Lời nói đầu - sachvui.com · kết thuộc về định chế và nghề nghiệp. Vẫn còn một số tranh luận về bản Vẫn còn một số tranh luận về bản

Lờinóiđầu

“Sứckhỏelàtrạngtháihoàntoànkhỏemạnhvềthểchất,tinhthầncũngnhưxãhội chứkhôngchỉ là tình trạngkhôngcóbệnhhay thương tật” (theoTổchứcYtếThếgiới).

Mụcđíchchủyếucủatôikhiviếtvàchỉnhlýquyểnsáchnàylànhằmđưaramộtbảngiớithiệucậpnhậtvềlịchsửyhọc.Mặcdùtàiliệulúcđầuvốnlà“một trợgiảng”trongkhóahọctổngquankéodàimộthọckỳcủatôi,nhưngtôihyvọngrằngấnbảnmớinàycũngsẽnhậnđượcsựquantâmtừnhiềuđốitượngđộcgiả,cũngnhưtừcácthầygiáocóýmuốnbổsungcácnộidung lịchsửmônhọcchocácmônkhoahọchoặcbổsungnộidungkhoahọc vào cácmôn lịch sử củamình.Cũngnhư ấn bản trước, tôi cốgắnghướngsựchúýcủangườiđọcđếncácchủđềchínhtronglịchsửyhọc, sự tiếnhóacủacác lý thuyếtvàcácphươngphápnghiêncứu,cũngnhưcácquanđiểmvàgiảđịnhkhácnhaunhờđócácthầythuốcvàbệnhnhânhiểuđượcsứckhỏe,bệnhtậtvàsựlànhbệnh.Cónhiềuđổithayđãxuấthiệntronglịchsửyhọckểtừthậpniên1940

khiHenryE.Sigerist (1891-1957)hôhàocầnphảicómộthướngđimớitronglĩnhvựcnày,chuyểntừviệcnghiêncứuvềcácthầythuốclớnvàcáctàiliệucủahọsangmộtquanniệmmớixemlịchsửyhọcnhưlàlịchsửxãhộivàvănhóa.Từchỗhầunhưchỉxoáyvàosựtiếnhóacủacáclýthuyếtyhọchiệnđại,cáchọcgiảbắtđầunhắmvàocácvấnđềmớiliênquanđếnbốicảnhxãhội,vănhóa,kinhtếvàchínhtrịtrongđóthầythuốcvàbệnhnhânđềucóvaitrò.Dochịuảnhhưởngsâuđậmbởicácquanniệmvàkỹthuậtmượntừngànhxãhộihọc,tâmlýhọc,nhânchủnghọcvàdânsốhọc,cácsửgiamớichuyênvềcáckhíacạnhxãhộivàvănhóatrongyhọcnhấnmạnhđếncácyếutốnhưchủngtộc,giaicấp,giớitính,cũngnhưcácgắnkết thuộcvềđịnhchếvànghềnghiệp.Vẫncònmộtsốtranhluậnvềbảnchấtcủalĩnhvựcnày,nhưngthảyđềunhấttrírằnglịchsửyhọckhôngchỉđơngiản làmộtcâuchuyệnkể lại lộ trìnhđi từ thời tối tămđếnsựkhaisángcủakhoahọchiệnđại.Căncứvàotínhsinhđộngvàđadạngcủalĩnhvựcnàyhiệnnay,việctìm

racáchthứcthỏađángđểtrìnhbàymộtđánhgiáởmứcsơđẳngvềlịchsửyhọccàngngàycàngtrởnênkhókhăn.Vìthế,cáchtiếpcậncóchọnlọc,tứclàcáchdựatrênsựcânnhắccácnhucầuvàsựquantâmcủađộcgiảlànhữngngười lầnđầutiếpcậnvới lĩnhvựcnàydườngnhưlàphùhợp.Vìthế,tôiđãchọnnhữngvídụđặcthùvềcáclýthuyết,cácchứngbệnh,nghề

nghiệp,cácthầythuốc,vàcácnhàkhoahọc,vàcốgắngsửdụngcácvídụnàyđểlàmsángtỏnhữngchủđềliênquanđếncácvấnđềcơbảnvềsứckhỏe,bệnh tật,và lịchsử.Vềđại thể,nộidungquyểnsáchđượcsắpxếptheotrìnhtựthờigian,nhưngchủyếudựatrênchủđề.Cáclýluậnvàthựctiễntrongyhọccóthểđưaramộtcôngcụnhạyđể

thămdòhệthốngchặtchẽcáctươngtácxãhội,cũngnhưcácdấuvếtcủasựdunhập,pháttánvàcảibiếncủanhữngýtưởngvàkỹthuậtmớihoặclạlẫm.Cácvấnđềyhọcđềuliênquanđếnnhữngkhíacạnhcơbảnvàhiểnhiệnnhấtcủamọixãhội-sứckhỏevàbệnhtật,sungtúcvànghèođói,sựrađời,quátrìnhlãohóa,tàntật,khổảivàchếtchóc.Bấtkỳaitrongmọithờikỳcủalịchsửcũngđềuphảiđốiphóvớivấnđềsinhđẻ,bệnhtật,chấnthương,và sựđauđớn.Vì thế, nhữngbiệnphápđượcphát triểnđể chữalànhtâmthầnvàthểxácsẽlàtâmđiểmđánggiáđểkhảosátcácnềnvănhóa và hoàn cảnh khác nhau.Có thể sự thâm nhập vào lịch sử y học sẽmanglạichotamộtsựgầngũivớingườibệnhvàngườichữabệnhtrongquákhứvàhiệntại,mộtýthứckhiêmtốnkhiđứngtrướcbệnhtậtvàthiênnhiênvàmộtcáchtiếpcậncócânnhắcđốivớicácvấnđềyhọchiệnnaycủachúngta.Lịchsửyhọccóthểrọisángcácquyluậtbiếnđổicủaytếvàbệnhtật,

cũngnhưnhữngvấnđềvềhànhnghềy, sựchuyênnghiệphóa, cácđịnhchế,việcđàotạo,chiphíytế,chẩnđoánvàđiềutrị.Kểtừcuốithếkỷ19,cácngànhysinhhọcđãpháttriểnmạnhmẽkhiđitheocáigọilà“tínđiềuvềtừngbệnhnguyênhọccụthể”-tứclà,cáiquanniệmchorằngnếuchúngtahiểuđược tácnhângâybệnhcủamộtchứngbệnh,hoặc làcácbiếncốphântửchuyênbiệtcủamộttiếntrìnhbệnhlý,thìchúngtahoàntoàncóthểhiểuđượcvàkhốngchếđượcbệnhđó.Quanđiểmnàybỏquakhôngnhắcđếnnhữngkhíacạnhxãhội,đạođức,kinhtếvàđịa lý-chínhtrịphứctạpcủabệnhtậttrongmộtthếgiớicàngngàycàngtrởnêngầngũinhiềuhơnnhờcácphươngtiệngiaothôngvàliênlạchiệnđại,nhưngđồngthờicũngbị chia tách ngày càng rộng hơn vì những khác biệt giữa sự giàu có vànghèođói.

Cáccuộctranhluậncôngkhaivềyhọcngàynaydườngnhưhiếmkhiđềcậpđếnnhữngchủđềcơbảnvềnghệthuậtvàkhoahọccủayhọc;thayvàođó,lànhữngvấnđềđượcđemramổxẻdằngdainhấtlạiliênquanđếnchiphíchămsócytế,cóhaykhôngcócácdịchvụ,khảnăngtiếpcậncácdịchvụđó,tínhcôngbằngvàtráchnhiệm.Nhữngsosánhgiữacáchệthốngytếcủanhiềuquốcgiakhácnhauchothấyrằngmặcdùcósựkhác

biệtvềhìnhthức,triếtlý,cáchtổchức,vàcácmụctiêu,nhưngtấtcảđềubịsứcépdochiphíngàycàngtăngvànhữngkỳvọngvàáplựctrêncácnguồnlựcítỏihoặchạnhẹp.Cácviênchứcchínhphủ,cácnhàphântíchchínhsáchvànhữngngườilàmcôngtácchuyênmôntrongngànhyngàycàngtậptrungcôngsứcvàmốiquantâmcủamìnhnhiềuhơnvàocácbiệnphápkìmhãmchiphí.Hiếmkhicóaithửđặtlạivấnđềlàngànhynóichungnhưthếnàoxétvềcácchủđềđượccácnhàdânsốhọc,dịchtễhọcvàsửgianêuracũngnhưvềgiátrịtươngđốicủanềnyhọchiệnđạivànhữngcảicáchcócơsởrộnglớnhơnvềmặtmôitrườngvàhànhvicóthểảnhhưởngmạnhmẽlêncácmôthứcmắcbệnhvàtửvong.

Nhữngngườihoàinghinóirằng,dườngnhưchúngtađãđánhđổicácbệnhdịchcủamộtthếhệnàyđểlấydịchbệnhcủamộtthếhệkhác.Ítnhất,tạinhữngnơigiàucó,côngnghiệphóanhiềuhơntrênthếgiới,môhìnhbệnhtậtphổbiếnđãchuyểntừmộtdạngtrongđónguyênnhântửvonglàcácbệnhtruyềnnhiễmsangmộtdạngkhácvớicácbệnhthoáihóavàmạntínhchiếmđasố,kếthợpvớimộtsựchuyểnđổinhânkhẩuhọccủamộtthờiđạicótỷlệtửvongởtrẻcònbúcaosangmộtthờiđạimàtuổithọtăngvàmộtdânsốngàycànggiàcỗi.Kểtừcuốithếkỷ19,chúngtathấycómộtsựchuyểnđổirõrệttừmộtthờikỳtrongđóviệcdựphòngkhátốnkém(chẳnghạnnhưviệclắpđặthệthốngxửlýnướcthải)vàviệcđiềutrịvềcơbảnlàkhôngtốnkém(vídụnhưtríchhuyếtvàxổruột)sangmộtthờikỳtrongđóchiphíđiềutrịrấtcao(vídụcácthủthuậtbắtcầumạchvành)vàdựphòngíttốnkém(nhưtậpthểdụcvàchếđộănítcholesterol).Saunhiềunămtándươngcácthànhquảthấyđượccủangànhkhoahọcysinh,điểnhìnhlànhữngđónggópnhưvaccine,kỹthuậtgâymê/gâytê,thuốcinsulin,ghéptạng,vàniềmhyvọngrằngcácbệnhdịchsẽtheochânbệnhđậumùađivàoquênlãng,thìnaynhữngvấnđềnhứcnhốivàsâuxalạiđượcnêuravềsựcáchbiệtgiữacácchiphícủanềnyhọchiệnđạivàvaitròmàyhọcquyếtđịnhcáckiểumắcbệnhvàtửvongvềmặtlịchsửvàtoàncầu.Khiphântíchcẩnthậnvaitròcủayhọc,cácyếutốmôitrườngvàxãhộitrongviệcquyếtđịnhsứckhỏecủangườidân,ngườitathấyrằngkỹthuậtyhọckhôngphảilàbàithuốcbábệnhchobệnhcấptínhgâydịchhoặcbệnhmạntínhvàbệnhđịaphương.

Mộtmôtảkháiquátvềlịchsửyhọcsẽcủngcốnguyêntắccơbảnlànếuchỉriêngmộtmìnhyhọcthìsẽkhôngbaogiờlàgiảiphápchonhữngđiềubất hạnh của cá nhân hoặc những điều bất hạnh của xã hội, nhưng con

ngườichưabaogiờtừbỏviệctrôngchờvàocácnghệthuậtchữabệnhđểtập trungvàonhữngcáchđiều trị, anủi, cải thiện,giảmnhẹbệnh tật, vàphụchồi.Cólẽkhihiểurõhơncácquanniệmtrướcđâyvềsứckhỏe,sựlànhbệnhvàbệnhtậtsẽgiúpchotanhậnranguồngốccácvấnđềhiệntạivớinhữnggiớihạnvàtrởngạicốhữucủacácquanniệmhiệnhành.Một lần nữa tôi xin bày tỏ lòng cảm kích sâu sắc đối với John

ParascandolavàAnnCarmichaelquanhữnglờigópý,phêbìnhvôgiávàsựkhích lệcủahọ trongkhichuẩnbịbản in lần thứnhấtcủaquyểnsáchnày.Dĩnhiên,tấtcảnhữngsaisótcònlạidothiếusótvàvấpvápđềulàcủatôi.Tôicũngxinhếtsứccámơncácsinhviêndựkhóahọc,đọccácsáchdotôiviết,vàbáochotôibiếtphầnnàorõràngvàphầnnàocòntốinghĩa.TôicũngxincámơnBộphậnLịchsửYhọcthuộcThưviệnQuốcgia(HoaKỳ)vềYhọcđãcungcấpcáctàiliệuminhhọasửdụngtrongsáchnàyvàcámơnTổchứcYtếThếgiớivềbứcảnhcabệnhđậumùacuốicùngtạitiểulụcđịaẤnĐộ.Tôicũngxincámơncông tyMarcelDekker, Inc.đãmời tôichuẩnbịấnbảnlầnthứhaicủaquyểnLịchsửYhọc.

LoisN.Magner

1BệnhlýhọcvàYhọccổsinh

DẪNNHẬP

MộttrongnhữnghuyềnthoạilôicuốnvàvươngvấnchúngtanhấtlàhuyềnthoạithờiHoàngkim,thờiđạitrướckhipháthiệncáitốtvàcáixấu,khicáichếtvàbệnhtậtchưarađời.Thếnhưng,bằngchứngkhoahọc-tuyítỏi,manhmún,vàdùnhiềukhicònmangtínhtháchđố-lạichứngminhrằngbệnhtậtxuấthiệntrướcloàingườitừlâuvàkhôngphảilàhiếmhoiđốivớicácloàikhác.Thậtvậy,nhữngnghiêncứutrêncáchóathạchcổ,cácbộxươngcủacácbộsưutậptrongviệnbảotàng,độngvậttrongsởthúvàởngoàihoangdãchothấyrằngchứngviêmkhớpkháphổbiếnđốivớinhữngloàiđộngvậtcóvútrungbìnhvàlớn,kểcảconlợnđất(aardvarks)chuyênănkiến,vàlinhdươnggazel.Bằngchứngnhiễmtrùngđượctìmthấytrongxươngcủacácđộngvậtthờitiềnsử,vàtrongmômềmcủacácxácướp.Cáckỹthuậtchẩnđoánhìnhảnhhiệnđạipháthiệnđượcbằngchứngubướutrongcáchàicốthóathạch.Lấyvídụ,cácnhànghiêncứuchụpCThộpsọcủamộtconkhủnglongbạochúa(gorgosaurus)72triệunămđãpháthiệnmộtunãocókhảnănglàmchoconvậtmấtthăngbằngvàchuyểndịchkhókhăn.Nhữngbấtthườngkháctrênmẫunghiêncứuchothấyconvậtbịgãyxươngđùi,xươngốngchânvàxươngvai.

Nhưvậy,việchiểuđượckiểuthứcbệnhtậttấncôngcácbậctổtiêntiềnsửcủachúngtađòihỏitaphảicócáchnhìncủacácnhàbệnhlýhọccổsinh(paleopathologist).MarcArmandRuffer(1859-1917),mộttrongnhữngngườisánglậpmônbệnhlýhọccổsinh,đãđịnhnghĩađâylàkhoahọcvềnhữngbệnhcóthểchứngminhquahàicốtđộngvậtthờicổđại.Mônbệnhhọccổsinhcungcấpcácthôngtinvềsứckhỏe,bệnhtật,tửvong,môitrườngvàvănhóacủacácquầnthểcổđại.

Đểtìmhiểuvấnđềbệnhgiữanhữngconngườithờicổđại,chúngtacầnkhảosátmộtsốmặtvềsựtiếnhóaconngười,vềmặtsinhhọclẫnvănhóa.TrongquyểnsáchSựXuấthiệncủaConngườivàsựChọnlọcdựatheoquanhệgiớitính(DescentofManandSelectioninRelationtoSex(1871)),CharlesDarwinchorằngconngườicũnggiốngnhưcácloàikhác,đềuphát

triểntừnhữngdạngsốngtrướcđóquahìnhthứcchọnlọctựnhiên.TheoDarwin,tấtcảcácbằngchứnghiệncóchothấyrằng“conngườicódòngdõitừđộngvật4chân,cólông,cóđuôi,cólẽcóthóiquensốngtrêncây”.Mặcdùkhôngcónhiềubằngchứng,nhưngDarwinchorằngtổtiênxaxưacủaconngườihiệnđạicóhọhàngvớikhỉđột(gorilla)vàtinhtinh(chimpanzee).Ngoàira,ôngcòntiênđoánrằngnhữngconngườiđầutiêncólẽđãtiếnhóaởchâuPhi.Cácbằngchứngđitừnghiêncứucáchóathạch,địatầngvàsinhhọcphântửchothấyrằngsựtáchrờigiữaconngườivớikhỉđãxảyratạichâuPhitừ5đến8triệunămtrướcđây.

Cáchàicốthóathạchcủatổtiênconngườicungcấpchotacácđầumốigiátrịvềquákhứ,nhưngnhữnghóathạchnhưthếcònrấtítvàthườnglàkhôngđầyđủ.NhànghiêncứugiảiphẫuhọcngườiNamPhiRaymondDart,đãcómộtpháthiệnđầyýnghĩađầutiênvềtổtiênconngườitạichâuPhivàonhữngnăm1920,khiôngxácđịnhcáchóathạchnổitiếnglàngườivượnNamPhi(Australopithecusafricanus).Nhữngpháthiệnhứngthúnhấttrongthếkỷ20sauđóvềtổtiênconngườicổđạicóliênquanđếncôngtrìnhcủavợchồngLouisvàMaryLeakeyvàcủaDonaldJohanson.LàmviệcchủyếutạicácđịađiểmthuộchẻmnúiOlduvaivàLaetolitạiTanzania,MaryvàLouisLeakeytìmthấynhiềuhóathạchhominid(vượnngười),trongđócóAustralopithecusboiseivàHomohabilis.PháthiệnquantrọngnhấtcủaJohansonlàmộtbộxươngcònnguyênvẹnmộtcáchbấtthườngcủagiốngaustralopithecinesơkhai(Australopithecusafarensis),thườngđượcgọilàLucy.Cáchàicốtgiốnghominidmớiđượcpháthiệnvàođầuthếkỷ21đãthúcđẩynhiềucuộctranhluậnsâuhơnvềcáctổtiênhominidthờicổđạicũngnhưtổtiêncủaloàitinhtinh(chimpanzee).

Ngànhnhânloạihọccổsinhlàmộtlĩnhvựctrongđócácpháthiệnmới

chắcchắnsẽdẫntớiviệcràsoátlạinhữngpháthiệntrướcđócùngvớinhiềutranhluậnkịchliệtvềnguồngốcvàphânloạicủamấymẫurăngvàxươngnhỏxíu.Nhữngpháthiệnmớihơnchắcchắnsẽbổsungnhiềukiếnthứcvềlịchsửtiếnhóaconngườivàcũnglàmnổranhiềutranhcãigiữacácnhànhânloạihọccổsinh.Cácnhàkhoahọccũngthừanhậnrằngcácbệnhthuộcbệnhhọccổsinhgiảcũngcóthểlàmchongườitahiểunhầmvàdiễngiảisaibởivìtuychúngrấtgiốngvớinhữngthươngtổndobệnh,nhưngthựcrađóchỉlànhữngquátrìnhsaukhichết.Lấyvídụ,docácthànhphầnmuốicơ

bảntrongxươngđềudễhòatantrongnước,chonêncácloạiđấtdễlàmmấtđi chất calcium sẽ khiến cho xương bị thay đổi giống như tổn thương doloãngxương.Mặcdùlắmđiểmcònmơhồtrongcáchàicốtcổxưa,nhưngcácphươngphápbệnhhọccổsinhcóthểpháthiệnradấuhiệucủabệnhvàchấnthươngtrênnhữnghàicốtnày.

Cáckiếnthứctừnhiềungànhhọckhácnhau,nhưkhảocổ,địalýhọclịchsử,hìnhtháihọc,giảiphẫuhọcsosánh,phânloạihọc,ditruyềnhọcvàsinhhọcphântửđềugiúpchochúngtahiểunhiềuhơnvềsựtiếnhóacủaconngười.NhữngthayđổitrongDNA,kholưutrữcáctàiliệuvềphảhệconngười,đãđượcsửdụngđểxâydựnglạicâyphảhệ,giađìnhvàcáckiểudidânthờixaxưa.Mộtsốgenecóthểlàmrõsựkhácbiệtquantrọnggiữaconngườivàcácloàilinhtrưởngkhác,chẳnghạnnhưkhảnăngdiễnđạtngônngữthànhlời.

Vềmặtgiảiphẫuhọcmànóithìconngườichỉmớixuấthiệnkhoảng130.000nămtrướcđây,nhưngconngườihiệnđạiđúngnghĩa,cóđượccáchoạtđộngphứctạp,chẳnghạnnhưchếtạoracáccôngcụphứctạp,cáctácphẩmnghệthuật,giaothươngđườngdài,dườngnhưchỉmớicótrongcáctàiliệukhảocổchừng50.000nămnaymàthôi.Tuyvậy,mốiliênhệgiữaconngườivàcácdònghominidđãtuyệtgiốngvẫncònlàvấnđềtranhcãi.

Thờiđồđácũ,thờiđiểmmànhữngbướcquantrọngnhấttrongsựtiếnhóavănhóaxuấthiện,lạitrùnghợpvớikỷđịachấtPleistocene(Kỷbănghàlớn),vốnđãchấmdứtkhoảng10.000nămtrướcđâyvớisựthoáiluicuốicùngcủacácbănghà.Nhữngconngườicổđạilàngườisănbắt-háilượm,tứclàcácđộngvậtăntạpcócơhộihọccáchlàmracôngcụ,xâydựngchỗtrúẩn,mangvácvàchiasẻthứcănvàxâydựngcáccấutrúcxãhộimangtínhđộcđáoconngười.Mặcdùtrongthờiđồđácũconngườimớichỉsảnxuấtđượccáccôngcụthôsơbằngxươngvàđághè,vàchưacócácvậtdụngbằnggốmvàkimloại,nhưngconngườivàothờikỳnàycũngđãtạorađượccácbứcvẽngoạnmụctronghangLascaux(Pháp)vàAltamira(TâyBanNha).Cũngcókhảnănglàhọcũngcócácphátminhhữuíchnhưnglạidễbịphânhủysinhhọc,chonênkhôngcònlưuđượcdấuvếtgìtrêncáchóathạch.Thậtvậy,trongthậpniên1960,cácnhàkhoahọccókhuynhhướngbảovệnữquyềnđãcậtvấnnhữnggiảđịnhhiệnnayvềtầmquantrọngcủasựsănbắtcóphảiđúnglàcáchthứckiếmthứcăncủaconngườisănbắt-háilượm.Cólẽcáchạt,quả,rauquảhoangdạivàcácthú

nhỏdophụnữháilượmđãgópphầnđángkểtrongchếđộăncủangườithờiđồđácũ.Hơnthếnữa,dophụnữthườngphảichămsócconnhỏ,chonêncóthểhọsángtạoranhữngcâygậycóthểdùngđểđàolỗ,cácthứtúiđểmangvàcấtgiữthứcăn.

Cuộccáchmạngthờiđồđámớilàsựchuyểnđổisangmộthìnhthứcsảnxuấtlươngthựcmớiquacanhtácvàchănnuôi.Conngườithờiđồđámớichếtạocácđồdùngnhưđangiỏ,làmđồgốm,đánhsợivàdệtvải.MặcdùkhôngcócôngtrìnhnghệthuậtnàotrongthờikỳnàyđượccoilàđặcsắcnhưcácbứctranhtronghangđộngthờiđồđácũởPhápvàTâyBanNha,conngườithờiđồđámớiđãsảnxuấtracáctácphẩmđiêukhắc,tượngnhỏvàđồgốmđầythúvị.

Nếulúctrướccácnhàkhảocổvànhânchủnghọcbịámảnhvớicâuhỏilàlốisốngnôngnghiệpcótừđâuvàbaogiờ,thìgiờđâyhọquantâmnhiềuhơntớicâuhỏivìsaovànhưthếnào.Cácnhànhânchủnghọcthếkỷthứ19thườngxếpđặtcácnềnvănhóaconngườivàomộtloạtcácgiaiđoạntiếntriểnđilênquacácloạicôngcụđượcchếtạovàphươngcáchsảnxuấtlươngthực.Kểtừthậpkỷ60củathếkỷtrước,cácphươngphápphântíchmớichophépkiểmtracácgiảthiếtvềsựbiếnđổikhíhậuvàmôitrườngvàảnhhưởngcủachúngđếncácnguồnlươngthực.Khimộtýtưởnglýgiảisựtiếnbộđượcđưaraphântíchcặnkẽthayvìđượcchấpnhậnmộtcáchđươngnhiên,thìcácnguyênnhâncủasựchuyểnđổiởthờiđồđámớikhôngcònđượccoilàsángtỏnhưlúctrướcnữa.Căncứtrênthựctếnhữngngườisănbắt-háilượmcóthểcómộtchếđộănuốngkháhơnvàsốngannhànhơnnhữngngườicanhtácnôngnghiệp,dùlàởthờitiềnsửhoặcthờihiệnđại,thìnhữnglợiđiểmcủacuộcsốngổnđịnhchỉcóđốivớinhữngaiđãancưvàănuốngdưdả.Nguồnthựcphẩmcóđượcđốivớinhữngngườisănbắt-háilượmtuycóphongphúhơnsovớithựcphẩmcủangườilàmnôngnghiệp,nhưngthựcravẫnlàbấpbênhvàkhôngchắcchắn.

Nhữngnghiêncứugầnđâyvềnguồngốcnôngnghiệpchothấyrằngnôngnghiệphầunhưđãrađờitrongkhoảngtừ10.000đến20.000nămtrướcđây,chủyếulàđểđốiphóvớicácáplựcdopháttriểndânsốsinhra.Khisosánhsứckhỏecủanhữngngườiháilượmvàcácnôngdânancư,cácnhàbệnhhọccổsinhthườngthấyrằngsựphụthuộcvàoviệctrồngtrọtmộtloạicâylươngthựcsẽlàmchodânchúngsẽcómứcdinhdưỡngkém

đisovớinhữngngườisănbắt-háilượm,thôngquachiềucao,mứcđộlựclưỡng,sứckhỏecủahàmrăng,vànhiềuthứnữa.Trongcácxãhộinôngnghiệp,đáycủatamgiácthựcphẩmtrởnênnhỏhơnkhiconngườichỉcanhtácmộtvàiloạihoặcthậmchímộtloạicâylươngthực.Vìthế,nguồnthựcphẩmcóthểđầyđủvềsốlượngvàcalorie,nhưnglạithiếucácvitaminvàkhoángchất.Tuynhiên,việcthuầnhóađộngvậtdườngnhưđãcảithiệnđượctìnhtrạngdinhdưỡngvàdânsốthờicổđại.Mặcdùtoànbộdânsốrõrànglàđãtăngrấtchậmtrướckhiconngườichọnviệccanhtác,nhưngsauđólạitănglênrấtnhanh.Trongcácxãhộidumục,dothờigianchoconbúkéodàicùngvớinhữngcấmkịgiaohợpsaukhisinhđãlàmgiãnthờigiangiữahailầnsinh.Đờisốnglàngmạcđãlàmchophụnữthôichoconbúsớmvàthờigiangiữahailầnsinhngắnlại.Nhữngthayđổicótínhcáchmạngtrongmôitrườngvậtlývàxãhộicùngvớisựchuyểndịchtừlốisốngcủacácnhómnhỏdâncưsănbắt-háilượmđilangthangđếnlốisốngđịnhcưcủanhữngnhómdântươngđốiđôngđúccũngtạonênnhữngthayđổilớnvềcáckiểubệnhtật.Nơiởlâudài,vớivườntược,đồngruộnglàmphátsinhranhữngổchứathuậntiệnchocáckýsinhtrùng,côntrùngvàloàigặmnhấm.Thựcphẩmđểtrongkhocũngcóthểbịhỏng,kéotheocácsâuhại,vàbịnhiễmbẩnvớinhữngthứnhưchấtthảicủaloàigặmnhấm,côntrùng,vikhuẩn,nấmmốcvàcácđộctố.Canhtácnôngnghiệplàmtăngsốlượngcaloriesảnxuấttrênmỗiđơnvịđấtđai,nhưngđồngthờilàmchochếđộăndựaquánhiềuvàongũcốcnhưngcóthểkhôngđầyđủvềprotein,vitaminvàchấtkhoáng.

Do không hoạt động nhiều và không có nhiều tài nguyên đa dạng nhưnhữngngườisănbắt-hái lượm,chonênđámdânđịnhcưdễbịảnhhưởngkhimùamàngthấtbát,đóikém.Nhữngvụđóikémtạimộtvùngnàođócóthểkhiếnchongườidânphảibỏxứrađiđếnnhữngnơikhácđồngthờicũngmangtheocáckýsinhtrùngvàtácnhângâybệnhchongườidânvànơicưtrúmới.Điều khôi hài là việc quá lo nghĩ về chế độ ăn hiện đại có chứanhiềuthànhphầnkhôngtựnhiênđãtrởnênrấtthịnhhành,khiếnngườidântạicácquốcgiagiàucónhấtgiờđâylạicóýtưởngngượcđờilàquaylạivớichếđộăncủaconngườicổđạihoặcthậmchíchếđộăncủanhữngloàilinhtrưởnghoangdã.Trênthựctế,nguồnthứcăncủanhữngconngườitiềnsửvốnkhônghềdưdả,lạiđơnđiệu,tồitànvàbẩnthỉu.

NGÀNHBỆNHHỌCCỔSINH:PHƯƠNGPHÁPVÀVẤNĐỀ

Dobằngchứngtrựctiếpvềbệnhtậtcủaconngườicổđạicònrấthạnchế,chonêntaphảitìmmộtloạtcácphươngphápgiántiếpđểcóđượcmộtcáinhìnsơlượcvềthếgiớitiềnsử.Lấyvídụ,nhữngnghiêncứuvềsinhvậthọhànggầngũinhấtcủachúngta,loàikhỉnhânhìnhvàkhỉ,đãchothấylàsốngtheokiểutựnhiênkhônghẳnlàsẽkhôngmắcbệnh.Cácloàilinhtrưởnghoangdãbịrấtnhiềubệnh,nhưviêmkhớp,sốtrét,thoátvịbẹn,bệnhkýsinhtrùngvàrăngđâmvàonhau.Tổtiênchúngta,những“conkhỉnhânhìnhtrụilông”đầutiên,đượccholàđãnếmmùicácbệnhtậttươngtựnhưnhữngbệnhtậtxảyraởcácloàilinhtrưởnghiệnnaytrongquãngđờiquảlà“bẩnthỉu,thôlậuvàngắnngủi”.Tuyvậy,conngườitiềnsửdầndầnhọcđượccáchthíchứngvớicácmôitrườngkhắcnghiệt,vốnchẳnghềgiốngvớicảnhVườnĐịaĐàngtrongthầnthoại.Mãivềsau,quasựtiếnhóavănhóa,conngườimớithaybiếnđổimôitrườngcủamìnhtheonhữngcáchchưahềcótiềnlệ,ngaycảkhihọphảiphụthuộcvàomôitrườngđó.Khithuầnhóacácđộngvật,vậndụngthànhthụccáckỹthuậtcanhtác,vàxâydựngnênnhữngnơiđịnhcưđôngđúc,conngườicũngtạoranhữngdạngbệnhtậtmới.

Cácnhàbệnhhọccổsinhphảisửdụngđếncácbằngchứngsơcấpvàthứcấpđểrútracácdẫnliệuvềcácdạngbệnhtậtthờitiềnsử.Bằngchứngsơcấpbaogồmcơthể,xương,răng,trovàcácphầncònlạicủacơthểđãkhôhoặccháythànhthantạinhữngnơichônxácngườivôtìnhhoặccóchủý.Cácnguồnbằngchứngthứcấpbaogồmnghệthuật,đồtạotác,đồtùytángcủanhữngconngườithờichưacóchữviết,vàcáctàiliệucổmôtảhoặcgợiýsựhiệndiệncáctìnhtrạngbệnhhọc.Cáctàiliệucóđượcquanhữngnghiêncứunhưtrêncònrấtsơsài,vàdođasốchỉlànhữngphầncứngcủacơthể-nhưxươngvàrăng-rõrànglàđãchotamộthìnhảnhméomócủaquákhứ.

Thậtvậy,dorấtítcókhảnăngđạttớimộtchẩnđoánchínhxáckhinghiêncứucácdivậtxaxưachonênmộtsốhọcgiảnhấnmạnhrằngkhôngnêngántêncủacácbệnhhiệnnaychocácpháthiệncủathờixaxưa.Nhữngchuyêngiakháclạicứđưanhữngbệnhtậtthờiđồđácũvàocáchphânloạihệthốnghóahiệntạinhưcácdịtậtbẩmsinh,tổnthương,nhiễmtrùng,cácbệnhthoáihóa,ungthư,bệnhdothiếuchất,vàthậmchínhữngbệnhchưarõnguyênnhânlànhómkhárộng.

Tuynhiên,khikếthợpcáckỹthuậtcổđiểnvớihiệnđại,cácnhàkhoahọccóthểquanhữngbằngchứngmanhmúnnàymàgặtháiđượcnhữngkiếnthứcmớivềcuộcđờicủaconngườithờicổđại.Cóthểgọimộtngànhhọcnghiêncứucácdivậtconngườiquaphươngphápkhảocổlàngànhkhảocổhọcsinhhọc,làmộtlĩnhvựckếthợpgiữangànhkhảocổhọcvànhânchủnghọccơthể(physicalanthropology).

Cácphongtụctanglễ,cáchthứctáng,cácđiềukiệnmôitrườngchẳnghạnnhưnóng,ẩm,thànhphầncủađất,đềuảnhhưởngđếntìnhtrạnglưugiữhàicốtconngười.Đặcbiệtlàviệcthiêuxáccóthểlàmchohàicốtbịcorútvàphânmảnh.Xáccóthểđượcchônxuốngđấtngaysaukhichết,rồilấyđáđắplênthànhgò,hoặcđặtlênmộtcáigiànchonắngmưaphânhủy.Cókhidândumụclẫndânđịnhcưđềumangxácchếtđặtlênmộtkiểugiànnàođótrongmộtthờigiannếungườichếtgặpkhiđấtđangđóngbăng.Sauđó,ngườitamớilàmlễantángthíchhợpchophầnxươngcốtcònlại.Tạimộtsốnghĩađịa,xácchếtsauđượcdồnvàocácngôimộcũ,cuốicùnglàmộtđốngxươnglẫnlộn.Sựmùmờcòntăngthêmkhicónhữngcáixácbịcắtchặttheocácnghilễcúngtế,nhữngđồdùngvàquàtặngmangtheochongườichết,trongđócóxácđộngvậthoặcngườitronggiađìnhngườichết,vànhữngbiếndạngdosựướpxáctựnhiênhoặcdoconngười.Nhữngconvậtđàobớihoặcnhữngkẻcướpmộcũngcóthểquấyphánơichônxácvàlàmchoxươngkhôngnằmđúngvịtrí.Nhữngthảmhọanhưlũlụt,độngđất,lởđất,thảmsát,cóthểcungcấpthôngtinliênquanđếnmộtnhómnhiềungườitrongmộtthờiđiểmnàođó.

Mặcdùngàycàngcónhiềukỹthuậtphântíchmớimạnhvàhiệnđạihơnđượcđưavàophụcvụngànhbệnhhọccổsinh,nhưngvẫncònnhiềuđiềuchưachắcchắn,chonêntấtcảcáckếtquảvẫncầnphảithậntrọngkhidiễngiải.Từnhữngthậpkỷcuốicùngcủathếkỷ20,cácnhàkhoahọcđãsửdụngcácphươngphápmớinhưkhuếchđạivàgiảitrìnhtựchuỗiDNA,phântíchcácisotopeCvàNổnđịnh,vàkínhhiểnviđiệntửquétđểđưaranhữngcâuhỏivềsứckhỏe,cáchsốngvàvănhóacủacácdântộcthờicổđại.Kínhhiểnviđiệntửđượcsửdụngđểkhảosátcácdạngrăngbịmònvàngàrăngbịkhuyếtdostressvàrốiloạntăngtrưởng,cùngvớiảnhhưởnghệxươngcácchikhilàmviệcnặngnhọc.Cóđiềukiệnngườitacũngphântíchhóahọcđểtìmcácyếutốvilượnglấytừxươngvàtócconngườicổđạiđểhiểuthêmvềchếđộănvàchấtlượngđờisốngcủahọ.Chì,thạchtín,thủyngân,cadmium,đồng,vàstrontiumlànhữngchấtcóthểtìmthấy

trongtóc.

ViệcphântíchcácchấtđồngvịổnđịnhcủaCvàNcũngchotabiếtthêmvềthànhphầnhóahọccủaxươngvàchếđộăn,bởivìtỷsốcácchấtđồngvịCvàNtìmthấytrongxươngcủangườivàđộngvậtphảnánhtỷsốcácchấtnàytrongthànhphầnthựcphẩmđượctiêuthụ.Từđótacóthểướctínhđượctầmquantrọngtươngđốicủanguồnthựcphẩmđộngvậtvàthựcvậttrongchếđộăncủangườitiềnsử.Nhữngsaibiệtvềtỷsốnàytrongxươngngườiquacácthờikỳkhácnhaucóthểchotabiếtcósựthayđổitrongchếđộăn.Lấyvídụ,cácnhàkhoahọcxácđịnhđượcsốlượngtươngđốicủaCarbon13vàNitrogen15trongxươngconngườisốngtrên20.000nămtrướctạinhiềuvùngkhácnhaucủachâuÂu.Cácnghiêncứuchothấychếđộăngồmnhiềucá,sò,vàchimbiển.PhântíchcácchấtđồngvịtrongxươngngườiNeanderthallạipháthiệnđiềungượclạiđólànguồnproteintrongthứcăncủahọchủyếucótừthịtcủacácconmồiđộngvậtlớnhơn.

Ngàynay,vàcólẽtrongquákhứ,phầnlớncácnhiễmtrùngđềunằmởmômềmnhiềuhơnlàởxương,nhưngxươngvàrănglànguồnthôngtinbậcmộtvềbệnhhọccổsinh.CácnhàkhoahọccóthểnghiêncứuhàicốtbằngtiaX,chụpcắtlớp(CT),phântíchhóahọcvànhiềuthứnữa.Xươngcóthểcungcấpchứngcứchobiếttìnhtrạngsứckhỏe,bệnhtật,tuổivànguyênnhânchếtcủamộtngườinàođóthờicổđại.

Cácthươngtổnđặcthùthấyđượctrêncáchàicốtcổđạibaogồmgãyxương,trậtkhớp,bonggân,đứtdâychằng,bệnhthoáihóakhớp,đoạnchi,vếtthươngxuyênthấu,xươngmọcgai,cụcmáuđôngbịhóavôi,vẹováchmũivànhiềuthứkhác.Cácloạivũkhíđượcphóngranhưlaovàtên,đãđượctìmthấytrêncácđốtsống,xươngức,xươngbảvai,xươngcánhtayvàxươngsọhóathạch.Nhưnglạiítkhithấyđượcphầnmũicủanhữngthứvũkhínày,phầnvìcóthểđãđượccácthầythuốclấyra,hoặcnhiềukhảnăngnhấtlàphầnchópgâyramộttổnthươngchếtngườinàylạimắckẹttrongmômềm.Trongmộtsốtrườnghợpsaukhibịcácvếtthươngxuyênthấu,ngườibịnạnvẫnsốngsótsaumộtthờigiandài,ngườitatìmthấynhữngphầnchópnàygắnkếtnhưnhữngvậtlạtrơvàophầnxươngbịthươngtổn.

Trongmộtsốcathuậnlợi,ngườitacóthểđoánđượcthểloạitổnthươngvà

khoảngthờigiantrảiquatừlúcbịthươngtổnđếnlúcchết.Xươngthườngliềnlạitheocáctốcđộcóthểdựđoánđược.Quacáchsốngsótvàkhỏibệnhngườitacóthểnghĩđếncáchìnhthứcđiềutrị,hỗtrợvàchămsóctrongthờigiandưỡngbệnh.Mộtsốbộxươngchothấynhữngchỗgãydẫnđếnhậuquảlàmbiếndạngxương,gâykhókhănkhiđilại,gâyđauđớnkinhniên,vàbệnhthoáihóakhớp.Từbằngchứngcósựsốngsótchothấythờitrướccũngcónhữngsựtrợgiúphữuhiệutrongthờikỳdưỡngbệnhvàsaukhihồiphục.Trongquátrìnhliềnxương,chỗxươngkhuyếtsẽđượcbùlạibằngxương.Tuynhiên,đôikhixươngkhôngliềnhẳn,màkèmtheocácbiếnchứngnhưviêmxươngtủy,làmxươngchậmkếtnốihaykhôngkếtnốiđược,chỗcanbịlệch,mọccựaxươngtrongmômềmkềcận,cáccụcmáuhóavôi,làmchậmpháttriển,xươngbịhoạitửvôtrùng,canxươnggiảtứclàmôsợichenvàochỗxươnggãyvàbệnhthoáihóakhớpxương(viêmkhớpsauchấnthương).Xươnglàmộttổchứcmôsốnghoạtđộngmạnh,luônluônthayđổichophùhợpvớinhucầutăngtrưởng,vàđốivớicácstresssinhlýcũngnhưbệnhlý.Nhiềuyếutố,nhưtuổi,giới,dinhdưỡng,nộitiết,ditruyềnvàbệnhtật,tấtcảđềuảnhhưởngđếnxương.Laođộngnặnghoặctậpluyệnquámứccũngđềudẫnđếnhậuquảtăngkhốilượngxương.Cáctiếntrìnhthoáihóasẽlàmthayđổikíchthước,hìnhdạngvàhìnhtháicủabộxươngcũngnhưcủatừngchiếcxương.Bộxươngcóthểbịthayđổidoviêmkhớpvàdogiảmmậtđộxương(bệnhloãngxương).

Bộxươngcũngphụthuộcvàonhữngthayđổicủamôitrườngchungquanh,nhấtlàvớimôitrườngcơhọctạoradosứcnặngcơthểvàlựccủacáccơ.Hìnhdạngcủamộtchiếcxương,vìvậy,sẽghilạinhữnglựccơhọctácđộnglênnótrongsuốtcuộcđờimộtngười.Thườngthìcácnhàbệnhhọccổsinhchúýđếnnhữngchiếcxươngcódấuhiệubệnhlýrõ,nhưngxươngbìnhthườngcũngcungcấpbằngchứngvềcỡxương,hànhvi,giớitính,cáchoạtđộng,khốilượngcôngviệcvàtưthếcủangườiđó.

Thôngthườngthìcácnhàcổsinhbệnhhọcchúýđếnnhữngchiếcxươngnàocódấuhiệubệnhlý,nhưngnhữngchiếcxươngbìnhthườngcũngcóthểchobiếtvềkíchthướcthânthể,hànhvi,mứcđộpháttriểnvềgiớitính,cáchoạtđộng,khốilượngcôngviệc,vàtưthế.Vìvậy,quaxươngtacóthểbiếtđượcrằngcánhânliênquancóthườngxuyênphảinângvậtnặng,đẩy,kéo,đứng,ngồixổm,đi,chạyhoặccúixuống.Lấyvídụ,mộtđiểmbấtthườngởkhớpmắtcá,gọilàmặtxươngngồixổm(squattingfacet)gặpở

nhữngngườisuốtngàyngồixổm.Vìvậy,khikhôngthấynhữngmặtxươngngồixổmnàysẽgiúptaphânbiệtnhữngkẻthườngngồitrênghếvớinhữngkẻkhôngđượcnhưvậy.

Phầnlớncácbệnhtậtđềukhôngđểlạidấuvếtgìtrênbộxương,nhưngbệnhlao,ghẻcóc(yaw),giangmaivàmộtsốbệnhdonấmcóthểđểlạinhữngđặcđiểmđểchẩnđoán.Cácnghiêncứuởthếkỷ20chobiếtlàtrongbệnhlaocótừ1-2%ảnhhưởngđếnbộxương.Nhữngthươngtổncủabệnhgiangmaithườngkhônggiốngvớinhữngthươngtổndobệnhlaogâyra.GiangmaibẩmsinhcóthểgâyranhữngkhiếmkhuyếtkiểuHutchinsonởrăngcửa.Bệnhphongthườnglàmmấtxươngởmặt,ngóntay,ngónchân.Docácnộitiếttốchiphốisựtăngtrưởngvàpháttriểncủatấtcảcácbộphậntrongcơthể,chonênkhituyếnnộitiếtbịrốiloạn,thìtrênxươngsẽghilạinhữngdấuhiệubấtthườngnày.Mộtsốđiểmbấtthườngtrêncáchàicốtthờicổđạiđượcgánchorốiloạnchứcnăngcủatuyếngiápvàtuyếnyên(pituitary).Tuynhiên,donhữngthayđổigầnđâyvềcácdạngbệnhtật,chonêncácthầythuốc,khônggiốngnhưcácnhàcổsinhbệnhhọc,ítkhithấyđượchậuquảcủanhữngbệnhtruyềnnhiễmkháhiểmnghèo,cóýnghĩalịchsử,màtrướcđâykhôngchữađược.Trênhàicốt,cũngcóthểthấyvếttíchcủanhiềuloạiungthư.Mặcdùungthưxươngnguyênphátcóthểhiếm,nhưngungthưtừnơikhácdicănvàoxươngthìnhiều.Mộtsốtìnhtrạngbệnhlýtươngđốiítgặpnhưviêmxươngtủyvàcácuxươngvàsụnlànhtính,đãđượccácnhàcổsinhbệnhhọcchúýnhiềubởivìdễghinhận.

Suydinhdưỡngdướinhiềuhìnhthứcnhưcòixương,thiếuvitaminCvàthiếumáu,cóthểgâynênnhữngbấtthườngtrongcấutrúccủaxương(chứngdàyxươngdoxốpxương=porotichyperostosis).Chứngcòixươnghiếmgặpvàothờiđồđámới,nhưngcàngngàycàngphổbiếnkhinhiềuđôthịrađời.Chứngnhuyễnxương(osteomalacia),mộtthểbệnhcòixươngởngườilớn,cóthểlàmxẹpxươngvùngchậu,khiếnchomẹvàconcóthểtửvongkhisinhnở.SựhiệndiệncủacáccụcmáuhóavôitrênnhiềubộxươngcũngphảnánhđượcsựthịnhhànhcủabệnhthiếuvitaminCtrongmộtquầnthểnàođó.Nếuphơinhiễmmạntínhhoặcnặngnề,thìmộtsốyếutốtrongđấtnhưarsenic,bismuth,chì,thủyngânvàseleniumcóthểtạoracáctácdụngđộchạiđượclưugiữtrongxương.Chứngdàyxươngdoloãngxươngđượctìmthấytrênxươngsọcủangườicổđạilàmộttìnhtrạngbệnhlýlàmchoxươngbịxốpđi,cónhữnglỗhổngnhư

chiếcsàng.Nhữngthươngtổnnàycóthểdosuydinhdưỡnghoặcbệnhtruyềnnhiễm-thiếumáudothiếusắthoặccáctiếntrìnhviêm,chảymáutrongbệnhthiếuvitaminC,hoặcmộtsốbệnhkhác(còixương,bướu).Nhìnchung,khómàtìmrađượcnguyênnhânchínhxáccủanhữngthươngtổnđó.Ngoàira,cáchưhoạisaukhichếtcũngcóthểtạoracáctìnhtrạngtươngtự.

Mặcdùchứngsâurăngthườngđượccoilàdohậuquảcủachếđộănhiệnđại,nhữngcôngtrìnhvềngườinguyênthủysốngcùngthờikỳvànghiêncứutrêncácbộxươngngườicổđạiđãloạibỏgiảđịnhnày.Nhữngvấnđềvàbệnhcủarăngđượctìmthấytrênhàicốtconngườibaogồmsựmònrăngkhiăn,lệchkhớphàm-tháidương,mảngbám,sâurăng,áp-xerăng,gãychóprăng,mấtrăngvànhiềuthứkhác.Từnhữngnăm1980,bằngkínhhiểnviđiệntửquétvàcáchđođạcnhữngxâyxátvithể,ngườitađãbắtđầuphântíchnhữngkiểuthứcmònrăngcựcnhỏ.Nhữnghốc,vếttrầyxướcvithểtrênbềmặtcủarăngvàsựmàimònbềmặtcủarăngchotabiếtnhữngkiểuthứcmàimònkhiăncácthứcăncócácthànhphầnănmòn.Mònrănglàmchorăngdễbịnhiễmtrùngvàsauđólàrụngrăng.Phụnữbịnhiềubệnhvềrănghơnsovớinamgiới,phầnvìdocóthaivàchoconbú,phầnvìsửdụngrăngvàxươnghàmnhưmộtloạicôngcụ.

Nóichung,quatìnhtrạngcủarăngvàxươngtabiếtđượclịchsửsứckhỏevàbệnhtật,chếđộănvànhữngthiếuthốndinhdưỡng,hồsơvềcácsangchấnnặngvàkhốilượngcôngviệcphảilàmkhicònsống,vàcuốicùnglàtuổiướcchừngtrướckhichết.Vếtgãyởxươngchotabiếtlịchsửcủamộtchấnthươngxảyrasaumộtnhiễmtrùnghoặckhiđanglành.Trướckhicácsụnđầuxươngđónglại,thìxươngđangtăngtrưởngdễbịgãykhigặpchấnthương,nhiễmtrùngvàcácrốiloạndotăngtrưởng.Cácsangchấntrầmtrọngcóthểlàmchoxươngcủatrẻemkhôngdàirađược,tạothànhnhữngđườngngang,thườnggọilàđườngHarrishoặcđườngngưngtăngtrưởng,thấyđượctrênphimXquangnhữngxươngdài.NếuđườngHarrischotabiếtnhữngrốiloạntăngtrưởngtrầmtrọngtrongmộtthờigianngắn,thìmộtquầnthểbịsuydinhdưỡngmạntínhlạichoítcácđườngnganghơnmộtcộngđồngkhácchỉbịđóikémtheomùahoặctheochukỳ.Đóikém,suydinhdưỡngnặngvànhiễmtrùngnặngcũngcóthểđểlạinhữngdấuhiệuđặctrưngtrênrăng,đólànhữngkhuyếttậtvithểtrênngàrăngnhưvệtbệnhlýRetzius,thiểusảnngàrănghoặcgiảiWilson.Lấyvídụ,nhữngđợttiêuchảycấpởtrẻcònbúcóthểlàmchorăngvàxươngngưngphát

triển.HìnhảnhXquangđiệntửquétchotathấycónhiềuchỗđứtđoạntrênnhữngvệtđó,nhưngthựcracũngcòncónhiềuđiểmchưarõvềvệtbệnhlýRetzius.

Khoahóahọccổhọc,ngànhkhoahọcchuyênphântíchcácchấtvôcơvàhữucơ,đãđượcsửdụngđểpháthiện,địnhtuổi,diễngiảivàchứngthựcchocácdichỉcổđại.Phươngphápnàycho tanhiềucáchđể táidựngcácnềnvănhóacổxưa thôngquanhữngmảnhnhỏcácdụngcụbằngđá,sành,vải,hìnhvẽvànhiềuthứkhác.Bằngcáchkếthợpkhoahiểnvihọcvớiphântíchhóahọc,cácnhàkhoahọccóthểtìmlạiđượccácthôngtinvềcáchchếtácvàsửdụngcácđồtạotácxaxưabởivìnhữngthứnàyđềucómang“dấuấn”vềcáchthứcmàchúngđượctạoratrongquákhứ.CólẽkhíacạnhthườnggặpnhấttrongngànhhóahọckhảocổlàphươngphápdùngC-14đểđịnhtuổicácdichỉcổđại.CáchđịnhtuổibằngC-14rấtcógiátrịđểnghiêncứu lạicácvậtchấtcóđộ tuổikhoảng10ngànnăm trở lại,vìđây là thờikỳcónhữngthayđổisâuxanhấtkhixuấthiệnsựtiếnhóavănhóa.Cácnhàkhoahọcthuộcnhiềungànhkhácnhauđãkếthợpcáckiếnthức

khảocổhọc,hóahọc,địavậtlýhọc,kỹthuậtchẩnđoánhìnhảnhvàphươngpháp thămdò từxa(remotesensing)để thựchiệncáckhảosátkhôngđàobớinhữngvị tríkhảocổnhạycảm.Khicáckỹthuậtcủasinhhọcphântửđượcápdụngchonhữngvấnđềđượccácnhàcổsinhbệnhhọcnêura,thìngườitacóthểrútranhiềuloại thôngtintừlượngrấtnhỏproteinvàacidnucleiccònsótlạitrongmộtsốdichỉthờixaxưa.Cáccảitiếnvềcôngcụnghiêncứuđãchophépcácnhàkhảocổhọcphântíchđượcthậmchícácvậtchấtsinhhọcvớisốlượngnhỏhơnnhiều.Chẳnghạn,khidùngphươngphápkhốiphổvàcácchấtđánhdấusinhhọclipid,cácnhàhóahọccóthểphânbiệtđượcphầndihàigiữaconngườivàcácđộngvậtkhác.

XÁCƯỚPVÀCÁCDẤUHIỆUBỆNHTẬT

Trongmộtsốtìnhhuống,phầnmềmcủacáchàicốttiềnsửđượcbảotồnnhờcácđiềukiệnkhíhậuvàchôncấtthuậnlợihoặcdosựkhéoléocủaconngười.Dùbằngnhữngcáchthôsơhaytinhxảo,cáckỹthuậtướpxácđềucónhiềuđiểmtươngđồngvớicáchbảoquảnthứcănvàdasốngcủađộngvật.ĐặcbiệtlàcácthithểđượcpháthiệntừcácvỉathanbùnởvùngtâybắcchâuÂu.Thanbùnđãđượcdùngđểlàmnhiênliệutronghàngngànnăm,nênđãtạođiềukiệnchonhữngngườithunhặtthanvụngvềcơhộitựnguyệnhysinhphụcvụchosựhiểubiếtcủacácnhàcổsinhbệnhhọcsaunày.Mộtsố“cácthithểtrongđầmlầy”rõrànglànạnnhâncủacáchìnhthứctrừngphạtlạlùnghoặccácnghithứctôngiáo.Saumộtbữaăntheonghithức,cácnạnnhânlàmvậttếbịđâmvàotim,đậpnátđầu,buộcdâyquanhcổđểthắtcổ,rồibịxôxuốngdướibãilầy.

CácxácướpcũngđượctìmthấyởvùngtâynamnướcMỹ,tạiMexico,AlaskavàcácđảovùngAleutian.ỞTâybáncầu,sựướpxáctựnhiênthườnggặphơnlàcácphươngphápnhântạo,nhưngvớimộtnhómngườicótêngọiNgườilàmgiỏthờitiềnsử,họchủýđểchoxácchếtkhôđitronghangđộng,sauđótháokhớphông,rồibọcthithểtronglôngthú,vànhétnhữngthithểnàyvàonhữnggiỏlớn.CáckỹthuậtướpxáccủangườiPerucổchophépcác“thâysống”củatùtrưởng,trưởngtộc,vàlãnhđạongườiIncađượcthờphụngnhưcácvịthần.Quanhữngxácướpnàytacóđượcbằngchứngsựhiệndiệncủabệnhlao,giunmócvànhiềubệnhkháccủachâuMỹtrướcthờiChristopherColumbus.

Nơinàocóđiềukiệnthuậnlợichosựlưugiữcácvậtchấthữucơ,tacóthểgặpđượcphânngườihóathạchtạinhữngnơimàngườitiềnsửsinhsốnghoặccắmtrạihoặcgầnđó.Thậtvậy,đốivớimộtnhàcổsinhbệnhhọcđammê,thìnhữnggìtìmđượctronghốphân,đốngrácđềuquýgiáhơnnhữngvàngbạctrongcáclâuđài.Nhờmộtsốbộphậncủacâycỏhoặcđộngvậtkhôngbịtiêuhóa,cácthôngtinvềchếđộăn,bệnhtật,cáchoạtđộngtheomùa,vàcáckỹthuậtnấunướngcóthểsuyrakhiphântíchcáchạtphân,hònthan,hạtquả,tóc,nhữngmảnhxươnghoặcvỏsò,lôngchim,nhữngphầnthânthểcủacôntrùng,trứnghoặcnangcủacáckýsinhtrùngnằmtrongphânngườihóathạch.Hơnthếnữa,quansátsựphânbốcủaphânhóathạchbêntrongvàngoàinơicưngụcủangườitiềnsửcũngphảnánhđượctìnhtrạngvệsinhtrongthờikỳấy.Kiểuthứcthươngtổncũngcóthểlàmấuchốtđểbiếtvềmôitrườngvànghềnghiệp.Lấyvídụ,gãyxươngchânthườngxảyratrêncácbộxươnggốcAnglo-Saxonhơnlàcácdạnggãyxươngcẳngtay.Nhữngtổnthươngnàytiêubiểuchokiểubịtrượttrênnềnđấtgồghề,nhấtlàkhimangủngcồngkềnh.VớiAiCậpcổđại,gãytaythườnggặphơnlàgãyxươngchân.

Xươnglàbộphậnchứngminhchocáchànhđộngthôbạo,cắtxẻo,hoặcthóiănthịtđồngloại.Bằngchứngliênquanđếnthóiănthịtngườivẫncònnhiềutranhcãi,nhưnghìnhthứchànhlễăntro,não,hoặcnhữngphầntửthicủangườithânmãiđếngầnđâyvẫncònmộtsốbộlạclưugiữnhưlàmộtdấuhiệutônkínhngườichết.KurulàmộtbệnhthoáihóanãobộxảyraởtộcngườiForetạiPapuaNewGuinea.Bệnhnàycóliênquanđếnthóiănthịtngườiđểhànhlễ.Năm1976,DanielCarletonGajdusek(1923-),là

mộtnhàvirushọcngườiMỹđoạtgiảiNobelvềsinhlý-yhọcnhờcôngtrìnhnghiêncứubệnhkuru.TrongkhitiếnhànhmộtnghiêncứuthựcđịadịchtễhọctạiNewGuinea,GajdusekđượcgiớithiệumộtbệnhthầnkinhlạgặpởphụnữvàtrẻembộtộcFore.Gajdusekkếtluậnrằngbệnhnàylàdothóiănthịtngườiđểhànhlễkhiphụnữvàtrẻemănbộnãocủanhữngngườiđãchếtvìbệnhkuru.Saukhinghithứcnàybịbãibỏ,thìbệnhkurucũngmấtdần.Saukhichứngminhđượcrằngbệnhnàycóthểlantruyềnsangkhỉchimpanzee,Gajdusekchorằngkurulàdomộtloại“viruschậm”gâyra.Cácnhàkhoahọcsaunàychứngminhrằngkurulàdoprion,nhữnghạtnhỏgiốngnhưproteingâybệnhliênquanđếnbệnhCreutzfeldt-Jakob,haycòngọilàbệnhbòđiênvànhữngbệnhnãodạngxốp.

Bằngchứngcácbệnhnhiễmtrùngvàkýsinhtrùngcũngtìmgặptrêncácmôcủaxácướp.Trứngcủanhiềuloạikýsinhtrùngđượctìmthấytrênxácướp,trongphânhóathạchvàtrongcáchốphân.Cáckýsinhtrùngnàygâyranhiềubệnhnhưbệnhsánmángvàphùởchânvàcơquansinhdụcgọilàbệnhphùchânvoihoặccứngbì(pachyderma).Cácmôtảvềsựtàntậtliênquanđếnbệnhphùchânvoiđãtìmthấytrongcácđồtạotácthờitiềnsử.Bệnhsánmángđượcchúýđếnnhiềuvìnướcđọng,nhấtlàtạicáccánhđồngcóđượctướitiêulànơitrúngụcủaloàiốcđóngvaitròkýchủtrunggianchobệnhnày.Sựxuấthiệnbệnhsánmángtrongmộtquầnthểvìvậy,cóthểphảnánhcáchcanhtácvàtrìnhđộvệsinhthờicổđại.

Các đồ tạo tác thời xa xưa là nguồn cung cấp các chẩn đoán giả(pseudodiagnose)duynhấtcủaconngười,bởivìcórấtnhiềuxuhướngkhácnhautrongthếgiớinghệthuật.Khikhôngbiếtđượcnhữngtậpquánđặcthùchotừnghìnhthứcnghệthuật,takhôngthểnóiđượclàliệumộthìnhảnhxalạvàbấtthườnglàmộtbệnhlýhoặcchỉlàsựbópméocốý.Cácmặtnạvàđồgốmcóthểmôtảnhữngcáibấtthường,đólàsựcườngđiệunghệthuật,hoặclànhữngyêucầuphảicóvềcấutrúccủađồtạotác,nhưtrongcácbìnhđựngcóđáybằnghoặccóbachân.Nhữngtrườnghợpbấtthườngquámứccóthểchỉlàdolềthóihoặcbiếmhọa.Lấyvídụ,nhữngbứctượngcổthờiđồđácũcótênlà“vệnữthờiđồđá”hoặc“tượngnhỏcóhìnhngườiđànbàbéo”cóthểchỉlànhữngbiểutượngkhảnăngsinhsản,hoặcchỉlànhữngvídụbiểuthịriêngchocáiđẹp,thayvìlàhìnhảnhmôtảthựcsựcủasựbéophì.

NGƯỜIBĂNGGIÁ

Cólẽđâylàđiềuđángchúýnhấttrongtấtcảcácthithểđượcướptựnhiênđượcpháthiệnvàonăm1991,cáixácnàylộrakhimộtvỉabănghàtạivùngnúiAlpeskhuvựcTyrolnằmgiữabiêngiớiÝvàÁotanchảy.Đượccholàxácướpcổnhấttrênthếgiới,cáixácngườithợsănthờiđồđámớinàyđượcgọilàNgườiBăngGiá.Địnhtuổibằngcarbonđồngvịchobiếtcáixácnàycóniênđạikhoảng5100-5300nămtrước.NgườiBăngGiácao159cm,khoảng45-50tuổi,dacóhìnhxăm,bịđaukhớpvàtrongbụngcókýsinhtrùng.Phântíchcácphấnhoadínhtrênxácchothấyngườinàychếtvàomùaxuânhoặcđầumùahạ.CôngcụvàkhígiớiđượctìmthấycùngvớiNgườiBăngGiágồmcómộtcáirìu,mộtdaogăm,mộtốngtênlàmbằngdathú,mũitênvàcácđồđánhlửa.Dochiếcrìuvàdaogămđượclàmbằngđồngthayvìbằngđồngthauvàtóccủaanhtacóchứanhiềuchấtđồngvàarsenic,chonêncóthểanhtavốnlàthợđúcđồng.Quầnáotrênngườilàdacủa8loàithúkhácnhau,trongđócódadêvàdahươu,chiếcmũtrùmdệtbằngcỏ,giàybằngdabêvàchiếcmũdalônggấu.Phântíchthànhphầnchứatrongruộtchothấybữaăncuốicùngcóthịt(cólẽlàthịtdêvànairừng),cùngvớinhiềuthứhạtvàthựcvậtkhác.

KhảosátbanđầunghĩrằngNgườiBăngGiáchếtvìbịngãhoặcdolạnh,nhưngquansátkỹcáixácmớipháthiệnlàcómộtđầumũitênbằngđálửacắmsâuvàobảvai.Saukhilàmvỡxươngvai,mũitênchắchẳnđãlàmđứtthầnkinhvàcácmạchmáulớnvàlàmtêliệttaytrái.DotrêntaycủaNgườiBăngGiácónhiềuvếtthươngtựvệvàtrêncácvũkhícóvếtmáucủanhiềungườikhác,cácnhànghiêncứuchorằnganhtachếtvìphảichốngtrảkhốcliệtvớinhiềungười.

YHỌCVÀPHẪUTHUẬTTHỜICỔĐẠI

Chưacóđầyđủchứngcứđểlàmcácnghiêncứudịchtễhọcvềbệnhtậtvàtổnthươngvớiconngườivàcácđộngvậtthờicổđại,nhưnglạiquáđủđểcóđượcmộtýniệmchungvềmứcđộphổbiếncủachúng.Vìthế,tamuốnxácđịnhđượctừkhinàomàcácđápứngđộcnhấtchỉconngườimớicóđốivớinhữngkhổảidobệnhtậtvàtổnthươngbắtđầu.Lấyvídụ,hìnhchụpCTtừmộtcáisọngườiNeanderthaltừ36.000nămtrước,trướcđóbịmộtcúđậpmạnhvàođầuvớimộthònđánhọnchothấycódấuhiệulànhbệnhquanhvếtthương.Đểsốngsótđượcítnhấtnhiềuthángsaukhibịthươngcầnphảicósựchămsócvàcólẽđượcngườichungquanhchữatrịvếtthương.Nhữngtrườnghợpnhưthếdẫntớicâuhỏi:vàogiaiđoạnnào

màsựchămsócdoconngườithựchiệnđượccoinhưlàmộthìnhthứccủayhọchoặcphẫuthuật?

Cácmấuchốtdẫntớisựhiệndiệncủanềnyhọcthờicổđạiphảiđượcđánhgiáthậmchícònthậntrọnghơnlàbằngchứngcủabệnhtật.Lấyvídụ,các“vếthằnchìm”(negativeimprints)cóvẻlàdấukhắcnhữngbàntaybịcắtxẻotìmthấytrêncácbứcvẽtronghangđộngthờiđồđácổ,cóthểghilạisựcắtchicốý,mấtngóntayvìbịlạnhcóng,cáckýhiệumathuậtchưarõýnghĩa,hoặcthậmchímộtloạitròchơinàođó.Conngườithờicổđạicóthểđãhọccáchbónẹpchânhoặctaygãyđểlàmgiảmđaukhiphảicửđộngchibịthương,nhưngkhôngcómấybằngchứngchothấyhọđãhọccáchkéonắnxươnggãy.Hơnthếnữa,tacũngcóthểtìmthấycácvếtxươnggãylànhkhátốttrênloàikhỉnhânhìnhsốnghoangdã.Nhưvậy,sựpháthiệnraxươngđãlành,nẹp,vànạngchốngcũngkhôngnhấtthiếtchứngminhđượcsựhiệndiệncủanhữngthầynắnxươngthờitiềnsử.

Nhữngmảnhxươngvàsọthờicổđạicóthểtiếtlộchochúngtanhiềuđiều,nhưngcácđiềukiệnlưugiữkhôngthuậnlợithườnglàmmờđibằngchứngvàtạoranhữngmanhmốigiảtừđódẫntớicácchẩnđoánsailệch.Ngoạitrừnhữngcáichếtdữdộicònmangtheovũkhíbênmình,nhữngmảnhxươngthờixaxưaítkhilàmrõđượcnguyênnhântửvong.Lấyvídụ,mộtcáilỗtrênsọcóthểlàdomộtloạivũkhí,domộtconthúlớnănthịttápphải,hoặcbịmộtconbọđụcsaukhichết,hoặcmộtnghithứclễtang,hoặcthậmchílàdomộtthủthuậtkhoansọ.Từcuộcthảoluậntạiphiênhọpnăm1867củaHiệphộiNhânchủngParisvềmộtcáisọbịkhoantìmthấyởPeruđãkíchthíchviệctìmkiếmthêmvềcácbằngchứngvềngànhphẫuthuậtthờitiềnsử.Dầndà,ngườitatìmthấycácsọbịkhoantạicácdichỉthờiĐồđámớiởPeru,châuÂu,NgavàẤnĐộ.Nguồngốcvàsựpháttáncủaphẫuthuậttiềnsửnàyvẫncònđượctranhcãi,nhưngchắcchắnrằngnóđãxuấthiệntạicảchâuMỹlẫnCựuThếGiớitrướcchuyếnduhànhcủaColumbus.Liệuphẫuthuậtnàyhìnhthànhtạimộtnềnvănhóavàsauđótruyềnsangcácnơikháchoặcpháttriểnđộclậptạicácvùngkhácnhauvẫnlàđềtàicòntranhcãisôinổi.Takhôngthểnóirõlànhữngphẫuthuậtnàycóđượcthựchiệnthườngxuyênhaykhông,nhưngmộtsốhọcgiảtinrằngphẫuthuậtnàyđãđượctiếnhànhthườngxuyênhơntrongthờiđồđámớihơnlàcácthờikỳtiềnsửsaunày.

Mặcdùkỹthuậtkhoansọđôikhibịgọinhầmlà“phẫuthuậtnãothờitiềnsử”,kỹthuậtnàygọilàthànhcôngkhichỉcầnlấymộtmảngxươngtừhộpsọmàkhônggâytổnthươngchochínhnãobộ.Khicácnhàkhoahọclầnđầutiêngặpnhữngloạisọnày,họchorằngphẫuthuậtchắcphảiđượcthựchiệnsaukhichếtđểphụcvụchocácmụcđíchmathuật.Tuynhiên,cácnhànhânchủnghọcpháthiệnrằngcácthầythuốchiệnthờicủabộlạccũngthựchiệnkỹthuậtkhoansọchocảhailýdomathuậtvàthựchành.Cácnhàphẫuthuậtthờitiềnsửcũngcóthểthựchiệnphẫuthuậtkhókhănvànguyhiểmnàyvìnhiềulýdokhácnhau.Khoansọlàđểthửchữanhứcđầu,độngkinh,hoặccácbệnhkhác.Trongmộtsốtrườnghợp,khoansọlàmộtcáchxửlýhợplýđốivớicáctổnthươngdochấnthươngởsọ.Cólẽkhoansọcũngđượcthựchiệnnhưmộtbiệnphápcựcchẳngđãđốivớicácchứngbệnhbấttrị,khágiốngnhưphẫuthuậtcắtthùynão,hoặclàmộtdạngđiềutrịbằngsốcđiệnhoặcđểtrừngphạt.Mặcdùthiếukỹthuậtgâymê/gâytêhoặcvôtrùnghiệuquả,nhưngvớibằngchứnglàcócáctrườnghợpsọkhoanlànhtốt,chứngtỏlàcónhiềubệnhnhânsốngsót,vàmộtsốcònđượckhoansọbổsungnữa.

Cóbahìnhthứckhoansọđượccácphẫuthuậtviênthờitiềnsửsửdụng.Mộtkỹthuậttạoramộtcáirãnhcongchungquanhmộtvùngchọnlọcbằngcáchdùngmộthònđánhọnhoặcmộtkhícụkimloạiđểcạođilớpxương.Khicáirãnhđủsâu,lúcấycóthểbócđimộtmiếngxươngcódạnghìnhđĩa.KhoanmộtloạtnhữnglỗnhỏtheodạnghìnhtrònrồisauđódùngmộtmiếngđálửanhọnhoặcmiếngđáchailàmdaođểcắtlấyramộtmiếngxươnghìnhnútáolàphươngphápthườngđượcsửdụngnhấttạiPeru.Ngườibệnhcóthểmangchiếcđĩanàynhưchiếcbùađểxuađuổinhữngđiềurủirosaunày.Tạimộtsốvùng,thầythuốcthựchiệnkiểukhoansọmộtphầnhoặccólẽchỉlàhìnhthức.Tứclà,ngườitatạoramộtvùnglõmdạnghìnhđĩanhưngvẫnđểxươngtạichỗ.Mộtsốxươngsọcònmangcácvếtcắtmỏnghìnhtamgiáctạothànhmộthìnhchữnhật,nhưngcácvếtcắthìnhvuônghoặcchữnhậtnàycólẽđượcdànhchocácnghilễsaukhichết.

Mộtphẫuthuậtthờitiềnsửkhácđểlạidấutrênxươngsọgọilà“sựcắtxẻophầnsọtrước”.Trongphẫuthuậtnày,dấuvếtlàphầnsẹođểlạidosựđốtcháy.CácsọthờiđồđácũcùngvớiloạithươngtổnđặcthùnàyđãđượctìmthấyởchâuÂu,PeruvàẤnĐộ.Đểchuẩnbịchoviệcsửdụngtácnhânđểđốt,ngườithầythuốcrạchvếtcắthìnhchữThoặcchữLtrêndađầu.

Sauđóhọápdầusôi,hoặcdâybệnbằngsợithựcvậtnhúngvàodầusôivàđặtlêntrênvùngxươngbịđểlộra.Cảhaitrườnghợpđềugâynênmộttổnthươngvĩnhviễntrênlớpmàngsợidàybọclấyxươngsọ.

Phầnlớncácnạnnhânthờitiềnsửcủathủthuậtnàyđềulàphụnữ,cónghĩalàquytrìnhnàyđóngvaitrònghithứchoặctrừngphạthơnlànhằmvàomụcđíchtrịliệu.TrongsuốtthờiTrungcổ,thủthuậtnàyđượcđemrađểtrừtàhoặclàmgiảmchứngsầumuộn.Thủthuậtnàychắcchắntrừđượcchứngthờơcủangaycảnhữngbệnhnhânbịsầumuộnnhất,hoặcsẽchongườimắcchứngbệnhgiảcómộtcơnđauthậtđểthanphiền.

Khixemxétcáckiểutrangtrítrongđóconngườiđóngvaitròvậtliệu,thìkhómàgiữđượctínhkháchquan.Nhữnggìmàxãhộihiệnđạicoinhưphẫuthuậtthẩmmỹ-căngdamặt,nângmũi,vàhútmỡ-lạiđượccoinhưlàsựcắtxẻotrongnhữngxãhộimàcằmđôi,mũisưtử,đùixệvàngựctolạiđượcưachuộng.Tronglúcphầnlớnphẫuthuậtthẩmmỹcủathờitiềnsửđãbiếnmấtcùngvớicácphầnmềmcủacơthể,thìmộtsốphươngcáchtrangtrílạitácđộngđếnxươngvàrăng.Mộtsốphongtụcnhưlàmméohoặcépkhuônsọcủatrẻnhỏ,vàcáchtôđiểmhoặcnhổbớtrăng.Nhữngchiếcđầucódạngbấtthườngcũngphảnánhcácphươngpháptruyềnthốngvềsựchămsóchoặcvậnchuyểntrẻem.Lấyvídụ,sứcépcủamiếngvánlótkhungnôikhitrẻcònnhỏcóthểlàmthayđổichuvicủaxươngsọ.Cókhánhiềuchứngcứchothấyrằngsựxămmìnhvàcắtdaquyđầukhôngphảilàhiếmgặpvàothờicổđại.Chứngcứtrựctiếpchỉcóthểtìmthấytrêncácxácướpđượccấtgiữkỹ,nhưngcácnghiêncứuvềnhữngtậptụctươngtựtrêncácxãhộitruyềnthốnghiệnnaycóthểgiúptahiểuthêmvềvôsốtìnhhuốngcủanềnphẫuthuậtthẩmmỹthờitiềnsử.

Từthậpniên1990,cácnhàcảicáchsứckhỏephụnữđãcốgắngchấmdứtsựcắtxẻocơquansinhdụccủaphụnữtheotụclệvốnđangđượcthựchiệntạitrên25quốcgiachâuPhivàvùngTrungĐông.Nhìnchung,thìnghithứcgâyđauđớnnàyđượcthựchiệnvớicácdụngcụthôsơ,khônghềđượcgâymê/gâytêhoặcvôtrùng.MặcdùnghithứcnàybịnhiềuquốcgiachâuPhicấmđoán,nhưngchúngvẫnthườngđượcthựchiệnbímật.TổchứcYtếthếgiớiướctínhcókhoảng130triệubégáivàphụnữbịcắtxẻoâmhạch(clítoris) dưới nhiều hình thức.Trongnhững trườnghợp cắt xẻo sinh dụcphụ nữ quá đáng vốn còn đang được thực hiện rộng rãi tại Somalia vàEthiopia,thìngườitacắtluônmôilớnvàmaykínphầncònlại.Cắtxẻocơ

quan sinhdụcphụnữđượccoinhư là cách thứcđểbảođảm trinh tiếtvàthường được thực hiện trong nghi thức đánh dấu tuổi cập kê và bắt buộcphảicóthìthiếunữmớilấychồngđược.

CÁCNGHITHỨCCHỮABỆNH,TRUYỀNTHỐNGVÀMATHUẬT

Cácnhàcổsinhbệnhhọcphảirútracácsuyluậnvềtínhcổxưacủacácbệnhtruyềnnhiễmtừnhữngmanhmúnsốliệumơhồ;tuynhiên,cáckếtluậncủahọphảiphùhợpvớicáckiếnthứcysinhhọchiệnđại.Cácbệnhtruyềnnhiễmđãtácđộngđếnsựtiếnhóavàlịchsửconngườibằngnhiềucáchtinhvivàphứctạp.Cácbệnhlưuhànhvàbệnhdịchcóthểquyếtđịnhđếnmậtđộdânsố,sựphântáncácnhómngười,sựpháttáncácnhómgenecũngnhưnhữngthànhcônghaythấtbạicủacáctrậnchiến,xâmlăngvàchiếmđấtlàmthuộcđịa.Vìthế,cómộtcáchđểthửcácgiảthuyếtvềbệnhtậtthờicổđạilànghiêncứumôthứcbệnhgiữacácdântộchiệnnaycónềnvănhóamangnhữngđặcđiểmtươngtựnhưcácđặctrưngcủacácxãhộithờitiềnsử.

Ngaycảkhiradiochạybằngtransitor,liênlạcquavệtinh,vàtruyềnhìnhđãbiếnthếgiớinàythànhmộtngôilàngthếgiới,thìtavẫncòncóthểtìmthấycácnhómngườisốngtươngđốicôlập,duytrìmộtlốisốnghầunhưkhôngthayđổimấytừthờiđồđácũ.Mãiđếngầnđây,cácnhànhânchủnghọcvàsửhọcthườnggọinhữngngườinàylà“ngườibánkhaihiệnđại”.Dĩnhiên,vềmặttiếnhóasinhhọc,nhữngngườibánkhaihiệnđạicũngđãtiếntriểnxarấtnhiềusovớiconngườithờiđồđácũnhưbấtcứgiáosưnhânchủnghọcnào,nhưngcáchsốngcủahọcóthểtươngtựnhưnhữngngườiháilượm-sănbắtxaxưa-nhữngngườiducưlẽođẽotheonhữngconthúđượcthuầnhóamộtphần,hoặcnhữngngườinôngdânthờikỳđầu.Docácdạngvănhóalàsảnphẩmcủalịchsử,chứkhôngphảicủasinhhọc,chonênthuậtngữ“xãhộitruyềnthống”ngàynaythườngthaythếthuậtngữ“sơkhai”vốnmangýnghĩahơimiệtthị.Tuynhiên,thuậtngữmớihơnnàylạicóphầngâynhầmlẫnbởicókhánhiềunghĩaliênquanđếntừ“truyềnthống”.Đểphùhợp,chúngtôisẽdùngtừ“xãhộitruyềnthống”,nếucầnphảirõràng,thìtừ“xãhộibộlạc”hoặc“tạmgọilàsơkhai”sẽđượcdùng.

Mộtsốtácnhângâybệnhcótínhchuyênbiệttheoloài,nhưngnhữngbệnhnhưdịchhạch,sốtrét,sốtvàng,vàbệnhlaolànhữngngoạilệđángsợđốivớiquyluậtnày.Cácđộngvậtthuầnhóahayhoangdãcóthểđóngvaitròổchứachonhiềuloạibệnhđượclâytruyềntrựctiếpsangngườihoặcquacáctácnhâncôntrùngđóngvaitròtrunggian.Sựtồntạicủacáctácnhângâybệnhchuyênbiệtchotừngloàivốnphụthuộcvàođộclựccủatácnhânnày,kíchthướcvàmậtđộdânsốcủanhómkýchủ,đápứngmiễndịchđạtđượccủakýchủ,vàkhảnăngtìmkýchủmớicủatácnhângâybệnh.Mộtsốtácnhângâybệnhchỉcóthểlâytruyềntronggiaiđoạncấptínhcủabệnh,bởivìcáctácnhânnàybiếnmấtkhibệnhnhânhồiphụchoặctửvong.Khimộtsinhvậtnhưthếdunhậpvàomộtquầnthểnhỏ,thìhầunhưmọicáthểđềunhiễmbệnh,rồisauđóbìnhphụchoặctửvong.Nhữngbệnhdạngnàykhônglưulạilâudàitrongcácnhómnhỏngườithờiđồđá.Cácdạngbệnhmớiđãtrởthànhmộtphầnchocáigiáphảitrảkhisốđôngconngườisốngchenchúc,lâudàitrongcácđôthị,nhưThomasJeffersonđãtừngcảnhbáo“nơichứacácthứđộchạigiốngnhưbệnhdịchđốivớiđạođức,sứckhỏevàcácthứtựdocủaconngười”.Cáctácnhângâybệnhtồnlưulạitrongvậtchủtrongsuốtthờikỳbìnhphục,bámchặttrongcácthươngtổnmạntínhhoặccũ,thườngtrútrongcơthểngườibìnhthườngmangmầmbệnhlạicónhiềukhảnăngtìmđượccácnạnnhânmớingaycảtrongnhữngnhómngườisốlượngít.Mộtsốbệnhlàdocácsinhvậthộisinhgâyra-hộisinhlàcácsinhvậtsốngvôhạibêntronghoặcbênngoàicơthểcủakýchủchotớikhicómộtsốrốiloạnkíchhoạtkhiếnbệnhkhởiphát.Tìnhtrạnghộisinhchothấycómộtthờigiandàihaibênđềuphảithíchứngvớinhau,tứclà,nhữngbệnhnàylànhữngbệnhcổxưanhất.Nhiềudạngproteinkhácnhau,chẳnghạnnhưhemoglobintrongbệnhthiếumáuhồngcầuhìnhliềm,cóthểphảnánhsựthíchứngtiếnhóacủaquầnthểvậtchủđốivớicáctaihọacổxưanhưbệnhsốtrét.

Ngườitathườngchorằngconngườihiệnđạivàconngườidạngsơkhaikhônggiốngnhauvềmặtmẫncảmvàđềkhángđốivớibệnh.Tuynhiên,sựsosánhcáctỷsốtửvongthôđốivới“nhómhiệnđại”và“nhómsơkhai”dễdẫnđếnnhầmlẫn.Tỷsốtửvongtrongmộttrậndịchcóthểphảnánhtìnhtrạngchămsócdànhchongườiốmhơnlàmộttínhchấtkỳbínàođógọilà“sựđềkháng”.Trongmộtvụdịchlớnxảyratrênmộtcộngđồngnhỏ,côlập,sẽkhôngcóngườitrưởngthànhnàocònđủkhỏeđểchămsócchongườiốmvàchotrẻbú.Vìthế,nhữngngườiđánglẽracóthểsốngsótquavụdịchlạichếtvìthiếuthứcăn,nướcuốngvàsựchămsócđiềudưỡng

đơngiản.

Nóichung,đặcđiểmchungcủatấtcảcáchìnhthứcyhọccổđạilàhướngvềsiêunhiên,làtintưởngvàomathuật.Trongphạmvinày,thìmathuậtkhôngphảilàmộtkháiniệmthôngthường;sựtintưởngvàomathuậtđãgâyảnhhưởngvàđịnhdạnghànhviconngườisâurộnghơnlàcáchsuynghĩkhoahọchayduylý,theonhưcáchmàchúngtaưachuộngđểgiảithíchthếgiới.Trongcácxãhộimàcáctínniệmvềmathuậtvàkhoahọccùnghiệndiện,thìkhómàđoánđượccáinàosẽmạnhhơnhoặccónhiềuảnhhưởnghơn.Ngaycảđếnhiệnnay,mộtsốngườivẫncòndaođộnggiữacáchệthốngyhọctùynghi,tùytheotừngtìnhhuốngcụthể,vídụcólẽsẽnhờđếnyhọchiệnđạikhibịgãytaynhưnglạinhờyhọcmathuậtkhibị“maám”.

Mathuậtđóngmộtvaitròquantrọngtrongnhiềunềnvănhóa,nótrảlờichonhữngcâuhỏimàkiếnthứcluậnlýhoặcduylýhiệnthờikhônggiảithíchđược.Mathuậtcóthểliênquanrấtmậtthiếtvớitôngiáođếnnỗikhómàxácđịnhranhgiớigiữahaivấnđềnày.Sựkhácbiệthàngđầugiữamộtlờicầunguyệnvớimộtbàichúlàgiảđịnhrằngcácnghithứcmathuậtnếucửhànhđúng,phảimanglạikếtquảmongđợi.Ngượclại,cầunguyện,làmộtsựcầuxinđượcgiúpđỡtừmộtđấngsiêunhiên,vàngàicóquyềnbanchohoặctừchốilờikhẩncầu.

Trongnềnyhọcsơkhai,siêunhiêncómặttrongtấtcảcáckhíacạnhbệnhtậtvàchữabệnh.Dobệnhtậtvàtaihọađềuđượcgánchocáctácnhânsiêunhiên,chonêncầnphảicómathuậtđểphòngngừa,chẩnđoánvàđiềutrịbệnhtật.Mọisựviệcđềuphảicónguyênnhân,hữuhìnhhoặcvôhình.Vìvậy,nhữngbệnhnàokhôngtìmđượcnguyênnhântrựctiếpthìphảicoinhưlàdomaquỷ,thánhthần,phùthủy,yêuthuật,hoặcdonạnnhânmấtmộttrongcáchồncủamình.Khicóbệnhthìphảicầutớinhữngngườicóquyềnlựckhốngchếcáctácnhânsiêunhiêngâybệnh:shaman(ngườilênđồng),ngườilàmthuốc,phụnữcókinhnghiệm,thầybói,ngườibắthồn,hoặcthầypháp.Khixemxétkỹhơnvaitròvàquyềnlựcđượcgánchonhữngnhânvậttrên,tathấytuycónhiềuđiểmkhácbiệt,nhưngđểchotiện,ởđâygọichunglà“ngườichữabệnh”.Tuynhiên,đasốcácxãhộicósựphânbiệtgiữangườichữabệnhvàngườisửdụngcâycỏlàmthuốcvàshamanhoặcthầycúnglàngườicóthểtiếpcậnvớicácthầnliênquanđến

thờitiết,mùamàng,sănbắt,chiếntrận,sựthụthai,sinhđẻ,bệnhtậtvàtaihọa.

Mặcdùthầycúnghoặcngườilàmthuốcthựchiệncáchànhvimathuật,kểcảcácmánhkhóecốý,nhưnghọkhôngphảilàkẻlừađảohoặcbịbệnhthầnkinh.Thầyshamancũngcókhảnăngtrungthựcnhưbấtcứthầythuốchoặcnhàtâmthầnhọchiệnđạinàokháckhicửhànhcácnghithứcchữabệnh.Khibịbệnh,ngườilàmthuốc(medicineman)sẽnhờmộtngườilàmthuốckhácđiềutrịmặcdùcũngđãhiểurõmọimánhkhóecủangónnghề.

Đốivớithầyshaman,nguyênnhâncủabệnhcóýnghĩanhiềuhơnlàtriệuchứngbởivìnguyênnhânsẽxácđịnhcáchthứcchữatrị,hoặclàbằngcâycỏhoặcbằngphéptrừtà.Cácphươngtiệnchẩnđoáncóthểlàcáchlênđồng,nhìnvàoquảcầuthủytinhhoặcbóitoán.Saukhithựchiệncácnghiệmphápchẩnđoánbanđầu,thầythuốccóthểlàmmộtloạtcácnghithứcnhưbùa,đọcthầnchú,mócranhữngđồvậthữuhìnhhayvôhình,hoặcrataybắtrồitrảhồnđilạcchongườibệnh.Đểtrụchoặcđánhlừamaquỷ,thầyshamancóthểcảitrangchobệnhnhânhoặcchongườinàytênmới,dângtặngcácvậtthếthânhấpdẫnhoặcchodùngnhữngthứthuốckinhtởmđểbiếnbệnhnhânthànhmộtđốitượngkhôngcònđượcmaquỷưathíchnữa.

Thầyshamancũngcóthểchodùngnhữngthứthuốcmạnhvàsauđóquansátkỹngườibệnh,vàdựatheokiếnthứcvềhànhvicủađộngvậtđểđưarachẩnđoán,vàchobệnhnhânsửdụngthuốccóhiệulựcmạnh,nhưngđóchỉlànghithứcnhằmbuộccáclựclượngsiêunhiênphảicộngtác,đólàđiềuquantrọnghàngđầuđốivớithầythuốc,ngườibệnhvàcộngđồng.Lấyvídụ,mộtsốthầythuốccổtruyềnchobệnhnhânđáirangoàiđấtgầnmộtổkiến.Hànhvicủakiếnsẽlàmộttestchẩnđoánrẻtiềnchobiếtbệnhđáitháođường.Ngườingoàicuộccóthểxemcácnghithứcchữabệnhtrênkhíacạnhcácyếutốmathuậtvàthựchành,nhưngđốivớithầylangvàbệnhnhânthìkhôngcósựphânbiệtgiữacácyếutốmathuậtvàthựcnghiệm.Trongmộtxãhộikhôngcóchữviếtcũngnhưcácphươngtiệnđểđolườngnồngđộthuốc,thìsựtuânthủchặtchẽnghithứccũnglàmộtcáchtiêuchuẩnhóatrịliệucũngnhưlàmchomọingườicảmthấyantâm.Thầyshamankhôngthểphânlậpvàtrầntụchóacácthuốccóhoạttínhvềmặtdượclýhọc,vìlẽnghithứcđiềutrịcótínhchấttổngthể.Nhưngvấn

đềđánhgiácácphươngthuốcvàthủthuậtlạikhókhănnhiềuhơnlàngườitavẫnnghĩ.Vìvậy,mộtthầythuốchiệnđạicũngkhôngcónhiềukhảnăngthựchiệnmộtnghiêncứuthửthuốcmùđôi(double-blind)củanhữngđiềutrịđượcchấpnhậnhơnlàngườithầythuốccổtruyền.

Cácthầythuốccủayhọchiệnđạithấyrằngkhómàtinđượcvìsaotínhvượttrộihiểnnhiêncủayhọckhoahọclạikhônglàmbiếnmấtđiđượctấtcảcáchệthốngchữatrịkhác.TuythếcáchệthốngyhọccổtruyềnvàthaythếvẫntiếptụcphồnthịnhởchâuMỹ,châuÂu,TrungQuốc,ẤnĐộvàvùngTrungĐông.Ngượclại,yhọccổtruyềnlạichịuảnhhưởngcủalýthuyếtvàthựchànhhiệnđại.Thầyshamancủangàynaycóthểvừachothuốcpenicillinvàđọcthầnchúnhằmđốiphóvớicảvitrùnglẫnmaquỷ.

Cuốicùng,sựthànhcôngcủabấtcứhànhđộngchữatrịnàocũngđềunhờsựkếthợpcủacácyếutốtâmlý,thuốcvàhóasinh.Khitỷsốtửvongcủatrẻdướimộttuổicaovàtuổithọthấp,thìthầylangkhógặpnhiềutrườnghợpbịbệnhvềchuyểnhóaởthanhniênhoặcnhữngbệnhthoáibiếnởngườigià.Bảnthânnhiềuthầythuốcnắmvữngnghệthuậtchữabệnhthừanhậnrằngnhiềubệnhkhôngcầnchữacũngtựlành.Vìvậy,nếumộtnghithứcchữabệnhkéodàiđủthờigiancầnthiết,thìngườitachorằngthầylangđãchữađượcnhữngbệnhtựkhỏi.Dogiátrịcủanhiềucáchchữatrịcònmậpmờ,chonênsựkhỏibệnhtheonhữngcáchchữanàythườngđượccôngnhậnlàdosựchiếnthắngcủabệnhnhânđốivớibệnhvàthầythuốc.

Vìcónhiềuđiểmchưarõtrongviệcđánhgiáviệcđiềutrịbệnh,chonêncácsửgiayhọcthườngquaysangcáchphântíchcácphẫuthuậtxemđónhưlàmộtcáchđolườngkháchquanhơnchocáccanthiệptrịliệu.Nhưngngayởđâycũngcónhữngkhókhănkháckhisosánhcácthủthuậtđượcthựchiệntrongcáctìnhhuốngkhácnhaurấtnhiều,donhiềuhạngngườihạngnghề,vớicácmụcđíchvàmụctiêukhácnhau.Mộtkhíacạnhngạcnhiêncủacáigọilàphẫuthuậtsơkhailàtrênthựctếcórấtíthoặckhônghềcónhữngcuộcphẫuthuậtchỉvìlýdoyhọcthuầntúytạimộtbộlạcnàođó,mặcdùthầyshamancóthểcầmdaomổrấtkhéovàđầynhiệttìnhchocácmụcđíchnghilễ,trangtríhoặcpháplý.Lấyvídụ,sựrạchdanghithứccóthểbiểuthịchogiaicấp,chotuổitrưởngthành,hoặclà“dấulàmthuốc”,dấunàyđượccoilàđemlạitínhmiễnnhiễmvớibệnh,độcdược,rắncắnvàcácnguyhiểmkhác.Sựbảovệnàycóhữuhiệuhaykhônglà

điềucònbàncãi,nhưngđãcónhiềubáocáolàcácthầylangchâuPhiđãtẩmvàocác“vếtcắtlàmthuốc”mộtdungdịchgồmđầurắnvớitrứngkiến.Khicácnhàkhoahọcthếkỷ20pháthiệncáchgiảiđộccácđộctốbằngformalinlàchấthiệndiệntrongtrứngkiến,thìnghithứccủachâuPhiđộtnhiêndườngnhưítkỳquặchơn.

Mặcdùviệccắtchivìcácmụcđíchnghithứchoặctrừngphạtkhôngphảilàítgặptrongcácxãhộicổxưavàcònởtrạngtháibộlạc,việcđoạnchivìchỉđịnhyhọchiếmkhiđượcquantâm.Tuyvậy,mộtsốnhàphẫuthuậtbảnxứchâuMỹcắtđicácngóntaybịcóng,vàtạichâuPhi,ngườiMasaiđượcghinhậnlàcắtthànhcôngnhữngchibịgãy.Mộtsốdântộcthờitiềnsửthựchiệnviệcđoạnchinhưmộthìnhthứctrừngphạthoặcđóchỉlàmộtphầncủanghithứcchịutang.Cắtxẻocơquansinhdụcthườnglàmộtphầncủanghithứcđánhdấudậythì.Cắtbaodaquyđầuvàâmvậtlàcácthủthuậtthườnggặpnhất,nhưngmộtsốbộlạccònthựchiệnnhữngthủthuậtcắtxẻokỳdịhơnnhiều.

Cácthầythuốccổtruyềnđãpháttriểnnhiềuphươngphápkhéoléođểđóngvếtthương.Dĩnhiên,việckhâulại,mộtkỹnăngcótừxaxưa,nhưngvớicáithờichưacócáckỹthuậtsáttrùng,việcđưacâykimhoặcsợichỉvàovếtthươngchắchẳnsẽdẫntớinhiễmtrùngnặngnề.Thànhcôngđạtnhiềuhơnkhidùngphươngphápdùngxiênvàchỉ,vốntrướcđâythườngđượcsửdụngđểkhâucongàtâynhồihươngliệu,đểkhâuvếtthương.MộtkỹthuậtđángchúýdocácphẫuthuậtgiatạichâuPhi,ẤnĐộvàMỹnghĩraphụthuộcvàoviệcsửdụngmộtloàikiếnnàođó.Ngườitađemápconkiếnthíchhợpvàovếtthươngvàchọcchochúngcắn.Khigỡphầnthânconkiếnra,thìphầnhàmcủachúngcòndínhlạisẽđóngvaitrònhữngchiếckẹp.

Đểngănchảymáu,cácphẫuthuậtviêntruyềnthốngsửdụngdâythắthoặcđốthoặcchỉchènvếtthươngbằngcácchấthútnướcvàsauđóquấnlạibằngbănggạc.TuynhiêncácthầythuốcngườiMasaidùngsợichỉlấytừgânđểmaycácmạchmáubịđứt.Vậtliệubăngbóvếtthươngthườngcóchứanhiềuchấtđộchại,chẳnghạnnhưphânbòvàbộtxáccôntrùngcũngnhưcácthànhphầnđóngvaitròchấthútnướcvàkhửtrùng.Gạcbăngbóvếtthươngcổtruyềncóthểchứanhữngchấtcógiátrịvềmặtdượclýchẳnghạnnhưergot,vốncótrongnấmcủacựaloãmạch,nhưngnhiềukhi

chủyếuchỉlànhữngchấtcógiátrịtượngtrưng.Xácsuấtcủaviệctìmthấypenicillinhoặcnhữngkhángsinhmạnhtrongđấtlấytừmộtngôimộmớichôntrênthựctếcàngngàycàngítdần.

Cácthầythuốcngoạikhoacổtruyềnthườngrấtkhéoléotrongviệcđiềutrịgãyxươngvàtrậtkhớp,mặcdùcáchđiềutrịnàycóthểđượccoilàchưađầyđủnếukhôngcócâuthầnchúthíchhợpđượcđọctrênchiếcnẹphoặcbómộtcáiđầuthằnlằnvàovếtthương.Thầyshamancũngcóthểkhuyếnkhíchbệnhnhânbằngnhữnghànhđộngtượngtrưngchẳnghạnnhưbẻchângàvàsauđóbóthuốcchocongiacầmkémmaymắnnày.

MộttrongnhữngnhiệmvụchínhcủathầythuốcngoạikhoaphươngTây,còngọilàphẫuthuậtthợcạo,mãiđếngầnđâyvẫnlàcáchtríchhuyếtđểđiềutrịvàdựphòng.Chọnrađượcmộttĩnhmạchđúngđểtríchmáulàmộtkhíacạnhquantrọngtrongđiềutrị.Thayvìmởmộttĩnhmạch,cácthầylangcổtruyềnthườngtríchmáubằngcáchrạchdahoặcgiáchơi.KhácvớicácđồngnghiệpphươngTây,cácthầylangcổtruyềnthườngchorằngrấtnguyhiểmkhilấymộtlượnglớnmáurakhỏicơthể.

Mặcdùcómộtsốngoạilệđặcbiệt,phạmvivàchấtlượngcủaphẫuthuậtcổtruyềnthườngbịbóhẹp.Mộtphầncủavấnđềchắchẳnlàdothiếukiếnthứccótínhhệthốngvềgiảiphẫuhọc,vôtrùng,gâytêvàdoquymôcủabộlạcnhỏnênkhôngcungcấpđủ“chấtliệulâmsàng”đểchothầylangpháttriểnđượckỹnăngmổxẻquaviệctậpdượtnhiềulần.Tuynhiên,thườnglàchínhýtưởngchứkhôngphảivậtliệumớilàmhạnchếcáckỹnăngnày.Ảnhhưởngcủacáchnhìnsựvậttheoquanđiểmsiêunhiênđãkhiếnchongườitasợviệccắtxẻocơthểhơnlàcácliệuphápđượccoinhưthíchhợp.Ngoàira,vìcắtxẻocơthểđượcápdụngđểtrừngphạtchonhữngtộilỗixấuxalạicànglàmchophẫuthuậtmangtínhxấu.

Mặcdùcúngbáivàbùachúcóthểlànhữngkhíacạnhnổitrộinhấttrongnềnyhọccổxưa,ngườilàmthuốccũngcóthểdùngnhữngthứthuốchiệunghiệmvàcótácdụngvềmặtdượclýhọc.Cácnhàhóahọcnghiêncứusảnphẩmtựnhiênchỉmớibắtđầukhaitháckhotàngthảodượccủacácdântộctạmgọilàsơkhai.Câycỏvàđộngvậtcungcấpchothầylangcổtruyềnnhữngnguồnthuốchạnhiệt,gâymê/gâytê,thuốcgâyói,thuốcxổ,lợitiểu,gâyngủ,thuốcgâyảogiác,thuốctẩyruột,hạnhiệtvàcólẽcả

thuốcuốngngừathainữa.Từdượcđiểncổxưanày,nềnyhọchiệnđạiđãchọnđượcsalicylicacid,quinine,ipecac,cocaine,ephedrine,colchicine,digitalis,ergot,vànhiềuthứthuốckhácnữa.

Cóthểtrênmộtnửacácđơnthuốccủathầythuốchiệnđạiđềuliênquanđếnnhữngthứtríchxuấttừcâycỏhoặccácchấttươngđươngđượctổnghợp.Thiênnhiênđãcungứngmộtkhotàngđồsộcácsảnphẩmtựnhiênchonênquảlàkhóđểbắtđầutừđâukhitìmtòicácchấtlàmthuốc.Mặcdùnhiềubàithuốcdângiancótácdụngkhônghơnplacebo(giảdược)làmấy,chỉcần10-25%nhữngthứthuốctrongdượcđiểnthờisơkhaimàcóhoạttínhdượclýhọc,thìtiềmnăngtìmracácthuốcmớiquảlàcựckỳlớn.Yếutốlàmgiớihạnviệcđánhgiánhữngbàithuốcnhưthếcóthểlàsựbiếnmấtcácxãhộitruyềnthốngcùngvớinhiềutruyềnthốngtruyềnmiệngtuydồidàonhưnglạidễmấtcũngnhưkiếnthứcthựctiễncủahọvềmôitrườngđangbịlâmnguycủahọ.TạichâuPhi,ngườitanóirằngcứmỗikhimộtngườigiàchếtlàmấtđimộtthưviện.Điềunàycũngđúngtrongtrườnghợpmộthiệuthuốctiềmnăngbiếnmấtmỗikhimộtmảnhnhỏmôitrườngtựnhiênbịhủyhoại.

Yhọcthờisơkhaithườngbịgạtbỏnhưmộtdạngmêtín,nhưngcũngcónhiềuđiểmchunggiữacáchthựchànhyhọccủacácnềnvănminhcổđạivàniềmtindândãvốnngàynayvẫncòntồntạivàthậmchípháttriểnsongsongvớiyhọchiệnđại.Cáctàiliệuvềnềnyhọccủacácxãhộisơkhaihoặctruyềnthốngthườngquánhấnmạnhđếncáckhíacạnhmathuậtvàkỳcục,tạonênấntượnglàcómộtsựngăncáchkhôngthểnàokếtnốigiữanhữnghệthốngyhọcđóvớicáchệthốngcủacácxãhộihiệnđại.Tuynhiên,nhữngphongtụcdườngnhưkỳdịcủacácnềnvănhóakhácđôikhilạicóđiểmgiốngvớinhữngcáchchữatrịdângiankỳquặcvàđầyhấpdẫncủachúngta.

Khiphântíchyhọcdângianvàtruyềnthống,nóichungthìsựhỗnđộnbềngoàicủacáctìnhtiếtcụthểcóthểgiảnlượclạithànhmộtvàichủđềkháphổquát.Thậtvậy,khikhảosátlịchsửyhọc,tathấyrằngcácchủđềgiốngnhauthườngxuấthiệntrởlạidướinhữnghìnhthứcchỉkhácnhauchútít.Yhọcdândã,giốngnhưyhọcsơkhai,thườngcoibệnhtậtnhưlàkẻxâmnhậphiểmác,còncơthểlàbãichiếntrường.Vốntừvựngcủachúngtađốivớibệnhtậtvẫncònphảnánhcáiýnày:chúngtabịbệnhtật

“tấncông”,vàchúngta“đánhtrả”sựnhiễmtrùngchođếnkhibệnhbị“đánhđuổi”rakhỏicơthể.Vìvậy,khôngphảilàkhôngcólývớiýmuốnchữalànhngườibệnhbằngcáchdụkẻxâmnhậprờibỏcơthểvàchuyểnnósangmộtnơithunhậnthíchhợp.Vídụnhưchamẹđứatrẻbịhogà,trongtuyệtvọngcóthểbắtconchóănbánhsandwichcóchứatóccủađứabénày.Nếuconchóho,thìđứatrẻcókhảnăngkhỏibệnh.Mộtphươngcáchtươngtự,bằngcáchbuộcbệnhnhânuốngnhữngthứthuốcphachếkinhtởm,mùivịkhóuống,gâyóiđểtrụctácnhânxâmnhậprakhỏicơthể.Cóthểđoánrằngkhitẩmđầyngườibệnhvớicácloạithuốccóchứaphân,cáccôntrùngđộchại,mỡthiu,câycỏcómùithối,vànhiềuthứtươngtựnhằmbiếncơthểcủahọthànhnơikhôngcònhấpdẫnchotácnhângâybệnhkhóchiều.

Họcthuyếttínhiệu(doctrineofsignatures)làmộtnguyêntắcchỉđạokháctrongyhọcdândã.Theoquanniệmnày,thìThượngđếđãtạorathếgiớinàycảcóbệnhvàlẫnthuốcchữabệnhvàNgườiđãdạyrằngkhôngcóthứgìhiệnhữumàkhôngcómụcđích.Vìthế,tacóthểthấyrằngThượngđếđãđánhdấucácthứcókhảnăngchữabệnhvớimộtdấuhiệunàođóámchỉtínhchấtlàmthuốccủachúng.Lấyvídụ,câythuốcchữabệnhvàngdacóthểcóhoamàuvàngvàthuốcchữabệnhtimcóthểtìmtrênnhữngcâycóláhìnhtráitim.

Nhiềubàithuốcdângiancầncácbộphậnvàsảnphẩmcủađộngvật.Việcchọnramộtphươngthuốcthíchhợpcóthểtheonguyêntắccácchấtđốikhánghoặcnguyêntắccácchấtđồngdạng.Lấyvídụ,nếubộnãocủathỏbịnướngkhôngchữađượcbệnhnhútnhátquámức,thìsựcanđảmcóthểđượctìmthấytrongmáucủamộtconthúhungdữ.Cácđộngvậthènmọnnhưchuộtnhắtvàchuộtchũiđượcđưavàocácbàithuốcchữamụncóc,ho,sốt,cogiật,vàđáidầm,nhưngkhôngcósinhvậtnàođãphụcvụnghệthuậtchữabệnhcầnmẫnnhưconđỉa.Theosựtintưởngdângian,thìcôngcụytếthiênnhiênnàycóthểhútbỏmộtcáchchọnlọc“máuxấu”từcáckhớpbịviêmvàlàmchomắtbầmbớtsưng.Côntrùngvàcácsảnphẩmcủachúngvẫnlàthànhphầnquantrọngtrongcácbàithuốcdângian.Ngườichếnhạoviệcdùngmạngnhệnđểđắpvàochỗchảymáucũngcóthểcangợicáctínhchấtcủamậtongdùngđểđiềutrịvếtongđốt,cảmlạnh,thấpkhớpvàbệnhlao.

Ngoàicâycỏ,cácbộphậnvàsảnphẩmcủađộngvật,khoángchất,cácbàithuốcdângiancòncónhữngthứnhưngải,thầnchú,cầunguyện,dihài,bùa,vàảnhcủacácthầnthánh.Cácthứnhẫncóchứathủyngânbêntrongcólẽcũnghữuhiệuchữachứngnhứcđầucũngnhưvòngđeotaybằngđồngchữachứngviêmkhớp.MộtbàithuốcdângiancủangườiMỹlàlấydâythừngcủanhữngcontàucũđemnhúngvàonướclạnh,rồilấynướcvắtratừdâythừngđólàmtrà.MónthuốcnàyđượcGiámmụcGeorgeBerkeley(1685-1753)phổbiếnởchâuÂu.Ôngnàycangợirằngđâylàmộtmónthuốcbáchbệnhrẻtiềnchongườinghèokhổnhấtvàantoànchonhũnhi.Ngàigiámmụctốtbụngchobiếtlàcácthầythuốcvàdượcsĩchốngđốidữdộinhữngphươngthuốcdângianrẻtiềnnàychứngtỏcácbácsĩchỉsợngườitakhỏemạnhmàthôi.

Mặtkhác,chúngtanênnhớlàthànhphầncủanhiềubàithuốcdângianrấtkỳcục,làmlợmgiọng,hoặcđộchạichonêncácđơnthuốctrêncónhiềukhảnăngdọachobệnhnhânhếtbệnhthayvìchữatrịchohọ.Khiphảiđốimặtphảichọnlựagiữaviệcuốngthứnướccóchứamấy“consâuđennấuvớihành”,hoặcthúnhậnlàvẫnkhỏemạnh,thìnhiềungườichưaốmhẳnvàngườigiảvờbệnhsẽchọncáchthứhai.Trongcácxãhộihiệnđại,bùachúvànghithứcvốncóthờiđóngvaitròthuốcchữabệnhnayhầunhưkhôngcònnữa.NhưngvếttíchcủanhữnghànhđộngnàyvẫncònlưulạitrongcáccâuchuyệnphùthủyđượckểbởinhữngngườihoàntoànvănminhkhitinrằngnhữngchuyệntrêncũnggiốngnhưloxuixẻokhilàmvỡchiếcgươngvàothứSáungày13.

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

http://sachvui.com/

2Yhọcthờicácnềnvănminhcổđại:vùngLưỡngHàvàAiCập

DẪNNHẬP

NgườiHyLạpchorằngdễdàngđịnhnghĩatừ“vănminh”:từnàyđểchỉcáctínhchấtcủacáccôngdân-nhữngngườitựdosốngtrongcácđôthị.Ngàynay,quanniệmnàylạiphứctạp,tinhtếvàgâynhiềutranhcãi.Thuậtngữ“vănminh”đượcdùngđểbaohàmmọisinhhoạtcuộcsốngvàcáchànhvithựchiệnthườngngàycủaconngười.Vìthế,nềnvănminhlàmộthìnhtháiđặcthùcủavănhóa,vớiđặcđiểmlàtínhphứctạpngàycànggiatăngtrongtổchứcxãhội,kinhtếvàchínhtrị,mộtcuộcsốngđịnhcư,mộtnguồncungcấp thực phẩm vượt quámức tự cung tự cấp, sự phân chia ra các ngànhnghề,chữviếtvàtínhtoán,nhữngcảitiếntrongnghệthuậtcũngnhưtrongkhoahọc- tấtcảđềucósự thamgiacủamộtsố lượnglớncác thànhviêntrongcộngđồngquamột thờigiankhádài.Nhữngnềnvănminhđầu tiêntrên thế giới đã phát triển trong khoảng thời gian từ năm 3500 đến 1500trướcCôngnguyêntạimộtsốítvùngnhấtđịnhtrênthếgiới.Cácsửgiacòntiếptụcđặtranhữngcâuhỏivềbảnchấtcácyếutốtạonênsựhìnhthànhvàcácyếutốnuôidưỡngtrưởngthànhcácnềnvănminh.Dườngnhưkhócócâutrảlờiđơngiản,xácđịnh,nhưngngườitacũngđãnêuramộtloạtcácnguyênnhânliênquanđếnsựcânbằngtinhtếgiữaưuthếvàtháchthứccủacácyếutốđịalý,khíhậuvàkinhtế.Trongmộtchừngmực,đángchúýlà4nềnvănminhsớmnhấtđãxuấthiệndọctheovùngchâuthổcácdòngsông:sôngNilecủaAiCập,cácsôngTigris-EuphratestạiTrungĐông,sôngIndustạiẤnĐộ,vàHoàngHàtạiTrungQuốc.Dobằngchứngvềcácthờikỳsơkhainàycònmùmờvàmanhmún,chonêncâuhỏinềnvănminhnàoxuấthiệnđầutiênvẫnlàmộtchủđềtranhcãibấttận.Vìvậy,chúngtasẽbỏquanhững tranh luậnnàyvà sẽ lướtquamột số trung tâmvănminhchínhđểxemnhữngnơinàychotabiếtđiềugìvềytế,bệnhtậtvàyhọcthờicổđại.

VÙNGLƯỠNGHÀ

LưỡngHà,vùngđấtnằmgiữahaiconsôngTigrisvàEuphrates,làđấu

trườngcủasựpháttriểnvàsuytàncủanhiềunềnvănminhđượcbiếtđếnnhưSumer,Chalden,AssyriavàBabylon.MặcdùnềnvănminhAiCậpđượcbiếtđếnnhiềuhơn,nhưngchúngtasẽbắtđầukhảosátnhữngnềnvănminhcổđạivớinềnvănminhSumerđểnhấnmạnhrằngnhữngvùngđấtkhácítquenthuộchơncũngđãtrởthànhđôthịvàcóchữviếttừthờirấtxaxưa.

NềnvănminhSumerđãphồnthịnhtừ4.000đến5.000nămtrước,nhưngđếnkhoảngthếkỷthứnhấtthìngônngữcủanókhôngcònnữavàchữviếtdướidạnghìnhnêmviếttrêncácphiếnđấtsétkhôngcònaiđọcđược.Cáchọcgiảchorằngnhữngkýhiệuhìnhnêmđãpháttriểntừnhữnghìnhảnhđượcsửdụngtronghệthốngtínhtoánthờicổđạithànhcácdấuhiệutrừutượngtượngtrưngchoâmthanhcủalờinói.PhầnlớncácphiếnđấtsétSumerliênquanđếncácgiaodịchhànhchínhvàkinhtếthếtục,nhưnghàngngànbảnkhácghilạicáchuyềnthoại,truyệnngụngôn,vàcácýtưởngvềkhoahọc,toánhọcvàyhọc.Cáchọcgiảthậmchíđãpháthiệncácthẻkhắcchữhìnhnêmtrêncònchứacáccôngthứcghicácchỉdẫnphứctạpvềcáchănuống,vàvaitròcủaviệcthờcúngvàhộihècủathếgiớicổđại.NhữngvếttíchkhácvềmứcđộvàtínhphứctạpcủanềnvănminhLưỡngHàmớiđượcpháthiệngầnđâyquacácvệtinhquansát.NhữngbứcảnhnàychothấydấuvếtcủacáckhuđịnhcưvàhệthốngđườngsátrướcđâychưahềđượcbiếttớiđãbịchônvùidướilớpcátvùngTrungĐông.Mộtsốtrongnhữngconđườngnàycólẽđãđượcxâydựngtừ4.000đến5.000nămtrướcđểnốicácthànhthịvùngLưỡngHàtớicáckhuđịnhcưlâncậnvàcáctrangtrạixaxôi.

TạivùngSumer,sựthànhthạocáckỹthuậtnôngnghiệpđãdẫntớinhữngthayđổirõrệtvềmậtđ�