-
��������� ����� �������� ������� ��������� ����������������
����
�������� ������ ������ �� ������� ���� � ��� ���� � � �� �
������ ���������������� ��� ! ������������" ������#����$����������
���� ��� � � ���� ����� $�� ������$������� ��� ��� ��������� ��
����������� �������� ��� ���� �� ����� " ��! �� �� � % � � ������
���� ��� $���� ���&�����'�����������(������� ������
������������� ��� �������� � ��� ��� )������������ ��� �� �� � ���
���� ������������� ��� ����������������� %��� ��� �� ���������� ��
��� *��������� � ������ $����&� +�� ����� )�������������� � ���
��� � ������ �������� ���,� '������ -��,����� � ����
��,���&�����! ������� ����� ./�'���� ����� 0�����#������1!
*.2�3� +4��� )��������������������� � ��� ������ ���� �� ������3.�
+� '����� '�����)�� 0��� ����'���,����� 1! *.2� 3�� 4� ��
)��������������&� 5 �� �� � �������� �������� �� � ������� ����
��� ����������� ������ $���� ��� �� $��� �����)�
�����������$��6�
Ennill ym mro Llanelli!
��������������������������� ������ ��� �� ��������������
��$������ ! ����� " ���� �� � � ����� ������������ ���� '����)��
0����� %� ���� � ����$��� ������ �� � ���� ���������������� � �����
��� ���� ��)���� ���������0�����#���&�����+������ ������� ��
��������� �������6� � �� �� ��� ��� �������� ��� ���)������ � �� ��
,���� ������ $�������������� ������ ���������� �)� � �����
,����������� ��� �� ,��� ! ���� �������
�� ����������� ��� ��������� ������
���� ��������%�7+���$�7�1$����'� ���4� �� 7'��� ���� ��� �8��
���������7�" ������#� ��&�����' ����)�� ��� ������ ������
���$������� � ��)��'�������� ������� ������� �� � ��$��� ���� �����
� ������ ��� ��������������&����� ��)��,����)��$�� ��
���������������� � ���� ��������)�� ����� ��� ��� ���� ��� �)�� 9
��� ! ����� " ���&� : �� ���������������9 ���������" �����+���
��������� ��� �� �������� ��� (�� ���� ��� ��� )�� $� ������
��������� ��������� ,��� ����� ��� 9 ��� �� � � ������� �� ��������
���&����� ����� ��� ���� ����� $������� ���$��
����0�����#�������)��������������� � ��� ��� ��������)��
,����&� � ��)��������������� ��� ��� �� $������ ������ ��� �� �
����� � ��� ���� ���� ��� ��������� ���� ���� ����� ���������������
������������,�������%����������� ����������������������������%���
�������� ������������������� ���� �� ��� �������� �����
'����)��0����&����+�� ������� �� ;� ! ����� �� ������������� �
��� ������ �� ��������������� 0� ���� '����� ������ ��������������
������� ����" ����
���������������� ������ �� $�� $������� )�� ������ �� ��� �����
���� ���0��������� �� ���������� ��������&��������$������
�������������)�������� %� ! (�� ����)�� ������ �� ! �(��� ��������
� �� ����� �� ������ ��� ����� ����� �� ������ ����� " �� ��� ���:
������� ���� �����������������������$�������� �� � � ���� " ��
������ ����� �� -��,�� ���� ������� ������ ��������������&�
� ��� ������������������������������ �������� ������� ��
������
Dydd Owain Glyndwr 16 Medi
1400 - 2000
�
£2.50 AM Y FLWYDDYN
�����������
����������������������������������������
��������������������������������
������������������������������������������������������������
���������������������������������������� � ������� �������
������� ���������� ������� ������� ������� ������� ����
���������
-
CYFRIFIADURON AM DDIM ER MWYN HYBU
SGILIAU E-FUSNES MEWN YSGOLION
��! ����� ,$� ����� �� ������� ����: ���� ��� �������
�������������� ������ ��� �� � ���� � ���� ����� �������� �� ���,��
� ����� ��� �� ����������������� �%������&� � ��)�� �������
�������� � ������� �� ������ ��� ������� �������� �� �$������ ! ��
���� � ������" ��$�����! �� ������������8�� ���������#�����! ��
��&����! ���������� �� ������� �� ������������ ������������
�������� �� ��������� ����*���������#�����! �� ����
��)��������������� ���� �������� �����,�������������� �� �������� �
������� $������ � �� ��������&�����#� ����$��� ������� �� � " �
�� � ��)�������� �� ������� ��� ���� ����� ����: ����������
���������#����&�� �������$����� � ��� D2� �� ����� � �������!
�� ��������� ���������������������&�� ��)������������
����������������?������� �� ��� �� 2/� �� ����&� " �� ������
����� � ������� ,���� � �������� �� ��� " � �� � ���� �������)��
�������;�7�$������ $���� �� ������� ��� ���������� �����
������������ ����������� : ���� ��� �� ��� �� ��� ���
��������������� �� ������� �� � �%������� ��)��� ���� �� ��� ���
����� ������� ��� �������� ! �� ��� ��� �� �����&7��
������,�����%������������������������������������8�� ������
���������������������� ���� � �� ���� ���)�� � E� %�
��������������F� ��������������� � �G����%�������� �
����������������� ���������� � ��������� ������������������������
��������������,�������&����0�� � � ��� ����� �� � ����� ���
��)����� ���� ����� �� ���������)�� ������������������ ��� ���� ���
����������$���� �� � " � � ��� ����� �� $���� ��������� �� ��������
����� � ����������� �$������ ��� �������� � ������ ���#����� ! ��
���� �� ������� ���������������%������� ��� ���� �� �������� ����
��� " � � ��� ������ ��� ��� ����� ����� ������ ������ �����
�����&� � �������)�� ��� ���������� � ���������������������� ��
$$� ����� �� �����������: ����
��������������������������������������������������������������&����!
������������ �$����������� ����H ��� � ����� ! ������� I 0" ���
��������&�=3JJ.�2J/23K&� ��&�� ���L � ��&�&�
�
3
CLWB Y BONT
��! ��"���������! ������ �� ����: �������3.��
���&�-����3��
-
� �� � � ����$���� �� ����� ���� ������ ������� ��� ��P ��
������� ��� �������������)���� ����$��-��&�� ��� ��������� ���
������ � ���� $������ ��� ��� ����� �� �� �� ��� : ������%�
��&� �� �� ���� ����� ���� )�� ��� ����� ��� ���� �����������
�����&����� �����3D���$������ �� ���������������� K=� ��� ��� �
��� $�� � ��� ����� �)������������&�� ���������
������������������� � ���� $�� ��� ����� �� ������ ������� ���
������ ��� ���� ������������ � �� �� ����� ��� ������ ����������
��� ���� �� ��� ���� �� � ������� ������ ��� K=� ��&� � � ��
����� ������ ���� ��� ����� �����! � � ���� ���� ���� �)� � �������
�������� �� �� ����� �� ����� ��� �����&������ � � ���� � �����
�� ����� � $������$������� �� �� �� �����&� ���� �� ?��������
��� ��� $���� 8� +����� ��������������$������� ������������������
������ �� � � ��������� � $����� ����� �����!
�������������������$���������� ��� �� ����� �� ������ ���
$������������������� ������ �� ?�� ���� ��� ���$���� 8� �������
���������� ����� �������� ��� � � ���������� �������������� �?��
�������� ����� ���$����8��� ���" ��������� �,�������&����� �?��
�� ��������� ��������� ����� ������ ! ���� �� �� ��������� �������
�� ������ �� '��������� -��,����� � $��������������� �����
-
: ������ �� " ������ ! �������� �� � ������ ��� � $�� � ������
�� ������ ������ ���� ���� : ���� ��� ��� ����� �����
����������������������" ����&��
. 1) ! � '�� . 1� / ����������������� �� ��� ������������� �� �
������� �� � ���� � �$$� ����������� ��� '������ � ����� ���5
��������� �C��� ��� ��� ��� ��� ���������� ��� �� ����� ��� �����
���,���$�� ��������������&�
� ��)������������������������������������ � ������ ������ 1�����
���� 4����� ����� ���������� � ����� ���� ���S� ���)� �� ������!
������� ��� ,����� ��$������ ��� ���������� �� ������� ����� � �� �
,��� ���� � � � �� �� � �� %���� &���� ����
����������)�����������,���� ������������$$����������)� ���
����%����� ������� ���� ���� ��� � �E�� ��
���F�&����������������� ����� �� �$������ ����������� ���,��$��
������&��( � . ! ! �& �� 1* 0* , & ! ! ��� �� ����
������� ��$������ ��� ����� ��� �$���� ����������� ������
������������������2���,������������ ���� ��� ����� �� ��$�� ������!
$���� �� ������������ � ����������� ������ �����,�
������������������ ������� �)�� ,����� ���� ������
����������������� � ��P ,� ����� � �������� ���������)�� � �����
���&� " ��$���� ���������������)� ������" �����������)����
����� �� � �� ��� ��� �������� �������" ����� �����������������
�������� �� ������� � ��P ,� � �������&��� ��������� ��������
��$������ ��� (������ � ��� ��� � ,������� ��� $$� �������&��
��(������)����������������� ������ ���� ����� � ������ � *����� ��
" ����������� ������� �� �������� '���� ������������
�������������&�� ����������������� ,������ �� � ����������� ��
���� ������������� ��������$�� $� ��)��,����� � � � � �����&� "
� ����� � ��� ��������� ��� � ��� ����� ����� � �)� ��������� ��
��� � �� � �������� ��� �� ��P ,�� �������� �)�� � ������ " �����
��������� �������������&��� & 0* � , / , . � 1( �) �! ) *
1) / �& �0* , & ! ! & / �N ��)��$$�������� �����
���������������������� ������ �� ������ �� ����,��������� ����� �
�$��������������� ������� �� $���������� �� � � ��� " ������ ��� !
���&� � �� ��� �� � " ����� ���������� ��� �� ������ �� �����
������� ��������� ��� ,��� ��� ���� � ��� � �����
���������,��������������,��������������������)�� ��$���������� ���
� � ��������� ������� �)�� � ����&� +������ ������ �� $�� ��
��� ��� ���
5
� ���� �� ���� ���� �� ���� ���� �� ���� ���� �� ���
� ������������������� �!!�����
& �! ������( ��������� ��������- ����������
� �� �������������� �����&����+����������������������������
������� � ����� � ���� $����� ��� =3JC
-
+�� ������ ��� �������� ����$�� ����������#������� ������ ���� �
�������#����� ������ � ���� ����������$����������
������$����������������� ������� ��)�� ������ ! �� ������ �����$�
������ � ������ �� � ����$�������#������� �������&������ ��)��
�������� #����� �� ����� ����������� $�� �� �� ������� ��)��
�������! �� ����� ��� ����$�� ������! ��
��������������&���������� � � �� �� � � �� � $$�� ��� �
�G���$������� �� ����������������! �� ��)�����
������������������������ ��)�� �� ������ ���� ����� ��� ����� �����
��� ������ ��� ��� ����$�������� ��)�� ������� ! �� ����� � ��
����,����$����������������������� ����������T��� %� ,$� � ���� � ��
� �G��� ��$�������&������ ��)�� $���������� )" � �)�� ������!
�� ����)� ��� ����� � -� �����)��� � ����=2J/�D=KD=K=&�
� ������ �� ����������� ���� ���� ��� �����
�2�"���3�������������� ��� �� ��� ��� �$���� ��� ��� '��� �� $�����
! �������&�� �������� � ��" ����� ��� �� ����
������������������)����������������� �������� ��� ����������
����������� ��$������&�" �� ��� ������ ��,�$���� �����������
��� � ����&� � ���� ������ �������� ���� $���� ��� ,���� ��
�����6������ ,����� ���$��� ������� ���6� � ����� ���� � � ��� ���
������� �� %� ������� ���� ��� ���� ��� ���
����������������������������������������������������������&��(
���������. ����������������������� � �� �� �� 0�����H ������ ���
������� ������ � �� ��� � �� � � ��� � � � $ � � �� � �
����������&� " �� �������� ���������� � ���� ����� ����� ��� ��
� � ����� �����������������&��! ����������( �� ����"
���)���������� ���#������� ������J��������� ����������$��������
���������� ����������� �� $���� �����&�0������� #������ ����)�
)� ��� �����������)" �������)�� ��� ����)� �������� ��� ���� �� ���
�� ����� ��� ���N � �������6��! �������������������������������� �
�� �� �� � ���#������ *����� ! ��������� ! ����������� ��� $�������
��� ���� ������� � ���� � � �� � �� � - J! ������ ����&� ! ����
������ � �������)�� �� � ��� ���� ������ ���� ��� ������� ���
3CCK�� ���� � ���� ��������� ������ �������� ���� �������������
��������� �� ! ��������� ���������&�'����������� �����������
��)��� � ������ ��� ����� ������� �� ��� �! ��������� ��� ���
$����� ��������$�������������&�" �����
�����������������������������$���,�$���� ��������� �)��
���%������$�� �� �� � ����������� ��������� ��� ��� �� �������
���&��
�����������������������
���� �� ��������� � ����������������� ���
�
) � � �� � � � �� ����� � � � #�� �����* ���� � � � � #�+� � ,�
� �� ��
� ���� � #� #��! -��
� % ������ ��% �
�����& ��
������&'�&��'��.��
���� �"���� �"���� �"���� �"
� ����������������# �����$��
6
GWOBRAU DYLUNIO
���������������� �� ������ -��������� ! ���� ���� �� ��� �$�
���� � � � � � � � � $ � � � � ��: ��������������� " ������ �� � �
��������#�������� ����&�������� ��� ���� ��$����� �)��! �����
�� � ��� ���� �������� ������������������������������� ����� �� $��
� �� ������ �������� ��������������� ���&����������!
�����������������$���������� ��� ��� � ����� ��$���$�� �� �$������
����$� ������� �� ,�������� � ��������! � � �! ���&����� �
����� �� �������������� �� � ����,������ ������� �� �������� ���
��� $�� �� ������������ ����� ��� �������� ��������� �������: ����
��&�" ��$���� ��� ���� /==� � ������������� �� ��� �� ��������
%� ��$���$���
��� �����'��������� � �����" ����� �� ��������! ����������: ��
���&�
��������: �����U�
BATHODYN NEWYDD I
DDYSGWYR
����* ������������� �������"���" �� ���������������-�� ������
����� *���� � ��" ����� � ���� ������������ ��� ��� ��� ������ ��
$��� ���� )��$��&� � ����� ��� �$������ ��������� �� ���������
������ � ������ ������� ��� �� $���� ������ ���$��� ����� �����
�������� ���� ���������������� ������� ���&��������
����������������������� ��� ��� ����� ���������� �� ���
����,����)���������� ����� &��'�� ���4�" �� �������� ����� �� �
����� � ��-������� ���� �)�� � ������� ��� �������������� �������I
�����! ��������" ������ ! �������&� : ��� ���� �������������
��� ��� �� ����� ���� ��� � ������� � ��� ������ � ������� �����
��� ���� ���� �� : ���� �� I ����� ! ��������" ����� %� ��� $���
������ ���� �� $� %�� ��)�� ���� ���� � $���� �� ��� ���
�����������6�'$���,���� ��������� ��������������������� ���&���
���� ��� ��������� �� � ������ � ��� ������ � ���" ����� " �������
����� � ������ ����� ����������� �� ����� �� ��� ��������,���� " ��
�� " ������� ��� ��� �� ����$������ � �� � �� ��� �>� -�(�� ���
�� %��� �� - ���� �� � ����&�" ��$���� ��� ���� ����� ����
���������������������-�(�&�
-
���#?�� ������� ����� ����� 8��������$� ���� ���������� �������
� ����3��� ���������������� ����������?�� � �$������ ���� ��������
�� ������ ������������ ������ ��" ���������� ���� 32� ��� #�������
&� � � ����������������� ?�� � '� ������� ����� ! �����������
��� �� ���� � � � � � � � � � � � � � �� �� 8���������������� ?��
'� ������� ����� -���&� � #?�� ������� ���������� ��� ���$���
�� �$���������������� ������'�������" ��$������� �������� ! ��
����� ����� ��������� �������������� �?��'�������������������������
��������*��� � �� �������� �� ������� ! �� ������! �&� � #�
������ � ��� �� ����������$��� �� �$������ ����� �� ��������� ���
�� � ����� 8?�� �������� ������� ��� ��� ��� ��� �� ��� ��� ����
������=3JJ.�J2/..K&��
0�����������������
'�� �������'$� �� ��� �� �������� ��� ��� ��� ����������� ���
���� ��� ����
������������ ��&������! � �� � � ?� � �� � � �� �� � ��
���������� ��� �� ������ " �������� ��� ������� ���� ������
������������� ������ �� ��&�
YSGOL EVAN JAMES
�0���� ��*���� ����������� �����$��������$����� ��� " ������ �
������ �� ��� (�� $�� ��������� ��� ��� ����� �� � ���
��$������&�'$��� ���������������� ������� ���� ��� +���� ���
����������������&� ! ���� �� � ��� *�������! �������� !
�������� ��
����������?����$�������������$��&��������5��������������" �����
������ ��� ����� ��� ���� ��� ���������������� ��&� � ��� ���
�������� �� � ����� ������ � �� H �����
PROSIECT DATBLYGU
GWIRFODDOLI CYMRAEG
��� �����?��� ����� ���������������$������ ��� �������� � �����
� ���������� �����������������?���������6��� ��� �� ������ #�������
� ��� $����� ��8� �� ������������ ��� � ��� ������������������ ��
������ $��� ������ ������?� � � ���6� � ��� $���� ��$��� �� ?����
�������� ���� � ��� �� �����?��*������ ������ � ���� �� ��� ������
������� ����� �� ��'�����'���6��� ���� � ������� ��� * ��� ������
��������� ��� ��� ������ $�������� ����� ������� �� �� ������
���������� ��,��� � �� ���� ������� ������� ��� ����� $$� �� ����
���$�������� ��� ��� ��$���������6������ � ������ ������� � �������
���� ������ �� �������� ������������� ������ �� ������� ��� ���
�������������� �����������?�������$$����������� ��������������
������������� ,���� ��� �����&� � � ��� ! �� ���! �� ����� ���
�� � �$��� ��� �� �$� ������ ���� �� �������� ���� � ���������� � �
��������� ��� ����������� ��� ������� ���� ��� �������� �?�����
������� ��� ��� �������� ������������ �� ��� ����� � ��
�������������� �� ��� ��&� � * ���� �������� ��� � >��
*�������� ���: ���������� ��� ��$������ �� ������?��������� �� �
�����������������������$���� ��� +������ ! ��
������������������,�����������+������� ����������� �&��#�
�������� � ������ �� ������������������ #������� � ����� �(�� ����:
�� ����� '���� � ����������� �������� �� �������3/� �
������������������� � ���������� �� � ��������������&� � +��
��� ,����� ����" �� �� � ������ �� ?�� *������ �� � �����5 �
���?������������������&����� ������ ��������������� ������
��������� �?��$�� ��������� ��������$������ ������ � �������� ��
������� ��������� �� ����$����� ��� �������� ?����� ����&��!
������������������ ����,�� � � � �0 � � 1� � P , � � � ���� �
�$����������� ��������������������4� � +� ! � � '���,������! ��
�������� �� -����� ��������� �?��� ����*�����&����
%����%���%����%���%����%���%����%��� �����
� ���������������&�������
7
� ���� ���� �� ����� �� %� � ��?�� �� �����$�����
����������&��! ���� ��������& �����! �����(����� ���������5
� ������(��$�� ��� �� ������ �� � ��� ������ ����: ��������� � �
���������� ���������: ����������&���& ��- ��( ������
�����F� ��$�� ������������������ �� ��� ���������� �� ��� ����
����� �������/ ����#� ,������! ���������������� � � ��� �� �
���&� " �� �?��$��� ������ ��� ������ �� ������ �?�����������
������� @���� ��� � ���A����������&�� ������������
�������$�����������J/==�������
������������������&����������������������������*�� �����"
������ $����� �� � �� $����?�������������� ��.3�� �����%�����
������ ��� �� $�� $� ������ ���� ����� ��� �������� ������ ��
66���
6��. � ���� ���� �� �F� � ,E�� �� ��� �� ��������� ���: �� ����
���� ������� �� ������ ������ �����3J������+����N � ���������"
�������� � ��&� " �������� ��� ���� ��������P ,&����+� �F�
� ���� -��,������ ������� %�-�� �� ��� � � ����� %�+�� !
�����$�����B�� � ��� �� ���%�� +��������� ��� ����%�! ���$�����'��
���%�� � ��
������ � ������ �� %� �� �� -�������� ��� %� ��&� � ����
����� %� -����������� H ���� � �� ����� H ������� ��� ��&����/
������ ���� ������� ����� � ��� ��� �� �����+���������� ������� ��
�� ���������" ��������� ��&�� ��.�%�����������%�
-
00� . , �* 1) �� �� (�� $���������� � ��� � ���������������� �
��� ��� )�� ,����� ������ ��� �)�� ������ ��&� � ���
����������������� ��� ,����� ��� ��� ������ ������ ��� ��� �� ��� �
���� ��������&�" �� �������� ����� ��� ����� $�� ���,������� ��
,�$� �� �� ��� �� �� ������� �����������,�� ��� ���������
������+���������$�����&��& � ! ! �) * 1� ! � + �� ���� ����
��� �� ,� �� � " ��,������� ������ ��������� � �� ���� ��� �����
���������� ����� %� ����� �)�� ��� ����� �������� ��� ������ ���
����6� � ����� ���� � �� � ���� � �������� � ������ ������������
������� ��������������� ������� �� ����� ��� ��� ���� �� �������
����� ����� ����� ��� � ����)��������� � ���� �� ����&� � ����
+������� ���������������������� ������������ ���� ��������������
��%�$����)����������� ���� ���� $�� ����� � ��������
��������������)������ ������� ������������ ,����� ���� ��� �����
��� ������ ��$�
���� ���� �����&� ������ ��� : ���*���� ���� �� � ���� ���
��� 2���� �5 �������������: ����������� ����������������� �� �����
���� �(�� ��� $��� ����$�������� �������������� ����� $��� ��
������������ �)� D=��6�+� ������ ,������ �������� ����� ���
���������� ������� ������%�������� �6����! ����� �� ���� � ������ �
�������������� ��� : ��� *���� ����� ���)�� ������� ���� ������
������ ��$����� �$������%������������ ����� ����)�� ���������� ���
��� ����� ���� $�)��� �������� ���� ����� $����������� ����+����
�������� ������� ! ������&�
', & ! ! �/ �, & ! ! ����������������� �� �� ����� !
�������������� �������,������ �� �� �������+�$���� � �������� �
������ �&� � ����� ����� ��� �� ������ �� � ������ ������������
��$����,���������>������ ����� � ��������� ���� ����� �������
��&�'$� ��� �������� �� ��� ,��� �����)�����������������
������� ������ �� ���� ���&��( , �* * - � ! ��+ � / �
��� �� ���� ��)�� ���� �� ��������" ������� JD� '�������� !
����� � �������� ��� ��� +�$���)�� � �����! �������� ��� ����
�����&� �$������$�� �� ���� ���������� �� �� ������ ���
�������� � ���� $�� ��� ������ ��� �� $����� ��� �������� ��� �� ��
����� ���� $����&��- � + * �� . �& �0) ! . , & �� ����
�(�� �� � '�������� ! ��������� �� ���� ��� ,$� ��,���� ���� ��:
����� ����������������������'�������� ��������� ��� $�� ���
,������&�'������0������: ���8�: ��������� ���� �� � � � � �
-
BRODYR BACH AR Y BOCS
CERDYN POST ����� � 0� ! � � : #� �0�0" N � � ��*0-! 5 � " � ��
#� 0" +!� � � �� 5 � ��#��+� 0+" �� : �+: �+�" � #��+*0-�N !5 "
&����+��������)������$������ ��������� �� ��)�� ������� �����
��� ���� ���������� ��� ��� ����� ! �� ��O�! ������� ��� 8)�� �
����� � ���� ������ ����6����+��������)������$������ �����������
������������������������������������ ������� ,������ �� ��� ����
��������������� ������� ! �� ���� )� �� �� � ��)O�! ��������
����������T������� ��������&&&�
��)�������������������������%���� ���6����+����� ���� ���� �������
�� �����O�� ��� �� ������ ��� ����� �)� � ������� ��� �
���������-������: �� �����! �������� � ������� +�� 0������ ��� ���
������6�� ���)! ������'��)�������������� ����������&����+���
��� ���� �� �� )�� ����� ����,���O��! ������� ���8����� �*+-��� ���
��
��������66��� ������� ������������������JJ�����������������!
��������! *��&�C� ��*��;�=
-
� �������%���2����������7��! �%��2�������%���2��
����- ��"����� ��������� ������ ��� ����)� ���� ���� � ����
�� ������� ������ ��� ������ ������$���� �� ���������$�� W��� �
���������� �)��� �� ������ ���
��$������)������$����������
���$�������)����������$�����&��0�������$�������)�������)���$����*�)��������������������W��+��������)����������������
������� ������ �����)���0������)���� ��� �����������
�$��)��������$����&�
�����" �����
�! ���� ������� �)�� '��������� �&� �&�" ������ ���
����� ��� �� �������� �0��� ��� � �������� �� �� ����� ��
Cyfarfod Teyrnged i'r Parch T.J.
Davies �
� �� $������ ��-���
-
�
-
�� ���� � � ����?�� $�� � ����: ���������&��
) ��* , � �1�/ 1� �'$� �� �� �� � ���� : ��� $������ ��?�� ����
������� +���� �� ����%�%�����&��� ������� ����$�����������
�������������� ���� 3CCJ� ��� � ���� ��� ���������� $� ����� ����
������ ��� " �$�����3! � �� ! ���������� ! ����������&�� ��� �
���� ��������?�� ��� �� ����� ������������� ����������� ������
����� �������������� ��������0����������?��N ���&��� �����
'�$���� ��?�� ��� ���� ����� ����$�������*������ ����&��� � . ,
�7� / ����+ . . ) , '��+����� ������5 ���������39?�@;�1A. �+ . ! !
����� ������ ! �������� '����� ! �,���� �������� � ��
����S3.D&/=� ��������0��������� ��� N ���� ! ��������
�?��*�&������ ����� .�� ����������� ��� ��
�����X���������&?� � ���� �� � ���������X" ����� �� � � �� ?��
� ������?������������ ��������X-� ����: �?����� � � � � � - � � � �
� � � ! � � � ��X�������&?��+� ,����� ���� ���� ����?�� �����
X� ���! � ��� ! � ��?� ��� ���� ������ : ���X-���� ����&?� �
������� �� ,�����X�� ����� " �����?� �� ������� ��� �������X+���
�����?&�X+����?�
���� N ��� �� ! ����� " ���� -�����! ������ ���� �?�� ,�����
������X" �� ����! ����?�������+���?&��
� ) 00� + � � 1* , & . � . - & 0�* �� � , . ��
������%���� ��������! �� ���� ����������� �� *������� �� ������ $��
������� �������������� �� �&��� ���� ������� ! �� �������� ��
*������������ ���� �� ������ �� -� � ��
������������*������&��@'� �,��� ��� �� � ������ ���� ����������
������� ��� ���� ! ��$� �� " ��������� ������ � �� ���� ! ��� ��� �
�� ��Y����� ������ J�===� ��� �������A�� ��� � � � � � � � ��� � �
?����� �������&��� ��5 ���������K��3C3D����������� ������� (��
����� ��� � �� ���� �� -� � ��������� � ��� ��� ������ ! �� �����
��������� ��� �� ��,�� ! ��� ���� �� ��Y� �� ������� ���� ��� ���
����������$���������������&����+� ������ �� ����� �� ��� ���� �
����� ��$����������� ����*����������%����� �������������������� �?�
��������������������������������,�?�������&���( , ) �. �� . ��/
/ 1( �1�( & * � - �� �1�- . 1/ ����� ��� ! ����� � ��������
*������ ����� �������$����� $��! �����������
���� � ���� *������ +������� �������&��" � � � � � � � � � �
� � �� � � � ������$������ � ���� ��$����� ��� ����� �������� ���
������ ���� ��������������$��������������� ��� � �
� �$��� ��� ������&����� �� ������������������
����������������������������� ��� ��� �����,$�$��?������ ��
� � ������������� � �������� ���������&������������������
�?�� ��� ��������� �������� �������?��������� �� ��������������� �
������� 5 � ���&� � ��?��� $�� ������������ ��� ����� ��������
����� ������ �� ������� ������ ��! ����&���- � + * �� . �&
�0) ! . , & �������������������� �����������������������+������
����%�%���������! �����������*�������*�����������$������ ��� 0���
��� " �� �� -������ �������*�������������� � ���J&�
���������������������#���������������������#���������������������#���������������������#
����
��� # ���� ����������� # ���� ����������� # ���� ����������� #
���� �������� �
� ������������) � ��&�� *+��
12
� �������� �� �� B�
-
� �� �� ��� ���� ������ �� ,����� �� ����X� �� �?�� : ��� ���
�?�� ����?� ������ ������ �����������������&���" ������� "
������ 0����� �?�������� �� ��� �?�� ,����&� 0�� $�� ���
������������������������������ ���� �� ����� ����� ����� � ����
������ ������ �?��$��������� �����&��� � . , �'- �1*� �'1� �
'�����+�����������5 ���������3C���� �� "���! � ������ �� ������� �
�� �� ��� : �� -��� ���
-
( , 1. 0) ! ! ) * , & . ������ �� ����$��������$���$���� �-
� ����� �� ������� ��� ��� ����� �������� �������$����������������
��?�� �� ����� ��� ���� ���� ������ ��$��� ������� ������ �����
0�M�&��0������� �� ����� �� ���� $�� �� �� �����������������
���������� �����0��������������� ��� #������� &� � ���� �������
��� ��������� ��� ���� �� ������� ��� ������� ��� �
������$���������� ��� ��� ����� ��� ���������� � �� ��� ����� ��
��� ������ �����&��" ���������$��0������������������,��,$��
�������� ������&��� �������������*��� � �� ���������� ������� !
�� ����� ������! ���� ���� �� �
-
! & '( , & . ��� ��� ����� ��� ��� $� ����� ��� ��
�?��*������ ��� ��� $� ����� ��� �� ,������������� �� ���
����&� 5 �� ������ ��������� Z� ��G� ��� ������� ! �� �����
$$���&� � 5 �� ������ ��� ��$�� ����� �����G� ������� ���������
������������� �Z� ��� � �� ���� � ��� ���,� �� ���� ���
��-������&� � " �� ��� �� �� ������ ��� ����$����� ����� $$� �
������ Z� ���������� ��� : ���������� ����� ! ����� ������ �� �� �
33�� � ��� ���&� � " ������ �� ������ �33�� ����5
�������������� $�����������-�������� �$$&��" ������ ������� ��
� 33�� � ��� � �������� ��� ��'���� ����� ����� *�������&� � "
�����#��� ��� �� � �� ��� �� � 3
-
Ffurfiwyd mudiad yr Iforiaid yn y 1830’au gyda’r bwriad i godi
parch tuag at yr iaith Gymraeg a fu o dan orthrwm y saeson. Bu’r
Cymdeithas yn cwrdd yn nhafarn Arwydd y Glowyr ar Heol y Mynydd.
Daeth Charles Prichard i fyw i Bentyrch o Aberdar yn 1828 yn bum
mlwydd oedd. Fe aeth yn athro yn Llanilltud Faerdref pan yn u ga i
n ml w y d d o ed d ga n ddychwelyd yn Brifathro Ysgol Pentyrch
erbyn diwedd 1840’au. Roedd yn ddylanwad mawr ar y pentref gan ddod
yn aelod o’r heddlu rhan amser, yn ddiacon yng nghapel Penuel ac yn
asiant yswiriant. Roedd yn gerddor ac yn ganwr o fri a bu’r Dr
Elwyn Hughes yn ffodus i ddarganfod un o’i gerddi i’r postman
lleol:�
����������������������������������������������������������������������������������������������������
������� ���������������������������� ������� ��������
������!�����������������"��������������������� ���
Cymeriadau Pentyrch
Rhoi ar gof a chadw rhai o’r hanesion am gymeriadau y 19eg
ganrif oedd bwriad Don ac Arthur Llywelyn wrth baratoi eu llyfryn
diweddaraf yn y gyfres ‘The Garth Domain’ a gyhoeddir gan
Gymdeithas Hanes Lleol Pentyrch a’r Cylch. Ac yn wir mae’r llyfr yn
gorlifo gyda disgrifiadau lliwgar o fywyd yr ardal. Ac er mai yn
Saesneg yr ysgrifennwyd y llyfr mae’n amlwg mae’r iaith Gymraeg
oedd iaith yr ardal hyd at ddechrau’r 20fed ganrif. Roedd hela yn
boblogaidd iawn yn yr ardal ac yn ogystal â’r ddawn arbennig o ganu
y corn hela roedd rhai yn crwydro’r tafarndai a’r tai bonedd yn
canu y caneuon hela. Roedd Bili Hari yn un o’r canwyr corn hela
gorau ond wrth iddo fynd i oedran a’i lais yn methu fe ddaeth yr
ateb yma i gais i ganu unwaith eto -
“Fy ngwallt sydd yn gwynnu Fy nghof sydd yn gwanychu Llawer
ergyd dan fy mron Fy muddiau bron terfynu”
Yn ogystal â’r capeli a’r eglwys oedd yn rhan allweddol o fywyd
y pentref fe fu nifer o gymdeithasau a mudiadau gweithwyr. Yn eu
plith roedd Yr Odyddion gyda’i pencadlys yn y King’s Arms, eu
bwriad oedd cynorthwyo aelodau ar gyfnod damweiniau, afiechyd neu
angladd. Roedd eu harfbais yn dangos eu nod - Llygaid i weled, Llaw
i gyfrannu, Calon i deimlo.
16
Gwyl Iforiaid 1851 ‘Cynhaliwyd Gwyl Iforiaid Gwenynen, Pentyrch
ar yr 21ain o Fehefin, yn Arwydd y Glowyr; yn nhy ein brawd Thomas
Llywelyn. Am 10 o’r gloch cyfarfuasom yn ystafell y Gyfrinfa, a
daeth amryw i ymweled a ni o wahanol Gyfrinfaoedd trwy’r Adran, ac
aethom yn orymdaith lluosog i Eglwys y Plwyf, lle cawsom bregeth
ragorol gan ein hanwyl frawd Mr Thomas; (yr hwn sydd Iforiad
Trwyadl). Wedi dychwelyd, cawsom giniaw o’r darpariad goreu gan Mrs
Llewellyn. Gwedi symud y llieiniau, galwyd ar ein Parch frawd H.G.
Thomas i’r gadair a’r brawd D. Thomas o Bontypridd, i’r is-gadair,
ac yna agorodd y Llywydd y Cyfarfod trwy araeth gadarn, a synwyrawl
dros ben, nes creu ysbryd aiddgar a gwir Iforaidd ym mhawb oedd
yno. Enynodd yr hen fflam wladgarol. Yn nesaf galwyd ar y
Rag-lywydd, a chafwyd ganddo araeth ardderchog, ar natur Iforiaeth.
A chafwyd gan fwy na allaf enwi, Areithiau, Caniadau ac Englynion;
Côr Pentyrch ddaeth yn ei lawn donau, i ganu eu cerddi swynawl, nes
llenwi pob calon ag hyfrydwch. Felly mae’r wenynen yn mynd yn mlaen
mewn cariad, rhifedi a chyfoeth, nes mae y cwch gwedi ei lenwi o
fel:-
Am hyn cyn iddi fynd yn hwyr O gwyr mi wneuthum gaban; A deued
gauaf pan y del, Mae’n llawn o fel y rwan.
Y deryn du pig felan, a aed di drostoi am dal Oddi yma i Graig
Gwilym a disgyn ar y wal? A gweud wrth Mari Israel am beidio bod
mor ffol A charu mab y ffeirad a gadael Dic ar ôl!
Ganwyd Richard Llywelyn (Dic Soar), tadcu Don ac Arthur
Llywelyn, yn 1862, mab i John Llywellyn, Siôn y Soar. Roedd Richard
yn uniaith Gymraeg ac yn hoff iawn o geffylau gan weithio ar y tir
ac yn y pyllau glo. Chwaraeodd rygbi i Bentyrch yn eu tymor cyntaf
oherwydd ei gyflymder ar y cae fe’i galwyd yn ‘Sgwarnog’. Ond doedd
e ddim mor gyflym gyda’r merched:
� ��������������
& ��- ��& �������������� ���* �����"�������
-
������� �� $������ �� ���� ��� �������� ���� ��� +� *�� �� � ��
����� � ������ ��� ��� ���� ��� ! ���� � �����&�� �����)�� ����
� ��� $����� ������������������������ ������ �������5
������'���������� ���������� ����6�
� ���������������! ������������� ���������������)���������
��������������� ���������� ��������� ����� ������� ������ �����
������ ������������$��������� ���" �������������������� ��� ���
����� ��� ��� ��� ���������������#������� ���������������! ��������
��)����� ���������� ���������� ������� ����������������! ������ ��
����� ���" �����������+���������)��� ������� �����
�������������������� ��������: ��������$�������� ���������� ����
��� ,�� $� ��� $����� ��� �)����� ��������� ����� ���
����������,������ �W�� ��� �������$�������! �� ����+������
��������������-����� ��� ������ ������)���,������������*��������
���� �� ��#������&��� ������ ��������������������������"
���)��� ��������������� ��������������" ������������ ��������$���
�� ����������� �������)��� ������� ����0������ ������ ���������
���5 ����������� ������������0������������ ������� ���������
���+�������������)�����,���������� ���������,���)��� ������ ������
�'���������� �������� �� ������ ������������������������� ���
�������� ���" ������������ ���������� ������ � ���� �� ���5 ����
�����" ���� �$��������" ����������� ��)����������)��� �6�
� � ������� ��������������������� �������� ��� �� �( ���� ! ��
�����. ���� D� ��� ���� �� '���� ��������/ � ���� 0�����2� ������
��������� ���! ���* ��� ����;8E�8;�DE;@9@��
����- ���+ �������������
�����
. ����������������! ���������>E;;�
���� �$� � ������ �� ��� ����� ����������������� ����� � ��� ��
��� ��� ������������ �� ������ ���� : ���,���
��$&� *�?�� ���� ��� �� $�� ���� � �������� N ����&� � �
� ������ � �������� $����� $�?�� ���� � ������� ��� ���� ��� ���
���� $������&� 0�� ���������������� �� ��� ��� � �� �� ��
���,���
��$� ���� �� � ��� ���� ������ &� *���� ���� ��� �?� �
����$� ���� �� ���������� � ������� �� ��� ��� � �� �� ����
������%����������������$&�
��������� ��������� �� �������������������
� ��������( ����
���� 0��� " ������ ��� P ����� ��������� �������� ��� ����&�
0��
���� ���� �P �� ��� ������� ��� ���������$�����������,��������
���� ��������� � �� � ,��� ��� �������� ��� ���� ��������� �P ��
��� ����?�� �����
?����������P ����� ��������������&����� ��� *�������� !
����������$�� ���������������: ���,�����$&�������������������
����������$$������ ?�� ��� ��� �� ������ � ���� ���������� ��
�������� ����?�� " ����� ���
��� �� � ������ �?�� ���� ������ �� �����������(�����(�6�
'�����'��������������� ���
�$����������������������*���������� E��������?���� ����
����������������������&�1� ��?��,������� ��������
���?�����������64�
17
-
! �� ����&�7� ��� ��������� ��! ����� ������������� ���
���������� ��� ���� ������������ ���� ������������$$�� �������� ��
�$� ������ ��� �� � � �$� ����� ����
���%������������������������������� � �������� ��� ����������
������� ��$���7�� �����&����A'����� ��� 8� ���� ������� %� �
��?����� ����� �������� � ���� ��������&�� ��� �%������� ���
�������� ��� ���������� ��� ���$����� ������� �� $��� ����������
�������&� " ���� ����� �)����������� �%������� ��������� ����
�S3=� $���� �� ������ �� ������ ��� ��� ��" N &7����'�
���������� � �� � ������ ������$��� �%������� ���� ��� �����
���������� ��� ������ ����� �� � �G��������� ��� �� ������ ���
������ ��������� ,������ ���� ���� ����� ������� ��! �� ����)����
����������������� ����)���������������� �$�����&����� ��������
�������� �� 0%*������ ����� � ������ " ��$����� ! �� ��� ��! ������
" ��$����� ���$������0� �,&� � ��)�� ����� � �������! ��
�������� �� �$������ ! �� ���� � ������" ��$�����! �� ��&����"
����� $�������� ��)�� ��� ������
��������������������������������;��������������� �������
0%���������' �T���� � �������� � � ������" ��$����� ! �� ���� !
������� I 0" ����������� 0������� '���,����� !
*.K�/+�����,���;�=3JJ.�2J/2
-
TREM YN ÔL AR DDOSBARTH '94
�������� ���� ��� ��� �� ����� ��,��������� ?�� ���������� ��
��������� ����� � � ��� ���������� ��� ������ ���� ������� �� +����
������ ��������� �������� )�� �����$���� � ���� ������������� ���
����� �� �������� ��� �����������������,��������)�����������
�" ��$�����)CJ&�������������������� ����$� ����� ��� ��
,������������� � �� �� ���� �� $�������������� �� ���� �� ����� ���
������ �� �)�����%������$���� �� � �������� �������������� � �
0������� ! ����������3CCK�� �� ! ���������� ! �����������! ��
��&�������� �� �������� ������� �������$� ����� ��� � : : � -�
0�������� ��� ��� ���������� ���� ����� ����� ��� ����� �� ������
�� �&����� � ��� ���� ��� �� � ��� ��������
)�� �����$����� ��� � � ������ � ��������� �� ����� ��� �������
8)��,���������� �$$�� �����$��������
)��,������ �����������������&����� ��)�� �������� ������ ���
������������)�������$����%������� ������������: ����
��������������� ������������� � $���������� �����&� +�
����������� � ����� � ��� �� ���� 8�#!� " ������$����������$����
����� �� � ������ ��� ��� �� )�� ������� )����$����� �� $����� ���
�� ����� ,������&�� � �� � � � 0" � � � $ � � �� � � ���
$������ ���� ��� � ��)�� ������� �������� �� � �� ������ �
��������� �)��
$������� �� � ��� ������� ��� ���&�! �� �� ���� ����� ��� ��
� �N : � ��H 0��+� %� ���� �� ���� ��� � �� �������������%���
����&�� ��)����������������� ��� $���� �� � ������� ��� �������
��� �� ��� ����� %� � �N : � ������� ��$����� �������$� �������� ��
����������� ��� �������� ��)�������������$��H 0��+������
�������������� ����� �)����� ���� ���������� �� ����������
����&����+��������������������� ������ �����)�� " � " +�� : �
�5 : 0-� �� ���� ���$�������� ��$����� ��� ���� �� �3CCJ&����
���������������������� �������������$������������������������
�������� ��������� '������� ���+���� �� ! �� ��� �)� � $�������
���� �������� +���� ������ � ��� ������ �� ��$��� ������ &� �
��)����� ������� ������$�$��� ��������
19
! ��"�����EF�$�� ����������������������'F� �
���� ������$���� � �� �� �� ���������������� ��� ��� �(�� �� �
�������������� ��� ����������� ��� �����������
������������������&����-� � � �� : #� � ��)�� ����� ���
����������������������� �)�����������)������ ������ � ���� �)�� ���
�� �������������� '�������� ��������&�� ��?�� ��� �� ��� �(��
�� � �� ,� ������� ����� �������� ��� �� $���������
�)��$�����������������(���������� ������
� ��� ��&� �� ��� �� ����$������� �����)�� ������)��
��������� ��� ��� �������,�� ����� �)� � ������� �)�� ������
���$���������