-
LANDfræði— fleira en Þig grunar —
lifand
i
• Vanmetin list? Veggmyndir í Reykjavík• Landupplýsingar:
Staðsetning skiptir máli• Allt á reiðiskjálfi ! Jarðskjálftar í
Evrópu• Hreyfi ng: Betri er einn kílómetri í skógi
en tveir á hlaupabretti
• Önnum kafi n á Akureyri• Okkar kraftmikla land: Orka og
landslag• Náttúruvernd: Hvernig er starf þjóðgarðsvarðar?•
Hættulega Ísland: Glíman eilífa við náttúruvá• Einu sinni var...
Magnaðar sögur úr moldinni
-
Landupplýsingar:Staðsetning skiptir máli!HVAR er næsti
pizzustaður? Hvað er strætó á leið 1 langt frá biðstöðinni þar sem
ég er núna? Til þess að svara svona spurningum þurfum við
landupplýsingar. Þetta eru hvers konar upplýsingar sem tengjast
tiltek-inni staðsetningu. Umfang þeirra hefur vaxið gríðarlega á
undanförnum árum og þær eru orðnar eitt af helstu viðfangsefnum
fólks með landfræðimenntun.
Ása Margrét Einarsdóttir er slíkur landfræðingur. Hún lauk
grunnámi frá Háskóla Íslands og hélt að því búnu til Glasgow til
framhaldsnáms um landupplýsingar og kortagerð. Síðan hefur hún m.a.
unnið með landupp-lýsingar sem tengjast virkjunum, ferðamennsku,
mati á umhverfi sáætlunum og ýmsu fl eira. Nú sér Ása um
landupplýsingar sem tengjast jörðum, lóðum, byggingum og auðlindum
sem eru í eigu ríkisins. Oft er haldið utan landupplýsingar í
gagnagrunnum opinberra stofnana. Ef við tökum dæmi af húsi, þá
segja þær okkur ekki bara hvar húsið er, heldur einnig ýmislegt
annað sem tengja má húsinu til dæmis fjölda íbúa, stærð, gerð og
byggingarár.
En landupplýsingar eru annars bókstafl ega út um allt. Í raun
erum við öll að safna slíkum upplýsingum á hverjum degi, og slíkum
upplýsingum er sífellt safnað um okkur, t.d. þegar maður setur inn
í símann sinn að maður sé staddur á einhverjum ákveðnum stað, eða
jafnvel bara þegar síminn okkar nær tengingu við þráðlaust net. Við
leggjum sjálf inn, oft ómeðvitað, upplýsingar inn í pott
landupplýsinga. Það eru því ekki aðeins sérfræðingar sem sjá um að
skrá landupplýsingar, heldur allur almenningur með samskiptum sínum
í gegnum snjalltæki á hverjum degi. Þetta er spennandi svið sem er
í örri þróun.
Van m etin l i st ? Veggmyndir í ReykjavíkBORGIR eru frjór
vettvangur margs konar sköpunar. Veggjalist og veggjakrot í
Reykjavík er til vitnis um þetta. Í borginni má fi nna allt frá
myndum alþjóðlega viður kenndra listamanna til fl ókinna
úðabrúsaverka óþekktra höf unda. Mörg þessara verka eru mjög
áberandi og gæða gráa múrveggi litríku lífi , sem íbúar jafnt sem
ferðamenn kunna vel að meta.
Oft er veggjalist notuð til að koma á framfæri skilaboðum um sam
félagið – hún hefur pólitíska þýðingu, eins og góð list hefur
auðvitað gjarnan. En stundum er hins vegar um einfalt krot að ræða,
þar sem lítið listrænt kemur við sögu.
Nemendur við Háskóla Íslands tóku veggjalist í Reykja vík til
skoðunar í námskeiði um menningarlandfræði. Staðsetning mynda var
kortlögð og fólk á förnum vegi tekið tali um verkin. Fleiri
rannsóknir sem tengjast menn ingu, samfélagi og rými borgar innar
þyrfti að gera.
Frá Frakkastíg í Reykjavík
Vefsjá fyrir landupplýsingar
Ása Margrét Einarsdóttir og félagar við mælingar
2
-
Allt á reiDiskjálfi!Jarðskjálftar í Evrópu kortlagðir á
nýstárlegan háttÁ KORTI er unnt að sýna landfræðilega dreifi ngu
nánast hvaða fyrirbæris sem er. Þar á meðal er að sjálfsögðu
ýmislegt sem tengist náttúrunni. Benjamin Hennig, sem kennir
kortagerð og landupplýsingafræði við Háskóla Íslands, gerði kortið
hér að neðan. Það sýnir hvaða svæði Evrópu (að meðtöldu Tyrklandi)
búa við mesta hættu af völdum jarðskjálfta. Kortið er dæmi um
svokölluð „kortagröf“, þar sem landfræðileg stærð er afbökuð út frá
þeim tölulegu upplýsingum sem ætlunin er að sýna. Efst hægra megin
á myndinni má sjá hefðbundnara Evrópukort, þar sem gagnapunktarnir
sem að baki liggja koma fram.
Hér virðast ýmis lönd álfunnar afar óvenjuleg í laginu, en það
stafar af því að stærð hvers svæðis er í hlutfalli við þá hættu sem
þar er til staðar. Litir undirstrika þetta einnig: Rautt táknar
meiri hröðun jarðskorpunnar við skjálfta, sem endurspeglar kraft
þeirra. Blátt sýnir hið gagnstæða. Af kortinu sést ljóslega að á
Bretlandseyjum og löndunum í kringum Eystrasaltið er hættan harla
lítil. Jarðskjálftahætta er hins vegar mest í sunnan- og
suðaustanverðri Evrópu – á Ítalíu, í Albaníu og Grikklandi, og sér
í lagi í Tyrklandi. Og líka á Íslandi!
Ástæður þessarar dreifi ngar má að mestu skýra með brotalínum
jarðskorpunnar. Ísland er á mótum tveggja jarðskorpufl eka sem
hreyfast í átt hvor frá öðrum. Í sunnanverðri Evrópa rekast hins
vegar saman Afríku- og Evrópufl ekinn. Meginhluti Tyrklands liggur
á minni fl eka og umhverfi s hann eru fl ókin brotabelti.
En tjónið sem jarðskjálftar valda fer hins vegar eftir því
hversu þéttbýlt er á viðkomandi svæði, sem og hversu vel mannvirki
eru úr garði gerð til að standast slíkar hamfarir. Í löndum
Miðjarðarhafsins er tiltölulega þéttbýlt og byggingar margar
ævagamlar. Skemmst er að minnast nýlegra jarðskjálfta á Ítalíu.
Árið 2016 biðu þar 299 manns bana og 4500 misstu heimili sín í öfl
ugum jarðskjálfta. Í byrjun ársins 2017 kom síðan annar
jarðskjálfti á sömu slóðum og 34 manns til viðbótar fórust. Annars
staðar Í Evrópu og í Tyrklandi hafa þúsundir farist í svipuðum
hamförum.
Á hinu strjálbýla Íslandi hefur manntjón af völdum jarðskjálfta
hins vegar verið mjög lítið í gegnum aldirnar. Síðast gerðist það
árið 1912. Oft hefur orðið talsvert tjón orðið á húsum, en mann
virki hafa í seinni tíð verið hönnuð til að standast jarðskjálfta.
Jafnvel tiltölulega stórir skjálftar, sem sunnar í álfunni hefðu
getað valdið miklum skaða, hafa hér ekki gert ýkja mikinn usla.
Benjamin Hennig hefur notað þessa aðferð við kortagerð til að
setja fram landupplýsingar af mjög fjöl-breyttu tagi. Auk
náttúrufarslegra aðstæðna hentar hún ekki síður til að kortleggja
ýmislegt sem tengist fólki beint, svo sem fólksfjölda eða
efnahagsleg mynstur. Oft kemur einmitt sitthvað merkilegt í ljós
þegar dreifi ng mannfjöldans um jörðina er sett í samhengi við
einhver ferli eða atburði í náttúrunni. Fleiri frumleg kort af
þessu tagi og skýringar á þeim má sjá á vefsíðu Benjamins:
http://www.viewsoftheworld.net/
Allt á reiDiskjálfi!
Benjamin Hennig
3
-
Hreyfing:Betri er einn kílómetri í skógi en tveir á
hlaupabretti!DAGLEG HREYFING af einhverju tagi er talið eitt
áhrifaríkasta ráðið gegn ýmsum kvillum, andlegum sem líkamlegum, og
fjölmargir hafa gert einhvers konar hreyfi ngu að hluta af daglegu
lífi . Sumir láta að vísu duga að reka af og til út úr sér tunguna,
en aðrir hjóla, ganga eða skokka, eða kannski lyfta lóðum. Ýmsir
kjósa að stunda sína hreyfi ngu innan veggja líkamsræktarstöðva.
Þar standa hlaupabrettin í röðum, ásamt með alls kyns öðrum tækjum
og tólum sem mikið hugvit liggur á bak við. Svitinn bogar af
fólkinu sem nýtir græjurnar – og til þess er leikurinn auðvitað
gerður.
En skiptir máli í hvers konar umhverfi hin daglega hreyfi ng fer
fram? Þetta hefur landfræðingurinn Gunnþóra Ólafsdóttir rannsakað
undanfarin ár, í samstarfi við fjölþjóð-legt og þverfaglegt teymi
vísindamanna úr landfræði, sálfræði og lífeðlisfræði. Í einum hluta
hennar voru hópar sjálfboðaliða – háskólanemar sem ekki höfðu
stundað reglulega hreyfi ngu – fengnir til að ganga drjúgan spöl, á
hlaupabretti inni á líkamsræktarstöð annars vegar og á skógarstíg í
Elliðaárdal hins vegar. Þriðji hópurinn stundaði ekki hreyf-ingu,
en horfði aftur á móti á náttúrulífsmynd í sjónvarpi.
Ýmsar sálfræðilegar og lífeðlisfræðilegar breytur voru mældar að
lokinni tilraun-inni, þar á meðal magn af streituhormóninu
kortisol. Einnig voru tekin ítarleg viðtöl við þátttakendurna til
að kanna þátt hugarfars í áhrifunum. Fram komu vísbendingar um að
hugarfar skipti miklu máli í áhrifum hreyfi ngar og útivistar á
streitulosun. Þegar nemend-ur voru undir litlu álagi reyndist
enginn marktækur munur á streitulosun á milli hópa, en þegar álagið
jókst (á próftíma) reyndist náttúran best til þess fallin að draga
úr streitu. Hreyfi ng í náttúrulegu umhverfi hafði marktækt betri
áhrif á andlega heilsu en hreyfi ng í líkamsræktarstöð eða að horfa
á náttúrulífsmynd í sjónvarpi bæði á og utan próftíma.
Fleiri íslenskir landfræðingar hafa einnig fengist við efni
tengd lýðheilsu. Rannsóknir af þessu tagi sýna þá miklu möguleika
sem felast í því að tengja fræðasvið sem við fyrstu sýn kunna að
virðast gerólík.
Gunnþóra Ólafsdóttir
Önnum kafin á AkureyriHJÁ LANDUPPLÝSINGADEILD Þjóðskrár Íslands
á Akureyri starfa allnokkir landfræðingar. Einn þeirra er Inga
Elísabet Vésteinsdóttir, eða Inga Lísa eins og hún er jafnan
kölluð. Hún og félagar hennar hafa á undanförnum árum tekist á
hendur risavaxið verkefni, sem er að byggja upp frá grunni samræmda
landeignaskrá fyrir landið allt. Slík skrá er mikilvægur hluti af
þeim innviðum sem nauðsynlegir eru hverju nútímasam félagi. Þarna
er haldið utan um mörk landeigna og margvíslegar upp lýsingar sem
tengjast hverri landareign. Verkið kallar á þekk ingu úr
tölvunarfræði auk landfræði, sem Inga Lísa leggur mikla áherslu á:
„Sjónar horn landfræðinnar gefur ferska sýn á svo að segja öll
viðfangs efni stofn unarinnar og möguleikarnir eru óþrjótandi.“ Hún
telur að landfræðinám hafi nýst sér vel: „Að ólastaðri þeirri tækni
legu færni sem ég tileinkaði mér í náminu tel ég þá heildarsýn sem
landfræðin gaf mér vera besta veganestið sem ég gat fengið út á
vinnumarkaðinn.“
Inga Elísabet Vésteinsdóttir að starfi 4
-
OFT BER LANDSLAG merki um þá tækni sem samfélagið notar til að
vinna orku og nýta hana. Akir þú til dæmis Reykjanesbrautina, með
sínum fjórum akreinum, ljósastaurum og öllu öðru sem tilheyrir,
gætir þú hugleitt hana út frá þessu sjónarhorni! Í fjarlægð grillir
svo í rafl ínu úti í hrauninu: Stundum er tenging lands-lags og
orku bein og auðskilin, en í öðrum tilfellum óbein.
Hagkerfi heimsins eru að miklu leyti ennþá knúin
jarðefnaeldsneyti, en í fl estum löndum er nú ofurkapp lagt á að
skipta yfi r í endurnýjanlega orkugjafa hvar sem þess er kostur. Að
þessu leyti er Ísland öðruvísi statt heldur en fl est önnur ríki,
þar eð um 80% frumorku sem hér er nýtt kemur þegar frá slíkum
orkugjöfum, að mestu jarðhita og vatnsafl i. Annað mál er svo að
meira en þrír fjórðu hlutar af orkunni sem framleidd er í landinu
fara ekki til almennra notenda – einstaklinga og fyrirtækja –
heldur beint til stóriðjufyrirtækja, fyrst og fremst álveranna
þriggja.
Víða í Evrópu og annars staðar hefur uppbygging orkuvera og
annarra mannvirkja sem tengjast endurnýjan-legri orku mætt vaxandi
andstöðu almennings vegna þeirra miklu lands lagsáhrifa sem oft
fylgja. Vindmyllur, sem hafa orðið sífellt stærri og afl meiri,
þykja ekki alltaf æskilegir nágrannar. Ferkantaðar sellur
sólarorkuvera stinga oft rækilega í stúf við landið sem þar sem þau
eru byggð. Hér á Íslandi þekkjum við vel deilur sem oft hafa fylgt
nýjum vatnsafl s- og jarðhitavirkjunum, sem og lagningu nýrra
háspennulína til að dreifa orkunni. Áhyggjur af landslagi hafa oft
ráðið miklu um afstöðu almennings til mannvirkja, bæði á hálendi og
í byggð. Þýðing landslags og náttúru fyrir ferðamennsku gerir
einnig að verkum að taka verður áhrif orkumannvirkja á þessi atriði
alvarlega frá hreinu efnahagslegu sjónarmiði.
Þessi mál hafa verið rannsökuð talsvert af landfræðingum við
Háskóla Íslands. Auk þess að kanna viðhorf almennings og ferðafólks
til orkumannvirkja í íslensku landslagi hafa þeir líka velt upp
spurningum um þýð-ingu landslags almennt í skipulagi og
náttúruvernd, sem og aðkomu almennings að ákvörðunum sem tengjast
lands lagi. Í landslagshugtakinu sjálfu mætast einmitt samfélag og
náttúra. Umfjöllun um þetta samspil má segja að sé
kjarnaviðfangsefni landfræðinnar.
Gufulagnir að Nesjavallavirkjun
O k k a r k r a f t m i k l a l a n d �Hvernig fara
orkumannvirki í landslagi?
5
-
ÞJÓÐGARÐAR þekja meira en 14.000 km2 af Íslandi. Þeir eru þrír
að tölu. Önnur friðlýst svæði eru 111 talsins og samtals eru hvorki
meira né minna en rúmir 20.000 km2 af yfi rborði landsins friðaðir
með einhverju móti, eða nær 20% af fl atarmáli þess. Að mörgu er að
hyggja ef tryggja á að öll þessi náttúruverndar-svæði haldi ásýnd
sinni og gildi fyrir komandi kynslóðir. Margir landfræðingar hafa
gert náttúruvernd að starfsvettvangi sínum, og nú getur grunnnám í
land-fræði raunar veitt réttindi til landvarðarstarfa, sem Umhverfi
sstofnun viðurkennir
Regína Hreinsdóttir er þjóðgarðsvörður á suðursvæði Vatnajökuls
þjóðgarðs, með aðsetur í Skaftafelli í Öræfum. Regína lauk
grunnnámi í landfræði frá Há skóla Íslands og síðan meistaranámi.
Hún vann við rannsóknir á Náttúrufræði-stofnun í nokkur ár en hóf
störf sem þjóðgarðsvörður árið 2007.
Í Skaftafelli, eins og víðar í Vatnajökulsþjóðgarði, eru
kjöraðstæður fyrir þá sem hafa áhuga á að fylgjast með breytingum á
náttúrunni, svo sem hopun jökla og breytingum á gróðurfari. En
Skaftafell, eins og allt sunnanvert Ísland, hefur breytt mjög um
svip á undanförnum árum með hinum gríðarlega straumi ferðamanna sem
nú sækir landið heim. Eitt meginverkefni þeirra sem stjórna
Vatnajökulsþjóðgarði er að stýra þessum straumi þannig að unnt sé
að koma í veg fyrir átroðning og skemmdir á náttúrunni. Til þess
þarf bæði staðgóða þekk ingu á náttúrunni sjálfri og innsýn í
mannlega hegðun og menningarleg einkenni gestanna.
Regína telur að landfræðin sé góður grunnur fyrir þetta starf,
sem felur í sér miklar áskoranir vegna vax andi fjölda ferðamanna.
Landfræðin hefur m.a. nýst henni við að taka þátt í gerð
stjórnunar- og verndaráætlunar fyrir Vatnajökulsþjóðgarð, gerð
ýmiskonar fræðsluefnis fyrir ferðamenn en ekki síður við að
staðsetja og byggja upp gönguleiðir með tilliti til öryggis og
hættu á jarðvegsrofi .
Regína Hreinsdóttir ásamt barnabarni við
Svartafoss
Úr Morsárdal
Náttúruvernd:Hvernig er starf þjóðgarðsvarðar?
6
-
HÆTTULEGA ÍSLAND:Glíman eilífa við náttúruváÞÚ ERT að borða
nestið þitt við Sandfell í Öræfum. Jörð byrjar að skjálfa. Eldgos
er hafi ð í Öræfajökli. Þú hefur 20 mínútur til að forða þér áður
en jökulfl óðið kaffærir láglendið! Lífi ð liggur við!
Kortið hér til hliðar var gert af landfræð-ingnum Emmanuel
Pagneux, sem starfar á Veðurstofu Íslands. Hann hefur sérþekkingu á
hættumati og áhættu stjórnun við fl óðavá og hefur unnið mörg
verkefni á undanförnum árum sem tengjast jökul hlaupum á Íslandi. Á
kortinu má sjá reikn aðan lágmarkstíma í mínútum frá upphafi goss í
hlíðum Öræfa-jökuls þar til hlaup úr Fall- og Virkisjökli og
Kotárjökli nær að þjóðvegi og áfram lengra niður á láglendið.
Náttúruvá hefur ávallt verið hluti af lífi fólks á Íslandi. Í
gegnum aldirnar hefur veðrið orðið ótal manns að fjörtjóni, á sjó
og landi. Á 20. öld einni létust 193 manns af völdum ofanfl óða –
ef til vill einhver þér tengdur. Váin leynist víða; eldgos,
jarðskjálftar, skriðuföll, snjófl óð, jökulhlaup og sjávarfl óð þar
á meðal. Ýmsar athafn ir mann anna skapa hættu af náttúruvá eða
auka hana. Vánni sjálfri verður sjaldnast eytt, en með aukinni þekk
ingu má draga úr neikvæðum afl eið ingum hennar – lágmarka skaðann.
Á þessu sviði starfa allmargir landfræðingar. Auk náttúrufarslegu
ógnanna sjálfra og drifkrafta þeirra rannsaka þeir einnig t.d.
viðhorf almennings, viðbrögð og viðbragðsáætlanir. Þekking á þessu
nýtist ekki síst í skipulagsvinnu, þar sem huga þarf samtímis að
hinum ólíku en nátengdu þáttum sem skapa náttúruvá.
Einu sinni var...
Magnaðar sögur úr moldinni Egill Erlendsson niðursokkinn í
rannsóknum
Emmanuel Pagneux
Líkan af hlaupi úr Öræfajökli
Að loknu hlaupi í Markarfl jóti 2010
JARÐVEGUR er merkilegri en hann sýnist. Hann er hreinlega
forsenda tilveru okkar, hvorki meira né minna! Hann geymir gnótt
kolefnis og er forsenda matvælaframleiðslu. Líka má lesa úr
moldinni margvíslegar sögur, þar á meðal um umhverfi sbreytingar,
bæði af manna völdum og náttúrunnar sjálfrar.
Landfræðingar við Háskóla Íslands, þar á meðal Egill Erlendsson,
hafa rannsakað hvernig eldvirkni, loftslag og landnýting manna
hefur haft áhrif á jarðveg á Íslandi. Jarðvegssniðið hér á
myndinni, frá Steinadal í Suðursveit, geymir merkilega sögu. Í
sniðinu má sjá misþykk lög af gjósku (eldfjallaösku), fl est dökk
að lit, en hið þykkasta ljóst. Þetta lag er frá gosinu mikla í
Öræfajökli árið 1362. Líklega eyddi gosið allri byggð í Öræfum á
sínum tíma og hafði mikil áhrif í næstu sveitum. Ummerki þess eru
enn sýnileg.
7
-
LandfræðiNám og störf• Nám í landfræði er í boði við Líf- og
umhverfi svísindadeild Háskóla Íslands, til BS-gráðu,
meistaragráðu og til doktorsprófs.
• Inntökuskilyrði í grunnnám (til BS-gráðu) eru almennt
stúdentspróf. Slíkt nám tekur 3 ár.
• Í grunnnámi kynnast nemendur helstu áherslusviðum
landfræðinnar, þar á meðal mannvistarlandfræði, náttúrulandfræði,
kortagerð og greiningu stafrænna landupplýsinga.
• Á síðari stigum grunnnáms gefst kostur á að velja námskeið
eftir áhugasviði.
• Verkefnavinna skipar stóran sess í náminu. Hluti þess felst í
verklegu námi á vettvangi, í námsferðum og á vel búnum tölvu- og
rannsóknastofum.
• BS-námið veitir góðan grunn til fram-haldsnáms, bæði í
landfræði og t.d. á sviði umhverfi s- og skipulagsmála, sem og til
ýmissa starfa hjá stofnunum og fyrirtækjum.
https://www.hi.is/landfraedihttps://www.facebook.com/kortbladid/
Vissir þú...
...að margir landfræðingar starfa við skipulag í borgum og
bæjum?
...að þeir sem ljúka grunnnámi í landfræði við Háskóla Íslands
geta fengið réttindi til starfa sem landverðir á náttúru
verndar-svæðum?
...að túlkun fjarkönnunarmynda úr drónum, fl ugvélum og
gervitunglum er hluti náms í landfræði?
...að ýmsir landfræðingar hafa farið til starfa við
þróunarverkefni í fjarlægum heims-hlutum?
...að rannsóknir landfræðinga gegna lykilhlutverki við skipulag
skógræktar og landgræðslu?
...að hin breiða þekking sem landfræðinám veitir er góður
undirbúningur fyrir starf við fjölmiðla?
...að mat á umhverfi sáhrifum er meðal þeirra verkefna sem
landfræðingar sinna?
Þessi bæklingur er unninn í samstarfi Félags landfræðinga og
námsbrautar í land- og ferðamálafræði við Háskóla Íslands. Karl
Benediktsson sá um útgáfuna. Félag land-fræðinga kostaði
prentun.
©Félag landfræðinga og Háskóli Íslands 2018
Landfræðinemar við jarðvegsrannsóknir Askja , náttúrufræðahús
HÍ
Prentun: GuðjónÓ