepzioare n best e ezeren menp e ez dago e n e z , ezagu tz a hobetz eko bidea ez da, ziur nago, printzipioak itsu- itsuan eta fede inpliztuz onartu eta irenst e a , baizik, nire ustez, gure adimen e a n ideia argi, bereizi eta osoak erdiest e a eta finkatze a ahalik gehien eta ideioi izen egokiak eta esan a hi finkokoak ezartze a . Eta horrela, agian, best e printzipiorik gabe eta ideia perfek tu horiek kontsideratuz eta elkarrekin alderatuz eta euren arteko adost as u n a edo desad o s t a s u n a eta erlazio ezberdinak aurkituz, ezagu tz a egiazkoago a eta argiago a erdiet siko dugu arau honi bakarrik jarraitut a, printzipioak onartu eta geure goga m e n a inoren nahierara makurtu t a baino.

7. Ezagutzan aurrera egiteko metodo bakarra gure ideia abstraktuak aintzat hartuz jokatzea da.

Horrega tik, arrazoiak aholkatz en duen modu a n jokatu nahi badugu, aztertzen dihardugu n ideien izaerara eta aurkitu nahi dugun egiara egokitu behar ditugu geure metodo ak. Egia orokor eta ziurrak ideia abstraktu e n joera eta erlazioet a n baino ez dira aurkitzen. Gure pents a m e n d u a k erlazio horien bilaket an zuhurki eta metodoz erabiltzea da haiei buruz egiaz eta ziurtasu n ez proposizioet a n jar daiteke e n guztia deskubritzeko bide bakarra. Eta horret a n zer nolako urrat sak eginez jokatu behar dugun mate m a t ikarien eskolet a n ikasi behar dugu, haiek, hast ap e n argi eta erraze t a t ik abiatu t a , maila txikika gorantz egiten baitut e arrazoina m e n d u e n eteng a b e k o katea d ur a bidez, lehen ikusian giza gaitasu n az haraindikoak ziruditen egien aurkikuntz a eta frogap e n e r a ino . Frogak aurkitzeko arteari esker eta hasieran elkartu ezin diren kopurue n berdinta s u n a edo ezberdin t a s u n a ikusaraz t e n digut en bitarteko ideiak aletzeko eta antolatz eko aurkitu dituzten metodo miresg arri horiei esker heldu dira hain urrun eta burutu dituzte hain aurkikuntz a harrigarri eta usteka b ek o ak. Baina nik orain ez dut zehaztu nahi ea geroa n aurkitu ahal izanen dugun, magnitud e a ri dagozkion ideien tz a t bezala, gainer ako ideien tz a t ere baliagarri litzateke e n antzeko metodor e n bat. Hau, ordea, esan nezake el a uste dut, alegia, best e ideia batzuk, euren espezie e n esentzia erreal ak eta era berea n nominal ak direnak, mate m a t ikarien metodo arrunt az aztertuko balira, ordua n hauek gure pentsa m e n d u a k guk uste baino urruna go eram a n e n lituzket ela, baita nabari ta s u n eta argita su n handiagoz hornitu ere.

8. Metodo honen bidez moralak ere argitasun maila handiagoa har dezak e .

Honex ek ema n dit konfiantz a gorago iradoki dudan susmo a (III. kap.) aurrera tz eko, hau da, morala frogag arri dela, mate m a t ika bezala. Izan ere, etikak aztergai dituen ideia guztiak esentzia errealak direnez , eta, oker ez bana go, euren artea n lotura eta ados t a s u n aurkigarriak dituzten ez , haien joera eta erlazioak aurki ditzake gu n neurri bere a n egia ziur, erreal eta orokorren jabe izanen gara. Eta ziur nago, metodo egokiaz baliatuz gero, moralare n zati handi bater a hain argitasu n handia eram a n ahal izanen litzateke el a , non gizaki burutsu ak ez lukeee n zalantza t a n geratz eko arrazoi handiagorik, frogatu zaizkion mate m a t ikako proposizioen egiaz dudatz eko baino.

9. Subs tant zi en ezagut za , ideia abstraktuak aztertuz barik, esperien tziaz soilik areago daitek e .

Subs tant zi en ezagu tz a erdies t eko egokiak diren ideiak falta zaizkigularik, behartu t a aurkitzen gara horret ar ako metodo eraba t diferent e a erabiltzera. Hemen ez dugu aurrera egiten, modu e t a n bezala, (hauet a n gure ideia abstrak tu ak esen tzia erreal ak eta, halaber , nominal ak baitira) geure ideiak aztertuz eta haien arteko erlazioak eta elkarrekikotas u n a k kontsidera t uz , hauek subs t a n tzie t a n ezer gutxi laguntz e n baitigut e, best e leku bate a n luze azaldu ditugun arrazoieng a t ik. Horrega tik, uste dut bistako a dela subst a n tziek ezagu tz a orokorrerako oso material gutxi eskaintze n digutela eta haien ideia abstraktu ak aztertuz hutsak ez gaituel a oso aurrera eram a n e n egiaren eta ziurtasun a r e n bilaket a n . Zer egin behar dugu, ordua n, izaki subst a n tzialen ezagu tz a n aurrerap e n a k egiteko? Hemen hartu beharreko bidea erab a t kontrakoa da; euren esen tzia errealei buruz ideiarik ez edukitze ak, geure ideiet ar a barik, gauz et a r a eure t a r a existitzen diren bezala jotzera behar tz e n gaitu. Hem e n esperien t ziak iraktsi behar dit arrazoim e n a k irakatsi ezin didana eta esperim e n t a t u z bakarrik jakin ahal izanen dut ziurtasun e z zein best e koalitat e koexistitzen den nire ideia konplexu ak dituen ekin, adibidez, urrea deitzen diodan gorputz hori, astun, fundigarri hura xaflakorra den ala ez; eta esperien tzia horrek (dena dela nik aztertze n dudan gorputz partikularre a n frogatz e n duen a) ez dit ziurtatze n best e gorputz hori, astun, fundigarri guztiet an ere horrela denik, esperim e n t a t u dituda n guztiet a n bakarrik baizik. Izan ere, hori ez da nire ideia konplexutik inola ere datorren ondorioa, xaflakortas u n a r e n beharrezkota s u n a k edo batera e zint a s u n a k ez baitu ageriko loturarik gorputz bate a n haute m a n d a k o kolore, astunt a s u n eta fundigarri ta su n horien konbinazioarekin. Urreare n esentzia nominalari buruz, kolore, astunt a s u n eta fundigarrit a su n zehatz horret ako gorputz e a n datzala suposa t uz , hem e n esan dudan ak egia izaten iraunen du, horiei xaflakort asu n a , finkotasu n a eta aqua regiat a n disolbagarri t a s u n a gehituz gero. Ideia horieta t ik deduzituriko arrazoina m e n d u e k ezer gutxi balioko digute horiek guztiak eduki ditzaket e n materi multzoen propiet a t e a k deskubritzeko. Izan ere, gorputz horien best e propiet a t e a k haue n menp e barik, hauek berau ek ere menp e a n dituzten esentzia erreal ezezagu n e n menp e daud e n e z , haue n bidez ezin izanen ditugu gainerako ak deskubritu. Ezin izanen gara joan gure esentzia nominalare n ideia bakun ek ezagu tz er a eman diezaguk e t e n a baino harago, hau da, haiet a tik euret a t ik oso gutxi harago; eta, beraz, ideia horiek ezin dizkigute eskaini ideia ziur, unibert sal eta baliagarri oso gutxi baino. Zeren esperim e n t a zioz aurkitu ondoren pieza partikular hori (esperim e n t az iop e a n jarri dituda n horrelako kolore, astunt a s u n eta fundigarrit as u n a duten best e guztiak bezala) xaflakorra dela, propiet a t e hori ere orain, beharb a d a , urreaz nik daukad a n ideia konplexu ar e n eta esen tzia nominal ar e n osagai da. Baina, nahiz eta horrela urre izena ezartzen diodan ideia konplexu a lehen baino ideia gehiagoz osatu a izatea lortzen dudan, hala ere ezein gorputz en esentzia errealik barruan ez duen ez gero, ez dit laguntz e n ziurtasu n ez ezagutz e n (ezagutz e n diot, baina agian susm a tz e n esan behar nuen) gorputz horren gainerako propiet a t e a k , nire esentzia nominal a osatz en duten ideia bakun batzuekin edo guztiekin ageriko lotura duten neurrian baino. Adibidez ideia konplexu horret a t ik ezin dezaket ziur jakin urrea finkoa den ala ez, ez dagoel ako, lehen bezala, aurki daiteke e n beharrezko loturarik edo batera e zint a s u nik gorputz hori, astun fundigarri, xaflakor baten ideia konplex uare n osagaien eta finkotasu nare n artean , nik horiek aurkitzen ditudan edoz ein gorputz e t a n finkotasu n a ere bertan ziur dagoel a jakiteko modu a n . Hemen ere, ziur egoteko, esperien tziaz baliatu behar dut; esperien tzia iristen den punturaino ezagu tz a ziurra ukan dezaket , baina handik gora ez.

10. Esperie n t z ia k eroso t a s u n a ekar dieza g u k e , baina zien t z iarik ez .

Ez dut nik ukatuko arrazoizko esperim e n t u erregularre t a r a ohiturik dago e n gizakia gai izanen dela gauz en izaeran sakon a go sartu eta haiekiko arrotz den best e batek baino aieru zuzen a go a k egiteko oraindik ezagutz e n ez ditugun haien propiet a t e e i buruz, baina, esan duda n bezala, judizioa eta iritzia da hori, ez ezagu tz a eta ziurtasu n a . Subs tant zi e ta n ezagut za esperien t ziaz eta historiaz soilik erdiest e ko eta areagot z e k o dauka gu n bide honek, mund u honet a n dugun erdipurdiko egoera n gure ahalm e n e n ahultasu n ak erdiet si ahal duen guztia horixe delarik,

susm ar az t e n dit filosofia naturala ez dela zientzia mailara iristeko gai . Gorputz espeziei eta beraien propiet a t e ezberdinei buruz ezagutz a orokor oso urria erdiest eko gai garela uste dut. Esperime n t u e z eta behak e t a historikoez balia gaitezke errazt as u n e t a r a ko eta osasu n er ak o abant ailak lortzeko, bizitza honet ako erosot as u n a k gehituz, baina gure talentu ek hortik harago ez doaz ela esan e n nuke, eta susm a tz e n dut gure ahalm e n e k ere ezin dutela ezagu tz a n aurrera go jo.

11. Zientzia moralerako eginak gara, baina kanpoko naturaren interpretazio probableak emat e k o baino ez.

Bidezko da hem e n dik ondoriozta tz e a ezen, baldin gure ahalm e n a k, argi erakus t e n digute n arren Jainkoare n existen tzia eta geure burue n ezagutz a , geure egitekoa eta ardura handien a zein den garbi ikus dezagu n, gorputz e n barne egiture t a n eta esentzia erreal e t a n sartzeko gai ez badira, komeni zaigula, kreatur a arrazoidun ak garen ez , dauzka gu n ahalm e n a k zertarako diren egokiak hartar akox e erabiltze a eta naturar e n norabide ari segitze a bidea seinalatz e n ari zaigula emat e n duen guztian. Izan ere, arrazoizko da ondoriozta tz e a gure egiazko jardun a ikerket a horieta n eta gure gaitasun natural ari gehien dagokion eta gehien interes a tz e n zaigun ezagu tz a mota horrex e t a n datzala, hau da, eternita t e a n ukan e n dugun egoer ar e n ezagutz a n . Eta hortik ondorio hau atera dezaked al a uste dut, alegia, morala dela gizajend e are n , oro har, zientziarik egokiena eta arazo nagusia (gizakiek beren sum m u m bonu m bilatzeko interes a eta gaitasu n a dutelarik), eta best ald e naturar e n atal ezberdinei dagozkien arteak gizaban a ko e n ondar e eta gaitasun direla, giza bizitzako erabilera komun er ako eta norber ak mundu honet a n biziraut eko. Gorputz natural bakar baten eta berare n propiet a t e e n aurkikuntz ak giza bizitzarako zer nolako ondorioak ekar ditzake e n bete- bete a n ikusteko, Ameriket ako kontinen t e zabalera begirad a bat botatz e a baino ez dauka gu; mota orotako aberas t a s u n natural ugariz hornituriko kontinent e hartan arte baliagarriei buruzko ezjakitea eta bizitzako erosot a s u nik gehien e n falta, nire ustez, honixe egotzi behar zaio, hots, herri horiek harri oso arrunt eta bazterg a rri bate a n zer aurkitzen den, burdina esan nahi dut, ez jakiteari. Eta dena dela ezagu tz a eta ugarita su n a elkarren lehian ari direla dirudien mundu ar e n alde honet a n ditugun asm a m e n a r i eta aurrerap e n e i buruzko gure iritzia, uste dut zalantzarik gabe agertuko dela ezen, gure artea n burdinar e n erabilera galduko balitz, mend e gutxiren buruan beharrizan e t a n eta ezjakint asu n e a n antzinako basa ti ama erikarre n pare geratuko ginat eke el a , haiek, nazio abera t s e n eta landu e n e t a n baino urriagoak ez ziren talentu eta hornidura naturale n jabe izan arren, behar t su ak baitziren. Horrela, bada , metal mespr ez a g a r ri honen erabilera lehenbizi ezagut a r azi zuen ari egiaz dei dakioke artee n aita eta ugaritas u n ar e n egile.

12. Natura ikertzean hipotesiak eta okerreko printzipioak ekidin behar dira.

Ez dut nahi, horrega t ik, inork pents a tz e a naturar e n ikerket a bazter tu edo desah olkatu egiten dudala. Inolako eragozp e nik gabe onartz en dut naturako gauz ak konten pla tz e ak euren autore a gurtu eta handies t eko hainbat aukera eskaintz en digula; eta ikerket a hau ongi bidera tuz gero, gizateriari onura handiago a ekar diezaioke, ospitale eta landerre tx e e n fundatz aileek haineb e s tko kostuz eraikitako ereduzko karitat eko monu m e n t u e k baino. Inprent a asm at u zuenak, iparrorra tz ar e n erabilera aurkitu zuen ak edo kininaren dohain ak eta erabilera egokia gizarter a helarazi zituen ak, ezagu tz ar e n zabalkund e a n eta bizitzarako erosot as u n e n horniduran eta aurrerap e n e a n gehiago lagund u dute eta hilobitik jende gehiago salbatu dute, ikaste tx e ak , lantegi ak eta ospitaleak eraiki dituzten ek baino. Esan nahi nukee n guztia da ez genuk e el a erraz egi uste izan behar ezagutz a , aurkitzerik espero ezin dugun tokian edo hartar a eram a n ezin gintzake e n bideet a tik erdiet si dugula edo erdiet s dezake gul a, eta bada ez p a d a k o sistem a k ez genituzke el a eraba t eko zientziatza t hartu behar, ez eta nozio ulertezinak frogap e n zientifikotza t ere. Gorputz en ezagutz a n esperim e n t u partikularre tik ahal dugun a aleka atera tz e a r ekin konform at u behar dugu, ezin baitugu, haien esentzia errealak aurkituz, txorta osoak bater a atze m a n eta espezie osoare n natura eta propiet a t e a k mordoa n ulertu. Gure ikerket a geure ideiak

kontenpla tuz aurkitzerik ez dugun koexisten tziari edo koexistitzeko aurkakotz ari buruz dene a n , esperien tziak, behake t ak eta historia natural ak ema n behar digut e geure sentim e n e n bidez eta apurka subst a n tzia gorpuzdu n e t a n sartzeko modu a. Gorputz en ezagu tz a sentime n e n bidez erdiet si behar dugu, sentim e n a k, kontu handiz, haien koalitat e ak eta elkarrekiko eragiket e n berri jasotzeko erabiliz; eta espiritu bereiziei («sep ar a t e spirits») buruz mundu honet a n ez dugu espero behar erreb el azioak erakus t e n diguna best erik jakiterik. Kontuan hartzen duen ak zein gutxi balio izan duten maxim a orokorrek, koloka daud e n printzipioek eta nahierar a eraikitako hipotesi ek egiazko ezagu tz a aurrera bultzatzeko edo arrazoiko gizakiek bene t ako hobekun tz ak erdies t eko egin dituzten ikerket ei oinarria eskaintzeko, eta printzipio horiek ezartz e ak zein gutxi bultzatu duen hainbes t e mend e t a n gizakien aurrera m e n d u a filosofia natural ar e n ezagutz a r a , horiek gogoa n dituen ak , diot, nonbait ere pents a t uko du badugula arrazoirik eskerrak emat eko azken mend e honet a n best e norabide bat hartu eta, ezjakintas u n ikasirako bide erraz ago a barik, ezagu tz a baliagarrirako bide seguru a g o a marra tu digut en ei .

13. Hipotesien egiazko erabilera.

Gerta tz e n dena ez da ezin dugula erabili hipotesi probablerik naturare n edoz ein fenom e n o azaltzeko. Hipotesiak behar bezala erabiltzen badira laguntz a handia dira behinikbehin oroimen er ako eta maiz aurkikuntz a berriet ar a bidera tz e n gaituzt e. Baina esan nahi dudan a da ez dugula hartu behar hipotesirik arinegi (goga m e n a , gauz en kause t a r a ino barrend a t u eta euskarri tza t printzipioak aurkitu nahian ari delarik eten ga b e , hori egiteko beti prest egon arren), harik eta gauz a partikularrak ongi eta zehatz aztertu eta gure hipotesi ar e n bidez azaldu nahi ditugun gauze t a n esperim e n t u ezberdinak eginez hipotesi hori gauz a horiekin guztiekin ados datorren ikusi eta gure printzipioak naturako fenom e n o guztiet ara hedatz e n diren egiaz ta tu arte, naturako fenom e n o batera egokiro moldatz e n diren eta fenom e n o hori azaltzen duten bezainb a t e a n best e batekiko batera e zinak ez direla esperim e n t a t uz . Eta kontuz ibili behar dugu printzipio izenak engainur a beder e n eram a n ez gaitzan eta egia eztab aid a e zin bezala hartzera bultza ez gaitzan, izatez, kasurik onen e a n ere oso aieru zalantza g ar ria baino ez dena, horixe best erik ez baitira filosofia natural eko hipotesirik gehien ak, denak ez esa t e a rr e n .

14. Ideia argi eta bereiziak, izenak ezarrita, edukitz ea eta haien arteko adostasu na edo desados ta s u n a frogatze n duten bitarteko ideiak aurkitzea dira gure ezagut za areagotz e k o bideak.

Baina, filosofia natural e a n ziurtasu n a lortu daiteke el a edo ez daiteke el a , gure ezagutz a areago tz eko bideak, horret ar ako gai garen neurrian, bi hauex ek direla uste dut:Lehen e n g o a , izen orokor edo espezifikoak erant sirik ditugun gauz en ideia zehaztu ak , edo behintz a t kontsider a tu , hobeto ezagut u eta arrazoina m e n d u z aztertu nahi ditugun gauz a guztien ak, geuga n a t z e a eta geure goga m e n e t a n finkatze a da. Eta hauek subst a n tzien ideia espezifikoak badira, ahalik osoen ak izan daiteze n saiatu beharko dugu, eta honekin esan nahi dut espezie a eraba t deter min a tz eko behar diren eten g a b e koexistitzen diren ideia bakun guztiak batu beharko ditugula; eta gure ideia konplexu e n osagai ak diren ideia bakun horietako bakoitzak argia eta bereizia izan behar du gure goga m e n e a n . Izan ere, nabaria denez gure ezagu tz ak ezin dituela gure ideiak gainditu, inperfektu ak, naha si ak edo ilunak diren heinea n , ezin dezake gu espero ezagu tz a ziurra, perfektu a edo argia edukitzerik.Bigarren bidea , ararte g a b e aldera tu ezin ditugun best e ideia batzue n ados t a s u n a edo aurkakotz a froga diezaguk e t e n bitart eko ideiak aurkitzeko artea da.

15. Mate m atika honen adibide bat da.

Kopuruaz gain best e modu ei buruz ere gure ezagutz a area go tz eko metodo ona bide hauek praktikan jartzea dela (eta ez, maxim et a n oinarrituz, zenbait proposizio orokorre tik ondorioak atera tz e a) , erraz ikusiko du mate m a t ika n erdies t e n dugun ezagutz a aztertze n duen orok. Izan ere, ezagu tz a mate m a t ikoa n lehenbizi aurkituko dugu angeluei eta irudiei buruz zerbait jakin nahi duen ak, beraiei buruz ideia perfektu eta argirik ez bada uk a , ezin izanen duela haietaz inolako

eagutz a rik erdiet si. Demagu n batek angelu zuzenar e n , eskaleno ar e n edo trapezioare n ideia eraba t zehatzik ez duela, eta ikusiko dugu alferrik saiatuko dela irudi hauei buruzko frogap e nik erdiest e n . Are, gauz a nabaria da mate m a t ikan printzipiotza t harturiko maxim a haue n eraginez ez direla heldu zientzia honet ako adituak, egin dituzten aurkikuntz e t a r a . Dema gu n gizaki burutsu batek mate m a t ikan erabili ohi diren maxim ak ezin hobeto ezagu tz e n dituela eta berau e n heda d ur a eta ondorioak nahi hainbat e a n ikusten dituela, eta egiaz ta tuko dugu, nik uste, horien laguntz az nekez helduko dela triangelu angeluzuz e n bate a n hipotenu s a r e n berbidura best e alde bien berbiduren berdina dela jakitera. «Osoa bere atal guztien berdina dela» eta «berdinei berdinak kenduz gero, hondar berdinak geratz e n direla» jakiteak ez zion, nik uste, lagund uko aipatu berri dugun a frogatz eko, zeren nahi bezain luzaro axioma horiez hausn arre a n ibilitako gizakiak, nire ustez, egia mate m a t iko ez ez du fitsik ere gehiago ikusiko. Egia horiek pents a m e n d u a k best e era batera apllikatuz aurkitu dira; goga m e n a k , egia mate m a t iko horiek erdiest e n hasi zene a n , maxim a horiet a tik oso ezberdinak diren objektuak eta ikuspegiak eduki zituen aurrea n , eta onarturiko maxima horiek ongi ezagut u arren, frogap e n horiek lehenbizi egin zituzten e n metodo ez ezjakin zirenek ezin izan dituzte behar bezainb e s t e a n miretsi. Eta nork daki, best e zientziet an gure ezagu tz a areago tz eko, ez den egun e n bate a n asm at uko best e metodo bat, mate m a t ika n Algebrak, hau da, kopuruar e n ideiak agudo aurkituz eta berau ekin best e kopuru batzuk neurtuz guk best ela nekez eta pekez edo inola ere ezagut u ezin genez ak e e n berdint as u n a edo proportzioa erdiest e n digun metodo ak duen baliagarri t as u n bera ukane n duen a?

XIII. KAPITULUAGure ezagutzari buruz

gogarp en gehiago

1. Gure ezagut za hein batean da nahitaez ko («nece s s ary») eta hein batean nahitako («voluntary»).

Gure ezagutz ak honet a n ere, best e zenbait gauza t a n bezala, antz handia dauka gure ikusm e n a r e kin: ez da guztiz nahita ezko, ez guztiz nahitako. Guztiz nahitaezko a balitz, ez litzateke ondoriozta tuko soilik gizaki ororen ezagu tz a berbera izatea, baizik, gainera , gizakiotariko bakoitzak ezagu g ar ri den guztia ezagu tz e a ; eta guztiz nahitako a balitz, ostera, gizakiet ariko batzuek hain garrantzi edo balio gutxi ema n e n liokete, non ezagu tz a oso murritza leukake t e n , edo inolako ezagutz a rik ere ez. Sentime n ez hornituriko gizakiek horien bidez zenbait ideia hartze a best e aukerarik ez daukat e ; eta oroimenik baldin badute , ideia horietariko batzuk gogoan gordetz e a best erik ez dauka t e ; eta bereiz m e nik baldin badute , berriz, horietariko ideia batzuek elkarrekiko duten ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a haute m a t e a best erik ez dute izanen , begiak dituen ak ezinbes t eko duen ez —begiok egun eko argitan zabaltzen baditu behintza t— zenbai t objektu ikustea eta berau e n arteko desberdint a s u n a haute m a t e a . Baina begiak argitan zabalik dituen batek nahitaez ikustea best erik ez bada uk a ere, bada halere zenbait objektu zeintzuei buruz hark begiak ixtea hauta dezake e n , horrela nahi izanez gero; adibidez, baliteke irudiz eta diskurtsoz osaturiko liburu atsegin eta interesg a rri bat eskuera n edukitzea , baina hura irekitzeko eta barrukoari begiratz eko gogorik sekula ez izatea .

2. Ahalm e n a k erabiltzea nahitakoa dugu, baina horiek erabiliz gero, gauzak diren modua n, eta ez guk gura genuk e e n modua n, ezagut z e n ditugu.

Bada best e zerbait ere gizakiaren esku dagoe n a : nahiz eta batzue t a n begiak objekture n bater a zuzend u, berak hauta dezake el a objektu hori arret az aztertze a eta hartaz ikus dezake e n guztia apart eko arduraz beha tz e n saiatz e a . Baina best e n az , dakusa n hura ezin du dakusa n a z best ela ikusi. Ez dago bere nahiare n menp e, hortaz, horia den zerbait beltz ikustea , edota egiazki eskua erretze n ari zaiona hotza dela sentitzea . Lurra ez zaio agertuko lorez pintaturik edota landak belarrez bete t a , berari gogoak emat e n dione a n : negu hotze a n , landa horiei so egiten badie, ezin izanen du ekidin haiek izotzez zuri ikustea . Eta horixe bera gerta tz e n da, hain zuzen, gure adimen a r ekin: gure ezagu tz a n nahitako a den oro gure ahalm e n a k halako edo best el ako objektue n gaine a n erabiltzera edo erabili gabe uztera , eta berau ei buruzko azterket a gutxi- asko arret a t s u r a muga tz e n dela, alegia; baina behin erabili eta gero, gure nahim e n a k ez du ezelako botererik goga m e n ar e n ezagut za modu batera edo best era erabakitz e ko ; hori objektuek eurek baino ez dute eragiten, berau ek argi deskubritzen diren heinea n . Eta beraz, gizakiaren sentim e n e k kanpoko objektuez dihardu t e n heinea n , goga m e n a k berari aurkezt en zaizkion ideiak hartze a eta bera t az kanpo diren gauz en existen tziaz kargutz e a best erik ez dauka; eta gizakien pents a m e n d u e k euren baitako ideia zehatz ez dihardut e n heinea n , ezin dute ekidin ideia horietariko batzue n arteko adost as u n a edo desad o s t a s u n a hein bate a n beder e n haute m a t e a —eta haux e da benet ako

ezagu tz a- ; eta era horret ar a kontsidera t u dituzten ideia horien izenak badituz t e, nahitaez egon behar dute segur adost as u n edo desa do s t a s u n hura haute m a n dieten proposizio horien egiaz, eta egia horietaz konben tziturik, zalantz arik gabe . Zeren batek dakus a n a ezin baitu ikusi gabe utzi; eta haut e m a t e n duen a ere ezin ekidin haute m a t e n duela jakitea.

3. Kopuru edo zenbakien adibidea.

Horrela, zenbakien ideiak berega n a t u dituen ak, eta bat gehi bi gehi hiru seirekin aldera tz eko nekea hartu duen ak, ezin ekidin zenbakiok baliokide direla jakitea; era berea n , triangelu ar e n ideia berega n a t u duen a eta haren angeluak eta magnitud e a k neurtzeko tresn a aurkitu, ziur egon e n da haren hiru angelu ak bi angelu zuzen e n baliokide direla, eta ez du horret az «gauz a bera izatea eta ez izatea ezinezko dela» dioen egiaz baino zalantza handiagorik ukan e n.

4. Erlijio naturalaren adibidea.

Era bere a n , «adim e n d u n a bai baina ahul eta hilkorra den izakia best e izaki betiereko, ahalguz tidun eta jakituriaz zein ontasun e z beteriko batek egina eta beron e n menp eko a » delako ideia dauka n ak ziurtasu n ez jakinen du, eguzkiak begien aurre a n distira egiten duela dakien ziurtasun e z jakin ere, gizakiak Jainkoari ohore a , erresp e t u a eta obedientzia diola zor. Zeren aski baitu bere goga m e n e a n horrelako bi izakiren ideiak edukitze a eta horiet az gogoe t a egin nahi izatea , honako hau jakiteko —hiru, gehi lau, gehi bost, ham a b o s t baino gutxiago dela dakien ziurtasun e z—: azpitiko, muga t u eta menp eko den izakiak obedientzia zor diola izaki goren eta infinituari; aski du, esan bezala, zenbakion kalkulua egitea ; eta ez du ukan e n hori baino ziurtasun handiagorik eguzkia goiz oskarbian irteteaz ere, baldin eta begiak ireki eta gaiari buruz gogoet a egin nahi badu. Hala eta guzti, egiok hain argi eta garbiak izan arren, daiteke e n a da berau ei buruz informatu nahirik bere ahalm e n a k behar bezala erabiltzeko lana sekula hartu ez duen a egiotariko zenbait e t az edota guztiotaz ezjakin izatea .

XIV. KAPITULUA.Juzgam e n a ri buruz

1. Gure ezagut za mugatu a delarik, zerbait gehiagoren premian gaud e.

Aditzeko ahalm e n a k gizakiari espekulaziorako ez ezik egun eroko bizitzan jarduteko ema n zaizkionez , guztiz galdut a aurkituko litzateke egiazko ezagut za horren ziurtasuna duen a best erik ez baleuka gidaritzat . Izan ere, ezagu tz a hori oso muga t u a eta murritza izanik, ikusi dugun bezala, sarritan iluntasu n osoan aurkituko litzateke , eta bere bizitzako ekintzarik gehien e t a n zer egin jakin gabe, ezagutz a argi eta ziurrik gabeko uneet a n best e gidaritzarik ez baleuka. Janari jakin batek egiazki elikatzen duela jakin arte jan nahi ez duen ak, edota burutz eko asmo a duen ekintzak arrakas t a ukane n duela ziurtasun hutsezinez jakin arte mugitu nahi ez duen ak, ezer gutxi egin dezake hantx e geldi egote az eta laster hiltzeaz apart e .

2. Zelan jokatu arginabarreko («twilight») egoera honetan .

Beraz, Jainkoak gauz a batzuk egun argitan begi- bistan jarri dizkigunez eta best e zenbai ti buruz ezagutz a ziurra eman —nahiz eta erlatiboki oso gauz a gutxiri buruz, beharb a d a izaki adimen d u n a k zenba t e r ako gai diren erakutsi eta egoer a hober a irits gaitez e n irrika eta ahalegina guga n pizteko- , dagozkigun arazo gehien ei buruz, ostera, proba bilitat e a r e n arginab arr a best erik ez digu ema n, horrela esat e a zilegi bazait; ongi dagokiona best ald e , nik uste, hark mundu honet a n jarri nahi izan gaitue n erdipurdiko eta probaldiko egoera honi, geure buruarekiko gehiegizko ustea eta harrokeria apaltzeko, gure kamus t a s u n a z eta okerkuntz a n erortzeko erraz t as u n a z kontura gaitez e n egun eroko eskarm e n t u a r e n bidez; eta horren sentime n a eteng a b e k o ohartar az p e n izan dezagu n, gure errom e s aldi honet ako egun ak perfekzio handiagoko egoera r a eram a n gaitzake e n bide horren bilaket a n eta jarraipen e a n erabiltzeko, abilezia eta arret a handien az . Zeren aski arrazoizkoa baita pents a tz e a ezen, erreb el azioa horret az isilik egon balitz ere, Jainkoak mundu honet a n eman dizkien talen tu ak erabiliz gero, gizakiek beren sariak jasoko dituztela horrega t ik, eguzkia itzaltzen zaiene a n eta ilunab arr ak euren ahaleginei bukaer a emat e n diene a n .

3. Judizioak edo probabilitateari eman da k o baiesp e n a k gure ezagut zarik eza ordez t e n du.

Jainkoak ezagu tz a argi eta ziurraren ordez gizakiari ema n dion ahalm e n a , ezagutz a hura lortzerik ez dago e n kasue t a n , juzga m e n a da; honen bidez, goga m e n a k bere ideien ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a egiazt a tz e n du —edo, berdin dena , proposizio jakin bat egiazkoa ala faltsua den—, froget a n nabari ta s u n frogag arririk haute m a n gabe. Goga m e n a , zenbait e t a n , premiak bultzatu t a baliatzen da juzga m e n a z , froga demos t ra g a r riak eta ezagu tz a ziurra lortzerik ez dagoe n e a n ; best e batzut a n , ostera, nagikeriak, moldag aiz t a s u n a k edo pazientziarik ezak bultzatu t a , nahiz eta froga demos tr a g a r ri eta ziurrak eskuera n ukan. Jendeak ez du izaten pazientziarik, sarritan, ezagutz eko gogoa edo interes a duen bi ideien arteko ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a aztertze n ahalegin tz eko; aitzitik, dela halako arrazoina m e n d u katea luzeek

eskatz en duten arret a jartzeko gai ez direlako, dela luzapen e t a n ibiltzeko pazientziarik ez daukat el ako, azaleko begiratu batekin kontent a tz e n dira edota ez dute izaten area n ere frogen ardurarik; eta halaxe erabakitzen dute, frogap e nik burutu gabe, bi ideien arteko adost as u n a edo desad o s t a s u n a , ideion urruneko ikuspe giar ekin aski bailuten; eta hain azaleko azterket a r e n ondore n egokien deritzote n ar e n arab er a ebazt e n , zentzu batera zein best er a . Goga m e n a r e n ahalm e n honi, gauzei buruz arart eg a b e dihardu e n e a n , juzga m e n a deitzen diogu; hitzet an adierazitako egiei buruz dihardu e n e a n , berriz, baiesp e n a («asse n t ») edo ezesp e n a («disse n t ») deitzen zaio gehien e t a n ; eta horixe denez , izan ere, goga m e n a k ahalm e n hori erabiltzeko modurik ohikoen a, hitz horiexekin deituko diot, gure hizkuntza n ekibokoet a r ako bide gutxien emat e n dutelako a n.

4. Juzga m e n a gauza jakin bat halakotza t emat e a da, horrela denik haute m a n gabe.

Goga m e n a k , horrela, egia eta faltsut as u n a ri buruz dihardut e n bi ahalm e n ditu:Lehe nik, EZAGUTZA, zeinen bidez goga m e n a k bi ideia jakinen arteko adost as u n a edo desad o s t a s u n a ziurtasun e z haute m a t e n duen, horret az zalantz arik gabe konbe n tziturik gera tz er aino. Bigarrenik, JUZGAMENA, goga m e n e a n ideiak elkartze a n edota bereizte a n datzan a , berau e n arteko adost as u n a edo desad o s t a s u n a ziurtasu n ez haute m a t e n ez dene a n , baizik hala dela emat e n; eta, hitzak berak edieraz t e n duen ez , honex e t a n datza hain zuzen: zerbait ziurtasun e z ageri aurretik, halakotz a t emat e a n . Eta ideiok errealita t e a n gerta tz e n denar e n arab er a elkartu edo bereizi badira, judizio zuzena sortzen da.

XV. KAPITULUAProbabilita t e a ri buruz

1. Probabilitatea, hutsezinak ez diren frogen gainean oinarrituriko adostasu n are n itxura da.

Frogap e n a elkarrekiko lotura iraunkor, aldaezin eta ikusgarria duten froga baten edo gehiagor e n bitart ez bi ideiaren arteko ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a erakus t e a n datzan bitart e a n , probabilitatea ados t a s u n edo desa do s t a s u n horren itxura best erik ez da, elkarrekiko lotura iraunkorra eta aldaezina beti ukan ez arren (edo behintz a t guk horrela haut e m a n ez arren), gehien e t a n horrelako lotura dauka t e n —edo daukat el a diruditen— frogen bitart ez; eta hori aski da goga m e n a k proposizio jakin bat egiazkoa edo faltsua dela —kontrako a dela baino ziurrago— juzga dezan . Esaterako, triangelu a r e n hiru angelu e n frogap e n e a n , batek badu haute m a t e rik angelu horien eta berau ek bi angelu zuzenekin duten baliokidet a s u n a adieraz t eko erabiltzen diren bitart eko ideien artea n dago e n lotura ziur eta aldaezina; eta horrela, bitart eko ideia horien adost as u n a edo desad o s t a s u n a r e n intuiziozko ezagu tz a baten bitart ez prozesu ar e n urrat s bakoitzea n , serie osoak jarraitzen du hiru angeluon bi angelu zuzen ekiko baliokidet a s u n a r e n adost as u n a edo desad o s t a s u n a argiro erakus t e n duen nabari ta su n a r ekin; eta era honet ar a , hori horrela den ezagu tz a ziurra dauka hark. Baina frogap e n horri errep ar a tz eko ardurarik sekulan hartu ez duen best er e n batek, aldiz, izen handiko mate m a t ikari bati tringeluar e n hiru angelu ak bi angelu zuzen e n baliokide direla esa t e n entzut er ako a n , proposizio horri baiesp e n a eman e n dio best erik gabe, hau da, egiazkotza t hartuko du. Kasu honet a n , gure gizonare n baiesp e n a r e n funtsa gauz ar e n probabilitat e a n datza: izan ere, froga bera normale a n egia dara m a tz a t e n horietarikoa baita, eta testiga n tz a dakarkion gizona, berriz, ezagu tz e n duen az best elakorik edo kontrakorik baiezt a tz e n ez duen horiet arikoa, bereziki horrelako gaiet an . Beraz, triangelu ar e n hiru angeluak bi angelu zuzene n baliokide direla dioen proposizioari baiezkoa emat e ak , ideion arteko ados t a s u n a onartze ak —horrela den ala ez ezagut u gabe- , esale ak best e kasu batzuet a n erakutsi duen edota kasu honet a n konkretuki aitortzen zaion egiat a s u n e a n hartzen du oina.

2. Ezagutzarik eza ordezt ea du helburu.

Gure ezagu tz ak, gorago azaldu bezala, oso muga estuak dituen ez , eta ezagu g ai tz a t hartzen ditugun gauza guztiet an beti egia ziurtasun e z aurkitzeko zoririk izaten ez dugun ez , pents a g ai , arrazoina g ai eta eztab aid a g a i tz a t ditugun proposiziorik gehien ak —jardunbid e tz a t hartzen ditugun ak barne— berau e n egiaz ezagutz a zalantz ag a b e a eskura tz erik ez dugun horietarikoak dira. Halere, horietariko batzuk ziurtasun e t ik hain hurbil dira, non ez dugun haiei buruzko inolako zalantzarik; aitzitik, hain irmoki emat e n diegu baiesp e n a , eta baiesp e n horren araber a hain erabakit su jardut e n , non proposiziook hutsezint as u n e z frogatu ak bailiran eta euron ezagutz a oso eta ziurra baikenu e n jokatzen dugun. Baina honet a n maila bat baino gehiago emat e n denez, ziurtasun a r e n zein frogap e n a r e n erem u hurbilene tik hasi eta ez- probable tik zein sinesg ai tz e tik hurbilen dagoe n e r a , ezinezkoar e n muge t a r a ino barne , eta onarpe n a ri dagokion ez ere baiesp e n

maila ezberdinak direnez , segurt as u n osotik zein konfiantza tik hasi eta aieru, zalantza zein mesfidan tz a r a , orain (giza ezagut zaren eta ziurtasunaren mugak aurkitu ondoren , nire ustez) hala probabilitatearen nola baiesp e n ar e n edo fedearen maila eta oinarri ezberdinak hartuko ditut gaitza t hurren go a n .

3. Izan ere, zerbait egiazkoa dela ezagutu aurretik, hartakotza t hartzera bultzat ze n gaitu.

Probabilitat e a , izatez, egiazko daiteke e n a da («likelines s to true»), eta hitzak berak ere horixe adieraz t e n du: egiazkotz a t jotzeko edo onartzeko moduko argum e n t u a k edo frogak dituen proposizioa dugula. Goga m e n a k horrelako proposizioei egiten dien harrerari sines t e a , baiesp e n a edo iritzia deitzen diogu, eta honex e t a n datza: proposizio jakin bat egiazkotza t hartze a n edo onartze a n , hura egiazkotza t onar dezagu n konben tziaraz t eko aurkezt en zaizkigun argu m e n t u edo froget a n oinarrituz, nahiz eta hala delako ezagu tz a ziurrik ez ukan. Eta hortxe datza, hain zuzen ere probabilitatearen eta ziurtasunaren arteko nahiz fedearen eta ezagut zare n arteko desberdint a s u n a : ezagutz a r e n atal guztiet an dagoel a intuizioa, halako moldez non arart eg a b e k o ideia bakoitzak, urrat s bakoitzak, bere lotura ageriko eta ziurra duen; sines t e a n gerta tz e n ez dena. Sinest e a eragiten didana , izan ere, sines t e n dudan gauzaz landako zerbait baita, mutur bieta tik nabari ta su n a z lotuta ez dagoe n zerbait, eta gogota n hartzen ditugun ideia horien arteko adost as u n a edo desad o s t a s u n a nabariro erakus t e n ez duen a , beraz.

4. Bi dira probabilitatearen oinarriak: zerbaitek gure esperien t ziarekiko duen adostasu na, edo best e norbaitzu e n testigant za.

Hortaz, proba bilitat e ak gure ezagu tz arik eza bete eta honek huts egiten duen lekuan gida gaitzake el arik, inolako ziurtasu nik ez, baizik horiek egiazkotz a t onartzeko zenbait zantzu best erik ez daukagu n proposizioez ariko da betiere. Eta hona hem e n , hitz gutxitan, proba bilitat e a r e n oinarriok: Lehenik, zerbaitek gure ezagu tz a , behak e t a eta esperien tziarekin duen adost as u n a . Bigarrenik, best e batzue n testigan tz a , euren behak e t a k eta esperien tziak berm a t u a . Beste e n lekukotzan honako aldagai hauek dira: 1. Kopurua; 2. Zintzotasu n a ; 3. Lekukoen abilezia; 4. Autoreare n asmo a (tes tigan tz a liburu baten aipuari dagokion e a n); 5. Kontaket ar e n atalen eta zirkuns t a n tzien arteko kohere n tzia; 6. Aurkako testiga n tz ak.

5. Honetan, alde zein kontrako argu m e n t u guztiak aztertu beharra dago, juzgatz era iritsi aurretik.

Probabilitat e ak ez dauka n ez berez adimen e a n hutsezint a s u n e z eragin eta ezagu tz a ziurra sortzen duen intuiziozko nabari ta su n hori, goga m e n a k , arrazionalki jokatuko badu , probabilitat e oinarri guztiak aztertu behar ditu, eta ikusi ea horiek zein neurrit an daud e n proposizioaren alde edo kontra, beroni baiesp e n a ema n edo ukatu aurre tik; eta hori guztia balan tz a n behar bezala pisatu ondore n , proposizio hori ezetsi edo onartu, baiesp e n tinkotas u n handiagoz edo ahulagoz, alde bate a n edo best e a n nagusi diren probabilitat e oinarrien araber a . Adibidez: Nik neuk baldin badakus a t norbait izotzare n gaine a n dabilela, horrek proba bilitat e a gainditu egiten du eta ezagu tz a da. Baina best e norbait ek esan e n balit berak Ingalat er ra n gizaki bat ikusi zuela negu gordine a n hotzak izozturiko uren gainetik dabilela, hori hain dago ados gerta tz e n ikusi ohi denar ekin, non prest nengok e e n , gauzare n berare n izaerag a t ik, nire baiesp e n a emat eko; ezpad a susmo nabariren batek kontu hori susm a g a r ri bihurtzen duela. Baina gauza bera, aldiz, tropikoet a n jaio eta lehen a go horrelakorik inoiz entzun ez duen bati konta tz en badiot e, proba bilitat e a r e n pisu osoa testiga n tz ar e n gaine a n gera tz en da; eta ordua n, esale e n kopuru a eta sinesgarri t a su n a r e n araber a , eta esaleok iruzur egiteko inolako interesik ez duten neurrian, fede gehiago edo gutxiago mereziko du. Ostera, beti erab a t best elako esperien tzia izan duen eta sekula halako gauzarik entzun ez duen pertson a baten kasuan , lekuko sinesg arrien ar e n hutsezinezko fidagarrit a su n ak ere nekez makurtuko du halakoei fede emat e r a . Horrelako zerbait gerta tu zitzaion Holandako enbas a d or e bati, lurralde horret ako berezita su n ez galdetu zion Siameko errege a ri informazioa emat e r ako a n , best e zenbait gauzare n berri ema n ondore n , zera esan zionea n: bere herrialde a n ura negu a n hain gogor bihurtzen zela, non gizakiak haren gaine a n

ibiltzen zirela eta elefant e baten pisua ere jasan zezake el a , hara elefant e rik joanen balitz. Eta ordua n haux e erantzun zion errege ak: orain arte, gizon zintzo eta zentzud u n t z a t izan zaitudan e z , kontatu dizkidazu n gauza bitxi guztiak sinet si dizkizut; orain, aldiz, argi daukat gezurretan ari zarela .

6. Argum e n t u probableak oso anitzak izan daitezk e .

Oinarrion menp e dago, bada, edoz ein proposizioren probabilitat e a ; eta gure ezagutz a r ekin bat datorren heine a n , esperien tzia sarria eta iraunkorra den heine a n , eta testiga n tz e n kopurua eta sinesgarri t a su n a dagokion edo ez dagokion heine a n , probabilitat e handiago a edo txikiagoa ukan e n du bere hartan proposizio horrek. Aitortu behar dut badela best e aldag ai bat ere, zeina berez proba bilitat e a r e n egiazko oinarri ez izan arren, sarri askota n gizakiek beren baiesp e n a eraikitzeko ziment arri tza t erabiltzen duten , berta t ik abiatuz iltzatzen dutelarik beren fede a best e edoz ein gauzare n gainetik: best e e n iritzia , alegia. Halere, ezin aurkitu fede ar e n oinarritza t hartzeko funts arriskutsu a gorik eta edonor errakuntz a r a eram a t ek o egokiagorik; gizakieng a n faltsut as u n a eta errakun tz a ugariago baitira egia eta ezagu tz a baino. Eta dela ezagu n ak edo estimut a n ditugun ak izatearr e n , best e batzue n aburu ak eta buruer ak hartzen baditugu gure baiesp e n a r e n oinarritzat , arrazoiz lirateke gizakiak Japonian paga n o, Turkian maho m e t a r , Espainian aitas a n t uz al e , Ingalat er ra n protes t a n t e eta Suedian luterano . Baina ukane n dut aukera , gerox e a go , baiesp e n a r e n okerreko oinarri horret az luze eta zabalago mintza tz eko.

XVI. KAPITULUABaiespen mailez

1. Gure baiesp e n a probabilitate oinarriek arautu behar dute.

Aurreko kapituluan aipaturiko probabilitat e oinarriok direnez gure baiesp e n a eraikitzeko zimend u ak, beraiek ditugu, baita ere, baiesp e n o n maila ezberdin ak arautz e n dituen edo arautu beharko lituzkeen neurria. Honako honet az kargutu behar dugu bakarrik: dena delako proba bilitat e oinarriak izanik ere, ez dutela, hala ere, itxuraz ageri duten e tik haragoko eragintzarik egiaren bila dabilen eta zuzenki juzgatz en saiatz en den goga m e n e a n ; behintz a t goga m e n honek egiten duen lehen judizioan edota bilaket a n . Aitor dut, mundu honet a n gizaku m e e k dituzten eta hain tinko eust en dieten iritzietan , beraien baiesp e n a r e n kausa ez datzala beti beraieng a n hasiera bate a n nagusi tu ziren arrazoiak egiazki ikuste a n; zeren kasu askota n ia ezinezkoa baita, eta oroimen miresgarria dauka t e n e n tz a t ere oso zaila gehien e t a n , behar bezalako azterket a baten ondore n auziaren alderdiren bat atxikitzera bultzatu zituzten froga guztiak gogoa n izatea . Aski da aztergai a behin arakatu badut e zintzoki eta arret az, horret ar ako ahalm e n a izan duten neurrian; eta euren aburuz auziari argita su n e n bat ema n ziezaioket e n zertzelad a guztiak aztertu badituzt e; eta, euren trebe t a s u n guztia horret ar a jarriz, nabari ta s u n osoari buruzko laburbildum a egin badut e . Horrela, proba bilitat e a euren iritziz zein aldet a n ageri zitzaien behin deskubritu eta gero, egin zezaket e n ikerket a erab a t ek o e n eta zehatz e n a egin ondoren , eurek deskubritu duten egia bailitzan inprimatz e n dute azterket a horren konklusioa beren oroimen e a n ; eta beren oroimen horren testigan tz az konben tziturik azalduko zaizkizu gerora, iritzi horixe dela- eta, behin hura finkatzeko aurkitu zituzten frogen izene a n , beren honelako edo halako baiesp e n maila merezi duen a.

2. Froga guztiok beti goga m e n e a n egiatan ezin egon daitezk e e n e z , halako baiesp e n maila justifikatzek o moduko oinarria behin ikusi genu ela gogoratze a best erik ez daukag u.

Horixe da gizaki gehien ek egin ahal duten a beren iritziak eta judizioak arautz eko, baten batek gehiago eskatu eta edozein egia probablere n froga guztiak haien oroime n e a n izatea exigitu nahi ez badie behintza t , eta hori, gainer a, arestian frogok ikusi edo kokatu zituzten orden a berea n eta ondorio sailen katea bere a n; horrek, zenbait e t a n , liburu lodi bat bete tz e a ekar lezakeel arik auzi bakar bati buruz, edota haiek egun ero aztertu behar izatea defend a tz e n duten iritzi bakoitzaren frogak: gauza bata zein best e a ezinezkoa delarik. Beraz, ezin ekidin daiteke kasu honet a n oroimen e a n konfiantz a izatea, eta gizakiek beren goga m e n e a n atxikirik aurkitzen ez diren froget a n oinarritut ako iritzi ugariri fede emat e a , nahiz eta agian frogok gogora ekartzeko gai ez izan. Horrela ezean , bitarik bat: edo gizaki gehien ek oso eszeptikoak izan beharko lukete, edo, uneoro iritziz aldatuz, auzia oraintsu ikertu duen eta argudioak propos a tz e n dizkion edozein lagun e n esan er a makurtu, berone n argudioei unea n bertan erantzut eko gai ez delarik, oroime n ezaga t ik.

3. Portaera horren ondorio arriskutsua k , gure lehen judizioa behar bezala sustraitu ez baldin badugu.

Honako hau onartz e a best erik ez daukat : gizakiek beren lehen a g oko judizioei halako atxikimen d u a izatea eta behinola atera zituzten konklusioei hain irmoki eust e a dela, sarri askota n , errakuntz a n eta okerre a n hain seta handiz iraute ar e n kausa . Akatsare n jatorria ez datza, baina, arestian zuzen juzgatu zituzten gauz ei buruzko oroimen e a n oinarritze a n , baizik, erabakia hartu aurretik, hura ongi aztertu zutela uste izatea n . Ez al da jende mordo bat (gizaki gehien ak sail horret a n ez sartze arre n) gai ezberdin ei buruz judizio zuzenak eratu dituela uste duen a? ; eta hori honex e g a t ik baino ez, alegia, inoiz best elakorik ez dutelako pentsa t u , eta, beren iritziak inoiz zalantza t a n ez jartzearre n edo aztertze a rr e n , zuzen juzgatu dutelako a n daud elako. Sakone a n zera esan nahi duen a: eurek uste duten ari buruzko inolako judiziorik sekula ez egitearr e n , zuzenki juzgatz e n dutelako a n daud ela . Halere, jende honek best e inork baino zurrunta s u n handiagoz eutsi ohi die bere aburu ei; izan ere, oro har, beren iritziak gutxien aztertu dituzten ak izan ohi dira euren ari egoskorkeria eta atxikimen d u handiagoz eust en dioten ak. Behin ezagu tu genu e n hura ordua n tx e ezagut u genu e n modukoa dela uste dugu, uste osoz, eta ziur egon gaitezke, gainera , ez dagoel a gure ezagu tz a hori aldatu edo zalantz a t s u bihur dezake e n best e inolako froga ezkuturik. Baina probabilitate arloan ezin jakin dezake g u ziur, ordea , auzia alderdiren bate tik ukitzen duten zertzalad a guztiak kasu bakoitze a n begien aurre a n izan ote genituen , edota bazterrera utzi ez ote genituen , edo frogaren bat —bere sendot a s u n a g a t ik proba bilitat e a best e alderan tz makurtu eta ordurar t e pisudun e n tz a t geneuk a n a zalantzaraz zezake e n a balantz a n— aintza t hartu gabe utzi ote genu e n . Ez da izanen mundu a n gizakirik bere iritzi gehien ak oinarri ditzaket e n froga guztiak biltzeko astia, pazientzia eta baliabide ak dituenik halako neurrian, non ikusmolde argi eta oso bat duela eta bere informazioa gehitzeko ez duela best e ezer gehiago jakin beharrik ziurtasu n ez konkludi dezake e n . Hala ere, ebatzi beharra izaten dugu, hau edo best e. Bizi beharrak eta gure interes nagusi ak zaindu beharrak ez digu luzam e n d u rik onartze n, zeren eginkizunok, hein handi bate a n , gure juzga m e n a k zenbait punturi buruz —frogap e n e zko ezagu tz a ziurrez ezagu tu ezin ditugun, baina hau edo best e nahitaez ebazt e a eskatz e n digut en puntu ei buruz, alegia— hartzen duen erabakiare n menp e baitaud e .

4. Horren erabilera zuzena, beharrezko aburu ezberdintasu n e a n elkarrenga na ko karitatea eta tolerantzia edukitz ea n datza.

Hortaz, gizaki gehien ak , denak ez esa t e a rr e n —bakoitzak bere egiaren egintza seguru eta zalantzarik gabeko e n bidezko ziurtasunik ez duen ez- , aburu desb er din eko ak izatea ezin ekidin daiteke e n e z eta, gainera , edozein gizakireng a n ezjakintas u n , arinkeri edo erokeri seinale nabar m e n tz a t jotzen delarik jada atxikimen d u a eman a dien iritziei uko egitea , zergatik eta best e argudioren bat aurkeztu diotelako eta berorren mehe t a s u n a bat- bate a n frogatz erik ez daukal ako, uste dut egoki litzaieke el a gizakiei, elkarren g a n dik bereizten dituen iritzi desberdint a s u n honen aurrea n , bakea n bizitzea eta elkarren g a n a k o gizatas u n zein adiskidet a s u n beteb e h a r r ak praktikatz e a ; izan ere, ezin dugu arrazoiz espero inork bere aburu ak bat- bate a n eta musutruk bazterrera uztea eta best e e n e i atxikimen d u a eskaintze a , giza adime n ak inola ere ezagu tz e n ez duen autorita t e bati itsu- itsuan men eginez. Zeren gizakia errakun tz a n maiz erori daiteke e n arren, ezin baitu onartu arrazoim e n a ez den best e gidaririk, ezta inoren nahiari eta erabakiei itsu- itsuan men egiterik ere. Zure arrazoiet ar a erakarri nahi duzun hori bere baiesp e n a ema n aurretik gauz ak aztertze n dituen horiet arikoa bada , auzia bere gogara berraz t er tz e n utzi beharko diozu, eta, bere goga m e n e t ik bazterrer a gera tu dena berriro gogora ekarriz, zertzelad a guztiak aztertzeko aukera ema n, balan tz a zein aldet ar a makurtze n den ikus dezan; eta ez baderitzo gure argudioak horren pisudun ak direnik bera halako ahalegine t a n berriro sar dadin, kontura gaitez en horixe bera egiten dugula guk geuk ere sarritan halako kasue t a n , eta ez litzaiguke el a bater e gusta tuko best e batzuek agintze a zein puntu aztertu behar ditugun. Ostera, bere iritziak best e ek diotsot en a ri fede ema n ez eratze n dituen e t a riko bat baldin badugu solaskide, nola espero genez ak e lagun horrek uko

egiterik bere goga m e n e a n denbor ak eta ohiturak errotu dituen aburu horiei, eta errotu ere hain sakonki, non beren ez nabari tza t eta erab a t ziurtzat dauzkan, edota Jainkoaga n dik berare n g a n dik edo beronek bidalitako gizakieng a n dik jasotako inpresiotza t? Nola espero dezake g u, diot nik, inork bere aburu ongi finkatuok bazterrer a uztea arrotz edo lehiakide baten argudioe n edo autorita t e a r e n aurre a n , batez ere horiei interes edo asmo jakinen bat antze m a t e n bazaie, gaizki trata tu a senti tzen den edonork antze m a n e n dienez seguru? Ongi eginen genuk e batak best e az dugun ezjakintasu n a deitoratuko bage n u eta zuzentz en saiatu, horret ar ako informazio bide adiskidet su eta onest ez baliatuz; eta ez enpar a u a k best erik gabe egosgo gor eta seta t itza t jo eta gaizki tratatu , euren iritziei uko egin eta gureak (edo behintza t guk inposatu nahi dizkiegun ak) onartu nahi ez izatearr e n , kontuan hartu gabe gu geu ere ez garela ziurrenik, beraien iritziren batzuk onartze a ri dagokionez , eurak baino gutxiago egosgo gor t a s u n e a n . Zeren non da berak defend a t z e n duen guztiaren egiazkota s u n a r e n edota gaitzes t e n duen guztiaren faltsut a s u n a r e n nabari ta su n kontes t a e zin a duen a; edo bere iritziak oro, edo best e enpar a u e n a k , azkener aino aztertu dituela esan dezake e n a ? Aurkitzen garen ekintza eta itsutasu n egoera iragankor honet a n ezagu tz arik gabe , hots, sarri askota n funda m e n t u oso ahulet a n oinarritut a sinetsi beharrak best e e i kritikatzeko baino geure burua informatz eko kezkatsu a go eta ardura t su a g o bihurtu beharko gintuzke. Beren aburu guztiak osotoro eta sakonki aztertu ez dituzten ek, behintz a t , best e e n a k gaitzes t eko gai ez direla aitortu beharko lukete; eta ez dutela arrazoiz jokatzen best e batzuei sinet si beharreko egiatza t ezarri nahian beraiek ikertu ez duten a , hura onartz eko edo ez onartz eko izan ditzaket e n proba bilitat e argu m e n t u a k hazta tu gabe. Beraiek defendi tzen eta gidatza t dituzten doktrina guztiak zintzo eta egiazki eta zalantz a guztien gainetik aztertu dituzten ek , egia esan, gainerako ek baino aitzakia gehixe a go leukake t e best e batzuk beren esan er a ekartzeko; baina horiek hain dira gutxi eta hain arrazoi gutxi aurkitzen dute beren iritzietan inoren maisu izateko, non haien aldetik ez baitugu gangarkeriarik eta bortxazkorik deus espero behar; eta bada arrazoirik uste izateko ezen, jende a ikasiago a baldin balitz, ez litzateke el a best e ei inposatz e r a hain ema n a .

5. Probabilitatea, edo giza testigant zan oinarri daitezk e e n egitatez ko arazo haute m a n g arriei dagokie, edo gure sentim e n e n nabaritasuna z («evidenc e ») harago dagoe nari dagokio.

Baina baiesp e n a r e n funtser a eta mailet ar a itzultzeko, proba bilitat e a r e n erem utik jasotzen ditugun proposizioak bi mota t ako ak direla ohartar azi beharko dugu: batzuk izate partikular bati dagozkionak, edo, eskuarki deitzen zaienez , egitat ezko arazoak, eta hauek, behak e t a r e n menp eko ak izanik, giza testiga n tz a n oinarrituak izan daitezke; eta best e ak , gure sentim e n e k argitara atera ezin dizkigutel arik, halako testiga n tz arik eskaintzeko gai ez direnak.

6. Gainerako gizaki guztien esperien t ziak geuree kin bat datoze n e a n , ezagut zara hurbiltzen den ziurtasuna sortzen da.

Bi mota horietako lehen e n g o ari , hots, egitat ezk o arazo partikularrei dagokien ez ,

I. Gauza partikular bat, gure eteng a b e k o behak e t ekin eta antzeko kasue t a n gainer ako ek egindako ekin bat datorrelarik, gauz a horret az dihardu t e n guztien konta er a batera t s u e n testigan tz a duen e a n , ezagutz a seguru a balitz bezain erraz onartz en dugu eta sendo finkatzen gara gu bertan ; baita berone n gaine a n arrazoitu eta jardun ere, frogap e n perfektu a bailitzan, zalantza gutxirekin. Horrela, iragan negu az berba egin ahal duten ingeles guztiek negu horret a n izotza izan zela esan e n balut e, edota udaldian enarak ikusi zirela, uste dut edonork zazpi gehi lau ham aika direla zalantza t a n jartzeko bezain motibo gutxi leukake el a hura zalantza t a n jartzeko. Beraz, probabilitate lehena eta mailarik gorene ko a haux e duzu: mend e orotako gizaki ororen testigan tz a orokorra —hori ezagutz e rik dago e n heine a n— lekuko zintzoek testifikaturik dago e n egitat ezko arazo partikular baten egiazkota s u n a baiezt a tz eko nork berak antzeko kasue t a n duen esperien tzia iraunkor eta hutsik gabeko ar ekin bat datorren e a n . Hortxe sartzen dira gorputz en egitura finkoak eta propiet a t e a k , hala nola kausa- efektu e n prozesu erregularrak naturar e n ohiko

norabide a n . Gauzen beraien izaera tik atera t ako argum e n t u a deitzen diogu horri. Zeren geure eta best e gizaki batzue n behak e t a eteng a b e a k beti modu berea n aurkitzen duen a, izan ere, kausa finko eta erregularren efektu a dela konkluditzen baitugu arrazoiz, nahiz eta kausok gure ezagu tz ar e n irispide erem u a n ez egon. Horrela, suak berotu egiten duela, berun a urtu egiten dela, eta egurra zein ikatza kolorez eta funtsezkota s u n e z aldatu, edota burdina ureta n hondora joaten dela eta zilarbizian flotatu: egitat e partikularrei buruzko proposiziooi eta berau e n antzeko best e batzuei dagokien ez —gure esperien tzia jarraikiarekin bat datoz en e z halako materialekin jardun izan dugun bakoitzea n , eta horietaz mintzo direnek ere beti halakox e tz a t jo ohi dituztelarik, aburuok inork ere ezbaian jarri gabe- , ez dugu inolako motiborik ukane n proposizio hori guztiz egiazkotz a t ez hartzeko, halako zerbait gerta tu dela norbaitek dioskune a n edota berriro ere halaxe gerta tuko dela iragartz e n zaigun e a n .

Probabilitate horiek hain daud e hurbil ziurtasun e t ik, non gure pentsa m e n d u a k erab a t gobern a t u eta gure ekintzak oso- osoan eragiten baitituzte, frogap e n nabarien a bailiran; eta guri dagokigun ez , alde oso txikia edo arean desb er dint a s u nik ez dugu aurkitzen horien eta ezagu tz a ziurraren artea n . Horrelako oinarrien gaine a n eraikitako gure siniskera segur t as u n e r a iristen da.

7. Zerbaiten testigantza ukaezin batek eta zerbait hori gehien e t a n halaxe izan ohi dela dioskun norbere esperien tziak konfiantza sortzen dute.

II. Hurrengo probabilitat e maila honako haux e duzu: bai norber e esperien tziak, baita auzia aipatz e n duten gainer ako guztien adost as u n a k , gehien e t a n zerbait halax e izan ohi dela diotsun e a n eta horren kasu partikular baten testigan tz a lekuko ugarik eta fidagarrik emat e n dizune a n . Adibidez, garai guztiet ako gizaki gehien ek beren interes partikularra herriaren a baino nahiago izan duela irakast e n dizularik historiak, eta norber e esperien tziak ere, beha tz eko aukerarik izan dugun neurrian, horixe bera baiezt a tz e n digularik, Tiberiori buruz idatzi duten historialari guztiek hura ere horrelakoa izan zela badiot e, oso daiteke e n a izanen da hori. Eta kasu honet a n , gure baiesp e n a k aski oinarri du konfiantza dei diezaiokegu n mailara iristeko.

8. Testigantza zintzo batek eta gauzaren beraren izaera neutralak ekidin ezinezko baiesp e n a sortzen dute.

III. Ez aldeko ez kontrako eraginik ez duten egintzen kasuan , adibidez txori batek harantz edo honan tz egin duela hegaz , trumoiak eskuinetik edo ezkerre tik jo duela, eta abar, horrelako egitat ezko arazo partikular bat susm a g a r ri ez diren lekukoen testiga n tz a bater a t s u a k aitortzen duen e a n , horri ere ekidin ezinezko baiesp e n a emat e n diogu.

Adibidez, Italian Erroma deritzan hiri bat dela, duela mila eta zazpiehu n urte Julio Zesar zeritzan bat bizi izan zela, hura jeneral a izan zela eta Ponpeio zeritzan best e bati gerra bat irabazi ziola. Hori guztia, nahiz eta egita t eo n aldeko ez kontrako ezer ez ageri gauz ar e n berare n izaeran, historialari fidagarriek konta tu duten ez eta best e ezein idazlek ez duen ez ezezt a tu , gizakiak ezin du ekidin sines t e a , eta ezin du egintzot az zalantz arik egin, berak lekuko gisara ezagutz e n dituen e n existen tziaz eta egintzez zalantzarik ez duen hein berea n .

9. Esperient ziaren eta testigantz e n arteko kontraesan a k infinituraino aldarazt en ditu probabilitate mailak.

Auzia, honaino, aski ulerterraz a da. Halako zimend u e t a n oinarrituriko proba bilitat e ak hain nabari ta su n («evidenc e ») handia dara m a , non judizioa naturalki deter min a tz e n baitu, eta frogap e n a k zerbait ezagu tz eko edo ez ezagu tz eko dam aigu n a bezain askat as u n murritza emat e n digu zerbait sines t eko edo ez sinest eko. Testigan tz ak esperien tzia arrunt ar ekin kontrae s a n e a n daud e n e a n eta historiaren zein lekukoen kontae r ek naturar e n ohiko norabide a r ekin edo elkarrekin talka egiten duten e a n , ordua n dator zailtasun a; eta orduan tx e behar da, hain zuzen ere, judizio zuzen a eratz eko eta egitat e a r e n nabari ta su n a eta probabilitat e desb er dina ri baiesp e n a eman ahal izateko ardura , arret a eta zehaz t as u n a ; baiesp e n horrek gora zein beher a egiten baitu,

sinesgarri t a su n a r e n bi oinarri hauen araber a , hots, antzeko kasueta n izandako behak e t a komu n a eta arazo konkretuari buruzko testigantza partikularrak , aldekoak zein kontrako ak. Aipatut ako bi oinarriok testigan tz a emailee n hainbe s t e behak e t a aurkari anitzen menp e daud e, hainbes t e zertzelad a , kontae r a , koalifikazio ezberdin, adiurre, xede eta ahanz tur ar e n menp e , ezinezkoa baita gizakiek beren baiesp e n a eman behar dieten maila ezberdinak arau zehatz e t a r a muga tz e a . Hauxe bakarrik esan daiteke orokorrea n: alde zein kontrako argudioak eta frogak behar bezala aztertu ondore n , zirkunst a n tzia partikular bakoitza doitasun e z neurtu eta gero, alde bater a edo best er a neurri handiago edo txikiagoa n makurtz en direla eman behar dutela, oro har; eta halaxe sortarazi ahal izanen dituzte goga m e n e a n guk sinesk era, aierua, sus m o a, zalantza, ziurgab e tas u n a, mes fidan t za, sinesgaiz tas u n a , etab., deitzen diegun baiesp e n maila ezberdin ak.

10. Tradizioan oinarrituriko testigant zak zenbat eta antzinakoa goa k, hainbat balio gutxiagokoak froga gisan.

Hona hem e n zer esan daiteke e n best ere n testigan tz az baliatuz ema n d a ko baiesp e n a ri buruz: uste dut ez legoke el a batere gaizki Ingalat err ako lege ak ontzat emat e n duen arau hau aintza t hartze a , alegia, gerta er a baten berregintz a froga ona den arren, kopiaren kopia, ordea , lekukotza ona izan arren eta lekukoak ere izen handikoak, ez dela inoiz frogatz a t onartuko auzitan. Hau hain arrazoizkotza t onartz en da oro har, gai garran tzitsu ei buruzko ikerket an erabili beharko genuk e e n arret ari eta zuhurtziari hain ondo dagokion a, non sekula ere ez duda n entzun hori inork gaitze t si duenik. Praktika hau bidezkoari eta bidega b e ko a ri buruzko erab akie t a n onartz en bada , ondorio hau gutxienik atera deaz ak e g u , hots, gauzaren muinean dagoe n jatorrizko egiatik urruntze n den heinean galtzen duela froga- indarra testigantza k . Honi deritzot jatorrizko egia: gauz ar e n berare n izateari eta existen tziari. Fede ema n ahal zaion norbait ek gauza hori ezagu tz e n duela aitortzen baldin badu, froga ona duzu; baina best e norbaitek, era berea n fede ema n ahal zaiona izan arren ere, aurreko ak esan d ako a r e n lekuko gisa badihard u , testigan tz a makalago a duzu; eta hirugarre n bat best er e n bati entzun omen zion baten lekukotz a t badatorkizu, are froga ahulago a izanen duzu. Hortaz, tradiziozko egiet an , urrunke t a bakoitzak frogare n indarra ahuldu egiten du, eta tradizioa zenba t eta esku gehiago t a t ik pasa t u hurren ez hurren, hainbat indar eta nabari ta su n gutxiago jasoko du lekukoong a n dik. Beharrezko a iritzi diot hori nabar m e n tz e a ri , zeren eskuarki pertson a batzue n g a n guztiz aldera n tziz gerta tz e n dela haute m a t e n baitut , hots, zaharrago ak eta hainba t indartsu a g o a k direla haien aburuak, eta duela mila urte lehenik baiezta tu zuenar e n garaikide zuhurrari egiantz eko ere irudituko ez litzaioke e n a gaur egun ziurtzat hartzen da, testiga n tz a harta tik abiatuz zenbai tzu ek hala eutsi diotelako batak best e a r e n jarraian. Jarrera horren arab er a , hast a p e n e t a n argiro faltsuak edo aski zalantzazkoak ziren proposizioak benet ako egiak izatera iristen dira, probabilitat e a r e n arau a aldera nz tuz , eta horrela, bere sasoian lehen esale e n ahotik fede gutxi aurkitu edo merezi izan zuten proposizioak orain denborak ondutz a t jotzen dira eta ukaezintza t galdatu.

11. Hala ere, historia oso baliagarria da.

Ez beza inortxok ere pents a , nik esand ak o a g a t ik, historiaren garran tzia eta erabilgarrit a su n a inondik ere murriztu nahi izan dituda nik; izan ere, hurax e baita dauka gu n argi apurra kasu askotan , eta berta t ik hartzen baititugu nabari ta su n sinesg arriz gure egia erabilgarri gehien ak . Antzinatik gera tz e n zaizkigun oroitzap e n horiek baino preziatu a g orik ez dut deus ikusten, eta askoz ugariago eta aldakuntz a gutxiagoz geureg a n a daitez en nahi nuke. Baina egia horrex ek emat e n dit indarra best e hau ere esat eko: ezein proba bilitat ek ere ezin gaindi dezake el a bere jatorrizkoare n ziurtasun a . Lekuko bakar baten testiga n tz a soila best e nabari ta s u nik ez duen ak bi aukera ditu, edo lehen e a n jarraitu edo testigan tz a bakar horret ar a makurtu, dela ona, txarra zein orobat eko a ; eta nahiz eta gerora ehun pertson ek aipatu, batak best e a r e n jarraian, ez da horrega tio lehen baino indart su a go bilakatuko, baizik egiaz, makalago. Grinak, interes ak, oharkab e t a s u n a k , esangur a r e n akatse n batek edota giza goga m e n a desbider a dezake e n hainba t

eta hainba t arrazoi petralek edo kapritxok (denok ere haute m a n g a i tz ak) eragin dezaket e norbait ek best ere n baten hitzak edo esan gur a okerki aipatz e a . Idazleen aipam e n a k gaingiroki bada ere aztertu dituen ak ez du zalantz arik ukane n aipam e n o k merezi duten sinesg arri t a s u n urriaz, horien originalak falta direne a n ; eta, beraz, are fede gutxiago eman behar zaiela aipam e n e n aipam e n e i . Honako hau argi dago behintz a t : garai bate a n arrazoi ahule t a n oinarritut a baiez ta tu zenak ez duela sekula bereg a n a t uk o balio gehiagorik hurrengo garaie t a n sarritan aipatu a izatearr e n . Aitzitik, jatorrizkotik zenba t eta urrutiago, ordua n eta balio gutxiago ukane n du, eta betiere indar gutxiago azken aldiz erabili duen ar e n ahoan edo idazkian, beron ek jaso duen ar e n ahoan edo idazkian baino.

12. Bigarrenik, sentim e n e z ezin haute m a n daitezk e e n gauzeta n , analogia da probabilitatearen arau nagusia.

Bigarrenik , orain arte aipatu ditugun probabilitat e ak egitat ezko arazoei dagozkien ak eta behak e t a z eta testiga n tz az froga daitezke e n a k dira soil- soilik. Beste motakoak gera tz e n zaizkigu orain, gizakien baiesp e n maila ezberdineko iritziak dagozkien ak , nahiz eta arazook, gure sentim e n e n esparruan ez sartzearren, ez daud e n inolako testigant zaren alkantzuan . Honako hauex ek dira:

1) Gurega n dik kanpo diren izaki finitu materiaga b e e n existen tzia, izaera eta eragiket ak, adibidez , espirituak, aingeru ak, deabru ak eta abar. Edota, dela euren txikitasun a g a t ik edo guga n dik duten urrunta s u n a g a t ik, gure sentim e n e k haute m a n ezin dituzten izaki materialen existen tzia, hala nola ea planet e t a n eta unibert so zabal honen bazterre t a n landar e ak , animaliak edo gizaki adimen d u n a k diren jakitea.

2) Izadiko emai tza gehien e n jokamold e ari dagozkionak, zeinen efektu sentigarriak ikus ditzake gu n arren, kausak, ostera, eraba t ezezagu n a k ditugu, eta ezin dugu haute m a n horiek zeren bidez eta zein erat ara sortzen diren. Animaliak ugaldu, elikatu eta higitu egiten direla dakus a g u ; imanak burdina erakartz en duela, eta argizari baten osagai ak, urtu eta sugar bihurtze a n , argia eta berota s u n a emat e n digutela. Efektu horiek eta best e antzeko batzuk ikusi eta ezagutu bai egiten ditugula, baina horiet an dihardu t e n kausak eta zein erat ar a sortzen diren, susmo ak eta aieru proba ble ak best erik ez ditugu. Izan ere, arazo horiek eta best e antzeko batzuk, giza sentime n e n esparru a n sartzen ez direlarik, azken hauek ezin dituzte aztertu, ezta ere inork haien testigan tz a rik ema n; eta, beraz, gure goga m e n e t a n jadanik finkaturik daud e n egiekin gehiago edo gutxiago ados datoze n heine a n , eta gure ezagutz a r e n eta behak e t a r e n best e alderdi batzuekiko duten proportzioar e n heinea n , ager dakizkigu gehiago edo gutxiago probable modu a n. Alor honet a n , analogia daukagu laguntz a bakartz a t , eta hortixek soilik atera tz e n ditugu gure probabilitat e a r e n oinarri guztiak. Horrela, bi gorputz en arteko igurtzi soil bortitzak beroa , eta sarritan sua ere, sortaraz t e n duela haute m a t e n dugun ez , guk beroa eta sua deitzen diogun hori materia goriaren ataltxo ikustezinen eraginaldia dela pentsa tz eko motiboak ditugu. Haute m a t e a n , halaber , gorputz zeharrargit su e n errefrakzio ezberdinek zenbait koloreren itxurak sortaraz t e n dituztela gure begiet a n , eta, era bere a n , belusa , zeta kizkurra eta horrelako best e zenbait gorputz en azaleko aldee n lerrokadur a eta kokaer a ezberdinek ere gauz a bera sortaraz t e n dutela, probable tz a t jotzen dugu gorputz en kolorea eta distira horixe best erik ez izatea, hots, gorputzon zati nimiño eta haut e m a n e z in e n lerrokadur a eta errefrakzio desb erdin ak. Horrela, giza behak e t a r e n pean dagoe n izadiaren atal guztiet a n aurkitzen dugularik elkarren arteko mailazko lotura bat, mund ua n dakuskigun gauza anitz pila horretan eten nabarm e n edo hate m a n g arririk gabe —eta bata best e a r ekin hain hertsiki loturik, non izakien maila ezberdin e t a n ez baita erraz haute m a t e n elkarrekiko mugarik- , gauz ak emeki- emeki doaz ela perfekzioran tz , halakox e urrats sotilez , pents a tz eko arrazoi guztiak ditugu. Sentikorra eta arrazional a non hast e n den eta ez- sentikorra eta irrazionala non bukatz e n den esa t e a ez da batere erraza; eta nor da horren begizorrotz gauza bizidun e n mailarik apalen a zein den eta bizigab e e t a n lehen a zein den zehazki bereizteko? Gauzak, berau ek haute m a t e rik dugun neurrian, gutxituz eta gehituz doaz, kono erregular bate a n kopurua

gutxitzen edo gehitzen den bezalat su ; horret a n , izan ere, nahiz eta diam et ro a r e n lodieran alde nabaria dago e n luzerako ertze t a n , oso nekez bereiz daiteke elkarri ukitzen daud e n goikoare n eta beheko ar e n arteko aldea. Gizaki batzue n eta animalia basa ti batzue n artea n gehiegizko aldea dago; baina aldera tz e n badugu gizaki batzue n adime n a eta gaitasun a zenbait piztiaren ar ekin, alde hain txikia aurkituko dugu, ezen zail eginen baitzaigu ziurtatz en gizaki horien adime n a argiago a eta zabalago a dela piztia horien a baino. Beraz, mailaket a hain suma g ai tz a aurkitzen dugularik izadiko atalen artea n , hasi gizakitik eta beron e n azpitik daud e n atalik apalen e t a r a , analogiare n arauak probable tz a t ezartzen digu antzeko mailaket a dagoel a gure gaine a n eta gure behak e t e n esparru tik kanpo daud e n gauzekiko; eta izaki adimen d u n e n eskala diferent e a k direla, zenbait perfekzio mailata n gure gainetik daud e n a k eta Kreatzailear e n perfekzio infiniturantz urrat s emez eta desb erdin t a s u n nimiñoz hurrera tuz doaz en ak, horiet ariko bakoitza bere aldam e n e k o t ik tarte handira ez dagoel arik. Probabilitat e mota honek, esperim e n t u arrazional e t a r ako eta analogia abiapu n tu tz a t duten hipotesi ak egiteko baliabiderik onen a, sarri askotan egia eta emaitz a baliagarriak —bestel a ilunet a n estalita geratuko lirateke e n a k— deskubritzera eram a t e n gaitu.

13. Kontrako esperien tziak testigantzare n indarra gutxiarazt e n ez duen kasu bat.

Esperien tzia arrunt ak eta gauz en ohiko norabide ak gizakien goga m e n e t a n eragin nabaria duten arren, arrazoi osoz, sines t eko propos a tz e n zaien zerbaiti fede emat eko edo ez emat eko ordua n, bada halere kasu bat, zeinet a n egita t e a r e n bitxitasun ak ez duen gutxitzen berorre t az ema n d a k o testigan tz a zintzoari dam aiogu n baiesp e n a . Izan ere, naturaz gaindiko gertakizun ak bat datoze n e a n izadiaren norabide a aldatz eko ahalm e n a duen ar e n helburu ekin, halako zirkunstan t zi e tan , diot, zenba t eta behake t a arrunt az haragoko edo kontrako a go izan, are egokiago ak gerta daitezke guga n sines t e a sortzeko. Hauxe gerta tz e n da mirakuluekin , testiga n tz a jatorre a n oinarritzen badira, sinesg arri t a s u n a euren baitan aurkitu ez ezik, sinesgarri t a su n hori halako berresp e n a r e n premia duten best e egiet ara ere zabaltzen baitut e.

14. Jainkoaren errebelazioaren testigant za soilak ziurtasun maila gorena du.

Honaino aipatu ditugun ez gain, bada best e proposizio mota bat, testiga n tz a soilean oinarritua, gure baiesp e n a r e n maila altuen a gailentze n duen a, propos a t u t ak o a esperien tzia arrunt ar ekin eta gauze n ohiko norabide ar ekin ados etorri edo ez. Honako arrazoi honen g a t ik, hots, testigan tz a hori ezin engain a dezake e n a k eta ezin engain a daiteke e n a k egina delako: Jainkoak berak, alegia. Horrek zalantza oroz haraindi dagoe n segur t a s u n a dara m a bere baitan, edozein salbues p e n e z gaindi dagoe n nabari ta su n a . Honi izen berezi batez deitzen diogu, erreb el azioa , eta berorri emat e n diogun baiezkoari fedea , eta honek gure goga m e n a k eraba t deter min a tz e n ditu eta zalantza guztiak bazter tz e n , ezagutz a rik ziurren ak bezain osoki; eta gure existen tzia bera zalantza t a n jar dezake gu n heine a n jar dezake g u zalantz a t a n Jainkoare n edozein erreb el azio egia denik. Fedea , beraz, baiesp e n a r e n eta segurt as u n a r e n printzipio finkoa eta seguru a dugu, eta ez du uzten zirrikiturik zalantzar ako edo ezbairako. Arazoa, ordea, errebelazioa jainkotiarra ote den ziurtatzea da eta guk haren bene tak o esanahia ulertzen ote dugun jakitea : hala ez bada, Jainkoagan diko erreb el azioa ez dene a n jartzen baldin badugu fedea eta segurt a s u n a , irrikitasun ar e n («enthu si a s m ») zentzuga b e k e ri en eta printzipio okerret a t ik datoze n errakun tz a guztien arriskua n aurkituko gara. Eta kasu hauet a n , beraz, gure baiesp e n a ezingo da izan, arrazoiaren araber a behintza t , kasuon erreb el azio- izateak berak eta erreb el azio hori aditzera dam aigu t e n adierazp e n e n esan a hiak berak duen nabari ta su n a r e n a («evidenc e ») baino handiago a . Eta erreb el azioare n existen tzia eta esan a hi a froga probable e t a n best erik ez direne a n oinarritzen, gure baiesp e n a ezin izanen da heldu froga horiek ageri duten probabilitat e handiago edo txikiagotik sor daiteke e n segurt as u n a edo mesfidan tz a baino harago. Baina fedeaz , eta fede ak best e persua sio- argum e n t u batzuekiko izan behar duen lehent a s u n a z , geroa go mintza tuko naiz luzeago; hura norm ale a n kokatu ohi den lekuan —hau da, arrazoiaren aurrez aurre, nahiz eta, izatez, arrazoi gorenea n oinarrituriko baiesp e n a best erik ez den- , hartaz mintzatz e n naizen e a n .

XVII. KAPITULUAArrazoimen a ri buruz

1. Arrazoia («reason») hitzaren esanahi ezberdinak.

«Reason» hitzak esan a hi ezberdin ak ditu ingeles ez . Zenbait e t a n , printzipio argi eta egiazkoak adieraz t e n ditu; best e zenbait e t a n , printzipio horiet a tik atera t ako ondorioak, eta noizbehinka kausa , eta bereziki kausa xedezko a. Baina nik ema n e n diodan adiera, hem e n , horiek guztiotat ik desb er dina izanen da; hem e n, alegia, gizakiaren ahalm e n gisa kontsider a tz e n dugu, gizakia piztiatik bereizten bide duen ahalm e n a , honet a n , bistako denez , nabar m e n gainditzen baitu gizakiak piztia.

2. Arrazoitzea zertan datzan.

Ezagutz a orokorra, gorago adierazi dugun ez , gure ideien beraien ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a r e n pertzepzioa n bada tz a , eta gurega n dik kanpoko gauz a guztien existen tziare n ezagu tz a (Jainkoaren a salbu, zeren honen existen tzia edozein gizakik ezagu t baitez ak e ziurtasun e z eta froga baitiezaioke bere buruari, norberar e n existen tzia tik abiatuz) gure sentime n e n bidez soilik erdies t e n badu gu, geratz e n al da lekurik kanpo senti m e n a eta barne pertzep zioa ez den best e gaitasun e n baten jarduner ako? Ba al da arrazoim e n are n premiarik? Bai, eta handia gainer a: hala gure ezagutz a hedatz eko, nola gure baiesp e n a arautz eko. Biokin baitu zerikusia, ezagu tz ar ekin eta iritziarekin, eta premiazkoa baita gainerako gure adime n gaitasun guztiei laguntz eko, behintz a t horietariko bi hartzen dituelarik barne, zolitasuna eta ilazioa . Lehen e n go a r e n bidez bitarteko ideiak aurkitzen ditu, eta bigarren a r e n bidez ideiok halako moldez orden a t z e n , non bi muturrak elkarlotzen dituen dedukzio- katear e n kate m aila bakoitzak elkarrekiko duen lotura deskubritzen duen; eta horrelax e atera tz e n du delako egia argitara, zelabait esa t eko, eta horri guk ilazioa edo inferentzia deitzen diogu, honako hauxe best erik ez delarik: ideien elkarloturare n pertzepzioa dedukzioar e n urrat s bakoitzea n . Halaxe iristen da goga m e n a edozein ideia bikotek elkarrekiko duen ados t a s u n edo desad o s t a s u n ziurra haute m a t e r a —frogap e n e a n gerta tz e n dena , kasu, ezagut zara horrelax e helduz— edota ideion arteko lotura proba ble a soilik, beroni emat e n diolarik edo ukatzen bere baiesp e n a , iritziaren kasua n gerta tz e n denez . Sentime n a eta intuizioa ez dira iristen urruti. Gure ezagutz a r e n zatirik handien a dedukzioare n eta bitart eko ideien menp e dago; eta ezagu tz ar e n ordez baiesp e n a best erik ez dugun kasuet a n , eta zenbait proposizio, egiazkoak diren ala ez ziur jakin gabe , egiazkotza t jo beharra daukagu n e a n , horien proba bilitat e a r e n oinarriak aurkitu, azter tu eta aldera tz e a baino ez zaigu gera tz e n . Aipaturiko bi kasuota n , bate a n ziurtasu n a eta best e a n probabilitat e a aurkitzeko bitartekoak bilatzen eta zuzenki aplikatzen dituen ahalm e n horri arrazoim e n a deitzen diogu. Izan ere, arrazoim e n a k, ideien eta froga guztien beharrezko eta zalantz ag a b e k o elkarlotura haute m a t e n duen ez ezagu tz a sortzen duen edoz ein frogap e n e n urrats bakoitze a n , halaxe haute m a t e n du, baita, ideia eta froga guztien elkarlotura proba ble a , era bere a n , baiesp e n a eman beharrekotz a t jotzen duen arrazoi- katear e n

urrat s bakoitzea n . Horixe da, hain zuzen ere, egiaz arrazoim e n a dei diezaiokegu n a r e n mailarik baxuen a . Izan ere, goga m e n a k lotura proba ble hori haut e m a t e n ez duen e a n , halako loturarik dagoe n ala ez dagoe n bereizten ez duen e a n , gizakiaren iritziak ez dira juzga m e n a r e n emaitz a edo arrazoime n a r e n ondorio, baizik eta mentur a eta kasualita t e a r e n efektuak, ez aukerarik ez norabiderik gabe edozein aben tur a t a r a ema n a den goga m e n e a n .

3. Arrazoim e n a bere lau mailatan.

Halatan , arrazoime n e a n honako lau maila hauek direla kontsidera dezake g u: lehen a eta garran tzitsu e n a , frogak aurkitzea n datza; bigarren a , frogok euron arteko lotura eta indarra osoki eta erraz ikusteko moduko orden a argi eta egoki baten araber a erregularki eta metodikoki lerrokatz e a n ; hirugarre n a , dedukzioar e n atal bakoitzaren loturaz jabetz e a n; eta laugarre n a , azken ez , konklusio zuzen a atera tz e a n . Maila ezberdin guztiok edozein frogap e n mate m a t ikot a n haute m a n ditzakegu; izan ere, gauz a bat duzu atal bakoitzaren lotura haute m a t e a best er e n batek egindako frogap e n a r e n araber a ; best e gauz a bat duzu konklusioak atal guztiekiko duen menp eko t a s u n a haute m a t e a ; hirugarre n gauza bat litzateke norber e kabuz frogap e n argi eta bereizi bat egitea; eta aurreko guztiota tik gauza desberdin a , azken ez , frogap e n a osatz en duten bitart eko ideia edo froga horiek lehenbizi aurkitzea.

4. Silogis mo a ote den arrazoim e n are n tresna nagusia: hori zalantzatan jartzeko lehen motiboa.

Bada best e zerbait ere arrazoim e n a ri buruz plant e a t u nahi dudan a : silogismo a ote den, eskuarki uste den bezala, arrazoim e n a r e n tresn a egokia eta gaitasu n hau erabilgarri egiten duen bitart ekorik baliagarrien a . Hori zalantza t a n jartzeko ditudan motiboak honako hauek dira:

Lehenik eta behin , silogismo ak ez diola laguntz e n gure arrazoim e n a ri lehen aipaturiko lau atale t arik bat bakarre a n baizik, hots, frogen arteko lotura adibide soil bate a n adieraz t eko, eta adibide horret a t ik kanpo deus ez; baina adibide bakar horret a n ere ez digu gauza handirako balio, zeren goga m e n a k silogismorik gabe ere aise errep ar a t z e n baitio loturari —loturarik egiat an baldin bada- ; eta silogismo ar ekin baino hobeto agian.

Silogis morik egin ezin duten gizakiak ongi arrazoitz eko gai dira.

Gure goga m e n a r e n egintzei errep ar a tz e n badiogu, zera aurkituko dugu: hobeto eta argiago arrazoitzen dugula frogen arteko lotura haute m a t e n dugun e a n best erik gabe , gure pents a m e n d u a k ezein silogismor e n arau e t a r a muga t u gabe . Horrela, gizaki ugari aurkituko dugu aski argiro eta zuzenki arrazoitzen dakiena , silogismo bat nola egiten den jakin gabe . Asia eta Ameriket ako parte askotan pents a tz e n duen edonork ikusiko du hango gizakiek agian berak bezain zorrozki arrazoitzen dutela, nahiz eta silogismo ar e n berririk sekula ez izan eta ezein argum e n t u forma horietara egokitzen ez jakin; eta uste dut ia inork ere ez duela egiten silogismorik bere baitan arrazoitzea n . Egiatan , silogismo ak baliagarri izan daitezke zenbai t e t a n figura erretoriko distiratsu baten azpian ezkuta turik edo ahap aldi harmonia t su baten atzea n artat suki gorderik dagoe n falazia bat argitara atera tz eko; edota absurdu baten azaleko jantzi eta edert as u n a k erantzi eta itxuraga b e t a s u n biluzia agerian uzteko. Baina horrelako arrazoi- katea mengele n ahultas u n a eta falazia gutxi batzuek baino ez dute atzem a t e n , diskurtsook eram a n ohi duten forma artifizialari errep ar a t uz: moduak eta irudiak sakonki ikasi dituzten ek eta hiru proposizio elkarrekin lotzeko daud e n era anitzak aztertu dituzten ek (era horietariko zeinek sortzen duen ziurtasun e z konklusio zuzen a eta zeinek ez, eta zein funda m e n t u t a n oinarritut a egiten duten , ezagu tz eko neurrian). Aitor dut silogism oa halako zehazt as u n e z aztertu duten guztiek —era jakin batez elkarturiko hiru proposizioren konklusioa zergatik den ziurki zuzen a, eta best elako era batez elkarturikoen a zergatik ez den horrelako a ezagutz e r aino- , horiek, diot, ohiko modu eta irudien araber a premise t a t ik atera tz e n duten konklusioaz ziur daud e. Baina forma horiet an halako neurrian sakond u ez duten ak ez dira seguru egone n , ordea , silogismo a dela- eta konklusioa

premise t a t ik ziurtasu n ez atera tz e n den; halaxe dela supos a dezake t e , best erik ez, euren maisue n g a n duten beren baitako fedear e n poderioz eta arrazoibide forma horiet an duten konfiantz ag a t ik; baina hori ez da oraindik sines t e a baino, ez ziurtasu n a . Hortaz, gizaterian oso gutxi baino ez badira silogismo ak egin ditzaket e n a k , best e ekin —silogismo ak egiteko gai ez direnekin— aldera tuz , eta logika ikasi duten gutxi horieta t ik kopuru nimiño bat baizik ez bada silogismo ek ohiko modu eta irudien arab er a konklusio zuzen e t a r a eram a n ahal dutela sines t e t ik harago iristen ez direnak, egiaz horrela den ziurtasu n ez ezagu tz er a heldu gabe, ordua n, diot, baldin eta silogismo ak arrazoim e n a ri dagozkion tresn a tz a t eta ezagutz a r ako bitart ekotz a t hartu behar badira, zera konkluditu beharko genuke: Aristoteles e n aurre tik ez dela izan inortxo ere zerbait arrazoim e n e z ezagu tu ahal izan zuenik, eta, silogismo e n asm aku n tz az geroztik ere, ham ar milatik bat baino ez dela horrelakorik egin dezake e nik.

Aristoteles .

Baina Jainkoa ez da izan gizakieng a n a k o horren axolaga b e a , gizaki hori bi oindun kreatur a soil egiteko eta Aristoteles e n esku uzteko hura animalia arrazoidun bilakatze a; silogismo e n oinarriak aztertz eko gai den gizatalde horret az ari naiz, jakina; eta oinarriotan hiru proposizioak osatzeko daud e n hirurogei tik gora modu e n artea n konklusio zuzena atera tz eko seguru ak diren ham ala ur e n bat forma horiek bereizteko gai diren gizakiez; eta kasu gutxi horiet an konklusioa ziurra izateak eta gainerako e t a n horrela ez izateak zer oinarri duen bereizteko gai diren gizakiez, gainera . Baina Jainkoak hori baino bihozber a t a s u n handiago a erakutsi du gizakionga n a k o. Arrazoitzeko gai den goga m e n a eman die, silogismo ar e n metodo e t a n ikasiak izan beharrik gabe; izan ere, adimen a k ez du ikasten arrazoitzen arau horien arab er a ; aldiz, bere ideien koheren tzia edo kohere n tziarik eza haute m a t e k o berezko gaitasu n a dauka, eta ideiok zuzenki sailkatz eko a, halako errepikatz e nahas g a rrien beharrizanik gabe. Eta ez diot hau Aristoteles inondik ere apaldu nahian, niretza t antzinat eko gizakirik handien e t a ko a baita bera, oso gutxi izan direlarik haren pareko goga m e n a r e n heda d ur a n , sotiltasun e a n , zorroztas u n e a n eta juzga m e n a r e n indarre a n ; eta konklusioa zuzen eratorria dela adieraz ditzaket e n arrazoibide formen siste m a hau asm at u zuene tik egundoko zerbitzua eskaini die jakintsuei , oro ukatzeko lotsarik ez dauka t e n e n kontra. Eta ez dut inolako eragozp e nik onartz eko arrazoibide zuzen oro silogismo- forma horiet ar a muga daiteke el a . Hala eta guztiz, uste dut zera esan dezake d al a egiaz, eta Aristoteles ezerta n gutxiet si gabe: forma horiek ez direla arrazoitzeko bide bakarra , ez eta onen a ere, egiaren bila dabiltzan ak eta horren ezagutz a r a iristeko beren arrazoim e n a z erarik onen e a n baliatu nahi duten ak egia horren ezagutz a r a hel daiteze n . Eta bistakoa da Aristoteles ek berak ere forma batzuk konkludigarriak zirela aurkitu zuela, eta best e batzuk ez, eta aurkikuntz a hori ez zuela egin formen beraien bidez, baizik ezagutz a r e n jatorrizko bidetik, hau da, ideien arteko ados t a s u n nabar m e n a r e n bidetik. Esaiozu emaku m e baserri t ar bati haizeak hego m e n d e b a l d e t ik jotzen duela eta zeru lainotuak euri antza duela, eta laster ulertuko du ez zaiola komeni halako eguraldiarekin arropa meh ez jantzita irteterik sukarra jasan ondore n. Argi eta garbi ikusiko du honako aldagai guztion arteko lotura probable a —hego m e n d e b a l d ek o haizea , hodeiak, euria, bustitze a , hozte a , berriro gaixotze a eta heriotz arriskua- , hori guztia zenbait silogismore n katea d ur a artifizial eta gogaikarrian bildu beharrik gabe; silogismo ek, izan ere, horien beharrik gabe bate tik best er a azkarrago eta zoliago dihardu e n goga m e n a asetu eta lausotu best erik ez baitut e egiten; eta emaku m e a k gauze n orden a m e n d u natural e a n hain erraz haute m a t e n duen proba bilitat e a lausotu eginen litzaioke, guztiz, argu m e n t u bera era ikasian plant e a t u eta modu e n eta irudien bidez aurkeztuko balitzaio. Zeren horrek loturak naha s t e e a baitakar sarri askota n , eta uste dut frogap e n mate m a t iko e t a n edozeinek ikus dezake el a , aise, orden a m e n d u natural ari esker lortzen den ezagu tz ak azkarrago a eta argiago a dirudiela, inongo silogismore n laguntz arik gabe.

Inferentzia arrazoim e n a r e n eragiket a nagusi tza t jotzen da, eta, behar bezala burutuz gero, halax e da izan ere; baina goga m e n a , dela bere ezagu tz a hedat u nahiak bultzatu t a , dela noizbait jasotako iritzien alde makurtzeko joeraga tik, oso ausar t ageri ohi da inferentziak egiterako a n; eta,

horrega tik, sarritan presa gehiegi izan ohi du inferitzeko, mutur biak bildu behar dituzten ideien lotura haute m a t e k o astirik gabe.

Silogis mo a k ez ditu deskubritz en ideiak edota ideion arteko loturak.

Inferitzea hauxe best erik ez da: proposizio bat egiazkotza t eratortzea aurretik egiazkotz a t plant e a t u t a ko best e bate tik, hau da, inferituriko proposizioare n bi ideien arteko lotura hori ikusi edo suposa tz e a .

Adibidez, dem a g u n honako hau dela proposizioa, «gizakiak best e mundu a n zigortuak izanen dira», eta hortik best e hau inferitzen dela, «gizakiek erabakiak har ditzaket e beren ez ». Orain gakoa honet a n datza, ea goga m e n a k inferentzia hori zuzen ala oker egin duen jakitean; bitarteko ideiak deskubrituz eta —ideiok behar bezalako orden a n kokaturik daud el arik— euron arteko lotura kontut a n hartuz jardun badu, arrazionalki jardun du eta inferentzia zuzen a egin du. Horrelakorik kontut a n hartu gabe jardun badu, ordea , arrazoian oinarritut ako konklusio tinko bat atera beharre a n , hori egin nahia edota best e ek hartakotz a t har dezat e n gogoa erakutsi best erik ez du egin. Baina edozein kasut a n ere, ez da izan silogismo a ideia horiek deskubriarazi dizkiona edo euron arteko lotura erakutsi diona; izan ere beharrezkoa baita goga m e n a k bi ideiok deskubritze a eta eurot ariko bakoitzare n lotura haute m a t e a , silogismo ez arrazionalki baliatzen hast eko gai izan aurretik; ezpad a edozein ideia jotzen dela silogismo bat egin ahal izateko egokitza t , eta, ideia horrek best e biekiko izan dezake e n lotura eta berau ei eman diezaieke e n ados t a s u n a aintza t hartu gabe, medius terminus gisara ausaz erabiltzeko modukotz a t hartzen dela edozein konklusio frogatz eko. Baina hori ez du inork esan e n , zeren bitart eko ideiek muturre t ako ekiko duten adost as u n haute m a n g a r ri horrixe esker konkludi daiteke muturreko ak ere elkarrekin ados direla; eta, beraz, bitarteko ideia bakoitzak lotura nabaria izan behar du, katea d ur a osoan barne , ezker-eskuine a n dituen biekin, hori gabe ez dagoel arik konklusiorik inferitzerik edo eratortz erik haren bitart ez . Izan ere, edozein katem aila galtzen dene a n eta loturarik gabe gelditu, katear e n indar osoa jo daiteke galdutz a t eta indar gabe tz a t edozein konklusio inferitzeko edo eratortzeko. Gorago aipaturiko adibide a n konkretuki, zerk best ek adieraz t e n du inferentziare n indarra —eta, beraz, arrazoigarri t as u n a- , inferitut ako konklusioa edo proposizioa eratortz en duten bitarteko ideia guztien arteko loturare n ikuspegi horrex ek baino? Adibidez, «gizakiak zigortuak izanen dira», «Jainkoa da zigortzaile», «zigorra bidezkoa da», «zigortua errudun da», «honek best e nolabait joka zezake e n », «libre da», «berez erab akiak hartzeko ahalm e n a du»: ideien katea d ur a ageriko horren bidez —bitarteko ideia bakoitza bere aldam e n e k o banar ekin ados ikus daiteke e n modu a n elkarloturik- , gizakia eta beren ez erabakitzeko ahalm e n a elkarrekin loturik ageri dira, hots, «gizakiek beren ez erab akiak hartzeko ahalm e n a dute» proposizioa «bes t e mundu a n zigortuak izanen dira» proposiziotik eratorri edo inferitzen da. Gogam e n a k, izan ere, ideion artea n dago e n lotura ikuste a n , best e mund ua n gizakiak zigortuak izatearen eta Jainkoa zigortzaile izatear e n artekoa, Jainko zigortzailearen eta zigorraren bidezkotas u n are n artekoa , zigorraren bidezko tas u n are n eta errudun izatearen arteko a , errudun izatearen eta best e nolabait jokatu ahal izatearen artekoa , best e nolabait jokatu ahal izatearen eta aukera m e n ar e n artekoa , eta aukera m e n ar e n eta beren e z erabakiak hartzeko ahalm e n ar e n are n artekoa , gizakien eta berene z erabakiak hartzeko ahalm e n are n artea n dagoe n lotura dakus a .

Lotura, silogis mo are n barnean sartu aurretik aurkitu beharrekoa da.

Nire galdera da, orain, ea muturreko e n arteko lotura ez ote den argiago ikusten azken antola m e n d u soil eta natural honet a n , errepikap e n ilunet a n eta bospa s ei silogismo mordoilotan baino. Barka mordoilo deitzearr e n , zeren baten batek esan baitez ak e ideiok hain silogismo gutxitara murriztu ondore n pila gutxiago egiten dutela eta euren arteko lotura ere agerikoago a dela horrela tokiz aldatu, errepikatu eta forma artifizialet an tarteka tu t ako silogismo e t a n , ezen ez orain hem e n aurkezt e n dugun orden a xume eta natural honet a n , zeinet a n bakoitzak ikus ditzake e n eta, ikusi ere, silogismo forman katea t u baino lehen ikusi beharreko ak diren. Izan ere, elkarloturik daud e n ideien orden a naturalak gidatu behar du silogismo e n orden a , eta bitart eko

ideia bakoitzak aldam e n e k o ekin duen lotura aurretiaz ikusi beharra dago, silogismo a n sartu eta arrazoiaren arab er a erabilia izan aurre tik. Eta silogismo horiek guztiak eratu ondore n , ez dute lehen baino hobeto ikusiko logikan adituak direnek zein ez direnek arrazoibide a r e n indarra, hau da, muturreko e n lotura. Izan ere, arte horret a n adituak ez direnek eta silogismo ar e n egiazko formak eta berau e n arrazoiak ezagutz e n ez dituzten ek ezin izanen dute jakin silogismook modu eta irudi zuzen eta konkludigarrien arab er a eratu ak izan diren ala ez, eta horret ar ako ez diete emat e n inolako argita su nik ideion orden a m e n d u r a ko erabilitako formek; eta gainera , goga m e n a k ideion arteko lotura juzgatu ahal izateko lagungarri zukee n orden a m e n d u naturala aldarazia izan denez , ilazioa zailago bihurtzen da forma horiekin formarik gabe baino.

Eta logikan adituei eurei dagokien ez , bitarteko ideia bakoitzak bere aldam e n e k o a r ekin duen lotura —honex e n menp e baitago inferentziare n indarra— silogismo a eratu aurre tik bezain argi ikusiko dute, edota ez dute area n ere ikusiko. Silogismo ak ez duelako adieraz t e n ez indartz en bata best e a r e n ondoan ipinitako erdiko bi ideiaren lotura, baizik euron arteko lotura aurre tiaz haute m a n dene a n baino ez du adieraz t e n muturreko ek elkarrekin duten lotura. Baina silogismo a n bitart eko ideia batek muturreko best e batekin izan dezake e n lotura, hori ez du adieraz t e n —eta ezin du adierazi ere egin— silogismo ak. Hori goga m e n a k soilik haute m a t e n du edo haute m a n dezake, berezko atzem a t e a r e n bidez, ideiok nola daud e n hor justaposizio moduko batez; baina horrek har dezake e n silogismo- formak berak ez dio emat e n inolako laguntz arik ez argirik. Forma horrek adieraz t e n duen bakarra haux e da: bitarteko ideia bere ezker- eskuineko hurbilenekin bat baldin bada tor , urruna goko biak ere (edo logikariek deitzen dieten ez , muturrekoak ) ziur bat etorriko direla; eta, beraz, ideia batek bere ezker- eskuineko hurbilen ekin duen ararte g a b e k o lotura (lotura honex e t a n baitatz a arrazoibide a r e n indarra) silogismo a eratu ondore n bezain ongi haut e m a t e n dela aurretik ere, zeren best el a ez bailuke inoiz haute m a n e n inondik ere silogismo egileak. Ideien lotura hori, gorago esan dugun ez , goga m e n a r e n begiak edo pertzepzio- ahalm e n a k haute m a n du dago e n e k o, justaposizio moduko batez bilduriko ideion ikuspegi baten bidez; eta ideia bikotear e n ikuspegi hori era bertsu a n ukane n du, gainer a, bi ideiok proposizio bate a n elkartut a daud e n bakoitze a n , proposizio hori silogis mo a n nagusi edo txiki bezala kokatu t a egon ala ez.

Silogis mo aren erabilgarritasuna.

Zertarako balio digute orduan silogis mo e k? Horien erabilgarri t as u n garrantzitsu e n a eta nagusia, diot nik, Eskoletarako da, inortxok ere ez baitu hor lotsarik nabar m e n ki egokitzen diren ideien arteko ados t a s u n a ukatzeko; edo Eskolet a tik kanpo ere, horiet an ikasket ak egin eta beraien tz a t ere bistako a den ideien lotura ukatzeko lotsarik ez duten e n tz a t . Baina egia bila zintzoki dabilenak, egia aurkitze a best e xederik gabe, ez du silogismo- forma horien inolako premiarik inferentziaren indarraz konben tzi dadin, horren egia eta arrazoigarrit a su n a argiago haute m a t e n baitu ideien antola m e n d u sinple eta xume a n . Horra zergatik gizakiek ez duten sekulan silogismorik egiten beren baitan egia bila dabiltzan e a n , edota egia zintzoki ezagut u nahi duten ei erakus t e n dieten e a n . Silogismo- forman eratu aurretik, bitarteko ideien eta berau e n aldam e n e k o hurbilene n arteko lotura ikusi behar dutelako, bitart eko ideia alda m e n e k o ekin aldera tz e a azken haue n adost as u n a erakus t eko delarik; eta elkarrekiko adost as u n hori ikusten duten e a n , inferentzia egokia den ala ez ikusten dute; hortaz, silogism oa berand u e gi heltzen da hori ebazt eko. Eta nik, berriro ere aurreko adibide a erabiliz, zera galdetz e n dut: ea justiziaren ideia kontsidera tz e n duen goga m e n a k , ideia hori gizakien zigorrare n eta zigortuare n errudun t a s u n a r e n arteko bitarteko ideiatza t jartzen duen e a n (eta halaxe kontsider a tz e n ez duen bitart e a n , goga m e n a ezin da hartaz baliatu medius terminus gisan), ez ote duen ikusten inferentziare n indarra eta hedad ur a silogismo baten barruan formulatu t a bezain argi. Adibide oso xume eta erraz baten bidez adieraz t eko, bedi animalia goga m e n a k gizakia eta bizidun ar e n arteko lotura erakus t eko erabiltzen duen bitarteko ideia edo medius terminus ; eta orduan zera galdetz e n dut,

ea goga m e n a k ez ote duen azkarrago eta argiago ikusten lotura hori muturreko bi ideiak lotzen dituen bitarteko ideia horrek honako orden a m e n d u honet a n duen kokaer a sinple eta natural e a n :

homo—ani m al—viv e n s

best e orden a m e n d u korapilatsu a g o honet a n baino:

animal—viv e n s — h o m o- animal

azken haux e baita ideiok silogismo bate a n duten kokaer a, homo eta vivens ideien arteko lotura animal ideiaren bitart e az adieraz t eko. Silogism oa ez da falazia detek ta t z e k o modu bakarra.

Silogismo a egiat an beharrezkotz a t jo ohi da, egiazale direne n tz a t euren tz a t ere, arrazoiket a loratsu, farfailatsu eta korapilat su e t a n maiz ezkuta tz e n diren falaziez kontura daitez en . Baina uste hori ez dela zuzen a ikusiko dugu, honako honi errep ar a t z e n badiogu, hots, egia bila zintzoki dabiltzan ak sarritan egia hori diskurtso erretorikoak deritzoten aurrea n galtzear e n arrazoia haux e best erik ez dela: zenbait irudi metaforiko bizi eta dirdaitsuk haien irudimen a liluratzen duelarik, beha tu gabe uzten dutela edo ez dutela aise haute m a t e n zein diren inferentzia oinarritzeko erabili dituzten egiazko ideiak. Orain, beraz, lagun horiei halako arrazoibide a r e n ahulezia aditzera emat eko aski da funtsezko ez diren ideiak arrazoibide horret a t ik bereizte a , halako ideiek, inferentzia oinarritzen duten gainer ako ekin nahasi- mah a si a n , lotura erakus t e n dutela baitirudite loturarik ez dago e n lekuan, edo gutxien ez loturarik eza haute m a t e a eragoz t e n baitut e; eta ordua n arrazoibide a r e n indarra oinarritzen duten ideiak beren biluzian geratz e n dira, dagokien orden a n ; eta goga m e n a k kokaer a horret a n ikuskatz e n dituelarik, haien loturaz kargutu eta inferentziaz juzgatz eko gai da, silogismo e n inolako premiarik gabe. Badakit modu ak eta irudiak sarritan erabiltzen direla horrelako kasue t a n , halako diskurtso hutsalen inkohere n tzia deses t al tz e ak silogismo- formar ekin soilik bailuen zerikusia; eta nik neuk ere halaxe pentsa t u izan dut lehen a g o; baina ikerket a sakona go baten ostea n aurkitu dut bitarteko ideiak beren biluzian eta dagokien orden a n jartzeak silogismo ak baino hobeto erakus t e n duela arrazoibide a r e n inkoher e n tzia; ez soilik katem aila bakoitza bere lekuan kokatu t a erakus t e n diolako goga m e n a r e n ararte g a b e k o begirad ari eta horrela lotura hobeto haute m a n daiteke el ako, baizik eta silogismo ak, izan ere, modu a eta irudia eta berau ek oinarritzat dituzten arrazoiak perfektuki ulertzen dituzten ei baino ez dielako erakus t e n inkoher e n tzia (eta horiek ez dira ham ar milatik bat); ostera , inferentzia ondoriozta tz e n den ideien kokaera orden a t u eta egokiak edozeine n begien aurre a n jartzen du arrazoibide a r e n loturarik eza eta inferentziare n dese gokitas u n a , pertson a horrek, logikaria izan ala ez, termino ak ulertzen baditu eta ideia horien arteko ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a haute m a t e k o gaitasun a badu (berau gabe ezin baitu haute m a n , ez silogismo barruan ez kanpo a n, diskurtso ar e n indarra edo ahulezia, kohere n tzia edo inkoeh er e n tzia). Gizon bat ezagut u dut silogismo ar e n araurik batere ezagu tz e n ez zuena, baina lehen hitzetik ohartze n zena diskurtso luze, artifiziotsu eta txalogarri baten ahuleziaz eta inkonts eku e n tzi az , diskurtso horrek berorrek liluraturik utziko bazitue n ere silogismo e t a n adituak ziren best e hainbat pertson a ; eta nire irakurlee n artea n gutxi izanen dira horrelakoak ezagu tz e n ez dituzten ak. Hori horrela ez balitz, printze e n kontseilu gehien e t ak o eztab aid ak eta batzarre t ako auziak gaizki kudea t u ak izateko arriskuan leudek e, zeren bertan autorit at e a eta eragin handia izan ohi duten ek ez baitut e beti silogismo ar e n formak bete-bete a n ezagutz eko zoria, edota modua n eta irudian adituak izateko zortea. Eta silogismo a balitz diskurtso artifiziotsu e n falaziak detekt a tz eko bide bakarra edo behintza t seguru e n a , nik ez dut uste gizateria osoa, euren koroari eta dignita t e a ri dagozkien e t a n dihardut e n printzeak barne, faltsut as u n a z eta errore az hain maint e mind urik daud e nik, une jakin horietako eztab aid e t a n silogismo a bazterrera uzteko edota arazo larrietan haiek erabiltzeari barregarri irizteko; horrek garbi erakus t e n du, nire iritziz, pertson a zentzudu n eta zuhurrek, eztab aid a antzue t a n denbor a emat e a gogoko ez duten ek , baizik eta euren eztab aid e n emai tzar e n araber a jardun beharra —eta sarritan beren larruarekin edo ondas u n e kin ordaindu beharra hutsak—, balio gutxi aurkitzen dietela forma eskolastiko horiei egia edo faltsut a s u n a aurkitzeko ordua n, horiek best e era bater a

ager dakizkiekeel ako, eta ageri ere modu argiago a n , begien aurrea n duten a ikustea ri uko egiten ez dioten ei .

Silogis mo a egia aurkitzeko arrazoibide egoki bakarra ote den zalantza tan jartzeko best e motibo bat.

Bigarrenik , silogismo a egia aurkitzeko arrazoim e n a r e n tresn a egoki bakarra ote den zalantza t a n jartzeko best e arrazoi bat ere ikusten dut nik, haux e hara: modu eta irudiei falazia deses t a l tz eko esleitzen zaien baliagarrit a su n a nolana hikoa izanik ere (gorago azalduta geratu denez), diskurtso forma eskolastiko horiek ez direla arrazobide forma xum e a g o a k baino gutxiago falazia- bide ; eta horren lekukotza t esperien tzia jartzen dut, zeinek arrazoiket a metodo artifizial horiek beti jo baititu apropos a go tz a t goga m e n a traba tu eta naha s t eko , adimen a ri argitasu n a eta informazioa emat eko baino. Eta hortik metodo eskolas tiko horrek gainditu eta isilarazi duen jende a ere inoiz gutxitan edo sekula ez konbe n tzitze a , ez eta garaitu zaion ikuspunt ur a makurtze a .

Agian aitortuko dizute beren lehiakide a abilagoa izan dela eztab aid a n , baina ez dituzu aterako beren ikuspuntu a zuzentz a t jotzetik, eta halaxe jarraituko dute beren e a n , garaituak izan arren, lehen zeukat e n iritzi berari eutsiz; hori ez lukete eginen , ordea, arrazoibide modu horrek argitasu n a eta konbe ntzim e n d u a balekar eta jende ari egia non dago e n erakutsiko balio. Horrexe g a t ik pents a t u izan da silogismo a apropos a go a dela eztab aid e t a n garaipen a lortzeko, ikerket a zintzoen bidez egia aurkitzeko edo berres t eko baino. Eta egia bada ere falaziak silogismo e t a n estal daitezke el a , egia ukaezina berau , falaziok aurkitu, best e bitarteko batez , —ezen ez silogismo ar e n bidez— aurkitu beharko dira. Badakit, esperien tziaz, batzuek zerbaiti esleitu izan ohi dizkioten baliagarri t as u n guztiak aitortzen ez direne a n , zerbait hori eraba t bazter tu nahi dela- eta etortzen zaizkizula aldarrika. Baina halako egozt e injustu eta funda m e n t u gabeko ak ekiditearre n , adime n ari ezagutz a r e n bilaket a n baliagarri izan dakiokee n edozein baliabide ukatze a r e n aldeko a ez naizela esan behar diet horiei. Eta silogismo e t a n trebe ak diren eta horret ar a ohituak daud e n zenbai tzu ek egia bilatzeko orduan beren arrazoime n a r e n t z a t laguntz a aurkitzen baldin badute haiet an , horret az baliatzen jarraitu behar dutela uste dut. Nik nahi duda n bakarra zera da, forma horiei ez diezaiet el a egotz dagokien baino gehiago, eta ez dezat el a pents a silogismo ez baliatzen ez diren gizakiek ez dituztela erabiltzen, edo ez dituztela hainbes t e erabiltzen, beren arrazoitzeko ahalm e n a k. Begi batzuek gauz ak argi eta garbi ikusteko betaurr eko e n premia izatea g a t ik, betaurrekod u n e k ez dute esan behar inork ere ezin duela ongi ikusi betaurrekorik gabe. Natura gehiegi jaistea eta aintzat ez hartze a litzateke , zerbait zor dioten arte baten mes e d e t a n agian. Arrazoimen a k, bere zolitasun ari esker, argi eta azkar ikusi ohi du, aritua izanez eta sasoian egonez gero, silogismo e n premiarik gabe. Betaurreko ak gehiegi erabiltze arr e n ikusme n a lausotu bazaie eta haiek gabe ezin badut e argi ikusi arrazoibide a r e n egokitasu n a edo dese gokitas u n a , ni ez naiz izanen hain ergela haiek erabiltze ar e n aurka irteteko. Norberak daki zer doakion ongien bere ikusm e n a ri , baina hortik ez dezala konkludi, arren, berak behar dituen laguntz a horietaz baliatzen ez diren guztiak ilunbe e t a n bizi direla.

5. Silogis mo a k laguntza gutxi emat e n du frogape n e a n , eta are gutxiago probabilitate e ta n .

Baina ezagutz a n gerta tz e n dena gerta tu , uste dut zera esan dezaked al a egiaz: silogismo a askoz baliagarritasun gutxiagokoa dela, edo batere baliagarritasun gabekoa, probabilitatee t a n . Zeren eta baiesp e n a frogen pisu- aldear e n kariaz erabaki beharra dagoe n e z , froga guztien pisua behar bezala neurtuz alde bateko eta best eko zirkunst a n tziak oro balioet si ondoren , ezer ez duzu aurkituko horret a n goga m e n a r i laguntz a emat eko ezgaia gorik silogismo a baino. Honek, izan ere, baietsi t ako probabilitat e baten edo argu m e n t u topiko bakar baten ildotik bidera tu ondoren , horrixe darraio harik eta goga m e n a auziaren ikuspuntu tik at eram a n arte, eta, urrutiko eragoz p e n e n baten gogoe t a r a behartuz, hantx e mant e n d uk o du goga m e n a atxikita, eta agian lausotu t a ere, silogismo ar e n katea n traba tu t a bezala, askat as u n e z jarduten utzi gabe eta —hau

oraindik askoz gutxiago— proba bilitat e handien a zein aldet a n dagoe n aurkitzen (alderdi guztiak arret az aztertuz) lagund u gabe.

6. Ez du balio gure ezagut za gehitz ek o, baizik eta dagoen e k o lortutzat dugun ezagut zarekin borrokan ekiteko.

Baina eman dezagu n , nahi bada , silogismo ak lagung arri zaizkigula gizakiak beren errore eta okerrez konbe n tzi daitez en —nahiz eta asko gust a tuko litzaidake e n silogismo e n kariaz bere iritzia bazterrera utzi duen baten bat ezagutz e a—; baina hori horrela dela emanik ere, ez dio ezertxo laguntz en arrazoim e n a ri beron e n koalitate goren a ez bada ere zeregin neket su e n a den eta laguntz a gehien beharko genuk e e n arloan, hots, frogak aurkitzen eta desku bri m e n d u berriak egiten . Silogismo ar e n arau ek ez dute balio goga m e n a bitarteko ideiez, best e ideia urrun batzue n lotura erakus dezaket e n bitart eko ideiez, alegia, hornitzeko. Arrazoiket a modu horrek ez du froga berririk aurkitzen, baizik lehendik genitue n ak erakus t e r a emat eko eta berran tol a tz eko artea best erik ez da. Euklidese n lehen liburuko 47. proposizioa oso egiazkoa da, baina horren aurkikuntz a ez da izan, nire iritzirako, logika arrunt ar e n arauei esker. Lehen e n go eta behin zerbait ezagu tu egiten dugu, eta jarraian hura silogismo bidez frogatz eko gai izaten gara. Horrela, beraz, silogismo a ezagu tz ar e n ondore n dator, eta orduan haren premia gutxi izaten dugu, edo bat ere ez. Baina ideia urrunen lotura erakus t e n duten bitart eko ideia hauex e n aurkikuntz ari esker meta tz e n da batik bat gure ezagutz a eta egiten dute aurrera arte eta zientzia baliagarriek. Silogismo a, kasurik onen e a n ere, aurretiaz dugun ezagu tz a gutxiarekin esgrim a egiteko artea best erik ez da, ezagu tz a horri ezer gehitu gabe . Eta baten batek bere arrazoim e n a orobat gisa horret ar a erabiliko balu, ez luke erabilpen hobe a eginen lurraren barrunb e e t a t ik burdina pixka bat atera, atera t ako guztia ezpat ak egiteko erabili eta ezpatok bere morroien eskue t a n —elkarrekin esgrim a egin eta elkar zauri zezat en— jarriko lituzkee n gizonak eginen lukeen a baino. Espainiako errege a k bere herriaren beso ak eta bere burdina espainiarra horrela erabili izan balitu, ez zukee n atera ahal izanen argitara Ameriket ako barrunb e e t a n hain denbora luzez gorderik zegoen altxorrare n parte txiki bat baino. Eta ni haux e pentsa tz e r a nago: bere arrazoim e n a r e n indar guztia silogismo ak astintzeko baino erabiltzen ez duen ak, izadiaren barrunb e ezkutu e t a n oraindik gorderik dagoe n ezagu tz a multzo horren zati nimiño bat best erik ez duela aurkituko, eta harako bidea , gainera , modu eta irudien arau hertsie t a n oinarrituriko edozein ezagu tz a eskolas tikok baino hobeto ireki diezaguk e el a , nire iritzirako, jatorrizko sen naturalak («rustic reason »), orain arte egin duen bezala, gizateriare n ezagu tz a multzo komun a gehituz horrela.

7. Arrazoim e n ari silogis mo ak ez diren best e laguntza batzuk luzatu beharko litzaizkioke.

Nik ez dut zalantzarik, hala ere, gure arrazoim e n a ri arlo hain baliagarri honet a n laguntz eko best e bitart eko batzuk aurki daitezke el a; eta hau esa t er a Hooker zentzu handiko gizonak animatu nau, zeinek bere The Ecclesiastical Polity -n (I. liburua, 6. kapitulua) honako haux e baitio: «Jakituriaren eta arrazoitzeko artear e n egiazko laguntz ak ezarriko bage ni tu, haue t az gutxi jakin eta apen a s ardura tz e n garelarik argitsu tz a t dauka gu n mend e honet a n , juzga m e n a r e n irmotas u n a ri dagokione a n honet az baliatuko lirateke e n gizakien eta egun go gizakien artea n ezberdin t a s u n a hain handia litzateke, nola den gaur egungo gizakien eta ergelen artea n dagoe n aldea ». Ez dut esan gura hain pents a m e n d u sakoneko gizon horrek aipatz en dituen «arrazoitzeko artear e n egiazko laguntz a » horiet arikoren bat nik aurkitu edo deskubritu dudanik, baina honako hau bai badela bistako a: silogismo a eta gaur egun erabili ohi den logika —bere sasoian hain ongi ezagu tz e n zirenak— ezin direla izan jaun horrek aipatz en dituen laguntz e t a riko bat ere. Pozik nengoke nire diskurtso honen bidez —agian zertxob ai t neurriz kanpo irten zaidan a baina, ziur nago, guztiz berria eta originala dena—, best e batzuei aurkikuntz a berrien bila abiatzeko aukera ema n badie t eta beraien pents a m e n d u e n baitan arrazoitzeko artear e n egiazko laguntz a horiek aurkitzeko parad a eskaini badie t; nahiz eta arte hori nekez lortu ahal izanen duten , hala uste dut nik, best e enpara u e n arauei eta agindu ei menp ekot a s u n e z lotzen zaizkienek. Zeren betiko bideak, izan ere, bere pents a m e n d u e t a n imitazio hutser a iristen ez den artalde mota hau —erromat a r zoli

batek deitzen dion bezala, non quo eu m d u m est, sed quo itur eram a n e n baitu. Baina ausar ninteke esa t er a garai hau hain juzga m e n indartsu eta ulerme n zabaleko zenbait pertson az jantzirik dagoel a, non beren pentsa m e n d u a k gai honi buruz erabiliko balituzte, ezagu tz a aurrera go eram a t ek o bide berri eta aurkigab e a k zabaldu ahal izanen lituzket en .

8. Gauza partikularrei buruz arrazoi dezak e g u , eta gure arrazoina m e n d u e n arartegab e k o objektua ideia partikularrak best erik ez dira.

Heme n silogismo az oro har, honek arrazoina m e n d u r a ko duen baliagarrit a su n az eta gure ezagu tz ar e n aurrera m e n d u a z mintzatz eko parad a izan ondore n , egoki deritzot, gai honi bukaer a ema n baino lehen, silogismo ar e n araue t a n egiten den oker nabar m e n bat ezagutz e r a emat e a , hots, ezein arrazoina m e n d u silogistiko ezin izan daiteke el a zuzen eta konkludigarri uste izatea , gutxienik proposizio orokor bat ez baldin badar a m a ; gauz a partikularrei buruz arrazoitzerik eta ezagu tz a edukitzerik ez bage n u bezala. Aitzitik, egiat an , eta gaia behar bezala aztertuz gero, gauz a partikularrak bakarrik dira gure arrazoina m e n d u eta ezagu tz a guztien arart eg a b e k o objektu. Gizaki bakoitzare n arrazoina m e n d u a eta ezagu tz a bere goga m e n e a n existitzen diren ideiei buruzkoa best erik ez da, ideia guztiok eta bakoitza existen tzia partikularrak best erik ez direlarik, hain zuzen; eta best e gauza batzuei buruz dugun ezagu tz a eta arrazoina m e n d u a , izatez, ideia partikular haiek gauzokin duten egokitasu n ar e n heinekoa da. Halako moldez, non gure ideia partikularren adost as u n a edo desa do s t a s u n a haute m a t e a n baitatz a gure ezagutz a guztiaren funtsa eta osotasu n a . Honentz a t , izan ere, unibert s al t a s u n a ez baita akzident al a best erik, honako honet a n datzan a soil-soilik: gure ezagu tz ak objektutz a t dituen ideia partikular horiek halako izaerakoak izatea n , non gauza partikular bat baino gehiago egoki diezaieke e n eta irudika dezaket e n . Baina edozein ideia bikotere n adost as u n a edo desa do s t a s u n a —eta, beraz, gure ezagu tz a— berdinki argia eta ziurra dugu, dela ideiotariko bat ala biak izan gai ala ez izaki erreal bat baino gehiago irudikatz eko, dela ideiotariko bata ere ez izan horret ar ako gai.

Beste galdera bat plant e a t u nahiko nuke silogismo ari buruz, gai hau utzi aurre tik: ez al litzateke aztertu behar orain silogismo ak duen forma bera arrazoiz eduki beharko lukeen a ote den ala ez? Zeren medius terminus ek muturreko ak lotzea duen ez helburu (hau da, bitarteko ideiak) auzitan daud e n ideia bien arteko ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a adieraz t eko, medius terminus horren kokape n a ez ote litzateke natural ago a eta ez ote luke muturreko e n ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a argiago eta hobeto adieraziko ideia horien erdian balego? Eta hori erraz- erraz egin liteke proposizioak lekualda tuz eta medius terminus delakoa lehen e n g o a r e n predikatu eta bigarren a r e n subjektu bihurtuz, honela:

Omnis homo est animal.Omne animal est vivens .Ergo, omnis homo est vivens .

Omne corpus est exten s u m et solidu m.Nullum ext ens u m et solidu m est pura ext ensio.Ergo, corpus non est pura ext ensio.

Ez dut asperrar aziko irakurlea konklusio partikularreko silogismo e n adibide ekin. Konklusio orokorreko e n kasuan dagoe n arrazoi bera dago horiei ere forma bera emat eko.

9. Gure arrazoim e n a k sarritan huts egiten digu.

Arrazoim e n a , itsas- lurren sakoner aino iristen den arren, gure pents a m e n d u a k izarret ar aino jasotzen dituen arren, eta Unibert soa deritzon eraikuntz a miragarri honen espazio zabale t a n zein tarte lekutsu e t a n barna eram a t e n gaitue n arren, oso labur gera tz e n da izaki gorpuzdun a r e n berare n egiazko heda d ur a ri buruz ere.

I. Lehenik, ideiak falta zaizkigun e a n.

Huts egiten digu, eraba t , ideiarik ez dugun e a n . Ez baita hedatz e n , eta ezin baita heda tu , ideiak eurak heda tz e n diren baino harago. Horrega t ik, ideiarik ez dugun erem u a n arrazoina m e n d u a ere gelditu egiten zaigu eta gure ahalbide e n mugar a heltzen gara. Eta zenbait e t a n ezein ideia ordezkatz e n ez duten hitzei buruz arrazoitzen badugu, hots horiei buruz ari gara arrazoitzen, ezen ez best e ezeri buruz.

10. Bigarrenik, gure ideiak sarritan ilunak eta inperfek tua k direlako.

II. Gure arrazoime n a maiz aurkitu ohi da nahasit a eta desbider a t u t a , darabiltzan ideien iluntasu n a , nahas m e n d u a edo inperfekzioare n kariaz; eta ordua n eragozp e n eta kontra e s a n anitzet a n murgiltzen gara. Horrela, materiaren hedadura txikienaz eta infinituaz ideia perfekturik ez dauka gu n e z , gure arrazoim e n a ezinea n aurkitzen da materiare n zatigarrita su n a ri buruz; ostera , zenbakiare n ideia perfektu, argi eta bereiziak dauzka gu n e z , gure arrazoim e n a k ez du izaten oztopo gaindiezinik zenbakiei buruz eta ez da aurkitzen kontrae s a n e t a n murgildut a . Era bere a n , gure goga m e n e n eragiket ez , higidurar e n eta pents a m e n d u a r e n iturburuez eta goga m e n a k bata eta best e a sortzen dituen modu ez ideia inperfektu ak best erik ez dauzkagu n e z , eta ideia oso inperfektu ak, halab er , Jainkoaren eragiket ei buruz, zailtasun handiak izaten ditugu egile kreatu aske e z , zeineng a n dik arrazoim e n a bera ere ezin baita erab a t desa txiki.

11. Hirugarrenik, ez ditugulako haute m a t e n bitarteko ideiak, konklusioak atera ahal izateko.

III. Gure arrazoim e n a geldo bihurten da eskuarki, ez dituelako haute m a t e n best e ideia bikote baten arteko ados t a s u n edo desa do s t a s u n ziurra edo probable a erakus t eko balio lezaket e n ideia horiek; eta, horret a n , gizaki batzue n gaitasun a k best e batzue n ak baino askoz urrutiago joan ohi dira. Algebra deskubritu aurre tik, giza azkart as u n a r e n adibide dugun tresn a bikain hori, gizakiek harriduraz beterik begira tz e n zieten antzinako mate m a t ikarien frogap e n ezberdin ei eta nekez baino ez zitzaien burura tz e n froga haien guztien aurkikuntz a gizakiaz gaindikoa ez zenik.

12. Laugarrenik, printzipio okerren gainean dihardugulako.

IV. Goga m e n a , eskuarki printzipio faltsue n gaine a n eraikitzean , absurdu eta zailtasun e t a n murgildut a aurkitzen da, absurduk eri a eta kontra e s a n anitzet a n , horieta t ik nola askatu ez dakiela. Honelako e t a n alfer- alferrik izanen da arrazoim e n a r e n laguntz a eskatz e a , printzipio okerron faltsut as u n a deses t a l tz eko eta berau e n eragina ez onartz eko ez bada . Zenb a t eta horiei atxikiago, hainba t nekez a go eginen zaio arrazoim e n a ri printzipio faltsuon kariaz gizakiari datozkion zailtasun ak garbitzea , gero eta zalantza sakona go a n sartut a aurkituko delarik.

13. Zalantzazko terminoak erabili ohi ditugulako.

V. Ideia ilun eta inperfektu ek arrazoim e n a traba tu ohi duten bezala, eta arrazoi beraga t ik, diskurtso eta arrazoibide e t a n maiz erabiltzen diren hitz ekibokoek eta zalantz azko zeinuek ere, zuzen ulertu ezean , nahas m e n d u eta zalantz a t a n hondora tz e n dituzte gizakum e a k . Baina azken bi akats horiek geure erruz dira eta ez arrazoim e n a r e n erruz. Dena den, horien ondorioak begi-bistakoak dira, eta nonahi ikus ditzake gu, ikusi ere, gizakien goga m e n a k zeinbes t eko okerkuntz a edo zalantz e t a r a dara m a tz a t e n .

14. Gure ezagut za mailarik garaiena intuitiboa da, arrazoina m e n d urik gabekoa.

Goga m e n e a n ditugun ideiet ariko batzuk bata best e a r ekin bereh al a aldera daitezke e n a k dira, eta horiet an goga m e n a k argi eta garbi haut e m a n ahal du berorien ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a , ideiok bere baitan dituela haute m a n ahal duen bezain argi. Horrelax e haute m a t e n du goga m e n a k , zirkuluare n ideia bereg a n a t u duen argitasu n berarekin, zirkulu baten arkua zirkulu osoa baino txikiagoa dela; beraz, lehen a g o esan bezala, horrixe deitzen diot nik ezagutz a intuitiboa, zalantza oroz haraindiko ezagu tz a ziurra, alegia, eta ezelako frogarik behar ez duen a; giza ziurtasun e t a n goren a dugun a . Horrelakoa da inork zalantza t a n jarri ez dituen, baizik eta denek (beren baiesp e n a emat e a z gain, gorago esan bezala) egiatz a t ezagut z e n dituzten maxim a horien guztien nabari ta su n a («evidenc e »), haien adimen a ri propos a t u bezain laster. Egia haue n

aurkikuntz a n eta baiesp e n e a n ez dago diskurritzeko ahalm e n a r e n erabilpenik, ezta inolako arrazoina m e n d u beharrik ere, egiok nabari ta su n maila altuago eta bikainagoz ezagutz e n baitira. Eta halakox e a dela esan e n nuke nik, gauz a ezezagu n e i buruz aieru egite a zilegi bazait, aingeru ek orain dauka t e n nabari ta su n maila, baita perfekziora iritsi diren gizaki zintzoen espirituek etorkizuneko egoer a n edukiko duten a ere, gaur egun gure adimen a zeharo gainditzen duten edota, gure arrazoim e n muga tu a k horiei buruzko zenbait argi izpi ahul best erik ez izatearr e n , iluntasu n e a n hazta m u k a bilatu nahian gabiltzan ham aika txo gauz ari buruz.

15. Hurrengo hau arrazoina m e n d u bidez lortzen da.

Nahiz eta guk argitasu n garden horren apurtxo bat, ezagu tz a dirdaitsu horren distira gutxi batzuk ditugun han- hem e nk a , halere, gure ideia gehien ak halako tankerako ak dira, non elkarrekiko aldera tz e ararte g a b e k o soilez ez daukagu n haien adost as u n a edo desad o s t a s u n a bereizterik. Eta horieta n guztiotan arrazoina m e n d u beharra daukagu , eta gure aurkikuntzok arrazoi- katea eta inferentzia bidez egin beharra. Horiek bi mota t ako ak ditugu, eta berriro ere hem e n aipaturik uzteko askat a s u n a hartzen dut:

Lehen e nik, frogagarri diren arrazoina m e n d u e n bidez .

Hauex ek ditugu lehen motakoak: elkarrekiko ados t a s u n a edo desad o s t a s u n a batera biltze ararte g a b e k oz ezin haute m a n daiteke e n arren, haiekin aldera daitezke e n best e ideia batzue n bitart ez azter daitezke e n a k . Kasu honet a n , bitarteko ideiak aldera tu nahi ditugun ideiekiko duen adost as u n a edo desad o s t a s u n a , alde bater a zein best er a , argiro bereizt en dene a n , ezagu tz a sortaraz t e n duen frogape n a emat e n da, nahiz eta ezagutz a hori —ziurra bada ere— ez izan ezagu tz a intuitiboa bezain azkar eta argia. Zeren azken honet a n intuizio soil bat best erik ez baitago , ezein ekiboko edo zalantz ari lekurik uzten ez diona: egia bereh al ax e ageri zaigu bere osotasu n e a n . Egia esan, frogap e n e a n ere bada intuizioa, baina ez bere osotasu n e a n eta bereh al ax e eman a ; zeren, kasu honet a n , mediu m edo bitart eko ideia horrek, izan ere, aldez aurretik —ideiok elkarrekin aldera tz e a ri ekin diogun e a n— berarekin aldera tu dugun ideiarekiko zeukan adost as u n a ri buruzko intuizioare n oroitzap e n a behar baita; eta zenba t eta mediu m gehiago tartekat u , hainbat arrisku handiago a errakuntz ar ako. Ideien arteko ados t a s u n edo desad o s t a s u n bakoitza katea osoaren kate m aila bakoitze a n ikusi edo haute m a n behar delako, eta den bezalax e atxiki oroimen e a n ; eta goga m e n a k seguru egon behar du ez duela bazterrera utzi edo ahantzi frogap e n a egiteko beharrezko den ezein parte . Hortik frogap e n batzuk luzeak eta naha s pilatu ak izatea , eta zailegiak, beraz, parte ezberdinak bereiziki haut e m a t e k o eta hainbat xehet a s u n beren buruet a n modu orden a t u a n eta zehazki eram a n ahal izateko indarrik ez duten e n tz a t . Eta halako espekulazio korapilatsu ak atze m a t e ko gai direnek eurek ere sarritan birpas a t u beharra izaten dituzte, eta birpas a bat baino gehiago behar izaten da, ziurtasu n er a iritsi aurretik. Baina, dena den, goga m e n a k argiro atxikitzen duen e a n bere intuizioa ideia jakin batek best e batekiko, eta honek hirugarre n batekiko, eta hirugarre n horrek laugarre n batekiko, etab., duen adost as u n a ri buruz, lehen e n go a r e n eta laugarre n a r e n arteko ados t a s u n hori frogap e n bat da eta ezagutz a ziurra sortaraz t e n du; eta best e a ezagu tz a intuitiboa den bezala, honi ezagut za arrazionala dei diezaiokegu.

16 . Bigarrenik, intuizio eta frogape n bidezko ezagu t zaren muga estuak gainditzek o, arrazoina m e n d u probable e ta n oinarrituriko judizioa best erik ez daukagu.

Hortaz, bada zenbait ideia, zeinen ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a juzgatz eko modu bakarra honako haux e den: muturreko ekin ados t a s u n ziurra ez baina, ohiko edo egiantz eko adost as u n a best erik ez duten best e ideia batzue n bitart ez; eta horrelakoe t a n da propioki judizioa erabiltzen dena , hots, halako mediu m problab e e kin aldera tz er ako a n ideia jakin batek dukee n adost as u n a ri goga m e n a k dam aion baiesp e n a . Nahiz eta hau ez den iristen inoiz ezagu tz a ziurrera —ezta berone n maila baxue n e r a ere—, bitarteko ideia horiek zenbai t e t a n muturreko ak hain hertsiki elkarlotzen dituzte, eta proba bilitat e a hain da argia eta sendo a, non baiesp e n a k jarraitzen dion,

frogap e n a ri ezagut zak jarraitzen dion bezalax e. Juzgam e n a r e n bikaint asu n eta baliagarrit a su n nagusia honex e t a n datza: proba bilitat e bakoitzare n indarra eta pisua zuzen haute m a t e a n eta, elkarrekin behar bezala ipini ondore n , balan tz a n pisu handien a emat e n duen aldea aukera tz e a n .

17. Intuizioa, frogape n a, judizioa.

Ezagutza intuitiboa , elkarrekin arart ekorik gabe aldera turiko bi ideiaren arteko adost as u n edo desad o s t a s u n ziurra haute m a t e a n datza. Ezagutza arrazionala , bi ideiaren arteko ados t a s u n edo desad o s t a s u n ziurra haut e m a t e a n datza, halaber , baina best e ideia baten edo gehiagore n bitart ek ari tzaz. Judizioa , azken ez , bi ideiaren artea n ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a dagoel a uste izatea edo supos a tz e a da, best e ideia baten edo gehiagor e n bitart ek ari tzaz oraingoa n ere, baina ideion arteko ados t a s u n edo desad o s t a s u n ziurra goga m e n a k ez duelarik haute m a t e n , baizik eta maizkot za t eta ohikotzat jotzen.

18. Hitzen ondorioak eta ideien ondorioak.

Proposizio bat best e t ik deduzitze a edota hitzeta n inferentziak egitea arrazoim e n a r e n zati handi bat bada ere, eta normale a n alor horrex e t a n aritzen bada ere, arrazoina m e n d u a r e n egintza printzipala, izatez, ideia pare batek elkarrekiko duen adostasu n a edo desados tas u n a aurkitzean datza, hirugarren ideia baten medioz . Gizakiak yard baten bidez bi etxek luzera berdina dutela aurkitzen duen bezala —etxeok ezin baitait ezke elkarren gaine a n jarri beren berdint as u n a justaposizioz neurtu ahal izateko—. Hitzek, halako edo best elako ideien zeinu direnez , beren ondorioak dituzte: eta gauzek elkarrekiko ados t a s u n a dute ala ez, beren izaerar e n araber a ; baina hori geure ideien bidez bakarrik haute m a n dezake g u.

19. Lau argu m e n t u mota.

Gai honekin bukatu baino lehen, garran tzitsu a izan daiteke gizakiak bere solaskide ekin arrazoina m e n d u e t a n jardute a n —dela bere iritzia baiest ar az t eko, dela, gutxienez , bere lehiakide ak isilaraz t eko— erabili ohi dituen lau argu m e n t u mota hauei buruz gogoet a egitea , laburki bada ere.

Lehenbizikoa, argu m e n t u m ad verecun dia m.

I. Lehenbizikoa honex e t a n datza: jakituriaga tik, gizarte mailaga tik, ahalm e n a g a t ik edo best e zerbaite g a t ik izen handia lortu eta beren ospe horri esker gainer ako e n estimu a autorit at e moduko batez berega n a t u duten e n iritzia aipatz e a n . Gizakiren batzuk edozein mota t ako dignitat er a jasoak izan direne a n , harrokeriatz a t hartzen da best e norbait ek haiei ezerta n ihardukitze a edota jadanik autorita t e a duten ei euren autorit at e hori ezbaian jartzea. Eta norbait bereh al a makurtz en ez bada gainerako ek menp ekot a s u n e z eta begirunez onartze n dituzten autore konsakra t u e n irizpideet a r a , harropu tz a dela leporatuko zaio eta lotsaga b e k eri azko ausardia egotziko zaio; eta ozarkeria tz a t hartuko da, halaber , Antzinat eko oharrari norbaitek bere iritzia aurkatz e a , edota iritzi hori doktore jakintsu baten edo best elako onarp e n a duen idazle baten aurrez aurre aurkezt e a . Horrega t ik, bere tesiak halako autorita t e e t a n oinarritu ahal dituen ak garaipen a r e n jabe izan behar duela uste du eta zuhurtziga b ek eri a tz a t jotzen du, best erik gabe , best e norbait tesion aurka agertz e a . Horrixe dei diezaiokegu, nire aburuz, argu m e n t u m ad verecun dia m .

20. Bigarrena, argu m e n t u m ad ignorantia m.

II. Bigarrenik, gizakiek best e enpar a u a k isilarazi, beren iritzietara makurrar azi eta eztab aid ako tesiak onartar az t eko maiz erabili ohi duten best e modu bat, lehiakide ari eurek frogatz a t dakart e n a onartze a ala best e froga hobe bat aurkezt e a exijitzea da. Horri argu m e n t u m ad ignorantia m deitzen diot nik.

21. Hirugarrena, argu m e n t u m ad homine m .

III. Hona hem e n hirugarre n bidea: berberak aurkezturiko printzipio edo amore emat e tik atera t ako ondorioez baliatuz estutz e n duten e a n lehiakide a . Argum e n t u m ad homin e m izenaz ezagu tz e n dena .

22. Laugarrena, argu m e n t u m ad judicium. Guztietatik haux e da ezagut zan eta judizioan aurreratzea ahalbidet z e n digun bakarra.

IV. Eta azkenik argu m e n t u m ad judicium daukagu , hau da, ezagutz a r e n edo proba bilitat e a r e n jatorrietariko bate tik atera t ako frogak erabiltzea . Aipaturiko lau argu m e n t u e t a t ik haux e da egiazko irakasp e n a dam aigu n eta ezagutz a bidean aurrera egitea ahalbide tz e n digun bakarra. Honako arrazoionga tik: 1) Nik baten bati iharde t si nahi ez izateak, berari diodan begirun e a g a t ik edo konbe ntzim e n d u a ez den best e edozein arrazoiga tik, ez du esan gura haren iritzia zuzen a denik. 2) Nik esa t eko ezer hoberik ez edukitzeak ez du frogatz e n best e a bide onean dabilenik, edo nik haren bideari jarraitu beharko niokeenik. 3) Edota neure buruar ekiko kontra e s a n e a n jausi naizela norbaitek ikusaraz t e a k ez du esan nahi berak duenik arrazoi. Beharb a d a apala izatea g a t ik, ez diot kontrajarri nahi ezer best e baten aburu ari. Edota agian ezjakina izatearr e n , ezin diot best e ezer hoberik kontrajarri. Edo baliteke ni neu egote a erratu t a eta best e ak hori ikusaraz t e a . Horrek guztiak egia onartz er a bultza nazake agian, baina ez dit laguntz en ezagu tz ar a iristen, zeren hau froga eta argu m e n t u e n bidez lortzen baita, eta gauz en beraien izaera tik sortzen den argiare n bidez; ez, ordea, norber e lotsa, ezjakint asu n a edo errorea r e n kariaz.

23. Zer datek e e n arrazoiaz gaindikoa, haren aurkakoa eta araberakoa.

Orain arte arrazoime n a ri buruz esand ak o e t a t ik zenbai t iradokizun egiteko gai garela uste dut gauz en bereizket az : alegia, ea gauzok arrazoiare n arab er ako ak diren, arrazoiaz gaindikoak ala aurkako ak. 1) Arrazoiaren araberako proposizioak ditugu sentipen e t ik eta hausn ark e t a t ik abiatuz gureg a n a t u riko ideien azterket a eta bilaket ar e n bitartez haien egia aurki dezake gu n e a n , dedukzio natural baten bidez jo ditzakegularik egiatz a t edo proba ble tz a t . 2) Arrazoiaz gaindikoak , berriz, haien egia edo probabilitat e a ezin deduzi dezake gu n e a n arrazoim e n a r e n laguntz ar ekin, aipatu t ako printzipioet a tik abiatuz. 3) Arrazoiaren aurkakoak , azkenik, gure ideia argi eta bereziekiko egokigaitz edo elkart ezinak direnak. Horrela, Jainko bakarrare n existen tzia arrazoime n a r e n araber ako a da; Jainko bat baino gehiagore n existen tzia, ordea , arrazoim e n a r e n kontrakoa; eta hilen piztuera, berriz, arrazoim e n a z gaindi dagoe n a . Arrazoiaz gaindikoa bi zentzut a n har daiteke , hots, proba bilitat e az gaindi edota ziurtasu n az gaindi dagoe n a ; eta zentzu zabal honex e t a n uste dut esat e n dela, zenbait e t a n , arrazoiaren kontrako a dela.

24. Arrazoia eta fedea ez daud e elkarren aurka, fedea arrazoiak araututa egon behar duelako.

Bada reason hitzaren best e adiera bat ere, fedearen aurkako gisa, alegia; eta hori, berez, hitz egiteko modu oso ezegokia izan arren, hainbe s t e r aino dago baime n d u a hitz egiteko modu arrunt e a n , non ergelkeria litzateke e n horri aurre egitea edota konpontz e n saiatze a . Halere, ez dut uste lekuz kanpo dagoke e nik honako honet az ohart araz t e a , hots: fedear e n eta arrazoiaren arteko kontrajar tz e a nolana hikoa izanik ere, fede a goga m e n a r e n baiesp e n tinkoa best erik ez dela, eta baiesp e n hori behar bezala finkatut a baldin bada go —eta horret ar ako obligazioa daukagu—, arrazoi egokiet an oinarritut a dago e n a ri baizik ezin zaiola eman, eta, beraz, ezin dela arrazoiaren aurkako a izan. Hortaz, sinest eko inolako arrazoirik gabe sines t e n duen a bere irudikeriez maite mind u t a egon daiteke, baina ezin esan daiteke egiaren bila dabilela ez eta bere Sortzaileari zor dion menp eko t a s u n a eskaintze n diola, Honek nahiago baitu oker eta errakuntz a tik babes t eko ema n zizkion bereizket a- ahalm e n a k erabil ditzan. Horreta n bere ahalegin guztia jartzen ez duen a , nahiz eta zenbait e t a n egia haute m a n , kasualita t e hutsa izanen da bide zuzene t ik badabil; eta nik ez dakit kasualit at e onaren zoriak halako prozedur a r e n irregulart a s u n a justifikatzeko balioko duen. Argi dagoe n a zera da behintz a t , errakun tz a t a n badabil, bere a duela errua; ostera , Jainkoak ema n dizkion argiak eta ahalm e n a k erabiliz egiaren bila zintzoki saiatzen denak bere trebe t a s u n horien laguntz ar ekin, kreatur a arrazional gisara dagokion obligazioa bete tz e a r e n poza izan ahal duela eta, egia aurkitzen ez badu ere, bere bilaket a ez dela saririk gabe gera tuko. Izan ere, horrela

jokatzen duen ak eta bere baiesp e n a behar bezala emat e n duen ak, dena delako kasuan zein auzian, bere arrazoime n a k diktatz en dizkion araue n araber a sines t e n du edo uzten dio siniste ari; eta best el a jokatzen duen ak, berriz, bere argien kontra egiten du bekatu eta nabari ta s u n («evidenc e ») argien a zein probabilitat e handien a bilatzeko beren- beregi eman zitzaizkion gaitasun a k gaizki erabiltzen ditu. Baina, dena den, batzuek fedea eta arrazoia elkarren kontra jartzen dituzten ez , hurren go kapitulua n ukituko ditugu, hortaz.

XVIII. KAPITULUAFedeaz eta arrazoiaz,

eta beraue n muga zehatzez

1. Mugok ezagutu beharra dago.

Gorago azalduta gera tu denez: 1) Ideiak falta zaizkigune a n , halab e h a r r eko ezjakintasu n e a n murgildurik aurkitzen gara eta ez daukagu inolako ezagu tz a motarik. 2) Frogak falta zaizkigun e a n , ezjakintas u n e a n gaud e, halaber , eta ez dauka gu ezagutz a arrazionalik. 3) Ideia espezifiko argi eta zehatz ak ez ditugun e a n , ez daukagu ezagu tz a ziurrik ez ziurtasu nik. 4) Gure arrazoim e n a r e n oinarri dateke e n geurezko ezagu tz arik ez best e inoren testigan tz arik ez dugun gaiet a n , gure baiesp e n a gidatz eko probabilitat e ak falta zaizkigu. Lau premis a hauet a t ik abiatuz zedarri ditzake gu, nire aburuz, fedearen eta arrazoiaren arteko mugak eta munarriak ; berau e n falta izan baita agian mundu honet a n , istilu larriak izan ez direne a n ere, hain eztab aid a latzak eta beharb a d a hain errakuntz a handiak sortarazi dituen a . Zeren noraino gidatu behar gaitue n arrazoiak eta noraino fedeak ebazt e n ez dugun bitarte a n , alfer- alferrik ibiliko baikara eztab aid a n eta erlijio kontuet a n elkar konben tzitu nahian.

2. Zer den fedea eta zer arrazoia, elkarrekiko bereiziak direnez .

Nire ustez, sekta bakoitza bere gogar a baliatzen da arrazoime n a z , berta t ik onurare n bat atera tz e a espero duen heinea n; baina arrazoiak huts egiten diene a n , aldarrika hasiko zaizkizu, arrazoiaz gaindiko fede artikulua dela eta. Baina nik ez dut ulertzen horiek nola argudia dezake t e n eta are gutxiago nola saia daitezke e n argudio berdinak darabiltzan lehiakide a konbe n tzitzen , fede ar e n eta arrazoiare n arteko zedarri zehatz- meha tz ak aldez aurre tik ebatzi gabe; zedarriok izan beharko lukete, izan ere, fede ar ekin zerikusia duen edozein auzitako lehen abiapu n tu a . Beraz, arrazoia hem e n, fedear ekiko bereizia denez, honako hauxe dela uste dut nik: gure gaitasun naturalak —hots, sentipe n a eta hausn arke t a— erabiliaz lortutako ideieta tik abiatuz goga m e n a k dedukzioar e n bidez atera dituen proposizioen edo egien ziurtasun a r e n edo proba bilitat e a r e n aurkikuntz a . Fedea , berriz, proposizio bati emat e n diogun baiesp e n a da, baina arrazoim e n a r e n dedukzioet a n oinarritut a barik, Jainkoag a n dik ezohiko komunikazio modur e n batez ezagu tz er a ema n d a k o tz a t aurkezt e n digunari fede ema n ez . Gizakiei egiak ezagu tz er a emat eko bide horri erreb el azioa deitzen diogu.

3. Errebelazio tradizionalaren bidez ezin zaigu ezein ideia berri bakun jakinarazi.

Lehenik , beraz, honako haux e diot: Jainkoak argitutako gizakiak ezin die jakinarazi best e e i , ezein errebelazio moduz , beraue k aldez aurretik sentipe n e z edo hausnarke taz izan ez duten ezein ideia bakun berri . Zeren, direnak direlakoak izanik ere hark Jainkoaga n dik zuzen e a n jaso dituen inpresioak, erreb el azio hori, ideia berri bakun ez osaturik baldin bada go, ezin izanen baitzaio best e inori jakinarazi ez hitzez ez best elako ezein zeinuz. Izan ere, hitzek, gurega n duten ararte g a b e k o eragiket a horret a n , ez dute beren soinu natural ez haraindiko ideiarik sortaraz t e n ; eta haiek

zeinutza t erabiltzeko ohitura da gure goga m e n e a n ideia estariak —aurre tiaz genitue n ideiak, ez best elako ak— zirikatzen eta pizten dituen a . Zeren ikusi edota aditzen ditugun hitzok ez baitizkiote gogoraraz t e n gure goga m e n a ri gu geu zeinutz a t hartzera ohitu garen ideiak baizik, ezin dutelarik sortarazi osoki berri eta aurretiaz ezagu tu gabeko ideia bakunik. Eta gauza bera esan daiteke gainerako zeinuez ere, hots, ezin digutela adierazi ezer guk geuk aurretiaz haren ideiarik izan gabe.Horrela, San Paulok, hirugarre n zerura eram a n a sentitu zene a n , berega n a t u t a ko ideia berriak ugari izanag a tik, horri buruz haux e baino ezin adierazi izan zigun, «inoiz giza begiak ikusi ez dituen, belarriak entzun ez dituen eta gizakiari inoiz burura tu ez zaizkion gauz ak» direla. Demagu n , adibidez, Jupiter edo Saturno planet a n —zeren hau ere daiteke e n a baita eta inork ukatu ezin duen a- , sei sentime n e z hornituriko kreaturak bizi direla eta Jainkoak sobren a t u r alki gutariko gizaki bati haien seigarren sentim e n e zko ideiak eskaintz en dizkiola; bada, gizaki horrek ezin izanen lituzke gainerako gizakion goga m e n e t a n sekulan sortarazi, hitzen bidez, seigarren sentime n horri esker inprimaturiko ideiok; gutariko inork ere ezin dionez komunikatu koloreare n ideia, inolako hitz soinuren bidez, best e lau sentim e n a k oso ondo eduki arren, bosgarr e n az (ikusme n a z) erab a t elbarri jaiotako bati. Beraz, gure ideia bakun ei dagokien ez —eta horiexek osatze n dute gure nozio eta ezagu tz a guztien oinarria eta gai bakarra—, gure arrazoime n a r e n menp e gaud e erab a t —gure ahalm e n natural en menp e esan nahi dut—, eta inola ere ezin jaso ditzake gu tradiziozko erreb el azio bitartez. Tradiziozko errebelazioa diot, jatorrizko errebelaziotik bereiziz. Lehene n g o a r e n barrua n , Jainkoak edozein gizakiren goga m e n e a n zuzen e a n eragiten duen lehen inpresioa sartzen dut, eta guk ezin diogu mugarik ezarri; bigarren e a n , berriz, gure kontzepzioak elkarri komunikatz eko ohiko bideak erabiliz elkarri hitzen bidez trans miti tzen dizkiogun inpresioek sartzen ditut.

4. Bigarrenik, tradiziozko errebelazioak arrazoi bidez ere ezagutu ahal diren proposizioak ezagutaraz diezazkiguk e , baina ez arrazoim e n a k egin ohi duen ziurtasun berarekin.

Bigarrenik , zera diot: arrazoiaren bidez eta modu naturalez ditugun ideien bitartez aurkitu ahal ditugun egiak eurak aurki eta atera daitezk e e ela erebelazioz ere . Horrela, Jainkoak erreb el azio bidez iragar ziezaguk e e n Euklides e n proposizioet ariko baten egia, gizakiek eurek beren ahalm e n natural ak erabiliz aurki zezake t e n bezala. Mota honet ako gauze t a n erreb el azioare n oso premia gutxi daukagu , zeren Jainkoak seguru a go diren baliabide natural ez hornitu baikaitu haiek ezagutz e r a iristeko. Izan ere, geure ideien ezagu tz a eta kontenplaziotik abiatuz argiro aurki dezake gu n edoz ein egia, erreb el azio tradizionalez heltzen zaigun a baino ziurrago a izanen da betiere. Zeren eta erreb el azio hori jatorriz Jainkoag a n dik datorkigula ezagu tz e a ezin baita izan inoiz geure ideien arteko ados t a s u n a edo desa do s t a s u n a r e n pertzepzio argiak eta bereiziak dam aigu n ezagutz a bezain seguru a . Adibidez, duela mend e batzue t a tik honan tz erreb el a tu izan balitzaigu triangelu baten hiru angeluak bi angelu zuzen e n baliokide direla, nik proposizio horren egiazkotas u n a ri baiesp e n a eman niezaioke erreb el a t u zaidan tradizioari fede ema n ez ; baina hori ez litzateke sekulan iritsiko bi angelu zuzen ei eta triangelu ar e n hiru angeluei buruzko nire ideien alderak e t a n eta neurket a n oinarrituriko ezagu tz ak ema n e n lidakee n ziurtasu n ar e n mailara. Gauza bera gerta tz e n da gure sentim e n e n bidez ezagut daitezke e n egitat ezko arazoekin; uholde unibert s al a , adibidez , jatorria erreb el azioa n duten liburu santu e n bidez trans miti tu zaigun historia da; halere, uste dut inortxok ere ezin esan dezake el a Noek berak hura ikuste a n —edo trans mititzaileak berak hura ikusi eta bizi izan balu— eduki zezake e n ezagutz a bezain ziurra eta argia duenik. Izan ere, historia hori Moisesek inspiratu omen zuen liburu bate a n idatzitakoa den segur t a s u n a ez baita handiago a berare n sentim e n e n bidez lortutako a baino; aitzitik, pertson a horrek Moisesek liburua idatzi izanaz duen segurt as u n a ez da izanen berber ak Moises liburu hori idazten ikusi balu bezain handia. Beraz, historia horren erreb el azio- izateari buruzko segurt a s u n a norber ar e n sentim e n e n bidezkoa baino ahulago a da.

5. Jatorrizko errebelazioa bera ere ezin onar daiteke arrazoibidez ko nabaritasun argiaren kontrakoa bada.

Hortaz, gure ideien ados t a s u n edo desa do s t a s u n a r e n pertzepzio argian oinarrituriko ziurtasun a duten proposizioet a n , dela ararte g a b e k o intuizioz lortzen dela (beren ez nabariak diren proposizioet a n gerta tz e n den bezala), dela arrazoibidezko dedukzio nabarien bidez (frogap e n e t a n gerta tz e n den modu a n), ez dauka gu erreb el azioare n laguntz ar e n beharrizan premiazkorik proposiziooi gure baiesp e n a ema n eta goga m e n e r a jaso ditzagu n. Zeren eta ezagutz a- bide naturalek jaso baititzaket e bertara edota jaso baitituzte dagoe n e ko, haux e dugularik, izan ere, agian edozert az izan dezake g u n segur t as u n handien a , gauza berori Jainkoak zuzene a n erreb el a tz e n digune a n salbu; eta kasu honet a n ere, gure segur t a s u n a ezin da handiago a izan iragarp e n hori egiaz Jainkoaga n diko erreb el azioa dela dioskun ezagutz a baino. Baina dena dela ere, nik ez dut uste halakotzako ezerk ezagu tz a nabari bat zaputz edo zokora dezake e nik, edota baten bat berone n adimen e ko nabari ta s u n argiarekin zuzenki kontrae s a n e a n dago e n zerbait onartar az t e r a arrazoiz behar dezake e nik. Izan ere, halako erreb el azioak jasotzeko tresn a tz a t ditugun ahalm e n e n ezein nabari ta s u n e k ere ezin gaindi dezake e n e z —nahiz eta bai pareka tu— gure ezagu tz a intuitiboare n ziurtasu n a , ezin izanen dugu hartu inoiz egiatza t gure ezagu tz a argi eta bereizi honekin zuzenki kontra e s a n e a n dagoke e n zerbait ; adibidez , bi ideia hauek —gorputz bat, espazio bat— hain argiro datoz ados elkarrekin, eta gure goga m e n a k adost as u n horren hain pertzepzio nabaria du, non inoiz ezin izanen diogun baiesp e n a eman gorputz berbera aldi berea n bi leku desb erdin e t a n dago el a dioskun proposizioari, nahiz eta berau Jainkoaga n diko erreb el azioko autorita t e tz a t aurkeztu; zeren eta honako nabari ta s u n hau —lehenik, baiezpe n hori Jainkoari egozte a n ez diogula geure buruari iruzur egiten eta, bigarrenik, mezua hori zuzen ulertzen dugula— ezin baita izan sekulan gure ezagu tz a intuitiboak dam aigu n best e nabari ta s u n honen pareko a, hots, ezinezkoa dela gorputz berber a aldi bere a n bi leku ezberdine t a n egote a . Beraz, ezin onar dezak e g u ezein proposizio Jainkoaren errebelaziot za t , ezta halako proposizioei dagokien baiesp e n a erdiet si ere, gure ezagu t za intuitibo argiarekin kontraesa n e a n dagoen e a n . Hala ez balitz, ezagutz a ororen eta nabari ta s u n zein baiesp e n ororen printzipioak eta oinarriak gainazpikatuko lirateke el ako; eta ez legoke mundu a n ezberdint as u nik egia eta faltsut as u n a r e n artea n , ez eta sinesg arrirako eta sines t eziner ako neurririk, zeren eta dudazko proposizioak beren ez nabariak direnei nagusituko bailitzaizkieke, eta ziurtasun e z ezagutz e n dugun ak errore datek e e n a ri utziko bailioke lekua. Beraz, alferrik izanen da gure ideiet ariko edozeine n arteko adost as u n a eta desa do s t a s u n a r e n pertzepzio argiaren aurka daud e n proposizioak fedeko auzitza t («mat t e r of faith») ezarri nahi izatea . Horiek ezin dutelako eragin gure baiesp e n a halakoar e n edo best elako ar e n izene a n . Izan ere, fedeak ezin izanen gaitu sekula konben tzitu gure ezagu tz ar e n aurka dagoe n zerbaite t az , zeren fede a halako edo horrelako proposizioak iragar tz e n dizkigun Jainkoaren lekukotzan oinarriturik bada go ere (eta Jainkoak ezin gaitu engain a t u), ezin dugu jakin segur t a s u n e z —geure ezagutz e n egiaz dugun baino ziurtasu n handiagoz, alegia— egia hori egiat a n jainkozko erreb el azioa dene n tz . Ezen ziurtasun a r e n indar guztia honex e n menp e baitago , hots, proposizio hori erreb el a tu ziguna Jainkoa ote den jakiteare n menp e; eta kasu honet a n , erreb el a t uriko proposizioa gure ezagu tz ar ekin edo arrazoiarekin kontrae s a n e a n dago el a emat e n dugun ez , ziurtasun hura hurrengo objekzio hau zintzilik daukala gera tuko da betiere, hots, guk ez dakigula azaltzen nola daiteke e n zerbait Jainkoaga n dik —gure izatear e n egile onginahit su horreng a n dik— etorri eta egiazkotz a t hartze a n , berak eman zigun ezagutz a r e n printzipio eta oinarri guztiak hond a tz e a , gure gaitasu n guztiak ezgai bihurtze a , bere obraren parterik bikainen a —gure adime n a— eraba t suntsi tut a gera tz e a , eta gizakia, horrela, abere hilkorrek duten a baino argitasu n eta joka- gida eskas a goko egoera n jartzea . Izan ere, gizakiaren goga m e n a k zerbait jainkozko erreb el azioa dene n tz jakiteko ezin ukan badez a inoiz bere arrazoime n a r e n printzipioez duen baino nabari ta s u n argiago a (eta agian horren pareko a ere), ez du ukan e n sekulan inolako motiborik printzipiook duten nabari ta su n a baino handiago a ez duen erreb el azioz jasotako proposizio bati lekua uzteko.

6. Eta are gutxiago tradiziozko errebelazioa.

Gizakiak horrex e n b e s t e erabil dezake bere arrazoim e n a , eta beroni kasu egin beharra dauka, gainera , berbera ri egindakotz a t jotzen den ararte g a b e k o eta jatorrizko erreb el azioar e n kasuan ere. Baina ararte g a b e k o erreb el aziora heltzen ez direnei, baizik eta best er e n batzuei —dela idatzizko zein ahozko tradizioa bitarteko delarik— erreb el a t uriko egiak otzant a s u n e z onartze a galdatz e n zaien guztiei dagokien ez , arrazoiaren askoz premia handiago a dute, eta beronek best erik ez gaitzake eram a n egiok onartzera . Izan ere, fedeko auziak jainkozko erreb el azio direnez, eta ez best el ako ezer, fedeak, hitz hau jainko- fedea deitu ohi zaion zentzu a n hartuz, ez du zerikusirik Jainkoak erreb el a t urikotza t hartzen diren proposizioekin baino. Nik ezin dut ulertu, beraz, fedeko gai bakartza t erreb el azioa duten ek zelan esan dezake t e n liburu horret a n edo hartan dagoe n halako edo best el ako proposizio bat Jainkoaren inspirazioz datorrela sinest e a fedeko auzia dela eta ez arrazoikoa; ezpad a eurak erreb el azioare n bitart ez iritsi direla jakitera proposizio jakin hori edo liburu horret a n aurkitzen diren guztiak Jainkoaren inspirazioz komunikatu zitzaizkigula. Halako erreb el aziorik ezean , proposizio hau edo liburu hori jainko- autoritat ezkoa dela sines t e a edo ez sinest e a ezin izan daiteke sekulan fedeko auzi, baizik eta arrazoiko gai; eta halako motako a, non neure arrazoiaz baliatuz baizik ezin izanen diodan baiesp e n a eman, arrazoi horrek ezin didalarik inoiz eskatu, edota bultzatu, bere kontrako a den zerbaite t a n sines t e a ; arrazoim e n a k ezin baitu iradoki ere egin berak arrazoizkotza t ez duen ari baiesp e n a emat e a . Beraz, geure ideieta tik eta lehen a g o aipatu dituda n ezagu tz a- printzipioet a tik abiatuz nabari ta su n argia dugun gai guztiet a n , arrazoia dugu epailerik jaioen a; eta erreb el azioak, arrazoi horren ebaz p e n a k berret si ahal baditu ere berarekin ados datorren e a n , ezin ditu baliogab e t u haren ebazp e n a k halako kasuet a n ; eta arrazoiaren ebazp e n argi eta nabaria dugun e a n , ezin gaituzt e behartu hari uko egitera kontrako iritzi baten mese d e t a n , hura fedeko auzia dela aitzakiatza t jarriz: [zeren honek ez baitu inolako autorit at erik arrazoiare n ebazp e n argi eta nabarien aurka].

7. Hirugarrenik, arrazoiaz gaindiko gauzak dira, errebelatuak direnean, fedeko auzi propioena.

Baina, hirugarrenik , gauz a askori buruz oso nozio inperfektu ak ditugun ez edota bater e noziorik ez, eta best e zenbai t gauzare n iragan eko, egungo edo geroko existen tziaz inolako ezagu tz arik ez dezake g u n e z lor gure ahalm e n naturale n bitartez, horiexek dira, aurkitzeko ahalm e n natural ez gaindi eta arrazoiaz gaindi egonik, fedearen gai propioak . Horrela, kasu, aingeru errebolt ariak Jainkoari jarki eta beren hast a p e n e k o zorion egoer a galtze a, eta hildakoak piztu eta berriro bizitzea; halakoak eta antzeko ak, arrazoiaren aurkikuntz a ahalm e n a z haraindikoak izanik, fedeko auziak dira soil- soilik, eta arrazoiak ez du horiekin zerikusirik zuzenki.

8. Fedeko auziak dira, baita ere, errebelatuak izanik arrazoiaren aurkakoak ez direnak, eta horiek arrazoiaren aieru probablee n aurrez lehen e t s i beharrekoak dira.

Baina Jainkoak arrazoiaren argia gizakioi emat e r ako a n ez zituen bere eskuak lotu gure ahalm e n natural ak erabaki probable bat hartzeko trebe ez diren auziet a n erreb el azioare n argia luzatzeko, berari ongi zeritzone a n ; eta, hortaz, Jainkoak borond a t ez eman zigun errebelazio horri lehentas u n a eman behar zaio arrazoiaren aieru probable e kiko . Izan ere, goga m e n a k , berak nabari ta su n e z ezagu tz e n ez duen egiari buruzko ziurtasu nik ez duen ez egia horret a n ageri den proba bilitat e a ri atxikiz baino, premiazkoa izaten du huts egiterik ez daukan eta inori iruzur egiterik nahi ez duen baten g a n dik datorkion testiga n tz ari baiesp e n a emat e a . Halarik ere, arrazoiari dagokio, betiere , hura egiaz erreb el azioa dene n tz eta jantzitza t dakartz an hitzen esan a hi az juzgatz e a . Hortaz, arrazoiaren printzipio garbien aurkako a eta goga m e n a k bere ideia argi eta bereiziez duen ezagu tz a nabariare n kontrako a den zerbait hartzen baldin bada erreb el aziotz a t , arrazoiari kasu egin beharra dago, berari dagokion gaia delako. Eta gizakiak ezin duen ez inoiz lortu bere ezagu tz ar e n printzipio argiekin eta nabari ta s u n a r e kin kontra e s a n e a n dagoe n proposizio bat Jainkoak erreb el a tu a ote den edota proposizio hori aurkezt e a n erabilitako hitzen esan a hia zuzen ulertzen ote duen jakiteko horren ezagutz a ziurra —kontrako proposizioa egia izateaz duen ezagu tz a bezain ziurra, alegia—, proposizio hori arrazoiko auzitzat hartzera eta halakotza t

juzgatz er a beharturik dago, eta ez inolako azterket arik gabe , fedeko auzia bailitzan, hura irenst er a .

9. Arrazoiak juzga ez ditzake e n edota soilik probabilitatez juzga ditzake e n auzietan, errebelazioari entzun behar zaio.

Lehene n g o eta behin, gure goga m e n a k bere ahalm e n eta nozio naturalen bitartez juzgatz erik ez daukan edoz ein proposizio erreb el a turi dagokion ez , fedeko auzia da soil- soilik eta arrazoiaren gainetik dago. Bigarrenik, goga m e n a k naturalki bereg a n a t u riko ideiet a tik abiatuz eta bere ahalm e n natural en laguntz az baliatuz bereizi eta juzgatz e a lor ditzake e n proposizioak oro, arrazoiko auziak dira; bereizket a honekin, alabaina: goga m e n a k nabari ta s u n ez- ziurra best erik ez duen proposizioei dagokien ez , zeinen egiazkotas u n a z arrazoi probable e t a n oinarrituriko konbe ntzim e n d u a best erik ez dioten emat e n , halako moldez, non kontrakoa egia izan daiteke e n —bere ezagutz a r e n nabari ta s u n ziurrari bortxarik egin gabe eta arrazoi ororen printzipioak suntsi tu gabe—, halako proposizio probable e n kasuan , diot, arart eg a b e k o erreb el azio batek erabaki dezake gure baiesp e n a , proba bilitat e a r e n aurka izanda ere. Zeren arrazoiare n printzipioek argi utzi ez duten e a n proposizio jakin bat ziurtasu n ez egiazkoa ala faltsua den, erreb el azio nabari batek, egiaren best e printzipio bat gehiago eta baiesp e n a r e n oinarri bat gehiago bezala, har dezake erabakia goga m e n e a n ; eta horrela, proposizio hori fedeko auzi bihur daiteke, eta arrazoiaz gaindikoa izan. Zeren arrazoia auzi konkretu horret a n probabilitat e soiletik harago ezin irits daiteke e n e z , fede ak ekarriko baitu erabakia arrazoia motz geratu den lekuan, eta arrazoiak deskubrituko egia zein aldet a n dagoe n .

10. Arrazoiak ezagut zaren bat eskaini ahal duen auzietan, entzun egin behar zaio hari ere .

Horraino iristen da fedear e n erem u a , eta hori arrazoiari inolako bortxarik ez oztoporik egin gabe; hau ez baita zauritzen ez zokoratz e n , baizik eta ezagutz a ororen iturri etern al e tik datoze n egiari buruzko aurkikuntz a berriekin laguntz en eta aberas t e n . Izan ere, Jainkoak erreb el a tu duen guztia egia ziurra da, eta hori ezin da zalantz a t a n jarri. Horixe da, hain zuzen, fedear e n objektu propioa; baina erreb el azio jakin bat Jainkoaga n diko a den ala ez, hori arrazoiak juzgatu behar du, eta honek ezin izanen du sekula permititu goga m e n a k nabari ta s u n handien ari uko egin eta txikiena besarka tz e a , ez eta proba bilitat e a onartze a ere ezagutz a r e n eta ziurtasun a r e n aurka. Ezin dugu izan nabari ta s u nik —ez behintz a t arrazoiaren printzipioek dam aigu t e n pareko argitasu n a eta ziurtasun a duenik— tradiziozko erreb el azio bat Jainkoaga n dikoa ote den, hura jasotzen dugun hitz horien tenore a n eta ulertzen dugun zentzu jakin horret a n . Eta, horrega tik, ezin zaigu arrazoiarekin zerikusirik ez duke e n fedeko auzitzat ezarri ez onarterazi arrazoi horren erabaki argi eta berene z nabarien aurka dagoe n edota harekin bat ez datorren ezer . Jainkoaga n diko erreb el azioz datorkigun guztiak gure aburue n , aurreiritzien eta interes e n gainetik egon behar du eta baiesp e n osoz onartua izateko eskubide osoa du. Gure arrazoiak fedear ekiko duen halako menp ekot a s u n a k ez ditu aldatz en , ordea, gure ezagutz a r e n mugak, ez eta arrazoiare n oinarriak arriskuan jartzen ere; aitzitik, gure ahalm e n a k garatz e a ahalbide tz e n digu, jarritako helburu e t a r a ko erabiliz.

11. Arrazoiaren eta fedearen arteko mugak ez badira zehaz t e n , ezin izanen diegu aurre egin erlijioan irrikitasun eta nabar m e n k eriari.

Fede ar e n eta arrazoiaren arteko zedarri horiek ez badira erresp e t a t z e n , erlijio- gaiet an ez du ukan e n bater e lekurik arrazoiak, eta ez dugu eskubiderik ukane n mund u a n diren erlijio ezberdin e t a n aurkitzen ditugun hainba t aburu eta errito desar a uko gaitzes t eko. Zeren fede a arrazoiaren aurrez aurre jartzeko mania horrega t ik dela uste baitut nik, neurri handi bate a n behintza t , gizateriaren jaun eta jabe egin eta berau banan tz e n duten ia erlijio guztiak blaitzen dituzten absurdu horiek guztiok. Izan ere, jende ari iritzi hau burua n sartu dioten ez , hots, erlijio-gaiet a n ez zaiola arrazoiari kontsulta tu behar, nahiz eta itxura bate a n norbere zentzuar ekin eta ezagu tz a ororen printzipioekin kontra e s a n e a n egon, bakoitzak bere irudikeriei eta berezko supers t izioei eman die bide; eta hortik erlijio arloan hain iritzi bitxi eta praktika desar a uko e t a r a

jotzea, non zentzu pixka bat duen edonor txunditut a uzten duen hainbes t e ergelkeriak, eta Jainko ahaltsu eta jakintsua r e n t z a t onargarri izatetik hain desbider a t u tz a t dauzka, non ezin baitu ekidin iritziok eta praktikok barregarri tza t eta iraingarritzat jotzea bere sene a n dago e n edoz ein e n tz a t . Halako moldez, non, erlijioak izan beharko lukeen e a n piztienga n dik gehien bereizi beharko gintuzke e n a eta kreatura arrazional gisan abere e n gainetik jaso beharko gintuzke e n a bereziki, hartan tx e gerta tz e n baita maiz, hain zuzen ere, gizakia abere ak eurak baino irrazionala go eta zentzug a b e k o a g o agertz e a . Credo, quia impossibile est (sinetsi egiten dut, ezinezkoa delako), horra hor gizaki zintzo baten g a n portaer a gartsu tz a t uler daiteke e n goiburua , baina jokabide guztiz okerra litzateke e n a gizakiek beren iritziak edo erlijioa aukera tz er ako a n .

XIX. KAPITULUAIrrikitasun az

1. Egiazaletasu n a, behar- beharrezkoa.

Egiaren bilaket a n serioski murgildu nahi duen ak bere goga m e n a egia maitatz eko prest a t u behar du lehenik eta behin. Ezen egia maite ez duen ak ez baitu eginen ahalegin handirik hura aurkitzeko, ez eta hura galtzea g a t ik nahigab e handirik sentituko ere. Letragizone n artea n ez duzu aurkituko inor bere burua egiazale tz a t ez duenik, eta ez dago kreatura arrazional bat ere bera t az best ela pents a tz e a iraintzat hartuko ez lukeenik. Halere, hori horrela izan arren, egia egiaga tik maite duten ak oso gutxi direla esan daiteke hutsik egin gabe , beren burua egiazale tz a t duten e n artea n ere. Mereziko luke aztertze a , bai, batek nolat an ezagut dezake e n egia zintzoki maite duen, eta horri buruz badela uste dut froga hutsezin bat: ezein proposizio ere ez onartz e a berorrek oinarritzat dituen frogek baimen tz e n duten baino segurt as u n handiagoz. Baiesp e n neurri horret az haraindi doan ak ez du besarka tz e n egia, bistan dago, egia hori maite duelako; ez du maite egia egiaga tik, baizik eta best e helburu ezkuture n bateg a t ik. Izan ere, proposizioren bat egia den nabari ta su n a norberak horret az dituen froget a n oinarritzen denez , eta ez best e ezerta n (berez nabariak diren proposizioet a n salbu), bistan da nabari ta su n maila horiez gaindi dam aion edozein baiesp e n maila, segurt as u n plus hori guztia, egiaz ale t a s u n a ri zor zaionaz apart eko best e irrikaren bateg a t ik dela; zeren neurri bere a n baita ezinezko, hala egiazale t a s u n a k norbait baiesp e n a emat e r a bultzatze a berak proposizio horren egiazkotas u n a z duen nabarita s u n a r e n gainetik, nola egiazale t a s u n a k norbait baiesp e n a emat e r a behar tz e a , proposizioren baten nabari ta s u n a r e n izene a n , berak proposizio horren egiazkotas u n a z nabari ta s u nik izan gabe; zeren hori, izan ere, proposizio jakin bat egiazkoa ez izatea posible edo proba ble dela- eta egiatz a t besarkatz e a bailitzateke . Arartega b e k o nabari ta s u n a r e n argitasu n kontes t a e zin ar e n bidez edota frogap e n a r e n indarrar e n bidez gure goga m e n e n jabe egiten ez den best e edozein egiaren kasua n , beroni dam aiogu n baiesp e n a lortzen duten argu m e n t u a k dira hark eskaintz en digun probabilitat e a neurtz eko dauzka gu n berm e eta bahiturak; eta hura ezin dugu onartu argu m e n t u ok gure adime n ei eskaintze n dieten az apart eko best e ezeren izene a n . Proposizio bati printzipioek eta frogek emat e n dioten az harago eskaintz en diogun fede a edo autorit at e a , edozein mailat ako a delarik ere, haren aldera makurtz en gaituz te n jauginen kariaz da, eta neurri horret a n , beraz, egiari egia izatea g a t ik zor diogun maitas u n e t ik aldentz e a . Eta egia honek, gure grina edo interes e t a t ik ezelako nabari ta su nik jasotzerik ez dauka n ez , ez du jasoko haiet a tik, ezta ere, ezelako ñabardur arik.

2. Nondik datorren norbere aburuak best e e i inposatz e k o joera.

Beste ei inposatz eko autorita t e a norbere buruari esleitzea eta norber e iritziak ezartzeko joera hori gure judizioen desbider ak e t a eta ustelkeriak berarekin dara m a n porta er a iraunkorra da. Izan ere, zer espero daiteke best erik norbere aburuak gainer ako ei inposatz eko prest egote a baino, aburuok dago e n e k o norber e buruari inposa tu dizkionare n g a n d ik? Espero al dezake inork arrazoiz

argum e n t u rik eta konbe n tzim e n d urik best e ekiko harre m a n e t a n , bere buruar ekin halakorik erabiltzen ohitut a ez dagoe n baten adimen e t ik? Norbere ahalm e n ei bortxa egiten dienak bere buruarekiko tirano bihurtzen da eta egiari soilik dagokion eskubide a usurp atz e n du, hau da, egiak berak duen autorita t e a r e n izenea n soilik —hots, bere baitan daukan nabari ta s u n a r e n izene a n eta nabari ta su n horren neurrian— baiesp e n a galdatz e a .

3. Arrazoia aintzat hartzen ez duen irrikitasunare n indarra.

Zilegi bekit orain baiesp e n are n hirugarren zimen tarri bat aipatz e a hem e n, batek baino gehiagok fede ari zein arrazoiari bezainb e s t e autorit at e esleitzen diona, konfiantza osoz oinarrituz hartan. Irrikitasun az ari naiz, zeinek, arrazoia eraba t baztertuz , berau gabe erreb el azioa ezartze a nahi duen. Horrega t ik, beraz, arrazoia eta erreb el azioa, biak, uzten ditu bazterrera , eta haien lekuan gizakiak bere burmuine a n dituen funsga b e ko irudikeriak jartzen, iritziaren zein jokabide ar e n arautz a t hartzen dituelarik, gainera , eurok.

4. Arrazoia eta errebelazioa.

Arrazoia, izatez, erreb el azio natural a da, argiare n Aita etern al eta ezagutz a ororen iturburu denak horrex e n bidez komunikatz e n diolarik gizateriari berone n ahalm e n natural en eskuer a n utzi duen egia zatia; errebelazioa , berriz, arrazoi natural hedatua da, Jainkoaga n dik bitartekorik gabe datozkigun aurkikuntz e n funts berriak heda turiko arrazoia, alegia, zeinen egiazkota s u n a arrazoiak berres t e n duen, haiek Jainkoaga n dik datozkigula adieraz t eko dam aizkigun lekukotza eta frogen bitart ez . Halako moldez, non erreb el azioari leku egiteko arrazoia zokoratz en duen ak bata eta best e a r e n argia itzaltzen duen, eta izar ikustezin bate tik datorren argi urruna teleskopioz hobeto ikuste arre n norbaiti begiak erauzt eko gom e n d a tz e n saiatz e a bezala da.

5. Irrikitasunaren sorburua.

Arartega b e k o erreb el azioa, arrazoina m e n d u zehatz ar e n bide luze neketsu a eta ez beti ema nkorra baino askoz bide erosoa go a gerta tz e n zaielarik gizakiei beren iritziak finkatzeko eta jokabide ak arautz eko, ez da mira egitekoa batzuk erreb el azio hartzailetza t beren buruak aurkezt eko oso prest agertz e a eta beren ekintza zein aburue t a n —batik bat ezagu tz ar e n ohiko metodo e n bidez eta arrazoim e n a r e n printzipioen bitartez ezin justifika ditzaket e n e t a n— zeruko gidaritza apart eko baten babes e a n zeudel a uste izatea . Horrega t ik ikus dezake gu garai guztiet an izan direla gizakiak, malenkoniaz nahasit ako debozioz eta euren buruez zuten aburu onez, beraiek Jainkoarekin gainerako pertson ek baino adiskidet a s u n hurbilago a zutela eta haren onginahitik gainerako ak baino hurbilago zeudela sinistera iritsi direnak; eta beraiek jainkotas u n a r e kin harre m a n zuzen e a n zeudel a eta Jainkoare n Espirituarekin komunikazio sarria zutela uste izatea laket izan zaie maiz. Ezin da ukatu —aitortzen dut— Jainkoa gai dela adime n a argi izpi batez argitzeko, argi ororen iturburutik goga m e n e r a zuzene a n igorritako argi izpiz; eta horixe da, hain zuzen ere, haiek berei agindut akotz a t duten a , eta, hala izanez gero, nork ukan zezake e n dohain horret ar ako titulu hoberik Jainkoak bere herri berezi eta menp ekotz a t aukera tu duen a osatz en duten ek baino?

6. Irrikitasunaren bulkada.

Haien goga m e n a k horrela prest a t urik daud el a , beren irudime n e t a n paus a tz e n den edozein funsga b ek o iritzi Jainkoare n Espirituaga n diko argitzap e n tz a t eta aldi berea n haren autorita t e a duen zertza t hartzen dute; eta jaugin sendo batez bultzatu t a egin dezake t e n edozein zentzug a b e k o ekintza dela- eta, zeruak agindut ako bulkada tz a t eta beraiek nahitaez jarraitu beharrekotz a t joko dute; eta goitiko agindu a denez , haiek ezin egin hutsik hura burutze a n .

7. Zertan datzan irrikitasuna.

Nik honela ulertzen dut irrikitasun a bere zentzu hertsian: ez arrazoian ez Jainkoaga n diko erreb el azioa n oinik hartu ez arren, baizik eta burub ero eta handina hi baten irudikeriet a n , haietariko bata zein best e a baino, edo biak bater a baino eragin handiago a duen a hala ere, behin

erroak eman e z gero, gizakien aburu eta jokabide e t a n ; zeren gizakiek joera handia baitute beren baitatik datozkien bihozkad ei jarraitzeko eta men egiteko, eta seguru edozein gizakik jardun e n duela irmoago bere pertson a osoa hartzen duen bulkad a natural baten eraginp e a n dihardu e n e a n . Izan ere, printzipio berritzat finkaturiko irudikeria sendo batek hartzen duelarik menp e a n , erraz eram a n e n du noran a hi berarekin, zeren irudikeria hori, zentzuari gaina hartu t a eta arrazoiaren uztarritik zein hausn ark e t a r e n muge t a t ik aske, Jainkoaga n diko autorita t e mailara igo baita, gure izaera eta joeren laguntz az.

8. Irrikitasunak batere ikerketa eta frogarik gabe hartzen ditu ontzat bere ustezko argitzape n a k .

Gizakiak beren aburu eta jokabide e t a n nahas t eko halako eragina duen printzipio horren faltsut as u n a z erne ibiltzeko aski izan beharko genuke e n arren irrikitasun ak zein iritzi eta jokabide mota t ar a gara m a tz a n kargutz e a , hala ere, ezohikoari diogun zaletasu n ak eta norber e burua inspiratu t a eta ezagu tz ar e n bide natural eta ohikoez gainetik sentitze ak halako moldez lausen g a t z e n du gizakiaren nagia, ezjakintas u n a eta harrokeria, non, arart eg a b e k o erreb el azio moduko honen bidea n barna abiatu ondore n —ikerket arik gabeko argitzap e n honen eta frogarik gabeko ustezko ziurtasun honen bidea n barna—, zaila izaten baita hortik inor atera tz e a . Arrazoiak ez du jada gizakionga n eraginik, horiek arrazoiare n gainetik sentitzen baitira: goi- isurizko argia dakusa t e beren adimen e t a n , eta ezin dute huts egin; hantx e dute beren egia, eguerdiko eguzkia bezain argia eta ikusgarria; berez adieraz t e n da eta bere nabarita s u n horixe du nahikoa froga; Jainkoaren eskua ikusten dute beren baitan bultzatzaile, eta Espirituare n bulkad a sentitzen, eta ezinezkoa dute beren sentipen horieta n oker egote a . Halaxe eust e n diote beren aburuari, eta seguru daud e, egon ere, arrazoina m e n d u a k ez daukala zerikusirik eurek beren baitan ikusten eta sentitzen duten ar ekin; zalantz arik onartz en ez duen sentipe n ezko esperien tzia bide dute, ezelako frogare n beharrik ez duen a. Ez ote litzateke barregarria berber ak bere begien aurre a n distiratsu dakusa n argiak argi egiten duela froga dezala eskatz e a norbaiti? Argia da bere buruare n froga eta ez da behar best e frogarik. Espirituak gure goga m e n e t a r a halako argia dakarren e a n , iluntasu n a k desag e r t u egiten dira. Eguerdiko eguzkia bezain argi ikusten dugu ordua n, arrazoiaren oskorriak deus erakutsi beharrik gabe. Zerutiko argi hau indart su a , garden a eta garbia duzu zeharo; bere baitan dara m a bere frogap e n a , eta orduan eguzkia deskubritzeko ipurtargiar e n laguntz az baliatze a bezain alferrikakoa izanen duzu zeruko izpi hori gure arrazoiare n kandelaz aztertz e a ri ekitea.

9. Nola jarri agerian irrikitasuna.

Halaxe hitz egiten dizute gizakum e horiek: seguru daud el ako sentitzen dira seguru, eta euren konben tzim e n d u a k zuzenak dira, best e barik, indartsu ak direlako haien baitan. Zeren haiek dioten guztia horrex e t a r a muga tz e n baita ikuste eta sentitzetik datoze n metaforez biluzi geratz e a n ; baina irudi horiek hain indart su atxikitzen zaizkie, non beraien tz a t ziurtasun tz a t eta best e e n t z a t frogap e n tz a t balio duten.

10. Ustezko barne argiaren azterketa.

Baina azter dezagu n zehaz txo a go barne argi hori eta halako eraikin handiar e n zimendu tz a t daukat e n sentipe n hori. Gizakum e horiek —eurek dioten ez— argi garden bat dute barne a n , eta argi hori ikusi egiten dute; sentipe n bizi bat dute, eta sentitu egiten dute; eta hain daud e seguru, non dakus a t e n eta sentitzen duten hori ezin baitzaie eztab aid a t u . Izan ere, norbait ek zerbait ikusi edo senti tu egiten duela dioene a n , inork ere ezin dio eztab aid a t u hori egiten duenik. Baina zilegi bekit galdera hau: zer da ikuspe n hori, proposizioaren egiaren pertzepzioa ala hura Jainkoag a n diko erreb el azioa delako pertzepzioa? Zer da sentipen hori, zerbait egitera bultzatz en gaituen jaugin edo fantasia baten pertzepzioa ala jaugin hori sortaraz t e n dien Jainkoaren Espirituare n pertzepzioa? Horiek, izan ere, bi pertzepzio mota oso desberdin dira eta, geure buruari ezarri nahi ez badizkiogu behintz a t , arret a handiz bereizi beharreko ak. Baliteke nik proposizio jakin baten

egia haute m a t e a , baina proposizio hori Jainkoaga n diko ararte g a b e k o erreb el azio dela ez haute m a t e a hala ere. Euklidese n proposizio baten egia haute m a n dezaket , baina hura erreb el azio —edo nik erreb el aziotz a t haut e m a n a— izan gabe horrega t io; alta, ezagutz a horret ar a bide naturale t ik ez naizela iritsi haut e m a n dezake t —eta, beraz, ezagu tz a hori erreb el a t u egin zaidala- , baina Jainkoaga n diko erreb el azio dela haute m a n gabe horrega tio. Badirelako espirituak, Jainkoaga n diko agindurik hartu gabe ere, ideia horiek nirega n sortaraz ditzaket e n a k eta nire goga m e n a r e n aurrea n halako orden a n jarri, non ideia horien lotura haute m a t e r a irits naiteke e n . Beraz, nire goga m e n e r a neronek zelan ez dakidala iristen zaidan zeinahi proposizio ezagu tz e ak ez du esan nahi proposizio hori Jainkoaga n dik datorkidala haute m a t e a . Are gutxiago, proposizio hori egiazkoa delako hain konbe n tzim e n d u sendo ak ez du esan nahi Jainkoaga n dik datorkidan pertzepzioa daukad a nik, eta gutxiago oraindik egiazkoa denik. Baina argia eta ikuspe n a deitzen dioten arren, nik uste dut sines t e eta segur t a s u n a k best erik ez direla, eta erreb el aziotz a t hartut ako proposizio hori ez da egiazkotz a t ezagutz e n dutela, baizik eta egiazkotz a t jotzen dutela. Zeren eta proposizio bat egiazkoa dela ezagu tz e n dene a n , ez baita behar erreb el aziorik; eta zail da ulertzen ere proposizio bat jadanik ezagu tz e n duen batek zelan izan dezake e n horren erreb el aziorik. Beraz, haiek uste osoz egiazkotz a t duten proposizio bat bada , baina hura egiazkoa dela ezagu tu gabe, hori —dena delako izenez deitzen diotela— ez da ikuste a , baizik sines t e a . Izan ere, egia goga m e n e r a heltzeko bi bide daud e, erab a t ezberdin ak eta bata best e t ik bereiziak. Dakusad a n a , gauz ar e n berare n nabari ta su n e t ik dazagu t hala dela; sines t e n dudan a , berriz, best e e n lekukotz ar e n ondorioz sinest e n dut horrela dela. Baina lekukotza hori ema n dela ezagut u beharra dauka t , best el a zer jarri nire sinest e a r e n oinarritza t? Hura erreb el a tz e n didana Jainkoa dela ikusi beharra daukat , best ela ez dut ezertxo ere ikusten. Beraz, hona hem e n gakoa: nola ezagu tu ahal dut hura erreb el a tu didan a Jainkoa dela, nire goga m e n e a n grab a tu riko inpresio hori haren Espiritu Santu a g a n d iko a dela eta, horrega tik, obedientzia zor diodan a? Hori ez badut ezagu tz e n , dena delako segurt as u n a r e n jabe naizela ere, oinarririk gabeko a izanen da; eta nire baitan dudan ustezko argi hori, irrikitasuna best erik ez da. Zeren erreb el a t u bide zaigun proposizio hori bere baitako nabari ta su n a z egiazkoa edo nabariro probable a edota ez- ziurra izan, honako proposizio haux e baita ongi oinarritu behar dena eta egiazkoa dela erakutsi: Jainkoa dela hura erreb el a t u didana , eta nik erreb el aziotz a t hartzen dudan a Berak jarri didala, ziur, nire goga m e n e a n , eta ez dela best el ako espirituren batek ezarri didan edota neure irudimen e t ik sortu den irudikeria. Zeren, oker ez bana go, pertson a horiek proposizio hura egiazkotza t hartzen badut e , Jainkoak erreb el a t u diela uste dutelako baita. Baina orduan ez ote lukete aztertu beharko zer dela-eta uste duten Jainkoaren erreb el azio dela? Osteran tz e a n , euren konfiantza guztia uste hutsa izanen da, eta hainbes t e liluratzen dituen argi hori gurpil zoro baten ingurua n eten ga b e darabiltzan ignis fatuus best erik ez da izanen , hots: nik barru- barrutik sinest e n dudalako da errebelazio , eta hala sinest e n dut errebelazio delako .

11. Irrikitasunak ez du halako proposizioa Jainkoagan dik datorren nabaritasunik.

Jainkoare n erreb el azio den orotan ez da behar best e frogarik, dena delako hori Jainkoaga n diko inspirazioa dela jakitea baino, zeren Hark ezin baitu inor engaina t u ezta inork Hura engain a t u ere. Baina nola jakin dezake gu gure goga m e n e a n dugun proposizio jakin bat Jainkoak isuritako egia dela, hau da, Berak erreb el a t u eta aldarrikatu digun egia dela, eta, beraz, sinetsi beharreko a? Eta hor ez dauka irrikitasun ak, hain zuzen ere, bera daukalakota n dagoe n nabari ta su n a . Zeren horrelako ustea duten pertson ak harro senti tzen baitira euren esan e t a n argitasu n e z bete tz e n dituen eta halako edo best elako egiaren ezagu tz a emat e n dien argi hartaz. Baina egia dela baldin badakite , edo arrazoi naturalari berez nabari tza t ageri zaiolako edo hura nabari bihurtzen duten froga arrazionale n g a t ik izan beharko du. Alta, baldin bide horietariko bate tik zein best e t ik proposizio hura egia dela ikusten eta ezagu tz e n badut e , alferrik erreb el azioa dela pentsa tz e a , zeren hura egia dela ezagu tz e a best e edozein gizakik gauz a bera era naturalez egin ahal duen modu a n baitatorkio, erreb el azioar e n laguntz arik gabe . Izan ere, halaxe

barner a tz e n eta finkatzen baitituzte beren goga m e n e a n egia guztiak halako inspirazio eta argirik jaso ez duten gizakiek. Proposizio jakin bat egiazkotza t hartze a Jainkoak erreb el a t u dielako dela badiot e, ez da berba txarra; baina orduan hauxe da galdetu behar zaiena, ea zelan dakiten hura Jainkoaren erreb el azio dela. Bere baitan dara m a n argiaga tik dela erantzut e n badute , euren goga m e n e t a n distiraz eztand a egin eta jarraitu gabe uzterik ez dago e n argiaga tik, zera hausn ar tz er a gonbida tz e n ditut: ea baiezpe n horrek lehen a g o esan d ako a ri zerbait gehitzen dion, hots, erreb el azio izate hori beraiek fermuki egiazkotz a t hartze tik ez ote datorkion; eta haiek aipatz e n duten argi hori guztia horixe best erik ez izatea: hura egia delako konben tzim e n d u sendo a, nahiz eta oinarririk gabeko a. Izan ere, hura egiatza t adieraz dezaket e n froget a tik eratorritako oinarri arrazionalei dagokien ez , halakorik ez dago el a onartu behar dute, zeren best ela ez bailuket e hartuko erreb el azio modu a n, baizik eta gainer ako egiak hartzen diren ohiko oinarriet a t ik eratorria bezala; eta hura egiazkotza t hartze a ustez erreb el azio izatea g a t ik baldin bada —eta erreb el azio dela uste izateko, horret az eraba t konben tzitu t a egote a best e arrazoirik ez badut e—, ordua n horrex e g a t ik baino ez dute sines t e n erreb el azio dela: erreb el azio delako sines t e sendo a dutelako; eta hori oso pisu eskas eko oinarria da gure iritzien zein jokabide e n gidatza t hartzeko. Ba al dago oker eta desbider ak e t a nabar m e n e n e t a r a jotzeko bide zuzena gorik, egon ere, gidari goren eta bakartza t irudimen a hartze a baino, eta edoz ein proposizio egiazko dela edota edoz ein ekintza egokia dela sines t e a baino, guk geuk horrela dela uste dugulako bakarrik? Gure konbe ntzim e n d u e n indarra ez da horien zuzent a s u n a r e n inolako nabari ta su n a : gauza kurbatu ak zuzen ak bezain zurrun eta tolesgai tz izan daitezke, eta gizakiak ere neurri berea n izan daitezke erabakit su eta aldagai tz okerkuntz a n zein egian. Nondik best ela hain fanatiko mukerrak sortze a alderdi ezberdin eta aurkarie t a n? Zeren eta bakoitzak bere goga m e n e a n daukala uste duen argia —zeina kasu honet a n bere konben tzim e n d u a r e n indarra best erik ez den— Jainkoaga n dik datorren nabari ta su n a baldin bada, iritzi aurkariek inspirazio izatear e n titulu bera daukat e , eta orduan Jainkoa ez litzateke soilik Argien Aita, baizik baita gizakiak aldera n tzizko bidee t a n barna gidatze n dituen argi aurkarien eta kontrajarrien a ere; eta horrela, funsga b ek o konbe ntzim e n d u a r e n indarrak proposizio jakin bat Jainkoaga n dik datorren nabari ta s u n a ema n e n balu, proposizio kontra e s a n korr ak Jainkoaga n diko egiak izatea gerta tuko litzateke.

12. Konben t zi m e n d u ar e n tinkotasun a k ez du frogatze n proposizio jakin bat Jainkoagan dikoa denik.

Hori, konben tzim e n d u a r e n tinkotasu n a sines t e a r e n kausatz a t eta zuzen egote a r e n uste a egiazkotas u n a r e n argum e n t u tz a t hartzen den biarte a n , ezin da best ela izan. San Paulok berak ere, kristau ak gartsuki jazartzen zituen e a n , ongi jokatzen zuela uste zuen, eta horixe egin beharra zeukala, haiek oker zeudela uste zuelako; hala ere, bera izan zen, eta ez best e ak, oker zebilena. Zintzoak ere eror daitezke errakun tz a n , eta zenbait e t a n sutsuki atxikitzen zaizkie beraiek Jainkoaren egiatz a t dituzten eta beren goga m e n e t a n argita su n handien az distira egiten duten okerkuntz ei .

13. Zer esan nahi duen goga m e n e a n argia izatea.

Argia goga m e n e a n , egiazko argia, proposizio jakin baten egiaren nabari ta su n a best erik ez da, edo best erik ezin da izan; eta berez nabaria den proposizio bat ez baldin bada , duen edo izan dezake e n argi guztia, etorri ere, hura jasotze a n oinarritza t izan dituen frogen argitasu n e t ik eta baliozkotas u n e t ik datorkio. Adimen eko best elako argiren bate t az hitz egiteak, berriz, ilunbet a n murgiltzea edota Ilunbee t ak o Printzear e n botere azpian geure burua jartzea eta gezurre a n sines t e a r e n engainu a n geure onesp e n e z erortzea esan nahi du. Zeren konben tzim e n d u a r e n indarra bada gidatu behar gaituen argia, esaidaz u e nola bereizi ahal ditugun Satan e n engainu ak eta Espiritu Santu ar e n inspirazioak. Hura argiare n aingeru bilaka daiteke, badakigu. Eta Egunar e n Seme hori gidaritza t hartu duten ak erab a t pozik sentituko dira haren argitzap e n a z , hau da, Jainkoaren Espirituaga n diko argitzap e n a dutela uste izanen dute, argitzap e n hori egiazki jaso duten ak bezain irmoki konben tzitu t a . Argitzap e n hori onartu eta hartaz gozatuko dira, eta haren

agindu e t a r a jardun; eta inor ere ez duzu aurkituko haiek baino seguru a g o, haiek baino zuzen a go , euren sines t e a r e n sendot a s u n a hartzen bada neurritzat .

14. Errebelazioa arrazoitik abiatuz juzgatu behar da.

Beraz, irudikeria eta okerkuntz ar e n edozert ariko nabar m e n k e ri e t a r a makurtu nahi ez duen ak bere baitako argiaren gidaritza hori jarri behar du jokoan. Jainkoak profeta bat sortaraz t e a n ez du gizakia suntsi tzen , baizik eta berone n ahalm e n a k egoera natural e a n uzten, bere inspirazioak Jainkoagan dikoak diren ala ez diren ebazt eko gai izan dadin. Goga m e n a naturaz gaindiko argiz argitzen duen e a n , ez du itzaltzen best e argi natural hura. Edozein proposizioren egiari buruzko baiesp e n a lortu nahi badu gureg a n dik, edo arrazoi naturalare n ohiko bideen bitartez erakus t e n digu egia hori, edo bere autorita t e a r e n izenea n baiesp e n a ema n beharreko egiatza t ezagut a r az t e n digu, eta arrazoiak hutsik ez egiteko moduko zenbait zantzuren bidez konben tzitzen gaitu beraga n dik datorrela. Arrazoiak behar du izan gure azken epaile eta gure azken gida edozertan . Honekin ez dut esan nahi arrazoia kontsulta tu behar dugula Jainkoak erreb el a turiko proposizio bat printzipio naturalen bidez froga daiteke e n aztertz eko, eta ezin bada horrela frogatu, hura ezetsi ahal dugula; baina bai diot kontsulta tu behar dugula proposizio hori Jainkoare n erreb el azio den ala ez aztertz eko. Eta arrazoiak Jainkoare n erreb el azioa dela aurkitzen badu, ordua n proposizio horren alde aterako da, best e edozein egiaren kasuan egin ohi duen heine a n , eta bere arautz a t hartuko. Bestela, gure konbe n tzim e n d u e n indarra best erik ez badar a bilgu horiek juzgatz eko, gure irudime n a biziki hunkitzen duen edozein irudikeria har dezake gu inspiraziotza t : arrazoia ez bada proposizioon egia aztertze n ez duen a —konben tzim e n d u e z eurez kanpoko medioren baten bidez- , inspirazioak eta irudikeriak, egiak eta faltsut as u n a k, neurri bera ukane n dute eta ezingo da egin horien arteko bereizket arik.

15. Sinistea ez da inongo errebelazioren froga.

Barne argi hori, edo horren izenea n inspiratu tz a t hartzen dugun edozein proposizio, arrazoiaren printzipioekin edota erreb el azio testifikatua den Jainkoaren hitzarekin bat bada tor , ordua n arrazoia dugu horren berm e eta, beraz, argi hori lasai har dezake g u egiazkotza t eta gure sines t e eta ekintzen gidatza t . Arau horietariko bate tik ere ez badu jasotzen testiga n tz arik ez nabari ta su nik, ezin izanen dugu erreb el aziotza t hartu, eta are gutxiago egiazkotz a t , hura egiazki erreb el azio dela berm atz e n digun best e zantzure n bat izan arte, gure sinest e az gain. Horrela, Jainkoaga n diko erreb el azioz jantzitako santu ek kanpoko best e zantzuren bat zutela dakus a g u , euren goga m e n e k o barne argi horren segur t a s u n a z gain, erreb el azio hori Jainkoaga n dik zetorrela berm a tz eko. Ez zen gera tz e n euren konbe n tzim e n d u e n menp e, beraz, konbe n tzim e n d u ok Jainkoaga n dik zetozela ebazt e a , baizik eta best e kanpo zantzu batzuk zituzten erreb el azio horien Autoreaz konben tzitzeko. Eta best e batzuk konbe n tzitu beharra zeukat e n e a n , zeruko aginduz zekart e n egia justifikatzeko eman zitzaien botere bat eduki ohi zuten, eta mand a t uz zekart e n mezu horren Jainkoaga n diko autorit at e a berm atz eko zantzu ikusgarri batzuk. Moisesek sasitza ikusi zuen sutan eta erre gabe , eta sasitik zetorkion ahots a entzun zuen: bere anai- arreb ak Egiptotik atera ahal izateko Faraoiare n g a n a joateko bere goga m e n e a n bultzad a bat sentitzea baino zerbait gehiago zen, beraz; eta hala ere ez zion aski iritzi halako mezu ar ekin abiatz eko, harik eta Jainkoak, suge bihurtu t ako makilaren mirakuluare n bidez, bere mand a t u a testifikatzeko botere a berm at u zion arte, mirakulu hori bere jende ar e n aurre a n errepikatz eko ahalm e n a ema n ez . Aingeru batek bidali zuen Gedeon Israelgo herria madiani te n uztarritik askatz er a , baina, hala eta guztiz, ezaug arri bat eskatu zuen honek agindu a Jainkoaga n dik zetorkiola ziurtatz eko. Adibide hori eta antzinako profete n g a n aurki ditzakegu n best e antzeko batzuk aski dira honako hau erakus t eko: haiek ez ziotela aski nabari ta su n irizten beren goga m e n e k o edozein barne ikuspen edo konben tzim e n d u ri , best e frogare n bat gabe, mezu hura Jainkoaga n diko a zela ikusteko; nahiz eta Eskritura Santuak ez dioskun beti halako frogak galdatu edota jaso zituztenik.

16. Jainkoagandiko errebelazioaren irizpideak.

Ez dut nik ukatuko, eta orain arte esan d ako guztian hortik urruti nago, Jainkoak noizbehinka gizakion goga m e n a k argi ditzake el a, eta argitzen dituela argitu ere, zenbai t egia ulertzera emat eko edota Espiritu Santu ar e n bereh al ako laguntz az eta eraginez egintza onet ar a eram a t e ko, eragin honen inolako ezaugarri berezirik gabe . Baina kasu hauet a n ere arrazoia dauka gu bate tik eta Eskritura best e t ik, biak ere arau hutsezinak argitzap e n horiek Jainkoaga n dikoak diren ebazt eko ordua n. Besarkatz e n dugun egia Jainkoare n berba idatzian jasotako erreb el azioarekin bat datorren e a n , edota dena delako egintza arrazoi zuzen ak eta eskritura santu ek diktatze n duten ar ekin bat datorren e a n , seguru egon gaitezke ez garela inolako arriskut an hura Jainkoak inspiratu tz a t hartze a n; zeren, nahiz eta hori ere ez izan agian gure goga m e n e a n era ezohikoz dihardu e n Jainkoaga n diko arart eg a b e k o erreb el azioa, ziur baikaud e Hark egia dela erakus t eko egin digun erreb el azioak berm a t urik dago el a . Baina ez da bakoitzak geure baitan dugun konbe ntzim e n d u a r e n indarra hura zerutiko erreb el azioa izatear e n berm e a dam aigu n a : hori ezin ema n baitiezaguk e gugan dik kanpo dagoe n Jainkoaren berba idatziak edota gainerako gizaki guztiekin ama nko m u n e a n dugun arrazoibide horrek best erik. Arrazoia edo Eskritura iritzi edo ekintza jakin batekin espreski bat datoze n e a n , Jainkoaga n diko autorita t eko tz a t har dezake gu ; baina ez da berez geure baitako konbe ntzim e n d u e n indarra, inola ere, izaera hori emat e n diona. Gure goga m e n a r e n jauginak aldeztu bai egin dezake el a konbe n tzim e n d u hori, eta geuk nahi dugun neurriraino aldeztu ere —geure barren e a n oso maite dugun zerbait den seinale izan daiteke , agian—, baina horrek ez du frogatz e n , inola ere, zerutiko emai tza dela eta Jainkoaga n diko jatorria duela.

XX. KAPITULUA Okerreko baiespe n az

edo errakun tzaz

1. Errakuntzaren kausak, edo gizakiak nolatan iristen diren probabilitatearen kontrako baiesp e n a emat era.

Ezagutz a egia ageriko eta ziurrei buruzkoa best erik ez denez , errakunt za ez da gure ezagu tz ar e n akats bat, baizik eta gure judizioan, baiesp e n a egiazkoa ez den zerbaiti emat e n diogun e a n egiten dugun errakuntz a . Baina baiesp e n a egiantz eko a n oinarriturik bada go, gure baiesp e n a r e n objektu propioa eta motiboa proba bilitat e a baldin bada eta proba bilitat e hori aurreko kapituluet a n azaldut ako a n baldin bada tz a , honako galdera hau sortzen da: gizakiek zelan iristen diren probabilitatearen kontrako baiesp e n a k emat era . Izan ere, ez dago ezer arrunt a gorik aburu e n aurkakot as u n a baino, ezta ezer bistakoa gorik pertson a batak inolako federik ez emat e a best e ak zalantz a t a n dauka n ari eta hirugarre n batek itsu- itsuan sinest e n duen ari. Horren arrazoiak, oso ezberdin ak izan daitezke e n arren, lau hauet a r a laburbil daitezke:

I. Frogarik eza.

II. Frogez baliatzeko abileziarik eza.

III. Frogok haute m a t e k o gogorik eza.

IV. Probabilitatearen arau faltsuak.

2. Errakuntzaren lehen kausa, frogarik eza.

Lehenik , frogarik eza aipatz en dudan e a n , ez naiz ari soilik inon ere aurkitzen ez diren eta, beraz, inon ezin eskura daitezke e n frogen faltaz, baizik baita nonb ai t existitzen diren edota eskura zitezkee n frogen faltaz ere. Horrela, proposizioren bat frogatz er a eram a n ditzaket e n esperim e n t u a k eta behake t ak beren kabuz egiteko gogorik edo aukerarik ez duten gizakiak froga faltan aurkitzen dira; eta, gauz a bera, best e batzue n testigan tz ak ikertzeko eta jasotzeko aukerarik ez duten ak; eta halakox e a da gizaki gehien e n egoer a , berau ek, lanari eraba t ema n ak eta beren gizarte maila baxuar e n esklabo bihurtu ak, bizibide bila emat e n baitut e bizitza osoa. Gizakiok ezagu tz ar ako eta ikerket arako dituzten aukerak beren ondasu n ak bezain eskas ak dira; eta euren adimen a k oso gutxi landu ak, zeren beren urdailen korrokak eta ume e n negarr ak isilaraz t eko ahalegine t a n emat e n baitut e denbor a guztia. Bere bizitza osoan halako lanbide nekets u a r e n esklabo denari ezin zaio eskatu mundu a n gerta tz e n diren gauz a anitzez, merkatura joan- etorrian beti bere bide estu eta lokaztutik dabilen zama- zaldiari berone n lurraldeko geografiaz jakin lezake e n baino gehiago. Eta astirik ez daukan a k, ez libururik, ez hizkuntze n ezagu tz arik, ez jende ezberdin ar ekin solase a n jarduteko betarik, ez du ukan e n hori baino aukera gehiago, ez horixe, gizarte ezberdin e t a n garrantzitsu e n tz a t jotzen diren proposizio asko edo gehien ak frogatz eko egun existitzen diren eta beharrezko ditugun testigan tz ak eta behake t ak bildu ahal izateko egoer a n aurkitzeko; edota segurt as u n oinarri sendo ak —berau e n gaine a n eraiki nahi dituen

aburu ak eraikitzeko beharrezkotz a t jotzen den sinest e a bezain sendo ak— aurkitzeko. Halako moldez, non, mundu honet ako gauze n egoera natural eta aldag ai tz honet a n , eta giza arazoen egiturare n berare n kariaz, gizateriaren zati handi bat ezjakint asu n gaindiezine a n aurkitzen den, halabe h a rr ez , gainerako ek beren aburu ak eraiki ohi dituzten eta aburuok oinarritzeko beharrezko diren frogei buruz. Gizaki gehien ek nahikoa lan duten ez bizibideak eskura tz e n , beraz, ez dira aurkitzen ikerket a jakintsu eta gaitz horietara dedikatz eko egoer a n .

3. Objekzioa: Zer gertatuko da froga faltan aurkitzen direnekin?

Zer esan horret az? Ezjakintasu n ekidinezin horren menp e egon beharra ote du gizateriare n zati handien ak , bizi duen egoer ak horret ar a behartu t a , euren tz a t hain garran tzi handia duten arazoei buruz? (zeren normala baita horiet az galdetz e a) . Kasualitat e a eta halab e h a r itsua ote da gizaki gehien ak zorionera edo zorigaiztora dara m a tz a n gida bakarra? Aski nabari ta s u n eta segur t a s u n ote dira garaiko irizpideak eta herrialde bakoitzeko gidari baimen d u a k gizaki bakoitzak bere gurari sakone n ak —are gehiago, bere betiko zoriona edo zoritxarra— arriskatz eko? Edota orakulu segur eta hutsezintz a t eta egiaren eredu tz a t hartu behar ote ditugu gauz a bat Kristand a d e a n eta best e gauz a desberdin bat Turkian irakas t e n duten ak? Edo nekaz ari txiro bat betiere a n zoriontsu izanen ote Italian jaio izanare n zortea g a t ik, edota alogereko bat erre m e diorik gabe galdua , ostera , Ingalat err a n jaio izanare n zorigaiztoag a t ik? Ez dut aztertuko hem e n zenbait jende baiezp e n bata zein best e a r e n alde lerrokatz eko zein prest dagoke e n , baina bai nagoel a ziur jendeok proposizio horiet ariko bata ala best e a hartu beharko dutela egiazkotza t (aukera bezat e beraiek gogokoe n duten a), edo best el a honako hau onartu: Jainkoak ahalm e n aski ema n diela gizakiei, alegia, berau ek hartu beharko luketen bidean barna gidatzeko, baldin ahalm e n ok horret ar ako badara biltza t e serioski, beren egun eroko zeregin ek aukera emat e n dieten neurrian. Ezen inor ere ez dago bere bizibide ar e n arduraz hain lanpetu t a , non ez dauka n bere arimaz pents a tz eko eta erlijioaz ikasteko behar duen astia. Izan ere, jende ak gai horiei gauz a askoz ere hutsal ago ei emat e n dien arret a eskainiko balie, inor ez legoke bizitzako eginbe h ar r ez horren lanpetu t a , bere ezagu tz a mota horret a n hobetz eko astialdi anitz ezin aurkitzeraino.

4. Ikerketarako mugak izatea.

Ezagutz an aurrera egin eta informazioa eskura tz eko ondasu n ezaren traba duten ez gain, badira best e batzuk, ordea , liburuak nahiz egiaren bilaket a n zalantz ak argitzeko beharrezko diren best e zenbai t baliabide lortzeko nahikoa eta sobera ondasu n eduki arren, hala euren herrialde e t ak o legeek, nola halaxe ezjakintasu n e a n iraun dezat el a interes a tz e n zaiene n zaintza hertsiak —ezagutz a gehiagok beraien g a n gutxiago sines t er a eram a n e n ote dituen beldur— kate motz e a n loturik dauzkat e n a k . Eta azken hauek, diot, goian aipaturiko laborari gizagaixoak bezain urruti daud e —hauek baino urrutiago oraindik— behar bezalako ikerket ak eskatz e n duen askat as u n e t ik eta aukere t a t ik; eta ospet su eta botere t s u ak diruditen arren, pentsa m e n d u hertsira muga tu rik daud e eta gizakiak best e ezerta n baino aske a go behar lukeen arloan —bere adime n e a n— esklabo bihurturik. Halakox e egoer a izan ohi da egia ezagu tz arik gabe hedatz e a r e n zale diren herrialde e t a n bizi direne n a ; leku horiet an , bertako erlijiotzat duten a aitorraraz t er a behar tz e n da lekuan lekuko jende a , eta zenbait iritzi irenst er a , beraz, ezjakinek txarlat a n e n errezet ak erost en dituzten modu a n, zelan eginak izan diren eta zer ondorio izan ditzaket e n jakin gabe , send a tz eko balio izanen dutela sinet si beharra best erik ez dauka t el arik. Baina haien kasua best e haue n a baino askoz larriago da oraindik, zeren haiek ez baitute askat as u nik beharb a d a bertan beher a utziko luketen a irenst e a ri uko egiteko, edo beren konfiantz a eskaini nahi izanen lioketen osagilea hauta tz eko.

5. Errakuntzaren bigarren kausa: frogak erabiltzeko abileziarik eza.

Bigarrenik , beraz, probabilitate ei buruz eskura dituzt en nabaritasun horiez baliatzeko abileziarik ez dutena k daud e; beren buruan ondorio zerrend a bat atxikitzen ez dakiten ak, ezta aurkako froga eta testigan tz e n pisua zehazki neurtz en ere, zirkunst a n tzia bakoitza dagokion

neurrian balora tuz; horiek, diot, erraz- erraz makur daitezke probable ez diren proposizioei beren baiesp e n a emat e r a . Batzuk silogismo bakarreko ak dira, best e batzuk bikoak. Beste zenbaitzuek pauso bat gehiago ere ema n dezake t e , baina horiek ez dituzu kapaz izanen beti froga sendo e n a k zein aldet a n daud e n bereizteko, ezta berez proba ble e n a den iritzi bati iraunkorki jarraitzeko. Baina, dena den, nik uste dut bere auzokoekin solasaldiren bat izan duen inork ere ez duela zalantza t a n jarriko, nahiz eta bate tik Westmins t e r- Hall edo Burtsan eta best e t ik ospitale edo babe s tokie t a n egon ez, halako desb er din t a s u n a k direnik gizakien artea n , berau e n adimen ei dagokien e a n . Ez da hau leku egokia aztertzeko ea giza endel egu e t a n dagoe n desb er dint a s u n handi hori giza gorputz e a n bereziki pentsa tz eko egokiturik daud e n organo e n akatse n batek eragina den, edo gaitasu n naturalak lantzen dituen ariket a faltaz sorturiko zurruntas u n edo atrofiaren batek, edota , zenbait ek uste duen ez , gizakien arimen beraien arteko berezko diferentziek; kausa horietarikoren batek edo horiek guztiok bater a eragina dateke . Baina gauza bat bai dela bistakoa: gizakion adimen e n , pents a e r e n eta arrazoim e n e n artea n hain desberdint a s u n maila handiak direla, non lasai asko esan daiteke e n , giza espeziea ri irainik egin gabe, zenbai t gizakiren eta zenbait aberer e n artea n dago e n baino alde handiago a dago el a , horret a n , gizakien euren artea n . Baina hori nola gerta tz e n den jakitea, ondorio garrantzizkoak izan ditzake e n arren, oraingo gure asmo e t a r a ko premiazko a ez den espekulazio bat best erik ez da.

6. Errakuntzaren hirugarren kausa, froga horiez baliatzeko borondaterik eza.

Hirugarrenik , bada best e jende mota bat frogarik gabeko a, baina ez frogok eskuer a n ez dauzkalako, baizik eta horietaz baliatzeko gogorik ez duelako . Hauek, ondas u n eta asti nahikoa izan arren, baita gaitasu n eta best el ako baliabide aski ere, ez diete baliabideoi probetx urik atera tz e n . Plazerrari atxikimen d u biziak, euren fortunari begira eteng a b e k o ahaleginak, nagikeria eta ardurag a b e k e ri a orokorrak, eta liburuei, ikerket ari zein gogoet a ri dioten gorroto bereziak ez diete uzten egiari buruz serioski pents a tz e n . Batzuek beldurra ere badiote alderdikeriarik gabeko ikerket ari, euren aurreiritziei, bizimodu ari eta asmo ei ondoe n doazkien ikuspegie t a r a ez ote diren agian iritsiko, eta pozik geratz e n dira batere azterket a rik gabe eta best e batzuek dioten ari fede ema n ez komenigarri deritzoten a eta moda n dago e n a jasotze a r ekin. Horrela, gizaki gehien ek , best ela t s u joka zezaket e n e k ere, ezagu tu beharko lituzket e n probabilitat e ez informatu gabe igarotz en dute euren bizitza —eta probabilitat eoi baiesp e n arrazional a emat e t ik urrun, jakina—, nahiz eta begien aurre a n dituzten eta alde horret ar a so egitea best erik ez luketen behar haietaz konbe ntzitzeko. Gauza jakina da batzuek nahiago izaten dutela berri txarrak ekar ditzake e n gutun a ez irakurtze a , best e batzuk, berriz, kontuak ez burutz en ahalegin tz en dira edota haziend ar e n egoer ar e n berri ez jakiten, inoiz jakiterik nahi ez luketen a jakitear e n beldurra g a t ik. Ezin izanen nuke esan nola daiteke e n euren adimen a r e n hobekun tz ar ako astia dam aie n hain erren t a oparoak eduki eta ezjakite nagitsu horrekin konform atz e a . Dena den, uste dut euren arimar e n oso iritzi kaskarra dutela beren sarrera guztiak gorputz ar e n hornikuntz ar ako erabiltzen dituzten ek, ezagu tz ar ako baliabide eta laguntz a t a n ezertxo ere inbertitu gabe; beti jantzi garbi eta distirat suz agertz eko ardura handiak hartzen dituzten ak eta tela arrunt a edo abrigu zaharra jantzita zoritxarreko sentituko lirateke e n a k batere arrengur a rik gabe konformatz e n dira, ostera , beren goga m e n a adab akiz eta tarra t a d a z bete t ako soineko zarpail tristez estalita erakus t e az , menturak edota eskuald eko joskileak (solaskide izan dituzten e n iritzi arrunt ez ari naiz) haien tz a t jositakoez. Ez dut aipatu nahi hem e n zein porta er a irrazional a den hori etorkizuneko Estatu bate a n eta beraiek horret az leukaket e n eginkizune a n noizbait pentsa tz e n duten e n tz a t —ezein gizaki arrazionalek ere ezin ekidin baitez ake horret az zenbait e t a n pents a tz e a—; eta ez dut aipatuko, ezta ere, ezagutz a horrenb e s t e gutxies t e n duten e n tz a t zein lotsagarria den eurei interes a t z e n zaizkien gauz et a n ezjakin agertz e a . Baina honako honek gutxienez bai mereziko lukeela euren buruak aitone n sem etz a t dituzten ek gogoa n hartze a : ospea , begirune a , botere a eta autorita t e a jaiotzaz edo fortunaz bereg a n a t u a uste badute ere, hori guztia eurak baino maila apalagoko jende ar e n esku utzi beharra gerta dakieke el a , azken hauek jakituriaz jantziago ak daud elako; ikusten duen ak

gidatu behar baitu itsua, zuloan jausiko ez bada, eta ez dago adime n ar e n a baino menp ekot a s u n eta esklabotz a okerragorik.

Aurreko adibide e t a n okerreko baiesp e n a r e n zenbai t kausa azaldu ditugu, eta zergatik gerta tu ohi den doktrina proba ble ak berau e n proba bilitat er ako dituzten arrazoien neurriko baiesp e n e z ez onartze a maiz; orain arte, hala ere, frogak dituzten proba bilitat e ez best erik ez gara mintzatu , nahiz eta errakun tz a besarka tz e n duten ek frogok haute m a n ez.

7. Errakuntzaren laugarren kausa, probabilitate neurri faltsueta tik datorrena.

Laugarrenik , bada oraindik best e jende mota bat, proba bilitat e erreal ak argiro begi- bistan izan arren konbe n tzitu nahi ez duten ak, ez eta arrazoi nabarien aurre a n amore ema n ere, baizik eta baiesp e n a esekita uzten dute επεχειν, edot a proba bilitat e gutxien duen iritziari emat e n . Eta arrisku horrex en aurrea n aurkitzen dira probabilitat e neurri faltsuak onartz en dituzten ak , honako hauek, alegia:

I. Berez ziur eta nabari barik, zalantzazko eta faltsu diren pro- posizioak printzipiotzat hartzea.

II. Jasotako hipotesiak.

III. Grina eta joera men p erat zaileak.

IV. Autoritatea.

8. Printzipiotzat hartutako zalantzazko proposizioak.

I. Probabilitat e oinarri lehenbiziko eta sendo e n a zerbaitek gure ezagutz a r ekin —besarkat u eta printzipiotza t hartzen jarraitzen dugun ezagutz a r e n zati horrekin bereziki— duen adost as u n a izan ohi da. Eta proposizio horiek hain eragin handia dute gure iritzietan , non beraien araber a ebazt e n baitugu norm ale a n egia eta neurtze n proba bilitat e a ; halako moldez, non gure printzipioekin bat ez datorren ak hain aukera gutxi izan ohi du proba ble tz a t onar dezagu n , posibletza t hartzeko betarik ere ez diogula emat e n . Hain begirune handia diegu printzipiooi eta berau e n autorit at e a hain da best e edozeine n aldea n garaia, ezen ez soilik best e pertson ar e n baten testiga n tz a ri, baizik baita geure sentime n e n euren nabari ta su n a ri ere uko egiten baitiogu, hala finkaturiko arauon kontrako zerbait aldezt era jotzen baldin badut e . Heme n ez noa aztertzera sortzetiko printzipioen dortrinak eta printzipiook ez daukat el a frogatu beharrik ez zalantza t a n jartzerik uste izateak zeinbes t e r a ino eram a n gaitue n horra. Nik guztiz onartzen dut egia batek ezin diola best e bati kontra e s a n ; baina nago best e hau ere esan beharra daukad al a , hots, bakoitzak oso ondo neurtu beharko lukeela printzipiotza t hartzen duen a, eta proposizio hori xehet a s u nik handien az aztertu beharko lukeela, ea egiazkota s u n a bere baitatik datorkiola ziurtasun e z ezagu tz e n ote duen ala egiazkotas u n horren segur t as u n e a n sines t e a best e norbaitzu e n autorita t e a ri fede emat e tik ote datorren . Zeren printzipio okerrak bereg a n a t u dituen ak eta berez argiro egiazkoa ez den edozein iritziren autorit at er a itsu- itsuan makurtu, bere baiesp e n a errem e diorik gabe irauliko duen albokarga jarri baitu adime n e a n .

9. Haurtzaroan irakatsiak.

Guraso ek, inude ek edo ingurukoek errepikaturiko proposizioak berega n a t u ohi dituzte haurrek (batik bat erlijioari buruzkoak), eta proposiziook inolako aurreiritzi ez defents a rik gabeko adimen e t a n behin sartuz gero, hantx e hartzen dute lekua eta poliki-poliki bertan errotzen irmoki (berdin egiazkoak zein faltsuak izan), eta heziket ak zein aztura iraunkorrek hainbes t e r a ino finkatzen dituzte, non guztiz ezinezko gerta tz e n baita handik erauzt e a . Izan ere, haurrek helduaror a iritsi eta beren aburu ei buruz hausn ar egitea n , eta mota horret ako ak goga m e n e a n beren oroimen ak eurak bezain aspaldikoak direla aurkitzea n —ez baitziren jabetu ere egin noiz eta zein medioz sartu zizkieten buruan- , gauza sakratu bailiran begirune a izateko joera dute, ezin dutelarik jasan haiek profana t u , ukitu edo zalantza t a n jartzerik. Jainkoak berak zuzenki goga m e n e a n ezarrit ako Urim eta Thummim bailiran, egiari eta faltsut a s u n a ri buruz ebazt eko

erabakitz aile goren eta hutsezinak, eta edozein mota t ako eztab aid a t a n epailetz a t hartu beharreko ak.

10. Eutsi ezineko eraginkortasu na z .

Bere printzipioei buruzko iritzi hori (direnak direlakoak izan printzipioak) norbait en goga m e n e a n horrela finkatu ondoren , erraz a da iruditzen nolako harrera aurki desak e e n bere autorita t e a baliogab e t z e n duen edo nolabait barne orakulu horien aurkako a den edoz ein proposiziok, nahi den argien frogatu a izan arren; eta bitart e a n absurdurik handien ak eta proba bilitat e txikieneko gauzak irentsiko dizkizute bere printzipio horiekin ondo ezkontze n badira. Munduan diren erlijio ezberdin et a n iritzi oso kontrajarriak —eta maiz berdinki absurdu ak— fermuki sines t e n dituzten e n artea n aurkitu ohi den egosgo gorkeria itzelak horixe erakus t e n du argiro: iritziok, alegia, jasotako printzipio tradizionale t a t ik abiatut a arrazoitzeko modu horren halabe h a rr ezko ondorio direla. Hainbes t e r a ino, non gizakiek nahiago izaten baitute beraiek dakusa t e n a z mesfidatz e a , beren sentim e n e n nabari ta s u n a ri uko egitea eta beren esperien tzia bera gezurtz a t jotzea, aburu sakra tu horiekin bat ez datorren zerbait onartz e a baino. Demagu n papist a zentzudu n bat, goga m e n e a n nozioak hartzeko gai izan den lehen unetik hasita printzipio haux e irakatsi zaiona behin eta berriro, hots, elizak (hau da, bere elkart eko ek) sines t e n duen a sinet si beharra daukal a, edota Aita Santu a hutsezina dela, eta ez duela entzun ere egin printzipio hori inoiz zalantz a t a n jarri denik, harik eta, berrogei edo berrogei t a ham ar urte bete t a , best el ako printzipioak dituen batekin topo egin arte. Ikusiko duzue nolatan dagoe n guztiz prest transubs ta n t z iazioaren doktrina eragoz p e nik gabe onartzeko, ez soilik probabilitat e ororen kontra, baizik baita bere sentim e n e n nabari ta su n argiare n kontra ere. Printzipio horrek hain eragin handia du haren goga m e n e a n , non gauza bera haragi eta ogi aldi berea n dela sinetsiko dizun. Eta zer bide erabil dezakez u proba ble ez den iritziren bat daukan a best el ako az konben tzitzeko, honek bere arrazoibide a r e n ziment arritza t zera hartzen badu, hots, bere arrazoiari fede eman beharra daukala (ezen halaxe deitzen baitiete , okerki, beren printzipioet a tik eratorrit ako argu m e n t u e i) bere sentim e n e n kontra? Fanatikoren batek bera edo bere irakaslea Espiritu Santu ar e n ararte g a b e k o komunikazio batez inspiraturik daud el a badiot su, alferrik ibiliko zara doktrina horren kontrako arrazoirik argien e n nabari ta su n a ekartzen . Beraz, printzipio okerrak barnera t u dituen a ez zaizu bere horret a t ik mugituko printzipiookin bat ez datoze n gauz et a n , nahiz eta proba bilitat e nabarien ak eta konben tzigarrien ak aurkeztu, harik eta bere buruar ekin horren inozo eta txepel izateari utzi eta printzipio horiek guztiak aztertu beharraz konbe n tzitu arte, askok sekula ere jasan ezin izanen duen a.

11. Jasotako hipotesiak.

II. Horiez gain, best e hauek ere baditugu: goga m e n a onartut ako hipotesi baten moldera egina duten ak, honen tamain ar e n araber a doi- doi moldatu a . Aurrekoen eta azken haue n arteko aldea honet a n datza, alegia: hauek egitat ezko arazoak onartze n dituztela, eta horret a n bat bat datoz beren aurkariekin, arrazoiak esleitze a n eta eragiket a modu ak azaltzea n desberdintz e n direlarik soilik. Hauek ez diete aurreko ek bezalako erronka garbirik egiten beren sentime n ei —berau ek dam aie t e n informazioa eroap e n handixe a goz entzut eko gai baitira—, baina inola ere ez dituzte onartuko gauze n azalpe n e t a n luzatzen dizkieten ekarp e n ak, ezta biderik ema n ere gauzak best ela izan daitezke el a —eta ez ezinbes t ez haiek beren baitan ebatzi duten modu a n— konbe ntzi litzaket e n proba bilitat e ei . Jasan ezinezko gerta tuko litzaioke irakasle prestu bati ikasle etorri berriak instan t bate a n bere autorita t e a lurjota utziko balio bere hipotesi ak errefus a t uz; hogeit a ham ar , berrogei urtez arrakas t a ri eutsi dion autorita t e a esan nahi dut, neke handiz lortutako a, greko eta latinezko putzu sakonar e n gaine a n eraikia, tradizio orokorrak eta bizar benera g a r riak sendotu a . Espero al dezake haren g a n dik inork, espero ere, duela hogeita ham ar urtetik honantz bere ikasleei irakast e n egon den guztia errakun tz ak eta hutsak izan direla eta prezio hain altuan saldu diena hitz ustela eta ezjakintas u n a best erik ez dela izan aitortzea? Zelako proba bilitat e ak jo

daitezke nahikotza t , diot nik, halako kasu bate a n eragina izateko? Eta nor izanen da, argu m e n t u rik egokien e n aurrea n ere, bere aspaldiko iritzi guztiak eta bere bizitza osoan zehar lortzea hain lan handia eman dioten ikasket ak eta ustezko jakintzak bazterrera utzi eta, iragan eko jakintzez larru gorritan, nozio berrien bideari ekinen diona? Erabil daiteke e n ezein argu m e n t uk ere ez du haren g a n eraginik ukan e n, haizeak ere ez duen ez lortzen kaparik erauzt erik zenbat eta bortitzago jo ordua n eta bere kapa horri tinkoago oratzen dion ibiltariari. Hipotesi okerren sail horret ar a bil daitezke, baita, egiazko hipotesi ak edo printzipio zuzen ak izan arren, berau ek gaizki ulertze tik datoze n errakuntz ak ere. Ez dago hori baino gauza ohikoagorik. Hortxe ditugu, diogun ar e n froga ukaezin, Eskritura Santu e n egia hutsezine tik atera tz e n dituzten aburu desberdin e n alde borrokan dihardut e n e n kasuak. Kristau deitut ako guztiek onartz en dizute « µετανοιτε» dioen testuak obligazio oso garrantzitsu bater a deitzen duela, baina frantse s best erik ez dakien batek hitz hori modu bater a edo best era ulertzeak jokabide oso okerret ar a eram a n dezake, oso desb erdin a baita Repen t e z- vous (damu zaitezt e) edo Fatiez pénitenc e (egizue peniten tzia) itzultzea.

12. Grina eta joera men p erat zaileak.

III. Gizakien grina eta joera menp er a t z aile e n aurka doaze n probabilitat e ak ere ukatu ak izateko arrisku berea n daud e. Jar ezazu mund uko proba bilitat erik handien a diruzale baten arrazoime n a r e n alde bate a n , eta dirua best e aldea n; erraz aurreikus daiteke norantz makurtuko den balantz ar e n orratza. Goga m e n doilorrek, buztinezko horm ek bezala, kainoi botere t s u e n ei eust en diete; eta agian argu m e n t u argi baten indarrak zenbai t e t a n zirrararen bat eragin diezaieke e n arren, tinko eust e n diote, halere, liluratu edo naha si nahi dituen etsaiari —egiari— pasatz e n utzi gabe. Esaiozu gizon maite mind u bati bere amora n t e a k engaina t u egiten duela, aurkez iezaiozu lekukoen konpainia oso bat maite duen ar e n desleialta s u n a testiga tz eko: egiten dizut apos tu, ham ar baten kontra, emaku m e a r e n hiru- lau berba atse gin ek baietz testigan tz a horiek guztiak baliogab e t u . Quod volu m u s , facile credimu s (desira dugun a erraz sinet si ohi dugu). Nik uste dut hori denok esperim e n t a t u izan dugula behin baino gehiagot a n , eta, nahiz eta gizakiek ezin izaten dioten beti aurka egin beraiek desio luketen ar e n kontra doan probabilitat e nabari baten indarrari, ez dute horrega tio amore emat e n arrazoibide a r e n aurre a n . Horrek ez du esan gura adimen a r e n izaera, berez, alde probable e n e r a mukurtzeko a ez denik beti ere; baina, hala eta guzti, gizakiak adime n ar e n galdekizunak eten eta geldiaraz t eko botere a dauka, auziak berak eska eta utz dezake e n neurriranoko azterket a eraba t ek o eta osobe t e a burutz e a galaraziz. Baina hori gerta tz e n ez den bitart e a n , hortxe ukane n ditugu beti proba bilitat erik agerikoen e t a t ik urruntz eko bi ihesbide .

13. Probabilitateei bizkar emat e k o bi ihesbide. Erabilitako hitzei falazia egozt ea .

Lehen ihesbide a honako haux e da: argu m e n t u a k hitzen bidez emat e n direnez (halax e gerta tz e n da gehien e t a n ), argu m e n t u p e a n falaziaren bat ezkuta daitek e ela pents a tz e a , eta, ondorioet ariko asko agian katea t urik ageri ohi direnez , horietariko baten bat gaizki eratorria izan daiteke el a pents a tz e a , beraz. Arrazoibide oso gutxi aurkituko duzu hain labur, argi eta kontsiste n t e denik, jende gehien ak ez diezaion zalantz a hori ezarri, beraien poz eta atsegine r ako, eta, uste horret a t ik abiatuz —onest as u n edo logika faltarik egotzi ezin zaielarik—, haiei bizkar emat eko aitzakia aurki ez dezat e n , esaer a zaharra ekarriz: Non persuad e bis , etiam si persuas eris (nahiz eta ezin dizuda n erantzun , ez dut amorerik ema n e n).

14. Kontrakoa frogatz ek o izan daitezk e e n ustezko argu m e n t u a k.

Bigarren ihesbide a probabilitat e nabarie t a t ik askatu eta baiesp e n a ukatu ahal izateko, aitzakia hau jartzea da: Oraindik ez dut ezagut z e n horren aurka esan daitek e e n guztia . Eta beraz, garaitu a izan naizen arren, ez daukat amorerik ema n beharrik, ez baititut ezagu tz e n oraindik erres er b a n ditudan arrazoi guztiak. Konbentzim e n d u a ri aurkatz eko ihesbide hau hain da irekia eta zabala, non zaila baita haut e m a t e n norbait erem u horret a t ik guztiz kanpo noiz aurkitzen den.

15. Zeintzuk diren baiesp e n era berez daramat e n probabilitateak .

Baina horrek ere bere mugak ditu, eta, horrela, proba bilitat e a r e n eta ez- proba bilitat e a r e n maila guztiak arret az aztertu dituen bat, zertzelad a guztiez informatz eko bere esku dago e n guztia egin duen a ones t a s u n osoz, eta alde bateko zein best eko arrazoien bilana egin duen a, ahal da iritsi, gehien e t a n —gaia bere osotasu n e a n hartuz—, proba bilitat e a zein aldet a n dagoe n ezagu tz er a . Izan ere, arrazoiko gai jakin batzue t a n badira zenbai t froga, esperien tzia unibert s al e a n oinarrituriko supos a m e n d u a k izatea g a t ik hain argi eta erab akiorrak, baita egitat ezko arazoe t a n ere testigan tz a batzuk hain unibert s al ak, non ezin zaien baiesp e n a ukatu. Honako hau ondoriozta dezake gula uste dut, beraz: ageriko froga oso garrantzitsu ak eduki arren, hitzeta n falaziaren bat ezkuta dezake t el a susm atz eko nahikoa motibo dagoe n e a n edota froga batzuk balantz a best e aldera makurraraz t eko modukoak direne a n , proposizio horiei baiesp e n a emat e a , geraraz t e a edo ukatze a nahitako egintzak izan ohi direla maiz. Baina proposiziook oso proba ble bihurtzeko moduko frogak badituzt e eta hitzet an falazia dagoel a susm atz eko motibo nahikorik ez bada go (gogoet a patxad a t s u eta serio baten bidez ondoriozta daiteke e n a ) edota oraindik aurkitu gabeko kontrako frogak daud el a pents a tz eko motibo nahikorik ez bada go (eta hori ere arazoare n izaerak bera erakus diezaioke argiro, zenbait kasut a n , pertson a arret a t s u a ri), ordua n, nik uste, horiek guztiok aintza t hartu dituen batek nekez ukatu ahal izanen dio baiesp e n a probabilitat e handien a ageri duen aldeari. Honako hau plant e a t z e n bada probable tz a t , kasu, inprent a- ikurren multzo nahas- mah a si a halako orden a eta moduz erortzea gerta daiteke el a , non paper ar e n gaine a n diskurtso koheren t e bat osa dezake e n , edota atomo e n arteko usteka b ek o pilatzeak, eragile adime n d u n batek zuzend u gabe, animali espeziere n baten gorputz ak era ditzake el a maiz, ordua n, kasu horieta n eta antzeko best e batzue t a n , nik uste dut hori guztia kontuan hartzen duen inork ere ez duela ukane n zalantz a espirik zein aldet ar a makurtu behar duen eta baiesp e n a zeri ema n behar dion ebazt eko. Azkenez , ikerket a bidez baino ezin froga daitezke e n testigan tz e n kasuan —adibidez, Erroma n duela mila eta zazpiehu n urte Julio Zesar delako bat bizi izan zela—, egitat ezko arazoar e n aldeko testigan tz a bezain sendo a dateke e n kontrako testiga n tz ar e n bat dagoel a supos a tz eko motiborik ez daukagu n e a n (arazoa bere hartan indiferen t e a delarik eta lekukoar e n testiga n tz ar e n menp e dagoe n a eraba t ), horrelakoe t a n , esan e n nuke ezein gizaki arrazionalek ezin izanen duela ukatu bere baiesp e n a , aitzitik, halako proba bilitat e ei baiezkoa ema n beharko diela. Hain argiak ez diren best e kasu batzue t a n , ordea, nik uste dut gizakiaren esku dago el a bere baiesp e n a esekitze a eta dauzkan frogekin konten t a t z e a agian, bere joera edo interes ei hobeto doakien iritzia aldezt e n badute , eta ikerket ari bukaer a emat e a horrela. Baina bene t a n deritzot ezinezko —gauza bera aldi berea n proba ble eta ez- proba ble dela sines t e a bezain ezinezko— norbait ek probabilitat erik gutxien ikusten duen alderdiran tz jotzea eta horri baiesp e n a emat e a .

16. Noiz dagoen gure esku judizioa esekitz ea .

Ezagutz a pertzepzioa baino hautazko a go a («arbitrary») ez den bezala, uste dut baiesp e n a ere ez dauka gula ezagutz a baino eskura go. Bi ideiaren arteko adost as u n a goga m e n e r a aurkezt e n zaigune a n , dela zuzen e a n edota arrazoime n a r e n laguntz az , ezin diot uko egin hura haute m a t e a r i , ez eta hura ezagutz e a ri itzuri ere, begi aurrea n dituda n eta egun argitan begira tz e n dieda n objektuak ikustea ri ezin itzuri natzaion ez; eta azterket a arret a t s u baten ondoren problab e e n tz a t jotzen dudan ari, ezin nire baiesp e n a ukatu. Hala ere, bi ideiaren arteko adost as u n a haute m a n ondore n gure ezagutz a ekiditerik ez badugu ere, ezta gure baiesp e n a eragoz t erik ere proba bilitat e a nabari ta s u n e z ageri zaigun e a n —berau neurtz eko erabili dugun guztia behar bezala aintza t hartu ondore n- , bai eragoz ditzake gula, nahita, gure ezagut za eta gure baiesp e n a, biak, gure ikerketaren aurrerape na geraraziz , egiaren baten bilaket a n gure ahalm e n a k erabili gabe uztean . Zeren aukera hori gabe, ezjakina, errakuntz a edo desleialta s u n a ez bailirateke izanen bekatu ezein kasut an ere. Hortaz, zenbait e t a n bai ahal dugula eragotzi edo gerarazi gure baiesp e n a ; baina jar al dezake zalantza t a n egun go edo antzinat eko historian aditua den inork Erroma delako leku bat eta Julio Zesar delako gizon bat existitu zirela? Gainera , milioika egia

dituzu pertson a jakin baten tz a t apart eko interesik ez duten ak edota berak interes g ar ri tz a t ez dauzkan ak; gure errege Rikardo III.a konkorra zenen tz edota Roger Bacon mate m a t ikari ala azti zenen tz , adibidez. Horrelako eta horren antzeko kasuet a n , zentzu bateko zein best eko baiesp e n a k norber ar e n interes e t a r ak o inolako garran tzirik ez duen e a n —ezein egintza edo asmo ez dago el ako erabaki horren menp e- , ez da harritzekoa goga m e n a k irizpide arrunt ari jarraitzea edota lehenik mintzo zaionar e n a ri . Horrelako eta horren antzeko iritzi motek hain pisu eta garrantzi txikia dute, non, eguzki izpitan ikusten diren hautsak bezala, igarri ere ez baita egiten haien norakoa. Hortxe dira, ausaz baleud e bezala, eta goga m e n a k libreki flotatzen uzten die. Ordea, proposizioa beretz a t garran tzitsu dela juzgatz e n duen e a n , baiesp e n a k edo baiesp e n ezak ondorio garran tzitsu ak ekar diezaizkiola uste duen e a n , eta, bere ongia edo gaizkia alderdi egokia hauta tz e a r e n edo hauta tu gabe uzteare n menp e dagoel a pents a t uz , goga m e n a k serioski ekiten dionea n probabilitat e a ikertzeari eta aztertze a ri , ordua n ez dago el a uste dut gure esku nahi dugun alderdiran tz jotzea, bi aukeren artea n desberdin t a s u n nabar m e n a k daud e n e a n . Kasu horret a n , nik uste, proba bilitat e handien ak ebatziko du gure baiesp e n a ; eta pertson a batek, bi ideien arteko ados t a s u n edo desad o s t a s u n a haute m a t e a n egiazkoa zein den ezagu tz e a ezin duen ez ekidin, ezin izanen du ekidin, ezta ere, proba bilitat e handientz a t haut e m a t e n duen ari baiesp e n a emat e a edo egiatza t hartze a . Hori horrela bada , errakuntz a r e n funtsa probabilitat e a r e n okerreko neurriet an legoke, bizioaren funtsa ongiaren okerreko neurriet an datzan bezala.

17. Autoritatea.

IV. Azpimarra tu nahi dudan azken proba bilitat e neurri okerra, gainerako guztiek batera baino jende gehiagori ezjakinea n edo errakuntz a n iraunaraz t e n diona, aurreko kapituluan aipatu duda n a da, hots, gure baiesp e n a , dela gure lagun e n g a n dik edo alderditik, dela gure auzokoe n g a n d ik edo herrialde tik komunzki jasotako iritziei emat e a . Zenba t lagun dagoe n bere aburu e n oinarri bakartz a t lankidee n ustezko onest a s u n a , ikasm aila edo kopuru a hartzen duen a! Onest eta ikasiek hutsik eginen ez bailuten, edota egia jende kopuruar e n botoz erab aki ahal izanen bailitzan; hala ere, irizpide horixe doakie gizaki gehien ei . Antzinat e bener a g a rri ak onetsi du halako doktrina; nigan aino iritsi da aurreko mend e e n pasap or t e a r e kin, eta, beraz, seguru senti naiteke hura jasotze a n; best e batzuek ere onartu dute eta iritzi berekoak dira (horixe baita argum e n t u bakarra) eta, beraz, arrazoizkoa da norberak ere onartz e a . Arau horiei jarraitze ak baino funts gehiago leukake leon ala kastillo- ka erabakitze ak. Edonor erra daiteke, eta askoak dira, beren grina eta interes e n g a t ik, horret ar a jotzeko tentaziope a n daud e n a k uneoro. Bai jende ospet su a eta ikasia baita alderdiburu ak mund u honet a n eragiten dituen arrazoi sekretu pila ikusi ahal izanen bage n u, zera aurkituko genuke: ez dela izan beti egia bere hargatik maitatz e a haiek berega n a t u eta defend a t z e n dituzten doktrinak besarkat u izanare n motiboa. Gauza ziurra da, dena den, ez dagoel a funts horieta n oinarritut a onar ez daiteke e n irizpide absurdurik. Izan ere, ez duzu aurkituko irakasle porrokatu ak izan ez duen errakuntz a rik, eta batek beti ukane n du non ibilirik, best e batzuek irekitako bidee t a t ik ibiltzearre n bide onea n dabilela uste baldin badu.

18. Uste ohi den baino jende gutxiago bizi da errakunt zan .

Jendear e n errakun tz ez eta iritziez hainbat auzi- mauzi diren arren mundu a n , orobat esan behar dut, gizateriari justizia egiteko, normalean uste ohi den baino jende gutxiago bizi dela errakunt za n eta okerrean . Ez dut esan nahi egia bereg a n a t u dutela, baizik eta ingurua n dituzten doktrina zarat a t s u ez ez daukat el a egiat an inolako iritzirik ez pents a m e n d u rik. Izan ere, baten batek mundu a n diren sekta gehien e t a ko jarraitzaileak katekizatz e a ri ekinen balio, hauek hain sutsuki defend a t z e n dituzten gaiei buruz iritzi propiorik ez dutela aurkituko luke; eta askoz arrazoi gutxiago leukake gai horiek argum e n t u e n azterket a eta itxurazko probabilitat e e n balorazioa egin ondore n berega n a t u dituztela pents a tz eko. Heziket ag a t ik edo interes a g a t ik atxikimen d u a ema n dioten alderdira lotzen dira bete- bete a n , eta hor erakus t e n dute beren adore a eta suhar t a s u n a , defenditz en duten kausare n zergatia aztertzeko ez ezagu tz eko betarik inoiz izan ez duten

gudaros t eko soldadu soilek bezala, buruzagie n agindu e t a r a . Gizakiaren bizikerak hori adieraz t e n badigu, erlijioak ez diola buruh a u s t e handirik emat e n , zer motibo dauka gu hari bere elizaren iritziek apart eko buruko min a emat e n diotela pentsa tz eko edota halako edo best elako doktrinen oinarriak aztetz eko lana hartzen duela uste izateko? Horrelakoak aski du bere buruza giei obeditze a r ekin eta bere eskua zein mihia kausa komun ar e n zerbitzura jartzear ekin, gizarte a n aintza t e s p e n a , prebe n d a k edo babe s a ema n diezaioket e n e n onarpe n a lortzeko horrela. Eta halaxe iristen dira gizakiak iritzien jarraitzale eta defend a tz aile sutsu izatera , inoiz horien konbe ntzim e n d u rik ez ikasket arik izan gabe , ezta horiei buruzko ideia nimiñorik ere beren burue t a n ; eta, ezin esan daiteke e n arren mundu a n benet a n diren baino iritzi ez- probable edo oker gutxiago direla, honako hau bai dela gauza ziurra: uste baino gutxiago direla iritzioi beren baiesp e n a bene t a n dam aie t e n a k eta egiatza t hartzen dituzten ak .

XXI. KAPITULUAZientzien banake t az

1. Zientziak hiru sailetan bana daitezk e .

Giza adime n ar e n esparru a n sar daiteke e n oro, lehenik , berez horrela diren gauz en izaera, elkarrekiko harre m a n a eta eragiket a modu a denez , edota bigarrenik , gizakiak helburu bater a —zorionera , bereziki— iristeko eragile arrazional eta boluntario gisa egin behar duen a, edota hirugarrenik , gauz a bata zein best e a r e n ezagu tz a erdiest eko eta gainerako ei komunikatz eko bideak zein erak, uste dut zientzia hurrengo hiru sail haue t a n bana daiteke el a egokiro:

2. Lehena, Fisika.

Lehenik , beraz, gauzak beren izatea n diren modu a n ezagutz e a da, haien egitura, propiet a t e a k eta eragiket ak. Horrekin ez dut esan nahi soilik materia eta gorputz a, baizik baita espirituak ere, euren izaerak, egiturak eta eragiket ak dituzten ak, gorputz ak bezalax e . Hauxe da, hitzaren adiera zabaltxoa go a n hartu t a , Φνσικη edo filosofia naturala deitzen diodan a. Egia espekula tibo soila du helburu tz a t , eta arlo honex e t a n sartzen da giza goga m e n a abera s dezake e n oro, Jainkoa bera, aingeru ak , espirituak, gorputz ak eta berau e n atributu ak —kopurua , irudia, etab.— barne hartzen dituelarik.

3. Bigarrena, Πρακτικη.Bigarrenik , Πρακτικη dauka gu, gure ahalm e n a k eta egintzak egokiro aplikatz eko trebe t a s u n a ,

gauz a onak eta baliagarriak lortzera irits gaitez e n . Sail honet ako arlo garran tzitsu e n a Etika da, zoriont asu n e r a dara m a t e n giza ekintzen arau eta neurrien bilaket a eta berau ek praktikan jartzeko bitart eko ak. Espekulazio soila eta egiaren ezagu tz a ez ezik, zuzenta s u n a eta horri dagokion porta er a ditu helburu.

4. Hirugarrena, Σηµειωτικη.Hirugarrenik , Σηµειωτικη edo zeinue n doktrina dei diezaiokegu n a dago, eta hitzak direnez

arlo horren ohiko edukia, Logika (Λογικη) ere deitzen zaio. Zientzia honen gaia, berriz, goga m e n a k gauz ak ulertzeko eta bere ezagutz a hori best e ei komunikatz eko erabiltzen dituen zeinue n izaeran sakontz e a da. Zeren, goga m e n a k konten pla tz e n dituen gauze t a rik bat bera ere ez dago e n e z adimen e a n , goga m e n a bera salbu, beharrezko gerta tz e n da best e zerbait aurkez dakion hark kontsidera tz e n duen gauz ar e n zeinu edo irudikap e n gisa: eta zerbait hori ideiak dira. Eta gizaki baten pentsa m e n d u a osatz en duten ideien eszen a hori ezin denez aurkeztu zuzene a n best e baten begi aurrea n , ez eta hain gordailu seguru a ez den oroimen e a n izan ezik best e inon gorde ere, behar- beharrezkoak ditugu, bai gure pentsa m e n d u a k best e batzuei komunikatz eko, baita geure erabilpen er ako gordet a kontserb a t z eko, gure ideien zeinuak; eta haue t a t ik gizakiak egokientz a t jo dituen ak eta, beraz, gehien erabiltzen dituen ak hots artikulatuak dira. Horrega tik, ideiak eta hitzak aztertze ak, ezagu tz ar e n tresn a nagusi direnez, garran tzi nahiko handia du giza ezagutz a bere

osotasu n e a n hartu nahi duten e n ikerket an . Eta agian, ahal denik eta arret a handien az eta bereiziki aztertuko balira, orain arte izan dugun ar e n aldea n best e logika eta kritika mota bat eskainiko liguket e .

5. Hauxe da gure adime n are n objektu e z lehen banake t a, eta orokorrena.Honixe deritzot nik gure adime n ar e n objektu ei buruzko lehen banak e t a , orokorren a , eta naturalen a . Izan ere, gizakiak ezin baititu bere pentsa m e n d u a k best e ezert az erabili, hiru haue t az landa: gauz en euren konten plazioa n , egia aurkitzeko; bere esku daud e n gauzei buruz —bere egintzak—, dagozkion xede ak erdiest eko; edo kasu bate a n zein best e a n goga m e n a k erabiltzen dituen zeinuez , eta euron orden a m e n d u egokiaz, informazio argiago a eskura tu ahal izateko. Hiru espezie hauek —hots, beren hartan ezagu g ar ri diren gauzak ; zoriontasu n a lortu ahal izateko gure esku daud e n egintzak; eta, ezagutz a erdiet si ahal izateko, zeinuen erabilera zuzen a—, toto coello desberdinak izanik, adimen a r e n munduko hiru lurralde nagusiak direla uste dut nik, elkarrekiko eraba t banan d u a k eta bereiziak.

Aurkibidea

III. LIBURUA.Hitzez

HIRUGAREN LIBURUAREN LABURPENA....................................... 8

I. Hitzez edo hizkunt zaz oro har ............................................... 9

II. Hitzen esanahiaz ........................................................................ 13

III. Termino orokorrez ..................................................................... 19

IV. Ideia bakunen izenez ................................................................ 33

V. Modu mistoen eta erlazioen izenez ..................................... 43

VI. Subs tant z i en izenez .................................................................. 55

VII. Partikulez ...................................................................................... 89

VIII. Termino abstrak tu eta konkre tu e z ...................................... 93

IX. Hitzen inperfek zioaz ................................................................. 97

X. Hitzen abusuaz ........................................................................... 113

XI. Aipatu diren hitzen akats eta abusue tarako erabildaitezke e n konponbide e z ....................................................... 133

IV. LIBURUA. Ezagutzaz eta probabilita t e az

LAUGARREN LIBURUAREN LABURPENA...................................... 150

I. Ezagutzaz oro har ...................................................................... 151

II. Gure ezagut zaren mailez ........................................................ 157

III. Giza ezagut zaren hedape naz ................................................ 167

IV. Ezagutzaren errealitateaz ...................................................... 191

V. Egiaz oro har ............................................................................... 203

VI. Proposizio unibertsalez eta berauen egiaz eta ziurtasunaz 209

VII. Maxime z ........................................................................................ 223

VIII. Azaleko proposizioez («of trifling propositions») ........... 243

IX. Gure existen t ziari buruz daukagun ezagut za hirukoitzaz 253

X. Jainko baten existen t z iari buruz daukagun ezagut za ... 255

XI. Beste gauzen existen t ziari buruz daukagun ezagut za 267

XII. Gure ezagut zaren areagot zea z ............................................. 277

XIII. Gure ezagut zari buruz gogarpen gehiago ........................ 289

XIV. Juzgam e nari buruz .................................................................... 293

XV. Probabilitateari buruz ............................................................... 297

XVI. Baiespen mailez ......................................................................... 303

XVII. Arrazoime n ari buruz ................................................................. 317

XVIII. Fedeaz eta arrazoiaz, eta berauen muga zehatz e z ....... 341

XIX. Irrikitasunaz ................................................................................. 351

XX. Okerreko baiespe naz edo errakunt za z .............................. 363

XXI. Zientzien banake taz ................................................................. 379