-
İÇİN
DEKİ
LER •Çalışma ve İnsan
•Sağlık, Meslek Sağlığı, İş Kazası •Çalışanlarda Görülen
Hastalıklar •Çalışma Yaşamında Özel Risk Grupları •Çalışan Sağlığı
ve İşe Uygunluk •İş Yerinde Sağlığın Korunması
HEDE
FLER
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Çalışma ve sağlık arasındaki
ilişkiyi anlayabilecek,
• Sağlık, meslek sağlığı ve iş kazalarını tanımlayabilecek,
• Çalışanlarda görülen işle ilgili hastalıkları, meslek
hastalıklarını ayrıdedebilecek ve özelliklerini sayabilecek,
• Çalışma yaşamındaki özel risk gruplarında yer alan çalışanları
ve bunun önemi kavrayabilecek,
• Çalışma yaşamında "işe uygunluk" kavramını açıklayabilecek ve
buna yönelik yürütülmesi gerekli çalışmaları ifade edebilecek,
• Kişiye yönelik koruma çalışmalarını
değerlendirebileceksiniz.
ÇALIŞMA YAŞAMI VE SAĞLIK İLİŞKİSİ
İŞ HİJYENİ
Dr. İstemi İ. ORAL
ÜNİTE
2
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
İnsanlar temel
ihtiyaçlarını karşılayabilmek için
çalışmak zorundadırlar.
GİRİŞ İşçiye “Ne iş yapıyorsun?” diye soruyorsunuz. Tekstil
işçisi olduğunu
söylüyor. Tekstilde silikozis beklemezsiniz. Çok ayrıntılı
olarak “Ne iş yapıyorsun?” diye sorulmazsa teşhis gecikmiş oluyor.
Tüberküloz teşhisi olanlar var, akciğer açılarak biyopsi alınmış,
incelenmiş olanlar var. Bir işçi bana “kot kumlama hastalığı” dedi.
“Biz kot fabrikasında böyle bir hastalık bilmiyoruz” dedim. O da
“Bilmiyor musunuz? Köyden gelirsin, kot kumlamada çalışırsın,
köyüne dönüp sonra hasta olursun, ölürsün. Buna kot kumlama
hastalığı denir.” dedi. Bu benim için dramatik bir olaydı. Biz bunu
bilmiyorduk, çünkü tekstil iş kolunda silikozis düşünülecek bir şey
değildi.
ÇALIŞMA VE İNSAN İnsan, tarih boyunca yaşamını sürdürmesi için
gerekli olan yiyecek, içecek,
giyecek, konut gibi temel gereksinmelerini ancak çalışma eylemi
ile sağlayabilmiştir. İnsanın kendi yaptığı iş aletlerini çalışma
eyleminde kullanmaya başlaması, toplumsal yaşamında büyük bir aşama
olmuştur. Böylece insanlar yaptıkları iş aletleri ile doğayı
denetim altına alma ve sürekli olarak dönüştürme olanağına
kavuşmuşlardır. Bu gelişmeler sonucunda insan çalışma eylemi ile
doğada bulunan nesneleri kendi yaşamı için gerekli maddi varlıklara
dönüştürebilmiştir. Doğada bulunan aletlerin işlenmeden oldukları
gibi kullanılışından özel iş aletlerinin yapımına geçiş, çalışma
yaşamında ve insanın doğayı dönüştürme eyleminde çok büyük
gelişmelere neden olmuştur. İnsanın temel gereksinimlerini
karşılayabilmek amacıyla maddi servetlerin üretiminde kendine büyük
faydalar sağlayan iş aletlerine olan gereksinimi giderek artmış ve
bu da yeni üretim araçlarının geliştirilmesine yol açmıştır.
İnsanlığın tüm tarihsel süreci içerisinde çalışma ortamı, üretim
araçları ve çalışan insan sürekli etkileşim içinde olmuştur. Bunun
sonucunda da çeşitli sağlık ve güvenlik sorunları gündeme
gelmiştir.
İnsan yaşamak için tüketmek ve tüketebilmek için de üretmek
zorundadır. Üretim süreçlerine katılan insanın sağlığındaki
bozulmalar ilkçağlardan itibaren fark edilmiş ve çözümü aranan bir
konu olmuştur. Arkeolojik ve antropolojik bulgular ilk dönemlerden
itibaren insanların çeşitli alet ve araçların rahat, ergonomik ve
güvenli kullanımına uygun olmasına özen gösterdiklerini ortaya
koyuyor.
İnsanın doğada varlığını sürdürebilmek için başlattığı çalışma
eylemi yüzyıllar içinde biçim değiştirmiş, bu değişim toplumların
yapısını, yaşayış biçimini, insan ilişkilerini ve yaşamdan
beklentilerini de etkilemiştir. Çalışanlar bir yandan tarımın,
sanayileşmenin ortaya çıkardığı sağlık sorunlarıyla uğraşmaktayken,
öte yandan bilgi teknolojisinin gelişmesiyle bu sağlık sorunlarına
yenileri eklenmiştir.
Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri arttıkça enfeksiyonlar, iş
kazaları, meslek hastalıkları, ağır iş yükü, fiziksel, kimyasal ve
biyolojik etkenlerinin kontrol altına
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
Ülke ekonomilerinin geliştirilebilmesi için sağlıklı ve
güvenlikli
ortamların oluşturulması zorunludur.
alınmasıyla oluşturdukları risk düzeyleri azalmış, diğer yandan
yeni çalışma biçimlerine bağlı ergonomik sorunlar, kas iskelet
sistemi hastalıkları, allerjiler, psikososyal sorunlar gibi yeni
hastalıklar ortaya çıkmıştır.
Ülkemizde ise, saptanabilen hastalıklar içinde kristalin silika,
kurşun, civa, arsenik maruziyetleri gibi geleneksel meslek sağlığı
sorunları güncelliğini sürdürmektedir. Aynı zamanda, yoğun ekranlı
araç kullanımı ve duruş bozukluklarına bağlı kas eklem problemleri,
işsizlik, vardiyalı ve uzun sürelerle çalışma, ücret yetersizliği
gibi psikososyal sorunlar ve kimyasal kullanımının hayatın her
alanında kontrolsüz ve bilinçsiz kullanımının tetiklediği allerjik
hastalıklar gibi yeni sorunlar da karşımıza çıkmaktadır. Teknoloji
ve bilimin itici gücüyle gelişimin bir sonucu olarak günlük
hayatımıza yeni giren nano teknoloji ürünlerinin henüz bilmediğimiz
toplum ve meslek sağlığı sorunlarına yol açması kaçınılmaz olarak
değerlendirilmektedir.
Günümüzde işletmeler ve ülke ekonomileri için en önde gelen
değer çalışanların sağlığı ve güvenliği ile yaşanan çevrenin
sağlıklı olmasıdır. Çalışanların sağlığının korunması ve
geliştirilmesi başarılı bir iş yaşamının gereği olmaktan öte,
toplumlar üstü bir iş etiği değeridir.
SAĞLIK, MESLEK SAĞLIĞI, İŞ KAZASI
Sağlığın Tanımı
Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) tanımında “Sağlık, yalnız hastalık
ve sakatlığın olmaması değil; fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam
bir iyilik hâli” olarak belirtiliyor.
Meslek (İş) sağlığının tanımı
Çağdaş yaklaşım meslek sağlığını şu şekilde tanımlanmaktadır:
Meslek sağlığı; çalışanlar veya o topluluğun vatandaşlarında
hastalığa, sağlığını ve esenliğini yitirmeye veya önemli
rahatsızlığa yol açabilecek, iş yerindeki veya iş yerinden
kaynaklanan ortamsal etmenlerin veya ruhsal bozuklukların
sezinlenmesine, üzerinde durulmasına, değerlendirilmesine ve
kontrolüne dönük bilimsel çalışmalar veya uygulamalardır.
Tanımda da vurgulandığı üzere meslek sağlığı, çevresel ve
toplumsal boyutları olan bir konu olarak ele alınmaktadır. Hiçbir
faaliyet yürütüldüğü çevreden bağımsız düşünülemez, girdileri ve
sonuçları ile her faaliyet çevresi ile etkileşir; doğal
kaynaklarını kullanır ve çoğunlukla işletme sınırlarını aşan
olumsuz etkilere sahiptir. Çalışan ise, bir işletmenin çalışanı
olmadan önce toplumun bir ferdidir.
Multidisipliner bir konu olan meslek sağlığı çağımızda tıbbın,
bilimin, iş psikolojisinin, hukukun ve sosyal politikaların ortak
bir uygulama alanıdır.
Meslek sağlığı kavramı ile iş güvenliği genellikle birlikte
anılır. Bu iki kavram o denli iç içe girmiştir ki literatürde
“meslek (iş) sağlığı ve iş güvenliği” tanımı bir arada
kullanılmaktadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
Meslek hastalıklarında
çalışma şartları, hastalığın vazgeçilmez
etkenidir.
Meslek sağlığının çeşitli ögeleri arasında iş kazaları, işle
ilgili hastalıklar, meslek hastalıkları, iş güvenliği, mesleki
rehabilitasyon, erken ihtiyarlama ve kronik hastalıkların
endüstrideki gelişimleri girmektedir. Kuşkusuz bunların en
önemlileri iş kazaları ve meslek hastalıklarıdır.
Çalışma ortamındaki sağlık zararlarından kaynaklanan
hastalıklara meslek hastalıkları, iş ortamında oluşan kazalara da
iş kazaları adı verilir.
Meslek sağlığı hizmetlerinin hedefi
Meslek sağlığı hizmetlerinin hedefi, çalışma ortamının
tehlikelerinin ve bu tehlikelerin olası risklerinin
değerlendirilmesi yoluyla;
Tüm mesleklerde çalışanların fiziksel, ruhsal ve sosyal iyilik
hâllerinin en üst düzeye çıkarılmasını,
Çalışma ortamındaki sağlık zararlarının en alt düzeye
indirilmesi ve bunlardan korunma yöntemlerinin uygulanmasını,
Kişilerin fiziksel, anatomik ve psikolojik özelliklerine uygun
işlerde çalışmasını,
Kişilerin işine ve işin kişiye tam bir uyumunu sağlamaktır.
ÇALIŞANLARDA GÖRÜLEN HASTALIKLAR Çalışma ile sağlık arasında
birbirini etkileyen bir ilişki vardır. Çalışma
koşulları insanın fiziksel ve mental yeteneklerine uygun ve
sağlıkla ilgili riskler kontrol altına alınmış ise fiziksel
çalışma, sağlığı destekleyici ve yükseltici bir faktördür. Bu
çalışmanın sağlıkla ilgili olumlu yönüdür.
Çalışma koşullarındaki riskler belirli bir düzeyi aşarsa meslek
hastalıkları oluşur. Bu durumda hastalıkla risk arasında nesnellik
(sebep-sonuç) ilişkisi vardır.
Etyolojisi çeşitli ve karmaşık olan bazı hastalıklarda çalışma
koşulları diğer risk faktörleri ile birlikte hastalıkların
gelişmesinde rol oynarlar. Bunlar; fiziksel, kimyasal, biyolojik,
ergonomik ve psikososyal risk faktörleridir.
Ailesel ve genetik faktörlere bağlı yatkınlıklar, tutum ve
davranışlar, beslenme ve alışkanlıklar diğer önemli risk
faktörleridir. Bunlar çalışanlarda görülen hastalıkların ortaya
çıkmasını kolaylaştırabilir, iş yeri tehlikelerinin hastalıklar
üzerindeki etkilerini artırabilir, mevcut hastalıkların seyrini
kötüleştirebilir. Çalışanlarda görülen hastalıklar üç grupta
toplanabilir:
Toplumda görülen genel hastalıklar çalışanlarda da en sık
görülen hastalıklardır.
İşle ilgili hastalıklar sıklık olarak ikinci sırada yer alır.
Meslek hastalıkları toplumda görülmeyen, çalışanlarda görülen
hastalıklardır.
İşle İlgili Hastalıklar
Dünya Sağlık Örgütü (WHO) işle ilgili hastalıkları şöyle
tanımlıyor:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
İşle ilgili hastalıklar (work-related diseases); yalnızca
bilinen ve kabul edilen meslek hastalıkları değil, fakat
oluşmasında ve gelişmesinde çalışma ortamı ve çalışma şeklinin
diğer nedenler arasında önemli bir faktör olduğu hastalıklardır.
Özetle, çalışma koşullarının doğal seyrini değiştirdiği
hastalıklardır.
Meslek hastalıklarında çalışma koşulları hastalığın doğrudan
doğruya ve vazgeçilmez etkenidir. İşle ilgili hastalıklarda ise
çalışma koşulları hastalığın ortaya çıkmasını kolaylaştırıyor veya
gelişimini hızlandırıyordur.
İşle ilgili hastalıklar ve bunlarla ilişkili işyeri
etkenlerinden bazıları şunlardır:
• Kalp Damar Hastalıkları o Kimyasal faktörler;
Nitratlar: Koroner kalp hastalığı, ani ölümler Arsenik: Koroner
kalp hastalıkları Karbonmonoksit: Koroner yetersizliği, angina
pektoris,
kalp krizi Kadmiyum: Kan basıncı yükselmesi (Yüksek tansiyon)
Kurşun: Yüksek tansiyon Halojenli hidrokarbonlar: Kalp ritim
bozuklukları
o Stres kaynakları İş güvencesinin olmayışı, rekabet, düzensiz
çalışma
saatleri, gece çalışması, monoton işlerde: Yüksek tansiyon,
koroner kalp hastalıkları
o Fiziksel aktivite azlığı ve Gece çalışması: Koroner kalp
hastalıkları o Sıcak ve soğuk: Kalp ve dolaşım bozukları, kalp
krizleri
• Kronik Non-spesifik Solunum Sistemi Hastalıkları o Kömür ve
diğer maden işyerleri, demir çelik tesisleri, fırınlar, tarım
iş yerleri, tekstil iş yerlerinde: Kronik bronşit o Madenler,
plastikler, organik kimyasallar, ilaçlar, bitkisel ve
hayvansal maddeler, izosiyanatlar, proteolitik enzimlerle
çalışılan iş yerlerinde: Bronşial astım
o Madenlerde, ağaç sanayiinde, metal işlerinde, ulaşım
sektöründe, inşaat ve boya iş gruplarında, yem sanayiinde ve
tarımla uğraşanlarda: Amfizem
• Kas ve İskelet Sistemi Hastalıkları o Çömelerek ve belden
eğilerek çalışma, ağır yük kaldırma, itme ve
çekme, statik, hareketsiz çalışma gerektiren işler, titreşim
maruziyeti, psikolojik ve psikososyal etmenlere maruz kalınan
işlerde: Sırt ve bel ağrıları
o Sırt ve bel ağrısı yapan işler: Osteoartritler
Meslek Hastalıkları
Meslek hastalıkları; zararlı bir etkenle bundan etkilenen insan
vücudu arasında, çalışılan işe özgü bir neden-sonuç, etki-tepki
ilişkisinin ortaya konabildiği hastalıklar grubu olarak
tanımlanmaktadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
Meslek hastalıklarının
teşhisinde ihtisaslaşmış kurumlara ihtiyaç
duyulmaktadır.
Yeterli tedbir alındığı
takdirde bütün meslek hastalıkları önlenebilir.
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu
meslek hastalıkları için çalışanların tazminatlardan
yararlanmalarına dayanak oluşturmaktadır. Bu kanundaki tanımlamaya
göre meslek hastalıkları:
“Sigortalının, çalıştığı işin niteliğine göre tekrarlanan bir
sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya
sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza hâlleridir”.
Bütün meslek hastalıkları önlenebilir. Bu ilke stres ve üst
extremite zorlanmaları gibi modern iş hayatının beraberinde
getirdiği rahatsızlıklar da etkin yönetimsel yaklaşımlar, özenli
tedavi ve rehabilitasyon yöntemleriyle çok azaltılabilir. Meslek
hastalıklarını önlemenin ideal yolu iş yerlerindeki tehlikelere
maruziyetlerden çalışanları korunmaktır. Bunun layıkıyla
başarılamadığı durumlarda tehlikelere maruz kalması muhtemel
çalışanların sağlıklarının yakından izlenmesi gerekir.
Çalışanların sağlıklarında bozulmalar yapan, iş göremez hâle
getirebilen ve hatta yaşamlarını kaybetmelerine neden olabilen iş
kazalarının ve meslek hastalıklarının iş ortamı ile doğrudan
ilişkili olması, konunun yasal olarak da zemin bulmasına neden
olmaktadır.
Amacı; iş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve
mevcut sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren
ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini
düzenlemek olan 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda
“Meslek hastalığı: Mesleki risklere maruziyet sonucu ortaya çıkan
hastalık” olarak tanımlanmaktadır.
Meslek hastalıkları ve bunlarla ilişkili iş yeri etkenlerinden
bazıları şunlardır:
• Gürültüye bağlı işitme kaybı • Titreşime bağlı beyaz parmak
hastalığı • Kas ve iskelet sisteminin hastalıkları
o Bel rahatsızlıkları o Karpal tünel sendromu o Bursit o
Epikondilit
• Toza bağlı gelişen akciğer hastalıkları (pnömokonyozlar) o
Kristalin silika ile silikozis o Pamuk tozları ile bisinozis o
Asbest tozları ile asbestozis
• Mesleki astım o Formaldehit o İzosiyanatlar o Nasır
• Mesleki kanserler o Asbeste bağlı mezotelyoma o Radon ile
akciğer kanseri o Benzen ile lösemi
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
o Röntgen (X ışını) ile kan ve tiroid kanserleri o Polisiklik
aromatik hidrokarbonlar (PAH) ile deri ve mesane
kanserleri o Arsenik ile akciğer, deri, mesane ve karaciğer
kanserleri o Krom ve bileşikleri ile akciğer ve paranasal sinüs
kanserleri
• Enfraruj (infrared) ışınlarla katarakt • Biyolojik etmenlerle
oluşan hastalıklar
o Tetanoz o Şarbon o Tüberküloz (verem) o Bruselloz
• Psikososyal sorunlar o Cıva, kurşun, toluen ile psikozlar
Meslek hastalıkları tanılarının konulmasında alışılagelmiş
hastane ve laboratuvar olanakları yeterli değildir. Bu konuda
özelleşmiş, iş hijyeni, iş psikolojisi, fonksiyon ve toksikoloji
laboratuvarlarına ihtiyaç vardır.
Çalışanların sağlıklarındaki bozulmaların iş yerinden
kaynaklanıyor olması hukuki zeminde tazminini de gündeme
getirmiştir. Bu amaçla sigorta kurumları tarafından iş kazaları ve
meslek hastalıkları sosyal sigorta kapsamına alınmış, belirlenen
koşulları karşılayan hastalık, sakatlık veya ruhi arızaların bu
kurumlar tarafından tazmini mümkün kılınmıştır.
Meslek hastalığının işten fiilen ayrıldıktan ne kadar zaman
sonra meydana çıkması hâlinde sigortalının mesleğinden ileri
geldiğinin kabul edileceği yasal olarak belirlenmiştir. Buna
yükümlülük süresi denilir. Hangi hastalıkların meslek hastalığı
sayılacağı ve bu hastalıkların yükümlülük sürelerine ulaşmak için
şu iki düzenlemeden ve eklerinden yararlanılabilir:
• 1985 yılında yayımlanan SSK Sağlık İşlemleri Tüzüğü • 2008
yılında yayımlanan Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü
Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği
Bu tüzük ve yönetmelik ekinde yer alan Meslek Hastalıkları
Listesinde sigorta işlemlerine esas teşkil eden meslek hastalıkları
beş ana grupta sıralanmışlardır:
A Grubu: Kimyasal maddelerle olan meslek hastalıkları
B Grubu: Mesleki deri hastalıkları
C Grubu: Pnömokonyozlar ve diğer solunum sistemi
hastalıkları
D Grubu: Mesleki bulaşıcı hastalıklar
E Grubu: Fiziki etmenlerle olan meslek hastalıkları
Bu listede mesleki kanserler ve psikososyal etmenlerle olan
hastalıklar yer almamaktadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
Meslek hastalıklarının
gelişmesinde işyeri çevre koşulları direk
sebeptir.
Meslek Hastalıkları ile İşle İlgili Hastalıkları Ayıran Temel
Özellikler
Meslek hastalıklarını işle ilgili hastalıklardan ve genel
hastalıklardan ayıran bazı temel özellikler şöyle
özetlenebilir:
• Meslek hastalıkları etkeni belli hastalıklardır. Deneysel
olarak oluşturulabilirler.
• Meslekle özgün ve güçlü bir ilişki gösterirler ve çoğu zaman
nedensel faktör tektir.
• Aynı meslekte çalışanlarda görülme sıklığı daha yüksektir;
mesleki kümelenme gösterirler.
• Çevre faktörü hastalığın oluşmasında esas ve vazgeçilmez
sebeptir. • Etken veya metabolitlerinin biyolojik ortamlarda
saptanması olasıdır. • Etkene maruziyetin başlangıcı ile hastalık
şikâyet ve bulgularının ortaya
çıkması arasında sessiz bir dönem vardır. Bu süreç 1 hafta ile
30 yıl arasında değişebilir.
• Meslek hastalığı yapan etkenle çalışanın teması kesilir ise
genellikle meslek hastalığının ilerlemesi o evrede durur.
• Meslek hastalığı, hastalık, sakatlık, ruhi arıza halleri
olarak ortaya çıkabilir, akut ya da kronik şeklinde gelişebilir,
kişiyi malul bırakabilir veya maluliyet oluşturmayabilir.
• Kendilerine özgü klinik tabloları olsa da meslek
hastalıklarının şikayetleri, bulguları, hatta anatomopatolojik
görünümleri diğer hastalıklarla aynıdır.
ÇALIŞMA YAŞAMINDA ÖZEL RİSK GRUPLARI Çalışma yaşamındaki
tehlikelere genel toplum ve çalışabilir iş gücü içinde
daha duyarlı, kırılgan olan ve bu nedenle haklarında özel
düzenlemeler yapılan özel risk grupları şunlardır:
• Çocuk ve genç çalışanlar • Kadınlar • Gebe ve emzirme çağında
çocuğu olan kadın çalışanlar • Yaşlı çalışanlar • Ayrımcılığa konu
olabilen çalışanlar • Engelli çalışanlar • Göçmenler • İlaç, alkol,
uyuşturucu bağımlılığı olan çalışanlar • Kronik hastalıkları olan
çalışanlar • Eğitimsiz çalışanlar • Yoksul çalışanlar Bu gruplarda
yer alan çalışanların hassas durumlarına göre uygun işlerde
çalıştırılmaları, yasal düzenlemelerde belirtilen kısıtlamalara
uygun özel tedbirler
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
Çalışanın, yapacağı işe
uygunluğu meslek hastalıklarını önlemede son derece
önemlidir.
alınara, hatta gerekiyorsa iş kısıtları uygulanıp iş yeri
değişimi yapılarak çalıştırılmaları zorunludur.
Örneğin; gebe kadınlar gürültü maruziyeti 80 desibel ve üzeri
olan, iyonizan radyasyon kaynaklarının bulunduğu, sıcaklık ve
basıncın sağlık riski yaratabileceği, ciddi ve kalıcı hastalık
yapabilecek biyolojik etkenlere, kanserojen, mutajen, teratojenik
ve toksik etkileri olan kimyasallara maruz kalabilecekleri işlerde
çalıştırılamazlar.
Yüksek tansiyon, koroner kalp hastalıkları, kronik akciğer
hastalıkları, kronik böbrek hastalıkları, diyabet ve benzeri kronik
hastalıkları olanlar çalışma yaşamında gözetilmesi gereken
gruplardandır. Yapacakları işin varolan kronik hastalıklarını
kötüleştirebileceği bu kişilerin işe yerleştirilmeleri öncesinde
yapılacak işe giriş muayenesinde değerlendirilmeli, uygun işe
yerleştirilmeleri sağlanmalıdır. Sigara, obezite, hareketsiz yaşam
koşullarının bu çalışanların mevcut hastalıklarının gelişimini
olumsuz etkileyebileceği hesaba katılarak özellikle bu çalışanların
iş yerinde sağlığı geliştirme programlarına dâhil edilmelerine özen
gösterilmelidir.
ÇALIŞAN SAĞLIĞI VE İŞE UYGUNLUK Çalışanın yapacağı işe ve işyeri
koşullarına sağlığının uygunluğun
belirlenmesi, meslek sağlığı çalışmalarının ilk adımını
oluşturmaktadır. Uygunluğun belirlenmesinde işe giriş ve aralıklı
kontrol muayeneleri ana faaliyetlerdir.
Çalışanın işe yerleştirilmeden önce yapılan ve mevcut sağlık
durumunun tespiti amacıyla yapılan işe giriş muayenesi kişinin ve
ailesinin (anne, baba, yakın akrabaları, kardeşleri ve çocukları)
güncel ve geçmiş sağlık bilgileri ile kişinin mesleki geçmişinin
detaylarının sorgulanması ile başlar. Ayrıntılı bir sağlık ve
mesleki anamnezde yer alması gereken bilgiler şöyle
özetlenebilir:
• Yaptığı işler, eski iş yerleri, ek işler • Maruz kaldığı
tehlikeler • Askerlik sınıfı (tankçı, topçu...) • Aile sağlık
hikayesi • Genetik hikaye • Geçirilmiş hastalıklar • Kullandığı
ilaçlar • Hobiler (avcılık, atıcılık, motor sporları...) • Kişisel
koruyucu donanım kullanımı
Çalışanın verdiği bilgiler ve yapacağı işin içerdiği potansiyel
tehlikeler özenle değerlendirilir. Gerekiyorsa bu değerlendirmeye,
çalışanın beyanına ek olarak bazı biyokimyasal, fizyolojik,
toksikolojik ve radyolojik ölçümlerin sonuçlarından gelecek veriler
de eklenebilir. Geçmiş meslek yaşamında maruz kalmış olabileceği
tehlikelere bağlı olası etkilenmeleri ortaya koyacak olan bu
analizler arasında şunlar sayılabilir:
• Tam kan sayımı
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
İşe giriş muayenelerinin
amacı çalışanın yapılacak işe
uygunluğunu kontrol etmektir.
• Tam boy akciğer grafisi • İşitme testi • Solunum fonksiyon
testi • Karaciğer ve böbrek fonksiyon testleri • Psikoteknik
değerlendirme • Kan ağır metal analizleri (kurşun, cıva, arsenik
vb)
Bu temel veriler ve fizik muayenede tespit edilen bulgularla
yapacağı işe, yapacağı işte maruz kalabileceği tehlikelere
çalışanın sağlık durumununun uygun olup olmadığı, işte veya işin
yürütüm şartlarında maruz kalabileceği tehlikelerin sağlığını bozma
veya varsa hastalıklarını ağırlaştırma potansiyeli taşıyıp
taşımadığı araştırılır. Uygun olmayanlar bu işlerde
çalıştırılmaz.
Benzer yaklaşımla gerçekleştirilen aralıklı (periyodik) kontrol
muayenelerinde de işe girişinde sağlığına uygun bir işte
çalışmasına uygunluk verilen çalışanın, işe girişinden o zamana
kadar geçen süreçte işten veya yürütüm şartlarından
kaynaklanabilecek sağlık bozulmalarının olup olmadığı araştırılır.
Sağlığında bozulmanın olası işaretleri, semptom ve bulguları,
analiz sonuçlarında normal dışı bulgular değerlendirilir.
Sağlığında etkilenmelerin çalışanın işini yapmasına engel olduğu
düşünülenler işlerinden ayrılır, mümkünse sağlığını etkileyebilecek
maruziyetlerin olmayacağı işlere yönlendirilir. Meslek hastalığı
öntanısı konulanlar, meslek hastalığı için sağlık raporu
düzenlemeye yetkili hastanelere sevk edilir.
Özenli bir şekilde yürütülmesi gereken işe giriş ve aralıklı
kontrol (BAŞLIK MI?)
İŞ YERİNDE SAĞLIĞIN KORUNMASI Sağlığın korunması üç basamaklı
bir yaklaşımla düzenlenmektedir:
Birincil koruma; maruziyet olmadan korumadır. İş yerinde
uygulanan tehlikelerin kaynağında önlenmesi, toplu koruma önlemleri
ile gerçeleştirilmeye çalışılır.
İkincil koruma; maruziyetten sonra, hastalıktan önce korumadır.
Maruziyet bir şekilde gerçekleşmiştir. Örneğin; çalışan gürültüye
veya kurşun buharlarına maruz kalmıştır. Ancak henüz hastalık
gelişmemiştir. Aralıklı olarak yapıalcak işitme testleri ve kan
kurşun seviyesi analizleri ile çalışanın etkilenmesi tespit
edilmeye çalışılır. Tespit hâlinde koruma ve önleme tedbirlerinin
gözden geçirilmesi, daha etkin korunma yöntemleri uygulanmasıyla
maruziyetin önlenmesine çalışılır. Mümkünse kişinin tedavisi
yapılarak hastalık önlenir.
Üçüncül koruma; hastalıktan sonra, maluliyetten önce korumadır.
Hastalığın gelişmesi önlenememiştir. Çalışanın bundan sonraki
maruziyeti engellenerek hastalığın ilerlemesinin ve olası maluliyet
gelişiminin önüne geçilmeye çalışılır. İş değişimi öncelikle
düşünülmelidir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
İş kazısı ve meslek
hastalığı nedeniyle uzun süre işten uzak kalan işçilere
rehabilitasyon
programı uygulanmalıdır.
Kişiye yönelik uygulanan tıbbi koruma çalışmaları aşağıdaki
temel faaliyetlerle sürdürülür:
• Sağlık muayeneleri (işe giriş, işe dönüş, iş değişimi,
aralıklı muayeneler) • Bağışıklama çalışmaları • İlk yardım ve
kurtarma organizasyonu • Sağlık eğitimi • Genel hijyen koşullarının
sağlanması • Yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması •
Rehabilitasyon hizmetlerinin sağlanması • Kişisel koruyucu donanım
kullanımı
Çalışanların sağlık gözetimlerinde işe giriş muayenelerine ek
olarak iş yeri veya bölüm değişikliklerinde ve uzun süre işten uzak
kalmalarına neden olabilecek hâllerde işe dönüş muayeneleri
yapılarak sağlık durumlarının yaptıkları ve yapacakları işe
uygunluğu takip edilmelidir. Yaptıkları işlerde
karşılaşabilecekleri biyolojik etkenlerden varsa aşı ile
korunulabilecekler için bağışıklama çalışmaları yürütülmelidir.
Olası acil durumlarda görev alacak ilk yardım personelinin her
an hazır ve hazırlıklı olabilmesi amacıyla ilk yardım ekipleri
oluşturulmalı, bu ekiplerde yer alan çalışanların sertifikalı temel
ilk yardım eğitimleri almaları sağlanmalıdır. Bilgilerinin güncel
kalabilmesi için tazeleme eğitimleri yanı sıra tatbikatlarla da
acil durumlara yönelik pratik yapmaları sağlanmalıdır.
Çalışanların işyerinde maruz kalabilecekleri tehlikeler, olası
riskler ile bunlardan korunmak için almaları gereken önlemleri de
içeren sağlık eğitimleri verilmelidir. İşteki tehlikeleri ve
bunların maruziyet koşulları ile maruziyeti önleme yolları hakkında
bilgisi ve farkındalığı olan çalışanlar iş yerindeki kurallara uyum
konusunda da daha özenli olacaklardır.
İş yerlerinde kullanılan tuvalet, banyo, soyunma giyinme
alanları, yemekhane, kantin, çay ocakları gibi ortak kullanım
alanları ile içme ve kullanma sularının hijyen şartları bakımından
sık ve yakın takibi bulaşıcı hastalıkların önlenmesinde kritik
öneme sahiptir. Ayrıca, çalışanların öz bakım ve kişisel hijyen
konularında eğitimleri işyerinde kişisel sağlığın temel
bileşenlerindendir.
Yeterli ve dengeli beslenme; yaşama ve fiziki aktivite için
enerji temini, organ ve dokuların yenilenmeleri, bulaşıcı
hastalıklardan korunma ve savaş, uzun ve kaliteli yaşam için
gerekli besin ögelerinin alınması için gereklidir. Temel enerji
ihtiyacının temini için karbonhidratlardan ve yağlardan, hücre
yenilenmesi ve direnç oluşumu için gerekli proteinlerden, pek çok
hastalıktan korunmak için vitaminlerden ve minerallerden zengin
hazırlanan bir menü ile işin gerektirdiği enerji, dayanıklılık ve
dikkat sağlanabilecektir.
Özellikle uzun süreli işten uzaklaşma ile sonuçlanan kaza veya
hastalıklar sonrası işine dönen çalışanın iş tanımındaki tüm
görevlerini yerine getirmesi bir rehabilitasyon programı ile
desteklenmelidir. Uzun süre ayakta kalmak, uzun süre oturmak,
yüksekte çalışmak, ağır yük kaldırmak, itmek, çekmek, taşımak,
uç
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
sıcaklıklarda çalışmak, uzun süreli seyahatler, iş makinaları
kullanmak, bazı kişisel koruyucuları kullanmak gibi faaliyetler işe
dönüşte çalışanın sağlık durumuna göre hemen uyum sağlanabileceği
koşullar olmayabilir. Bu durumlarda çalışanlar uyum süreçlerine
tabi tutularak, güçlenmeleri için egzersiz programları
düzenlenerek, işte geçirdikleri veya işi yaptıkları süreler yavaş
yavaş artırılarak görevlerinin gerektirdiği koşullara hazır hâle
getirilirler.
İşin veya yürütüm koşullarının kullanılmasını gerekli kıldığı
kişisel koruyucu donanımlar her çalışana uygun olmayabilir.
Çalışanın tıbbi koşullarına uygun olmayabilir. Kişisel
koruyucuların yapıldığı maddelere karşı duyarlılık, yüzüne
uygunsuzluk, kişisel korku ve çekinceler, bilgisizlik ve deneyim
eksikliği kişisel koruyucuların kullanımında aksaklıklara ve
uyumsuzluklara neden olabilir. Çalışanların eğitimleri ve kişisel
koruyuculara tıbbi uygunluklarının takibi özenle yürütülmelidir.
Kullanımdan doğan aksaklıklar itina ile değerlendirilmeli, kişiye
uygun kişisel koruyucunun tespitine ve teminine çalışılmalıdır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
Öze
t
•İnsanlığın tüm tarihsel süreci içerisinde çalışma ortamı,
üretim araçları ve çalışan insan sürekli etkileşim içinde olmuştur.
Bunun sonucunda da çeşitli sağlık ve güvenlik sorunları gündeme
gelmiştir. •Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri arttıkça enfeksiyonlar,
iş kazaları, meslek hastalıkları, ağır iş yükü, fiziksel, kimyasal
ve biyolojik etkenlerinin kontrol altına alınmasıyla oluşturdukları
risk düzeyleri azalmış, diğer yandan yeni çalışma biçimlerine bağlı
ergonomik sorunlar, kas iskelet sistemi hastalıkları, allerjiler,
psikososyal sorunlar gibi yeni hastalıklar ortaya çıkmıştır.
•Meslek sağlığı; çalışanlar veya o topluluğun vatandaşlarında
hastalığa, sağlığını ve esenliğini yitirmeye veya önemli
rahatsızlığa yol açabilecek, işyerindeki veya iş yerinden
kaynaklanan ortamsal etmenlerin veya ruhsal bozuklukların
sezinlenmesine, üzerinde durulmasına, değerlendirilmesine ve
kontrolüne dönük bilimsel çalışmalar veya uygulamalardır.
•Etyolojisi çeşitli ve karmaşık olan bazı hastalıklarda çalışma
koşulları diğer risk faktörleri ile birlikte hastalıkların
gelişmesinde rol oynarlar. Bunlar; fiziksel, kimyasal, biyolojik,
ergonomik ve psikososyal risk faktörleridir. •Ailesel ve genetik
faktörlere bağlı yatkınlıklar, tutum ve davranışlar, beslenme ve
alışkanlıklar diğer önemli risk faktörleridir. •Çalışanlarda
görülen hastalıklar üç grupta toplanabilir; toplumda görülen genel
hastalıklar, işle ilgili hastalıklar, meslek hastalıkları. •İşle
ilgili hastalıklar; yalnızca bilinen ve kabul edilen meslek
hastalıkları değil, fakat oluşmasında ve gelişmesinde çalışma
ortamı ve çalışma şeklinin diğer nedenler arasında önemli bir
faktör olduğu hastalıklardır. •Bütün meslek hastalıkları
önlenebilir. •Sigara, obezite, hareketsiz yaşam koşullarının bu
çalışanların mevcut hastalıklarının gelişimini olumsuz
etkileyebileceği hesaba katılarak, özellikle bu çalışanların iş
yerinde sağlığı geliştirme programlarına dâhil edilmelerine özen
gösterilmelidir. •Çalışanın yapacağı işe ve iş yeri koşullarına
sağlığının uygunluğun belirlenmesi meslek sağlığı çalışmalarının
ilk adımını oluşturmaktadır. Uygunluğun belirlenmesinde işe giriş
ve aralıklı kontrol muayeneleri ana faaliyetlerdir. •Tıbbi koruma
üç basamaklıdır: Birincil koruma; maruziyet olmadan korumadır.
İkincil koruma; maruziyetten sonra, hastalıktan önce korumadır.
Üçüncül koruma; Hastalıktan sonra, maluliyetten önce korumadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
Öde
v
•Dünyada ve ülkemizde çalışma şartlarının çalışanların sağlığına
etkisini yapılan istatistiksel çalışmalardan da yararlanarak
araştırınız.
•Çalışmanın sağlığa zararlı olmaması, sağlığı destekleyip
geliştirmesi için çalışma koşullarında hangi çalışmalar yürütülmesi
gerektiğini tartışınız.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm
sonu testi” bölümünde etkileşimli
olarak cevaplayabilirsiniz.
DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Çalışanın şikâyetlerinin veya teşhis
edilmiş hastalığının mesleği ile ilişkisini
belirlemek amacıyla ilk sorulması gereken soru aşağıdakilerden
hangisidir?
a) Mezun olduğu okul b) Hangi yemekleri sevdiği c) Ne iş yaptığı
d) Kardeş sayısı e) Hangi kulübün taraftarı olduğu
2. Aşağıdakilerden hangisi gelişmişlik düzeyi arttıkça görülme
sıklığı artan
sağlık sorunlarındandır?
a) Enfeksiyon hastalıkları b) Psikososyal sorunlar c) Meslek
hastalıkları d) İş kazaları e) Kimyasal maruziyetleri
3. Hangisi meslek sağlığı hizmetlerinin hedefi değildir?
a) Tüm mesleklerde çalışanların fiziksel, ruhsal ve sosyal
iyilik hâllerinin en üst düzeye çıkarılmasını sağlamak
b) Çalışma ortamındaki sağlık zararlarının en alt düzeye
indirilmesi ve bunlardan korunma yöntemlerinin uygulanmasını
sağlamak
c) Kişilerin fiziksel, anatomik ve psikolojik özelliklerine
uygun işlerde çalışmasını sağlamak
d) Kişinin işine ve işin kişiye tam bir uyumunu sağlamak e) İşe
devamsızlığın azaltılmasını sağlamak
4. Yalnızca bilinen ve kabul edilen meslek hastalıkları değil,
fakat
oluşmasında ve gelişmesinde çalışma ortamı ve çalışma şeklinin
diğer nedenler arasında önemli bir faktör olduğu hastalık grubu
aşağıdakilerden hangisidir?
a) İşle ilgili hastalıklar b) Meslek hastalıkları c) Hasta Bina
Sendromu d) Enfeksiyon Hastalıkları e) Mesleki kanserler
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
5. Aşağıdakilerden hangisi meslek hastalıklarının
özelliklerinden değildir? a) Meslek hastalıkları etkeni belli
hastalıklardır. Deneysel olarak
oluşturulabilirler. b) Meslekle özgün ve güçlü bir ilişki
gösterirler ve çoğu zaman
nedensel faktör tektir. c) Aynı meslekte çalışanlarda görülme
sıklığı daha yüksektir; mesleki
kümelenme gösterirler. d) Toplumda da görülen hastalıklardır. e)
Çevre faktörü hastalığın oluşmasında esas ve vazgeçilmez direkt
sebeptir.
6. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası
Kanunu’nda meslek hastalıklarının tanımı aşağıdakilerden
hangisidir?
a) Zararlı bir etkenle bundan etkilenen insan vücudu arasında,
çalışılan işe özgü bir neden-sonuç, etki-tepki ilişkisinin ortaya
konabildiği hastalıklar
b) Sigortalının, çalıştığı işin niteliğine göre tekrarlanan bir
sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya
sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza hâlleri
c) Mesleki risklere maruziyet sonucu ortaya çıkan hastalıklar d)
Yalnızca bilinen ve kabul edilen meslek hastalıkları değil,
fakat
oluşmasında ve gelişmesinde çalışma ortamı ve çalışma şeklinin
diğer nedenler arasında önemli bir faktör olduğu hastalık
e) Çalışanların sağlıklarında bozulmalar yapan, iş göremez hâle
getirebilen ve hatta yaşamlarını kaybetmelerine neden olabilen
hastalıklar
7. Çalışma yaşamındaki tehlikelere genel toplum ve çalışabilir
iş gücü içinde
daha duyarlı, kırılgan olan ve bu nedenle haklarında özel
düzenlemeler yapılan özel risk grupları içinde aşağıdakilerden
hangisi sayılmaz?
a) Geç çalışanlar b) Engelliler c) Madde bağımlıları d) Gebeler
e) Yüksekte çalışanlar
8. Sigara, obezite, hareketsiz yaşam koşullarının çalışanların
mevcut
hastalıklarının gelişimini olumsuz etkileyebileceği hesaba
katılarak özellikle bu çalışanların iş yerinde hangi programlara
dâhil edilmelerine özen gösterilmelidir?
a) Sağlığın geliştirilmesi b) Devamsızlığın azaltılması c) Gece
vardiyalarında çalıştırılma d) Rehabilitasyon e) Oryantasyon
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
9. Sağlığın korunması çalışmalarında birincil koruma basamağına
karşılık gelen faaliyet aşağıdakilerden hangisidir?
a) Hastalıktan koruma b) Maluliyetten koruma c) Kanserden koruma
d) Genetik koruma e) Maruziyetten koruma
10. Kişiye yönelik uygulanan tıbbi koruma çalışmaları arasında
aşağıdakilerden
hangisi yer almaz?
a) Sağlık muayeneleri (işe giriş, işe dönüş, iş değişimi,
aralıklı muayeneler)
b) Tehlikesiz olanla değiştirme c) Bağışıklama çalışmaları d)
Sağlık eğitimi e) Yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması
Cevap Anahtarı
1.C, 2.B, 3.E, 4.A, 5.D, 6.B, 7.E, 8.A, 9.E, 10.B
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
-
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akbulut, T.
(Ed.) (1998). İşyeri Hekimliği Ders Notları. Ankara: Türk Tabipleri
Birliği
Yayını. ss.61-68.
Vatansever, Ç. (Ed.) (2011), Testi Kırılmadan, İş Sağlığı ve
Güvenliğinde Önleyici Yaklaşım. Açık Radyo. ss.95-96.
İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu. http://www.mevzuat.gov.tr/
[Erişim tarihi 26 Eylül 2013].
Tiryaki, A.R., Aksoy, Ş., Oral, İ., Şahin, Z. (2012). İş’te
Sağlık Gözetimi. İşyeri Hekimleri Derneği Yayını.
Oral, İ. (2009). “Kimyasalların Sağlık İzleminde Güncel
Yaklaşımlar”. Önlem Dergisi. 7. ss.58-63.
Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu.
http://www.mevzuat.gov.tr/ [Erişim tarihi 26 Eylül 2013].
SSK Sağlık İşlemleri Tüzüğü. http://www.mevzuat.gov.tr/ [Erişim
tarihi 26 Eylül 2013].
Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit
İşlemleri Yönetmeliği. http://www.mevzuat.gov.tr/ [Erişim tarihi 26
Eylül 2013].
Başçıl, H.S. (2011). Hekimsiz Tıp, Tıpsız İşçi Sağlığı. Ankara:
Ankara Tabip Odası Yayını. ss.24.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
http://www.mevzuat.gov.tr/http://www.mevzuat.gov.tr/http://www.mevzuat.gov.tr/http://www.mevzuat.gov.tr/
ÇALIŞMA YAŞAMI VE SAĞLIK İLİŞKİSİSağlığın TanımıMeslek (İş)
sağlığının tanımıMeslek sağlığı hizmetlerinin hedefiİşle İlgili
HastalıklarMeslek HastalıklarıMeslek Hastalıkları ile İşle İlgili
Hastalıkları Ayıran Temel Özellikler