LEMEN IL-MALTI APRIL-CUNdU 1948. IT-TMINTAX-IL SENA Gliadd 208-208. Gliana w Taqbil it-Tfal FOlklO'f'istilw ta' (}: CASSAR PULLICINO) W A HA Ii gbarna lcAwwel kelmiet n l-ew'wel gliic1ut Ii flimkien jagn- mlu I-vokabobrju tat-Hal (1) imiss ingbidu fuq i1-ghanjiet bfief n t-taqbiliet Ii 1-ummijiet ighallDlu '1 uliedhom biex izornmuhom k,\'ieti metn jklll1n zg11ar hafna. :ionkdla Ii I-ulicd ighidu hurna nfishorn IraqI: .i!-logJlOb ta' be.illiethorn. Gliec1na 1i bic'cict minnhom ighiduhom 1· ommijiet lill-ulied. U ghedna "e\'.' \\';.1 , ghax sakemm it-tarbija titlaq i1- "ienha n tibda titkellenl !JJ'la 1 .1-khar, jigifieri sakemm tibda biex tgnid lanam flok ziZlI, nak {/ittH jonkella kclb flok tetu, irid ikun xi hada bn::1l1-amm biex ic1ahtHdha £la-c1inja l-gdida taz-zghurija u tat-tfu- !lp. lnsibu f'ela\yn 1-e\Y\\'81 taqbiliet ideat, semplici kemm tridhorn. imnw Ii jis\yc\l biex jY''i\:S"g·tlU I-mobil (··kejken, ilia:lu l-ispirtu tal-bnie- dew jinfexx ftt-tIis"ill laO kdmiet imquhbla b'kadenza monotona Ii min- g'hail'ha t-tfaJ ta' Imll pH ijiz rlonnhom ma jirnexxilhorn jitgl\allmll :>""jn. Semmejna gdida [uz-zghurjja. [ssa din mhix dinja La' 'fise- bijier, ta' c1wejjag n ta' tfixkil, imma dinja tnl-hena, ta' logtlOb u ghana Ii ftimkien jaghmln I-hai.ia tat-Ual ta' kullimkien. Arah dak it-tfajjel tInqureb jotll'ag barm, jigg'ieea 1l ma' ':lhabu. Xita u xemx gtla- li11 xorta. .Tekk tagbmel ix-x ita leafias b'saqajh fl-ghadajjar u jtellaq is- suifal'ini jod-dgbajjcs tal-karta ma' l-ilmn ghaddej jigli minn taht iI-ban- kina' jonkclla, meta x-xitn tislw, iarah sejjel' biPanda f'ic1n biex jig-bar i:-bebhux. Igbaddi l-rnaltcmp, II t-tifel jotu'og' idawwar ic-eirku bl-istik- lea, jew jaqbad il-fl'iefet hiex imbaghrrc1 jibbalzma.hom bejn ii-pagni tal- ktieb, jonke!b jag-hmel vlegga, bil-Iastiku u bil-balal tal-fildiferru, biex jispara II gliall-ghasafar. U jekk jirnexxilu ja.qbad xi xatlffiet l-art arah tielaq jigri. sc jtil' bil-fer'fi, jaghtih lill-ispizjar biex minnu dan iughmel id-chl\Yll. BalTa minn dawn hernm il-qbic1 taz-zring-i- jiet m1nn qiegh il-wic1ien it-tt1a.ffir taM is-sejjieh ghall-hanxul u t-titjir 1. Ara l.istudju tiegni Kliem u G'hidut it-Tfal f'Le,/ien il-Malti, Ghadd 173- 175, 176-178, 179-181, 182-184, 185-187, 191-193, 194-196.
34
Embed
LEMEN IL-MALTI€¦ · LEMEN IL-MALTI APRIL-CUNdU 1948. IT-TMINTAX-IL SENA Gliadd 208-208. Gliana w Taqbil it-Tfal (St'lldj~l FOlklO'f'istilw ta' (}: CASSAR PULLICINO) WA HA Ii gbarna
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
LEMEN IL-MALTI APRIL-CUNdU 1948. IT-TMINTAX-IL SENA Gliadd 208-208.
Gliana w Taqbil it-Tfal (St'lldj~l FOlklO'f'istilw ta' (}: CASSAR PULLICINO)
WA HA Ii gbarna lcAwwel kelmiet n l-ew'wel gliic1ut Ii flimkien jagnmlu I-vokabobrju tat-Hal Ma~.tin (1) imiss ingbidu fuq i1-ghanjiet
bfief n t-taqbiliet Ii 1-ummijiet ighallDlu '1 uliedhom biex izornmuhom k,\'ieti metn jklll1n zg11ar hafna. :ionkdla Ii I-ulicd ighidu hurna nfishorn IraqI: .i!-logJlOb ta' be.illiethorn. Gliec1na 1i bic'cict minnhom ighiduhom 1· ommijiet lill-ulied. U ghedna "e\'.' \\';.1 , ghax sakemm it-tarbija titlaq i1-"ienha n tibda titkellenl !JJ'la1.1-khar, jigifieri sakemm tibda biex tgnid lanam flok ziZlI, zi~/JIcl nak {/ittH jonkella kclb flok tetu, irid ikun xi hada bn::1l1-amm biex ic1ahtHdha £la-c1inja l-gdida taz-zghurija u tat-tfu!lp. lnsibu f'ela\yn 1-e\Y\\'81 taqbiliet ideat, semplici kemm tridhorn. imnw Ii jis\yc\l biex jY''i\:S"g·tlU I-mobil (··kejken, ilia:lu l-ispirtu tal-bniedew jinfexx ftt-tIis"ill laO kdmiet imquhbla b'kadenza monotona Ii ming'hail'ha t-tfaJ ta' Imll pH ijiz rlonnhom ma jirnexxilhorn jitgl\allmll :>""jn.
Semmejna d-dit~ja gdida [uz-zghurjja. [ssa din mhix dinja La' 'fisebijier, ta' c1wejjag n ta' tfixkil, imma dinja tnl-hena, ta' logtlOb u ghana Ii ftimkien jaghmln I-hai.ia tat-Ual ta' kullimkien. Arah dak it-tfajjel tInqureb jotll'ag barm, jigg'ieea 1l iit~ieglieb ma' ':lhabu. Xita u xemx gtlali11 xorta. .Tekk tagbmel ix-x ita leafias b'saqajh fl-ghadajjar u jtellaq issuifal'ini jod-dgbajjcs tal-karta ma' l-ilmn ghaddej jigli minn taht iI-bankina' jonkclla, meta x-xitn tislw, iarah sejjel' biPanda f'ic1n biex jig-bar i:-bebhux. Igbaddi l-rnaltcmp, II t-tifel jotu'og' idawwar ic-eirku bl-istiklea, jew jaqbad il-fl'iefet hiex imbaghrrc1 jibbalzma.hom bejn ii-pagni talktieb, jonke!b jag-hmel vlegga, bil-Iastiku u bil-balal tal-fildiferru, biex jispara ~thal1-gremxnl II gliall-ghasafar. U jekk jirnexxilu ja.qbad xi xatlffiet l-art arah tielaq jigri. sc jtil' bil-fer'fi, jaghtih lill-ispizjar biex minnu dan iughmel id-chl\Yll. BalTa minn dawn hernm il-qbic1 taz-zring-ijiet m1nn qiegh il-wic1ien it-tt1a.ffir taM is-sejjieh ghall-hanxul u t-titjir
1. Ara l.istudju tiegni Kliem u G'hidut it-Tfal f'Le,/ien il-Malti, Ghadd 173-175, 176-178, 179-181, 182-184, 185-187, 191-193, 194-196.
34
tnl-hamiema (2) lis-sajL Jasal (}LllljU u l-\liegha t.inkesa bit-tibeu, u t-tfajjel t3[t!ma ma jixba' qa tt jaqlibha u jagtunel il-kntl umbajsi fug it-tiben. Z.mien i:-bhajra missieru jghawwarln dolliegtla, iqiegtled fiha xemgt1a tixgtwl u t tifel igtlac1c1i biha mat-triqat, h'ruxxmata Hal warajh. ,\Vara s-Sajf ,1-Harifa u ghal San Martin knltlac1d bil-borza mimlija bil-Iewz, gellewz. gewz, laring u qastan. FI-aMlal jasa: i1--:\1i1Iecl, bil-kagbkiet tal-qastanija, u sa mill-K11ncizzjoni iibc1a' ,ialisihlek hipx ,iizra' l-qamh 11 x-xghir u l-g';lbiena ghal fejn iI-Bam bin , jonkella jigbor i:-gagazza mi11n rejn ilhan ut tal-haddiec1a jew tal-fom biex jagtmlilllOm fil-Presepju tal-Miliec1. Tmbagliad hemm ukoll il-t]gejieg ta' lejlet San Gwann, i:-bandla ta' Lapsi, il-Iogtiab taz-zibeg u tal-boc'ci u tal-lel.\'z. it-tic1wir taz-zugraga 11 talDizz;kHjjU u hafna tllveijeg' ohnt Ii kull wiehed rninna jehda bihom fi tfulitn' nan hnwa zmien iI-hella n t-tgawc1ija, zmien Ii jghac1c1i ma:ajl' wi~q. G meta nikbru ntJarsn lura lejh b'sogliba kbira gewwa, qalbna, 11 xi tHh:!c1 minna jag-hraf kemlll pingieh taiieb G. A. Vassallo c1az-zmien helu i:ly.-zghnrija meta kiteb :
"0 zmien 110111. kif ~'lHldcl('.itlj. Zmien ta' meta kont blu htija ~ It-tifkim biss haP e,;t1i Biex iI-gtlil'<l nhoss ghahk : Int ma targa' izjec1 gllalija U sal-mewt illdmn nibkik".
IInma alma hawnhekk glwuc1IlH x'lI:lq:'Il1U mat-tuqbil ta' walft ilIogbob Ii t-tfaI jisilllgtlll milln glwlId xulxin, taqLil Ii jkun wusal gballc1-hom minn gtland misserijietilol1l jonke'Ja Ii jissawwar I-ewweI c1al'ba 11111111 Wiellecl millnhom, jisimgbllh u jitgtlalln:lUh stlabu u hekk biz-zmien ighadili ghanc1 ta' \varajhom kif i'-loghob u l-ghanjiet ta' qabel zmienhom kien gliadc1a. ghal gtlandhom. Qeghc1in ingtl;c1u. fost ohrajn, gnaI (Ink it-taqhE Ii I-IngIizi jse;hn nllrsery rhymes. Huwa mera ta' l-immag'inn2zjoni gtwl1IlllieIa tat-Hal ckejknin Ii joholqu ambjent ta,' seher fejn koI'ox jisttt' jigri. II lllqar nag-a ta' taM fuq tinbic1el f'hag-a sewwa kif ghandha tkun u kelma hIa sens issir mimlija tifsir Ii t-tfal jifhmuh waqt Ii aima l-kbar ma nagharfuhx,
2. Hekk ignidulha f'nafna postijiet ta' Malia u Gtlawclex. F'oIJrnjn il(.amiema hija tajm" iz-Zhtull manocca 11 B'kara !jamma,
35
]'fuga Ii ftit Mallin jah;;IJu filter ltiJa Ii dalt il-taqbil Imwa :-e\vwel idea ta' Iettelatura Ii nitgtwllmu fhajjiLua. :JIillll meta jibdew lttajruna llcapepu jdejna u ngl1ic1u "hanni bal1l107.zi" sa meta nitfarfru u nibdew nig'gieldu bejnietna t-tfrtl u nnglnnlu "pa(~i kulaci", sew jekk meta na!jl1giiu 1-ew'\'e1 sinna llfittXll llizil'gl"inl13 gol-fpsl'ija It nqabblu "sinna baf.'innn·' kemm nkoll jekk i nghannn I-gl'ajja tat-tfajjel Ferdinandu, "Ii >qa,"sis ma riec1x ighammc1l1" qeghc1in iI-hill koIlu, bIn ma nafu. 11oghgall l-\ric1na ekejkna bir-l'illla, jew gha~linqas bil-tlOss tal-vokali jixxit=1)hu-hl-assonaJlza. Ghax aan l-istint tat-taqbil qieghed fil-bnieoelll, ukoll fl-iktur slat primiti,' tn LlJ:ljia. n btlai inhossn Ii haga ma ikl1l1x fisf:net se\ywa t3ak Ii glwllc1ha tfi;:.ser jekk keullu-il c1arba, ma tkunx r'n:,l'~i jaqb1 u Ii nistglll! nitgr1allmuholll hl-amment II nghiduhom bIn 1ahbit taO xejn ,Imbagtll1c1. Jlleta Ilikbrll, nitgllallmu naqraw 1I biex inghi(l Iwkk nil1;;l~\Y (1;1\\'1I '-ewwel iflqbiliPt, I-e\ywel hbieb taglma Ii ressquna l-ew"\\"el aal'ha \\'i<':e imh\Yi(~e illa' wullda mi:i:-zewgt ifriegt1i tal-Iet-1 ('r~Hlira ia' ku 11 paijiz-mul-poezija.
:\'fela l-ewweJ JetteratUI'H Ii. fi;';-:Ol~ns \\[c:Ol-:h<l lal-kelmll. inguwdu Ii lruli1na lmwa t-tagbil. il-n·],si. n tassl"w: Eiene! il-paezija Ii tatna gha!ll0\\\','61 c1Hl ba flak is-sens tn' aHcntUJ':t Ii jihqa' jikber maghna fil-tmi.ia. IJabel ma t-tfrd lll! . .dizi. llgllillu alma. jaslu hiex jaqmw u jifhmn I-Comics lJ 'dawk l-istmnpi t[t' lwfnu hI-jell. 1I 'label mu jnqbcln f'idejhom kotba Qf1<1i-tfal hlluJ Water Babieg ia' T{in!..('sley. jOllh~l1rc A lire ill Wonderla11d. Ii ",ie1'I(,·<1 lel'/III'(']' tnl-1Vlatematilw f'Oxforc1. Charles Dodgson. maghruf bhnla J ,ems Can";]]. j'ta!>~>ef 1'uq ix-xmara g'l'lHl ,,,ahda tifla darba warlc1a fi,:;·snjf. ikunu i1JlOll1 ii tg'i'lUllrnu bJ-alllllwllt ic1-rlo[lgete7s tn' Hnmpt~'
Dlimpl.~' li \ynqa' tl tfarrak lllilln fnq il-lla:it, ttl 'IJittle ,Tack Horne)' Ii qagtlacd jiekol il-Chridn/Gs jJwldil1q f'rokna gtlalih, tac' King Cole, Ii ghalkemlll xih, kien ba(p,' fen iet] i. tal-haqm belha Ii qabZet mill-qamar, ta' !\lis" :lYIuffet Ii hezgllet mill-bl'imhn 1\ ol1rajn Ii hunw hekk hafna l.i mn Jingha:ldux. rra' l-isles8 g'liamla. bejll \\'iel1e(1 II ietlOr, huma n-Nonsensc Rhyme, ta·' :BJdwfLnl Lenr. pith!!' Ii Iden I-iighal' "'iehed fast 21 ahwa II
ii sewwa se\\' mitt sena iln fettillil iohrog dak it-taqbil hafif tieghu Ii 1-:um. kif kien hemm min qa1. sal' bicca mehtiega mill-edukazzjoni tat-Hal
:3. Ara l-istudju ttl.' Hobert Lynd fil-!i:abra .. In ,4ntholog)J 01 JIodem T'ers,' (JJondon, 1925, Introduction pp. ix-xiii).
36
Jll~']izi ~4). .Fast kotba a.l1ra ghat-tfal intiemmu wkoll wiehed bit-Taljan fnq Pinocchio, ta' Collodi, !i btlull-poeti l-otlra tat-tfulija, irnexxielu jzomm fE-kitba tiegbu dik is-sernpliC::itu 11 duk is-Reher tan-n 11rse1"Y, nizel ~-tlall-1iyell taO moMl it-tfal 11 hares IPjll id-clilija bin-nucl:ali taghhom.
Btlat-tfal Ing'izi. J-ewweJ <tyyenturi taghna nghiduhom fil-versi. Tiftakar, ta' Hal Ii konlJa, kemnl irnrntma b~-irnmllginazzjoni taglina, nirgtlU l-llioglioz want x-xitn "hiex il-illogllza ttilm I-halib"; kemm fl atll111 llhna n sejrin glial San Girgor "hit-tl1ttnwa ta: Sidor"; kif stagligibna b' clak l-Anglu BeEu Ii keiln "saqujh tal-filc1iferl'u" jew bin-nanna Ii l'ajna "tilgtlfiU il-boeci" waqt Ii tkun "ix-xita u x-xemx", Ic1dendilna bil-hsieb mal-kannizzata fl.imkien mat-tifel imqareh "'i kiel l-gheneb mhux misjur", u ke'Jna se.ba' lllitt ~ena mmon u t-tieg halli nieklu "frawli biz-zokkor II pastizzi tat-tigieg·" tT x'hiza' mnghml meta smajna "Baqrambu! X'kilt. iI-hull?". J onkc~ia kemm grejlla wam s-Sultan Ii habat mat-tigan, Ii jrid il-bajd m'ghanc1 ii-tigieg'a, Ii tricl in-llutl11a:a m'gllanc1 il-furnara, Ii trid iI·flus m'gtlanel l-ist:lmpier, biex sa fl.-ah1"lal' morn a ntellgtlu l-gan!lam mill-bit' II nqatagh'.na l-hahC'l ta' l-i,;tnpPll ... u halliena qalbl1a Se\\"
da, irnbikkmin ... ! D::nvn tric1 tkl111 tift'; hie-x tifhimhom-meta tikber ma tibqax taf x'jigifieri; imma fid-c1in;a tfal hemm c1aqs kemm hemm irgicl II sakel1llll jibga' jkun hemm Hal dan il-log11Oh u dan it-taqb;1 jistgi1u jinbidln imrna Ie jinqercln,
Trnma tatu;bux Ii dawll ko' lha Imc.ijeg ial··I'·ajt. je\\ xogllOl ta' min 111 'glianc1ux x'jaghmeI biss. Ghal hafna nie,; Ii ji1tixll l-lllcra tal-najja ta' l-implwdc1i mhnx biss fl.-istampi .11 iil-karti u fil-palazzi qochna, dawn kollha hnma c10kumenii jitkc'Imu ta' zmien l-imglioc1di Ii I-Istorja ma nizzleix, ta' hajja Ii gliac1c1ier bla tUtela ta k:t:i; tag11l1a, medhijin kif afmfl fit-taTlbit tal-grajja nfittxu naqilghu l-lloMa ta' kuljuHl (5). Fi ldiem icflOl ].;stucljuz jilmah fil-gtwna 1I fil-kliem semplil'i ta' waqt iI-loghob tat-tfal il-fc1alijiet tal-forma tradizzjonali tal-hajia tagflhom, Ii darba kienet taglina, u f'dawn il-fol'om jal't1 'IvkoJ1 minll c1aqqiet c1rawwiet u twemmin, glianjiet u zifniet ~j c1arha waTlc1a kienu tal-kbal' imma mbaghail, mal-mix.ia tas-snin, mal-bc1il tal-haJJa u tal-koltura fil-pajjiz, ghadc1ew rninll fug ghal isfel-mill-kbar ghal gt1anc1 iz-zgt1ar-u hekk i!-lum
4. A1'a l-artikolu Apostle of Abslll'riity ta' James Dowdall fl-Evcrybody',~ tnt-28 ta' Fl'al', 1948, p. 14,
5, A1'a G, Pike: Saggio di Gi.!loclti Fanci1illesclii Siciliani, Palermo. 1877, pp. 2!), fil-kelmtEfjn qabel .4l Lettore,
37
":,,1 m:ibuhomx hlief fost it-tfal iz-zghm. Ara kif fisser ruhu fuq hekk Lv,wi3 Spen~e, studjuz lngliz: .. What Italw the ,hY/Yies to tell us when at las~ we penetrate their mysteries? Some of them have been found to refer to the shadolC!J divinities of ancient and /or(fotten religions, to kings half-lll!Jihlcal 0,. to flldilllW cllstoms, partiaUy remembered f1·otn the dark ([yes, If the results of il/spection have scarcely enriched the sum of huirI(m f:nowledge, the'y at leas! reveal the nwnner in, which scraps of populitl' belief becomc embalmed and are handed down from one generation t" lll/other" (6J. Studjuz iehol' ta' zmienna kiteb hekk fnq l-istudju ta' ila,Yll il-fO! muli u taqbi1: "A ilssi l' itud e de cCs formulettes n' est-elle IJa!!, COlnnie tard de gens l'i-tnaginent, nne m/LuseUe indigne d'un savant; }fWI:;; e'est [lne 'l)oill rll>.tournee, p'resqlle la scule que nollS possedions, pou'r audier le mecanisme de la formation dc la memoire et de la personalite enfantines" (7).
I1-haija tat-tfu'ija hija kollha kemm hi proCess ta' imitazzjoni, U
S8n' fil-kliem, kemm til-Iogliob u iit-tuqbil tat-Hal insibu tixbih qawwi rnal-t1ajja tal-kbar. Jekk iz-igtlur jiehdu gost meta nrikkbuhom fuq daha; lw "quiiuzeje, fil-Ioghob taghhom "tal-mama", jew "ta1-knisja" jonkel;" bid-dghajjes zghul' illa jkunux hlief jagtlInlu, fic-cokon, dak li jclnlW isir ll1ill-kbar fid-dar, til-knisja i(~\Y fuq il-hatla!'. Biex aktar nuru x'ilT:,1n nghidu, niehc1u '-vle{;{;r1 11 1-i.zbandolll. FI-ewwel imenijiet, qaqabe; 1M I-bniedem iYVinta 1-ixkubetta u l-kanuni, kien jiggieled bil-vlegeg l1iixhntin mill-qaws u bl-izbando1a. },il-I~otba Mqaddsa naqraw !.i DaYill gatel il-Ggant Gulija b'gebla mwaddba bl-iibanc1ola, u sas-sekln XV i~-CJaws u l.vlegga kienu ghac1hom jigg'ieldu bihom I-eie1 citi kollha ta' 1-EWrop(l, X'sal' minnholU ii-hllU? L-;;i;banc101a narawha biss f'ic1ejn xi tifel ragbaj biex ikecci I-bbcjjcm biha, u l-vlegga, maghmula taI-nldife:r· I'll. bil-lastiku u bi~,-balal ta1-illdifel'ru wkoll. jispara\y biha, bhala gnodda tal-lcghob, it-tfal gtlall-gtlasafar, gtlall-gremxul 11 ghax-xahmet l-a1 t, ,J ig:itier; zewg ghodoc1 tal-qirc1a tn' z111ien i1-qedem il-lum saru nwejjeg ta' !oghob f'idejnit-tfal. TJ hfliJ 1 fil-IogtlOb, bekk nkol1 insibn fil-formuli II tit.-raqbil1i burna s-suggett taO dan '-istudjl1 (8),
6. ~\.ra l-artikolu ta' Lewis Spence Surser!! Rhym,es, fi-E'verybody's tat-8 ta' Fra)', 19,17, p. 1,1
7. Arnold "Van Gellnep: ]J[amtel dp Folklore Ftancais Contem.porain Vol. I, (lV43, p. 162).
8 Fuq dan I-argument ara iktar fit-ttl 1 G. Pitre: Giuochi Fanci7llleschi Sici. linn!, Torino-Palermo, 1883, pp. xxiii-xxxv.
:\alll1as"-c\\,\\H l11illflha]tek, u ilmah hiek innifsek tfajjel imqareb, tinbcx ix-xemx ghmlJejJil, tixxengeltl-art llla' shabek u tgtlid bilkan!aliena las-:-,oltu '-"ersi qasra Ii jibdew "Dgtmjslt gaJjotta". Il-kllem iwll-l.lJanc1il itik :dirhelll Ii (Iieghed tabilha'ICl fuq il-bahar, uta' tifelli lEt aktarx lic1an biss tat1seb meta tkarkal' da\yk 1-o1'ba' versi. 1mma IS,,1l Ii kbil't ghiJ f'qalbek Ja\yk l-istest; ke!mie! II ieqaf ahseb ftil t'llq kull yers. X \le11ra til' gmjja 2\Llltija .jgibll~ek ([uddiemek 1 1x-xniebek it ~:-x\Yieni II l-g::djotti l,j kienn jahbtu glial xulxin ku1l fejn "1-1nsara iJ:~r1aisin" j iltaqghu ]1'111 t -"Torok kanalja" InC] il-babar, jet'ggtlU jbammru hic1-demm tat-LtlqlJida, u tiiJep' tabseb fLit ieho!." ghandek mnejn tiftabI' f'dawk l-imsejkna nies Ii waqghu Isie1'a, intrabtu mal-bank tal-qaddief;l L. is-saw! j a' l-:trguz.ill icaClcarJ J'lHJ l-ghera ta' dahal'hom rnis:iUh. DfL\Vn hurna d-dehriet ta.' lmjja nofsha 111 insija Ii misserijietna gbaddew IniJll1ha L1 Ii I-1um insejnieiw, hlief f'dawn l-el'ba Yersi Ii t-tfal tagnna jghidu, fejn tinsab migbul'a l-qallHl 1 a:,-grajjiei qulila Ii kienu jgnixu mis,':'el';jiern<l l-qadmn.
# Fin-:N'ri. XXI, XLI I II X1 .. \'[ (lUi illSibu I-versi (1) If n-nannu dalial flos-sicgi! u (2) i(ldim71(/ /I busha. ~Iit-test tat-taqhila Kru. XXI niendll ii ll-nalllJU c1nhal gas-siegl\ biex llW jl10ssx il-han1. Li c1ari ben jughmel ksidl ;1I:,a1' nafnli miJ1-Cja\y' "~ral'zn ~If\l'zelln. jahraq il-maxt u r-rixtelIn, kien ja;::tm1Cl hek].; ksieh f'l\JaI'Zll li missel'ijieina. li ma kienx Jifdiiihol1l aktar xi iqabhdu. kiellu ::;ahansill'a jkebbsu ghas-sbana z.ewg bib~iet min-ne,,;lli kien il-ghajxl'11 tagbhorn. 1mma Ii kienu jidh':u gos-"iegll jid.hrillla Ii nUl' iklln !.thux zgtlir \Yisq biex je>:a' bnie-demo R;~s I-idea Ii jidb];l f'xi ira l!-kenD ma lidhirx imbiegn-<ia wisq minn dik il-'eg'gcndil Ii .i.~'hidl1 hawn Malta rug Kristu, meta Itaq<t' iTta" mara li kienel hekk fqirn Ji 'j niiec1ha benet izzommhom ilkoll taill il-lenbija ;1f1n",-sl'wlla Ill). 1.' ftit illl wjphed tabib qalli Ii f'raha! im-
fl. Ingib din il-leggcuda kif slllajtha milk\lullxar, Gho.wdex: 'Darb,! Krisi u kicn gtwddc.i mit-trig II kicn hemlll maru. kellho. tlaflla tfa!' C
lln.t-tfal ki(,net i.izommholll talii il-lcl1hiju ghax kicnet fqir(l ;I"i~ u ma kellhiex xi t Jibbishom.
}leta kiell ghachlcj Kl'j~; U hargithom lllilln Laht il-lellbija u ressqithom quddiem l-Imghallem. U Dana iuhom it-talellti. 'il min tah sengt1a 11 'I min tah anra biex jaqla' x'jiekol biha.
Imbagnad kien gnad barclagtllha erbat itfal Ii, billi kit-lln manmngin u mqattgnin iktar mill-onrajn, nalliethol1l taM il-lenbija. Qaltlu: "Sinjur jien ghad bo.qaghli Hal taht il-lenbija". l' l-Tmgnn ]Jem qalilha: "Dak tlio.bbo.t~ 1 nseh:. Dawk igliixt{ rna' J-olirajn".
biegtled f'dawn il-gzejjel' darba sab wiehed ibati bir-re\vmatizmu qiegbecl ghas-shana ta' l1lizb~a! Dwar i:-vGl's ifldimha u busha xejn ma gbandna llallsllll Ii clin hija kontradizzjoni. Min jisnm' seW'VlL x'ighid il-Malti jifhem Ii flt-hvelllmin (jUclim tagtu1il I-Ylaitin "min jigcllllek ihobbok" . . J j~)ijjeri, dik :-01l1l11 I i dOli 11 ba tkUll tidher tigdem lit-tarbijl1 tkun, fis-sew\\<l. (leo thobbha. Ghalina "min joqros jObgtlOcl", II b11al m'hemm fiIyet's Ii :::emmejna, gidllla II bGvvsa t-tnejn ifissrn l1lhabba.
EZGmpju iehor qabei ngtladdu gha1 haga ohm. Ftit huma dawk Ii qatt ma raw jew semgh~l t-tflt! taghna ji ' aghbll fit-triqat iI-ioghba, tal-kavalier "in giro in giro ngella'·. Sighat shah jehclew it-tfal f'din il-ioghba, illlma ghalina, balTa Ii hi Ioghba, gtlanclha tifsira wisq aktar ta' siwi. J ekk t.ixtal'r sewwa I-kIielll ~,i jghidu t-Hal fclin il-loghba ssib Ii qabel iIkavaliel' kien hareg idm il-pa,J..~catore. Min hu claI-paxxatore? Huwa 1-:ll1lba¥xatur (It. ambasciatore) Ii, bhall-h l1ttab fiz-zwegijiet Maltin, telaq ql1ddiem ifahha]' Ii~J-kavalier mat-tfajla :lUbit1a Ii I-kavalier kien xtaq b'ghan1sa tieghu. La tifhem clan lllhix hag-a tqila taghraf fclin il-loghba I-fdal tal-hajj a 11 cl-dra,ywiet kavallereski ta' clari. IS8a din il-loghba hija Ulxerrda nafna fl.-Ewropa u jansbu Ii 111l1iss:a minn drawwa Oeltika. Pitre jikteb hekk fuqba: "n giuucu dell'Amu([sciatore, COS! ovvio in !talia, ill :1 i/J .. utlJ. Spagna, Portogallo ,Francia e altrove. ritme da un antico llSO
cdt/co, chc du-ra pur scmpre Ira i BrGtoni, c che probabilmcntc fi't in T talia. Esso riproduce, al v:'vo, hdta UUIl ehiesta nuziale alta nwniera celtica. p",r la, gran parte che nelle nozze assume !' atnbascia.to-re, sebbene la chLesta stessa., in yenere, e le darL'::c che Za cOl!chiudono siano confonni (J tlltto il rito cllropeo" (10). L-istess kittieb ighiclilna Ii, gtlaikemm ilIoghba ma qabdetx gtlerug fi Sqallija. r'Paiermo kienet popolari hafna fJ .. iskejjel privati. JYIa n:stgllUx inghidu jekk i~,-Ioghba taghna tagbelx .ie'A' Ie fl-irqagat balTa milli fl.-iclea, biss bir-rih taghha nistgtm nghiclu Ii Cl\I1lta ghanclna '\vkoll fit-tradizzjoni tagtll1a tifkira ta' dik iI-hajj a kavalle.reska Ii f'pajjizi ohra hargu lllinnha jew inbnew fugha ::.poemi kbar, ilPoema del Cid fi Spanja, il-leggendi ta' I{ing Arthur :t1.Ingilterra, ic:-Chanson de Roland Ii li'rallza u, wara hafna, I-Orlando Fllrioso fl.-Italja Tassew Ii hemm qabia khira bejll dawn ix-xoghlijiet kbaru :i-lognba Ii paghlJu ·t-tfal Maltin,u barra hekk anqas nistgbu nghidu Ii hawn Malta fndlilna t-tifkira fost il-pop~,u ta' dawn il-qalbiena Ii semmejna, bhaI-
10. G, Pit:'e; ibid.. p. x'Sxviii.
40
ma gn:.tdha sl1ina fi Sqallija fit-tiiatrini tal-poplu; biss jibqa' minnu Ii ;:;eyv id-c1jalogi tal-loghba ::\Ialt:ja u kelllm nko~J iI-poemi l-kbar huma mibIlija. fnC[ is-sens imrnaginattiy u rornantiku tal-bniec1em 1i nih'ex ma' 1-EWl'opa ko11ha, u, kif rna setax jongos, ,n,sa] nko11 hawn Ma~,ta.
Xi nit miL-taqbilict Ii sa ngibu huma formuli Ii bihom isi1' il-glladd lJauei ma jibc1a V.oghob. :Fuq min tigi 1-ahha1' sillaba jibc1a hu jonkella 'joqghod gattns" skoDcl il-loghba xi tkun C.\.ra :NHl. XLI (1-5). F'dawn
kif nkoll ftaybiliet ohra, insibu xi kelmiet Ii ma niltaqghu magnhcm imkien ichor fil-Malti. Dig-a semlllejna darb'ohl'[lI-ke~ma ~lJituta (11), Ii hija tl-i1Iminuttiv ta' ;tita, fOl'llht grammatikaii Ii glloc1dha spiccat fil-Maiti tnchtl: kelmieL bhal :2aqyuqa, ckej1wna u qarnuna. Hemm ukoll kliem 1i, sa rejn nistghu nghic1u, rna jilsser xejn u qieghecl hemm ghar-rima biss. 11ekk il-keima hocci (:Nrn. XIX), bIn sens. taqbeJ ma' bOcci; u l-istess (:e1l.hw (Nru. XLYII (15) ma' II1cntna Ii huwa isem ta' cimiterju n-naha ta,' l-Imqabba: tllm (Kru XLVI) rna' uhabura, nagllga ta' sena, Ii I-pluml taghila ghebcjjer niltaqghu mieghu bba' a kunjom Malti. Barra minn hekk tolgotna Jlhom ll'-l'ima il:terna fl-e\\"\YeJ vel's ta' xi taqbiliet, donnu biex iktar jigbc1u IiI min ikun jisma' Hekk g"i1andna strofi Ii jibdew b'drn\,1J il-versi: pa(:i kula(:i (Nrll. r'i,T) , 8inll(l basinna (Nru. V): SOllllZZll
bll:.:;::t/L (Nru: YIII); (:allas ballas (Xl'll. XLYIL Ilila peduYla (Nru. XLVIJ (15~: Calleja hobza Ilclja. (Nrn, XV) u ohtajn. Issa bicca minn dan ilkl;em mhux la kernm til'hmu. Nghiclu alma kulw:i x'ghanc1ha x'taqsam ma' paci? KuIl ma nafll Ii Gha\\-dex: il-:;\lunxar, hemm Trig Kulaci, u ghalhekk aktarx 'i kien xi kunjolll il-lum mejjet. Basinna, bhal BliS inna , ::'tllHjnieh bhala laqam; (:allas ba/las hu ghic1ut, ifisser ta' kafkaf, imma s(lllllzzlI ma nah ghax gt1andu jkun bllZZU jekk mhux biex jaqbel biss.
Taqbil iehol' ghandu l-ewwe~ veni magtll11ul 111inn zewg kelmiet qishom l-istess '.vahaa, imma mibdula xi ftit jew mizjuc1a. Hekk gl1andna ban.ni bannozzi (Nl'll. Ill), 'Tat-Tila Tlll(L (Nru. x..XIII) , DUra Dttrella (Nru. XXXIII). Tanya 'Tang Una· (Nru. XLII), Kola Kola (Nru. XIJIII), Joh11.nie Gontn (Nrn. Xl.iVII (·1), 11 obrajn. . Xi studjuzi jaraw f'dawn. 11 kdroiet jixxiebhu l-parallelizmu til' l-ideat Ii nsibu fil-poezija orjentali (12).
Ma nIDsewx insemm u li r-rima f' clan iI"ghana tat-tfulija hija, aktarx
11. Ara Lenen il-MaUi, 1945, p. 7'2. 12. G. Pitre: ibid. p. lxii.
41
iudJC'\\wsa, gt1l11kenufl hemll1, ukoll il'-l'illW clltCl'I1UtU II-versi, imbaghad, Jmnm ta' 1mll daqs, Fit-taqbi~ict (wal i::isib bhal xejra biex I-annar kelma 1al-ye1'8 tkun uko11 !-ew\\'e] kclma Lll-ye!'s ii jmiss Hekk gnandna verst bll'll (1:1W11 :
1. ll-qattns g'il'ifli dell hi. Denhi fa vin!n ..... .
INJ'lI. xxvn.1 11. Ar'min hu ghaddej,
Gtlllddej (l-CR11 BambiJl ..... 1N1'U, XXXIX,
IH. B-Kappilian ma riedx igllammdu, r ghammc1l1 bil-fo]'R ......
jew. bllal meta, gtHlll-ngigll l-ghajnejn. j ngtlidn a 11m, il-qarni ta. tismu' : Santa Margerita N eM)! l-ghabra n l-qarnita .
. Taqbil tat-Hal, bi fdalijict ta' sknngrnl' 1I l'iqi nstabu kuliimkien. [>itJ'l' jsemmi Ii Eug. Rolland. fil-ktieb tieghu Rimes et Jeux de l'En/ance (Paris; 1883). semma kanzunetta tat-Ual minn Bologna Ii sal-bidu tas-8('k1u Dsa tax kiE'llE't formnb ia' Rkung-rar. 11 Ii ),-istess Rolland fug hekk
11mll dnll ii ghednil ;;'i"sa ji;;tCl' jklll1 !lawn lllin jahseb ii ~-gbClnjiet II
t.taqbiliet ii gbarna h11lwl ko11bn 'jmllJJu liarna. Irnma mhux hekk. HeHlm minnhol1l l,i llistgltu nghidu Ii huma !a' zllliennn, "\.cjn l11'g11a11-,lim ghux ni;;bgtlgbu Ii I-lull! "dlildn 'le(1 .iildI1u)l1 il-l'olk1ort', il-g'lwliex anll jinbidel bis;; jista', il1l111;L jlllni Ie. Jigifleri ghalkcmm il-qaclirn jinicsa, sakemrn it-tra' u l-khal' ,iihqa,!:,!lllholil l-illllllag:nazzjoni u jibqghu mahkumin miE-biza' n jem11l1l1l fin-n iket 11 I-fcl'h 1':1 :-tlujja, daqshekk iehor jih'lglin jot101cPl II jsawrl1 ;,rhanjil,t 11 in<jbilipt goclda, l\\emmin 1I sl1perstizzjonijiet goddn, :'fela klll1llagn gd:da tist:I' !ohloq i'-fo11;:\ol'e tag-hha. rra' din il-gtl'llnla. hUlIlU t-taqhiiiei tat-Hal rnCj itJ-llUlnri, 11 I-itt!'i ta' l-alfnbett. Qabel ma Ltfal bdew imnl'l'll 11 jitg-hallll1n 1-iskol[1 lIla srtgllUx iqnhblu l'uCj I-a, b, I:, jew l'lIq is-slll'llIl1strll hil-/)ariola us-sin/ora p1l1dinella (N1'lI. XL L-istess ji,~ri I-lml!. It-Hal t,whna jal'u j,lqraw u jiktbu 1)1-1 ng'iz n glwlbekk iclalih; II k 1 i(-,1II jcw Ycrsi h :-T ngli:~ 1 i llla,~'hh()m iqa hhln Idicrn u Yersi :'1a1tin, Ki.l'lIlpjll ta' d,lll 'lh(,ll111111 r1ik il-tn'jhila Ii tibela i'1in'! 8711' ,qrccl ~ (Nrl1. "\.LYTf (:21.
J\Iit-tixbih Ii nagl1tu tnll! it-taqhiliej :\l::11till nara\\' kit' I-istes-; ideat ni,;slll ghanjir~t ht-Hal li jixhlIli ;il ingllnn l"pajjizi olll'a. (;halkemm (lan ir-tixbih kiell ikull aktal' ll!iuili Ii ki('k1] gew f'iclehl. xoglilijiet ikta,' blwl (hk ta' Pitre Giu()clii '[?ulIcilillesr-ilj Sicilia IIi (J88::n, mil'-rlit yarjanti bnJ'ntnill Ii ngibu nara,,' Ii gll:ll1-istlllljl1 kOlllpnrai t,ll-folklure ;:\Ialti JTi(lu 'label xejn infittxl1 t-tixlJih '.I helllill bejn dan Ll dnl.: tax-xtajia mis-Sirja ,sa l-Egittu, mil1-'Bigittu sal-~Inl'okk II Spnnja, 11 {i.l-gzira fa' Rqallija. Billi ! .. gl1add tax-xebh li nal'a", IlIn' ta' Sqa'li.ia Imwa ikbnr lllhux b'daqshekk ifisser Ii minn dejjell\ kien hekk. rt-tnqbil Ii gharna f'dnn I-istudju hllwa 1;111ma wasal gtwndl1n l-llllll: inlllla hil1i <1ax-xog'll01
, harM 11Ia dahal ,Clktlih qabel kulma nisi,!:.!'hn Iln~d'lln;lI hlnnl Ii llqisu elin il-gnbra hlw',a 1-ai1twr saff Ii idied mat-tra<lizzjoni :\Talti:n. QahE'l dan ki(,11 11e111m ;:;11anjiet ot11'a Ii t-Hal ta!:)'tma kiel1l1 jghidu u Ii hiz-zmien intesew. U hil,li 1-kurrenti ta' l-istor,ja.' taghna tni~sl\1 mill-Lyant, rejn l-ewwel il-Fenici u' l-Kal'taginiii u mbagtwcl ~-Gt1a]'ab tferl'xu lejn il-Punent, biex tfittex ilfclalljiet tat-twemmin Ii garl'e\v magtlhom kull fejn manu tric1 timxi-fuCJ ir-rotta Ii naclu hurna bha,lma mbaghad, fi zmien eCJreb lejna, il'ridu nersqu
1:3, Pitre: Ibid. p. xxvii.
4B
lojn ;:)(Fil1ijn, Ii lllilJll zluiell ii-(Jbnrab ghal ho::;ta sekli gal'rbet l-istess taglil), bejn wiehed n ieliol', ii gannbna alma hiex film nsibu analogiji mattradizzjonijiet tagtma . .A L-ikbar rabta mal-canli jallcill7ll'sc/zi ta' Sqallija narawha fir-ritmu
II l-lllf'tl'll tal-ta(lbil. Tmma mhagh:l{l dan I-istess metrn nsibuh fin-n7/T.,;cry rhymes Tnglizi, kif ukoll fil-ftit \'[trjanti Francizi 11 ta' pajjizi obm li J'!wxxielna nsibu . .Jigifieri fain iI-nag-a akt:Jl'x issih Ii I-kant tat-tfnl huwa kolln xorta knllimkien./
Haga Ii tol.qtok hija kif il-ldiem ta' xi taghil jiclher glib, kelrna b'kelmil. ta' onrain Rq::dlill. L-ikbll Ii .iic1hel' dnn fil"l-Nru VIII. Biex infis"I'll r1an hijt1 hnga t<fila. Clhax jew ikoHna llgllic1u li min giebhu1ll 11alta kiell jar hizzeiied 2\1 a iii biex qa libholll se\\'wa, hla tabsil' ta' k~,iem Sqalli .jonkePn li qaIhom i\ xi Iwld 2\1alti Ii jaf hl-Isqa1li Ii mbagnacl qagtlad jl1qlibhom hiI-2'.Tnlti. Tliln1a h'Ilekk ma ntlOlIux il-gnoqda. Il-!,um qed nar:l\\' Ii t-taqhiliet Ingli;i:i. !at-talkies u mhnmiex, ii daMu fostna bil:-'fa1t; ma nqalbllx mi 1.I-Ingliz inlll1a sal'll bi klienJ u hsebijiet Ii mhux dejjell! jnqbl Ll I11n' I-ori,0inal. hi"s <lejjem kif tiilob il-vdilna Maltija. Hemru imbngll:ll! jaqbi;id ol'll'n ]oj s"ibhOlI1 !'.1nlia (Nl'11 XLT u XI.iVITT) Ii l-kliem t::.£!'hholll ;:tlwndu rnill-TsCfnllj II ma jidhrux fil-gabl'iet Sqallin Ii gew f'idejna . .T ekk m:1 "sibhomx Sqallija. jistn' \\' ienec1 iqishom htu la formazzjoni I()kali Iuq wirlna barranijn.
Mhix hag'a tulfifa tghicl kif dflhlll Malta t-taqbiliet tal-tfal Sqalliu, :.\Iill-hafna ipr,j'jji !-:lkhlr Ii tista' (it wemmen hijn dill: 1i giebuhom maghhorn il-qnrlrleiia 11 isa Sqa 1Iin Ii kienu jiilhlu rnal-gtJOnja Maltin. N a.fu li da I,n. fI zl1lien I-Orani. ;mhabha Ltm1eJ'ijiet ta' monn ll-T<avalieri Ii rna j'pilux igtarfll n-nobhli MaHin. kienn jmol'l'lt Rqallija meta tkun sa titwieled tarhija II j(,J'g~~'1m 11ll'fl Malta wara zmien. Mhux gi1ageb Ii kienu jfribll mag'llholll il-qadde.ija Sqal1ija. U (lin, him tad-demm 11 I-lanam. kienet wara zmjen titt1allai htn\'ll Malta, fejn tknn tgllallmet xi ftii bil-'1\1a1.ti wkoll. n gllallnwt imhagliad '1 nliedha t-taqbil Ii kienet tghid hi meta kienet l.[!·tlira. bisR h'lihsa Hjt jew WiRq Maltija. Ma' clan 1niidll 1i bi11i z-zg'nir dpiiem jixt,jp<j jagnmel bnnll-khil', seta' ga.ra 1i n-nisa tal-papIn z-igliir kien11 jngnmIn liiIithorn kollha biex u~jedhom jitghalImu l-istess gbana Ii kienl1 jisimgtll1 I-qadc1ejja SqaUija tgnid lil ulied il[!tlOn ia. Hi kif in11i, daMn hawn Malta, xterclu fast iI-popIn z-zgnir 1]
iktar rna jmur iktar bele\\' jitgnawgu 11 jizdiedu sa rna I-lum waslu gha.ndl1fl b'libs3 iktar Maltija mim SqaUija 11 trid tkun tassew qrajthom u stu-
44
djajthom F;e,YWa IJiex i,,~jl) il-lixi>ih ji 1>L'lI~ieblla IlUJ'U Cdilll l-istuuju. CHlllll!1na uiflllllU Ii sakemnt dnltlll n qahtlu l-(!ghl'lICj sewwa hawn MilJta lles~e\V u (Jerllu ghal ko"lox taqbil iellol' iktar (pclilll Ii t-Hal l\hltill kienu i;zhidu Cjabcl. Gnax xort 'ohm ll1a tislax ; irlll'lll kif :\f alta kien ba,Yll zlllien 1l]0!;\ i-tfal ma kenux jila~lthll 1I ilia kennx ikalltflw waqt i1-10gtlOb taghhOlll. Biex ibm ltek!;:. it-tl'al iriclu ill;l jknlll1X tral: iridu jkul1u jew rnol'
ch jew xjnh qabol iz-zmiell. 1'i zmienna qeg'!'Ic1in naraw log-hob u taqhil Jngliz c1iehellVralta 1'o;:;t u]iedna. II hil,-Hit il-ftit ines8i Ll jeqreu dak ta' <j11blu·-dak Ii alma gbarnn hawnbekk, ghalkl'lllm ghad fadal tlafm1 x'jingabn!'. Niftelnnu. 1{jf gbarthom. dawn it-taqbiIiet ma jingharfux fi Sqallija, ghax bliall-kliem barl'lllli Ii jkollu joqghod ghall-widna u !-gnamIa Maltija meta jic1nol Malta, ltekk nlmllllawll kellhom jO(loglidu ghat-tibdil kol~u Ii l-immaginazzjoui tat-tfal tughna xtaqet taghmel sakemm tathom lewn Malti hi Idiem Ii jafll 11 jiflmll1 knltladd.
IIemm taqbiliet. ohm Ii jidhl'li r\1l' Ii mhnrlliex ta: niseI bal'l'ani. :Meta I1flCpHVhom sewwa naraw Ii ma "etg-hux 1 \Yiclc1u post iehol' baLTa minn ~ralta. Nag'tlarfuhom Ii hlllna :,Inltill (1) jew ghax il-qoro: tat-taqbih jknl1 xi isem ta' post f'1\Ialta jonkella isem ie'w knnjom Malti (Am Nri. XIi (1:)), XIII, XIV. XVI, XXXVIrI): (2) meta t-taqhiliet ikllnn gosra, b 'ze\yg' >'e1'si biss, II s-sens kolIn jkun llwl'bllt ma' kelma :,'faltija fl-e\ywei vcrs {.\l'a Nru. IX (i-xxi): (0) meta 't-tagbila tkun mibnija fuq xi in(;ident Ii g;al'a Malta biss (ara Nrll. XXYTn rl1q l-i l bies fil-knejjesL Tmbag'hac1 hemm onrajn Ii jidhrn Ii sarn biss bies it-Ual jieilc111 gost bit-taqbil ia,' keima mn' ot1l'a-qisn hiex ilw rrgu l-widnejn ghall-hsejjes tnl-k:iel11 ~~tin. U dawtl ukoll nistghn nqisnhom bhala ta' niseI Malti.
Nghid xi baga fuq kif illgahal' iI-material ta' dan l-istudju. IJ-e\v,ve!nett kien hemm xi Hit taqbil,iet tat-Hal migbnra minn H. Stumme Ii deliI'll fil-ktieb Jl{((lies;s(·/te 811ldien iJ.JE'ipzig, 190,1), 11 xi walic1iet 'il ha,Hi u '1 hinn fix-xoglllijiet taO L Bonelli (]1), A. PrE'ca (15), Patri ~fagl'j (16) II A. Cremona (17). ImlllH dawn kienu Hit ·sisq. IIassejt. li hflWll wisg aktal' x'jingahaJ' kiekll wielieajiclt101 se\ywa glIal c1ax-xognol.
14. Ara Saggi del Fol1dol'c ddl'iso7a eli 3Ialta (Palermo, 1895) u n DiaTcffli Maltese fis-Snpplementi ta' l-A.'tcltirio Glottolof/ico Italiano-Torino (1891-1907).
15. A. Preca: JJIalta Cananca, 190'1. 16 Patri ~L ~lagri: X'Jgliid iI-MaiN (1925). 17. A. Cremona: Weather Ilnd ][ILlbandl'!I hr,l'r in the bles of Malta, ft
,1f'cliivllIn JJelitense (Vol. VI, No.1).
45
J -e\nn:llxlejt biex H,dmrt u uizziit da\vk il-ghaujieL u l-taqbi.liet Ii jiem1, iliwkiell lila' :"tlabi Hai, kunt inghid waqt il-ioghob fiz-zewgt irtlUla ta' lJal Tarxien u Hal Luqa, Il11bagllud, ti-19~2, bdejt inzid malli kelli billi llnizzel il-kliem tat-tagbi; 'vagt ;i t-tIal ilnlllu jghiduhorn fil-logt1Ob. Ma:JJidwa tieghi zd iedet eli k tu' t1aJna 1J bieb t :eghi Ii kitbuli jew qaluli dak Ii b:l(lghll jiftahu minll tIulithom, Po:"t dawn llixtieq insemmi s-sinjorjrJl atm-a C. u ::'II. Yeila f::'llu',ta u ::'II. ::\iieallef u M. Vella fGhawdex, il-UroL ::\Igr. 1'. P. Saydol1, Dr. (l. Ualea, Patri V. Barbara, Dr. A. C,ldliu Zammit, i::;-Sur (;. Borg 11 8-8m P. Borg'. Lil dawn kollha niZzihom tmjl' tal-grmjnuna !i laWn!.
L-isem tal-post Ii jidher tatlt 1mll t'Hlbila juri rejn srnajtha, jonkelht fe,ltl jOtjghod jew kien jibmaghhom ighiduhu luil) kitibhie~,i. Jekk tigbol'hOlll tiimkien dawn il-postijiet jug11m;u bicca sewwa minn Malta u Gnawdex: i.e. ii-Belt, 13 'kura, Hu! 'Iarxien, Hal Luga, iz-Zejtun, iz-ZUl'riel1, il-Birgu, Hal QOlTui, BOl'llllu, Hal Lija u rras-Sliema f'Malta, u rHubal u l-l\funxar fGha\ydex. L-ikbar gl1ndcl, imma, g'ie minn Hal Tarxien, Hal Luqa, B'lmra u ~,"Belt.
Il-gtmna u t-tagbil ta' dil-g'abra hurna mehudin minn tfal ta' 1mll ];:lassi socjali: ghonja u foqra, tal-bliet u tar-rhula. Nistghu nghidu Ii huma l-\\'irt taI-popiu z-zghir, gha'iex nlmH wcta smajtholO minn tfal puliti, "ibt Ii kiel1u tghallmullom je\\' ll1'gtland ifai ohm jew m'ghand sefturi, ecc. Hallejt bUlTa <lawk L jidhirli Ii hUllllt xoghoI ta' nies ta' i-iskdla, ez. it-taqbila ~.i tibda "Jisbah 'l'oninu jibki kuljum", Ii kienet darba fi ktieb tu' l-iskola. Hallejt balTa wkol't xi ohrajn Ii ma jgtlOddux gnall-istampa. Qaghadt attent kemm stajt biex 111a nc1nhl1alx taqbil Ii 111a jkul1x magnruf l11al-gzira I'iktar minn post wiehed.
Fil-kiassiiikazzjoni mxejt fUll i~-motivi Ii I-aktar jic1hru 1i intinwen:ca\v fit-tis\\'ir taI-gtmnjiet. Ngl1idu ahn<1, c1awk kollha Ii jitkellmn fug itta!]Iib ta' l-ajru, fuq ix-xita n X-XCI1JX, JCII' ix-xita u r-ragnad, gibthom warCi xulxin; re::;s<1qt ukoll feill xulxin clawk Ii fihom jidhol xi dja:ogu; c1awk fug nUlDri u kuniomijiet, r1lnd-: Ii jpt1idubolll biex "min jigi jibda", ohrajn Ii jidhru bj<l sellS, ecc.
Fejn jeMieg nag-hi; (i1'8il' fUi) xi ldiem jew t'wemmin nofsn minsL jonkella, fejn "ibt xi hug-a tixxiebah fpajjiz iehor, ingib il-varjanti kif galnd1Oll1 tladc1ietlor barm mirm :'\Lda. :Fl-abharnett, gtlaikemm dan jl-~.dl<lna u taqbil jagbmel sebem mill-\\'irt ta' log11Ob it-tfal ]\Ialtin, de]H']':i ji jlwn ahjar Ii ni"'tlldj:twhom n ngibllhnm gtJiJ'jihom u nnalJu I-Iogt1-
46
l,iet, bid-deskrizzjon' tal-gllOdoc1 tal-loghob, ghal st.udju iehor fuq hekk· bis0 It-iama tieghi JlIju Ii ;;i lladd mill-lFt'l'eJja jithajjar jig-bor huwa \\'1\oll icLqbil himl dan mill-ibliel II rilUla tag-tina, u hekk izic1 ma' dak 1i gbar1 jien lJabel rnn jilbaq jintesCl II jmutglta'. koEox fost it-tanwid u 1-.!:dlU~!a tal-hajju. ta1-1um, nng'~t ohm li hi iassew lflchtiega hija Ii I-lllU
;i:ikt In' d[~wn ;t-t,aqbilicl tinkiteb Iliex hekk iista jinheda wkoll l-istudju 1I
l-;!bir tnl-muz;lm popolari :\Jalliia.
1.) 1/ diu Lo-sejha nghaddu is,:;u glurll-gabra lliisha, Ii turiutl ahjar iddiDi:~. ta' Lamiet u hajjiet (lodnJa Ii hija d-cinja tat-tfal l'.Ialtin, id-dinja ii chrba wllhdll kienet taghna wkoll bha'um I-Imn hi rtt' wliedna u bhal
.~ rlla 2'tlac1 tkul1 ta' wlied uliedna sakemm it-Ual jibqgl1U tfaL
I :\Ieta :-tartH]a tihki, ixellgluha fuq 1-
j(\eju u jgliidulha biex tiskot: Illd!, indo! Digli digli 11do! I,ibs:. bajcla bil-pauLor, ~ ahtiilhielek. nghadclihielek, Nibaghthielek lila' Vitor.
(B'karal. Din Ii gejja hija va rjanti :
Ton ciklinton! Libsa bajda bil-pantor, K ahsilhielek, nghaddihielek, Ghall-fes:a ia' San Girgor.·
(Zejtun!.
TIXBIH Qb. ghall-ewwel zewg versi u ghar-ritlJ1ll
din li gejja, Ii jien smajt Malta imma tid. her rhame Ingliia:
Samsil1doll Samsinclon: SUl11sin digla digla ndo. }lary :\iary had to walk To the barber's shop. Yes I know) yes I know, Yes T know know know know know:
(Va llett-a).
1I Bonelli fid-Dialetto Mali~sr (Arch,
Glott, It. 811PPI, Hl07. P. 31) isemmi Ii 1tlota .i~jjcgrlClu lit-Hal 1Iaitill fuq irkob. I:Itejholll 11 jqammsuholll. il-misserijiet 11
i-ummijie-v igliidulholll: Fl nrra, harrn, San Girgor: Bit-tuttuwa ta' Sidor, Hn:Ta liej! Yarra hej'
TIXBIH L-iste~~ clr:nnva Ii jqammsu t-trahi biex
hhal kiek\! qeghdin fuq iz-ziemel tinsah fi Sqallija, ii-Italla koJlha u f'nafna pajjiii otn'n wkoIL It-ta,qbila. Ii jgtlidu '''qa~li.in ,tihda bil-kelmiet j'lIme, mme, '/I iii" 11 fis-sene ma taq beh rna' tagnna, jlll1!1~ I-varjanti Taljani Ii jagnti Pitre fil-Owochi Fanciulleschi Siciliani ITorinoPalermo, 1883, pp, 51-55) gtIalldh~l11 l1littaqhila i\faItijll mhux hiss it-tixbih f'xi k·llma imma fil-hsieb, HEikk f'Biceglie:
A c:Lvall a cavaIl E In He de Portugal! Che ti port Ia trumett Btl hu c:l'\"allett. ..
F'Sapli jghidu hekk: . cllTi ani, cttvalluccio,
Cc nc iamlllo a :-'1arcugliano Ci' accattammo 11U bello ciucco, Arri a: Ti, cavaBuccio, .\rri a1'1'i, hi monaco va a cavallo, I~ In ('in('cio nun putcva, IG 21 111()Jl(1CO s'accedeya.
\Yalqt Ji fi Pratovccchio, fil-Case11tino, ii-tHqhila tibda held,:
Arri ani, cavallino, Piglia In soma c Va al mulino, I I mulino e rovil1ato, II l1lugnaio s'e impiccato ......
,\ rnold Yan Genuep, fI-ewwcl velum ta 1-Jl(ltl,,!'l "I' Folklore Francais Oontempol'<1i" (1943, p. 161) igib din it-taqbiIa KataJana Ii tixx~ehah:
Ani, aai horriquet (lllP demu irem a Cel'et De Cerct a Ia montanya Bisca, bisca l'aranya Dn Ia montal1~'a al monianyo B'sea, his('(l l'aran~·o.
III BANI'H BANNOZZI
'\h'ia lit-tarhija jetlduIha ,idejha u jhahhtnhomlha 111n' xnlxin qisha qicghda ccnp;'ap ighielllIha .i Aghmel hannozzi" u jzidl! dit-tnqhiln:
Hanni bannozzi, (}<oj it-tiHa gei, 13il-pastizzi n hil-habbtcj', Kollox ghal ...... (isem it-tarbija) G glial... (iscm ietlOr) xei'.
(}lalldraggJ. Fil-kolJja tal-ktieb tal-Pitre Ii semmej
nn 1 Ii tillsab fil-}luzew, rejn il-kliem SqalIi t;tI-Jlullll Jlanll:::i hemll1 bil-lapes miktnbin da,Yll il-versi, kitba ta' Prof. Temi Z'llnmi:, li hllll1n varjanti hil-:\Talti tat-
tneju Ii gibna fuq: Bani ban11uzzi Gej il-papa, Igib iI-biskuttini J aghl11ilho1111u fil-fardal.
TIXBIH
47
(~IJ. llla' dawn il-kelmiet SqaIIin talJlanll Jlanuzzi Ii iagilti Pitre (P. 48), I.e. :
-'hulU man uzzi Pani E' ficuzzi Veni Iu tat a POlta la 'l11prua 'Xta la cannata, E Toto (je,y isem ichor) si mbriaca Ole!
\-arjanti ohra SqalIiia Itkompli hek], \Y:lra t-tieni ,'ors:
\'eui In tata Po: ta 'i cnsuzzi 'Knatri nn' 'i manciamu g n '1'otb 'UlJ eci nui elal~u.
(lh. Ilkoll gtJall-nsebijiC1 dawn it-taqIJiliet lnglizi (Leon Kenner: NUl'senl Nil !fill es, Leipzig, 1917, PP. 39, J!5). .
1. Baby shall have all apple,· BalJY shall have ~, plum. Baby ~hall han: a rattle, When dadely comes home.
I!. Clap hands 1 Clap hanels! Till daelel;y comes home; Daddy's got money, And mammy's got none,
iii. Clap hands! daddy comes. \Yitll his pockeb full of plullls. A nel a eakefor Johnny!
1\' PAc I KULACI
Ghal kull tIaga ta' xejn it-tfal jitlew-111l! II jerggtm jagnlllln hb'eh hejniethom. '\fo:a ikunu ll1igg(,Ic1ill ikullU bic-ciem. I:i:-zglia: biex jintrabtn u jZOIlUl1U l-kelma Hok jllhilfu jaghmlu b,zqau. xag1ira, i.e., wil'tlCc1 millllhol1l jaqta' xaghm u fuqha jixliet Hit riq minn tmlqu u dan jiswa hi0X dak Ii jklln ma jergax Iura minn
48
kclmtu ghax inkella jrid jerga' jwanhal ix-xaghra fejn kienet l! jilghaq ir-riq, kif ighidu t-ifal. Biex jerggliu jsiru hbieh, i.o" iau/l III In pelt:i, idaw\\,ru s-scba' z-zghir (<].' I-it! il-kmini,in ma' tn' xulxin 11
.igJlid It : Pat:i kula{·j Ll-yiadolllla fuq I'asi .Krj~tu .iahbilli " EUndonnn ssilm:.
(Tarxien) .
.\la' dawn hellll1l mill izid ze\\'g Yen,i ohI'a; i,e,:
Kristu fuq I-altar Qed ihie1'ek it-Hal zghnr.
(Birgu) .
Il-Belt \ \' aHeMa) sl1lajthn hekk: Pat:i kulac'i l1-:UaclOlll1a fuq rasi, Des\! fllq l-ohrajll Qed i1lierck clawk it-tfal.
;:;tumll1e (Jlaltl'sische Studien, Leipzig, Hl04, p. 65) jaghti diI-yarjanti:
Kulhadd jiftakar k01111l1 kiellu jibzghu ghalina nicsna fi tfulitlla hiox sniellua ma jaqghux. Kienl! jghicllllllU hiex ma 1leklux rleln ghax iukella snieuna jaqghn, .ie\\' kif konna nghidu, jikilhollllna. l-rjlll',Zi.r:ll. U jekk illlbaghacl taqgnalna, jew :thjar, naqilghn xi sinua, konna lloqoghc1u b'scha 'ghajnejn fejn illhallu s-sinna maqlugha ghax dik meta tmuL trid issibha. 'G kienl1 jghiclulna bicx nizirgtmlJa f'qasrija !JaJli tinbet u terga' titlalna ohra. Ara rlall lwllu kif inhu migbul' f'da'IYll l-erlHl' \,(1'S1:
Sinna basil1l1H Bajdu. halih; OqgtlOd fejn sa llqiegtldek :\feta l11mut uigi glialik!
(Zurrieq).
TIXBUI :\In rlJexxilix insib taqhil ta' xi pajJiz
iehor Ii jnqbel ma' taghna. Biss fi studju sabih ta' .J.D. Hollestoll, l\1.D., F.R.C.P .. F.S.A,iisl1lu The Poll,,-Lol'lJ of Toothache, Ii deher fil-Bt'itish Dental J ournaJ, Vol. JJXXVIII, No.8 (1945, p. 225) q1'ajt Ii lid-clistrett ta' Brauclenburg wam Ii inqilghu' sinna jagulllIuha taht gebla waqt Ii jghidu kdllliet Ii jfissl'u hekk bil-i\:lal-\ i: "'Gurdiell, ja gurdien, Agli.tini s-sinnn btl-hnd i(l, U .iien intili: tieghi tal-gna-:,f' dan)" .
Fi Frallza ssib Ilkoll haflla twemmiu u (ll'Hwwiet. Ii ghandholll x'jaqsmn massniell. Vall Gelll1ep ighiclilna (oP. eit. p. 1.')2) Ii l-a'1"'11 dr:twwn hi Ii l-ewwel sinna Ii taqla' m' ghalldekx :t;armiha gnax inkella s-siuua I-gdida titla' tlazintl jew imghawga. Gl1aIhekk .iietlclu hsieb jerfgtlU-. hn f'knxxa Ii tista' tinhebH, jew, alija.!', jatwrquha. FI-Alverllja jqegtlduha filj'ol1ti ta' I-iIm,. mbie<rek fil-knis.ia biex ikUl\ll jistghu jsihu s-snien k01l11<1. fil-QawIlHl ta' l-imwid. Fil-Ga~kol1jn I-ewwe'l Sillniel jiswew hiex ikeet!u I-griedell hihom, \yaqt Ii jgtJidu xi tn~lhil.
FiJ-:\Iarokk meta t-tfal jaqilghu I-ew\I'd Sil1lla jkehbuha f'bicl~a ghazel flimkien ma' ftit melh, uta' min tkun is-sinn:1 jixhetha go hir u jgilid: "J a genie ((ji8n hares, spiltu) ta' dan il-bir, Nagh.lik onientj tll' iHnar, Tini lura simla ta' ghai:i:ieln". U jekk issaqsi IiI xi tifel x'ghamel hl-e\\"\\'el sinlla Ii jknn tell a' , iwiegbc'k "Dah el flran", i.e. haduha l-fiI'ien. (Yide Doetoressa Lege,)': EJssa.i de F(Jlklorf' :I/o /'Oca.in, Paris, 1926, P. 112).
\'1
CAQLEMBUTA C'aqlembuta hija dik it-tavia twila Ii :
tfal iqiegndu Il1wiezlla fin-nofs fnq xi tla· ;2:11 gllolja 11 mbagnacl jitilgt1U fuq it-trlli' tagtlha tI jiehcln gost joqoghdu te1gtljll n lIE'zlin, waqt Ii jgnidu :
(;nq Jembuta PietT\! hUla.
TIXBIH Dil-IIlghba hija llIxernla tj~ta' tghid
kullimkicll. Pitre (oP. ,~it. P. 362) jaghti fU(l J-erhghill ::-;elll ta' dill il-loghha Ii jillghatln H-ltnlja. Fi Sqalliia tissejjah ,1 r,,(:{1I1~il(/ Ii tfi~"l'r ulm]] il-hanclla Ii aillw. hila] fi ~qalli.ia, lIughllllu nlwr Lapsi. :\isd dill i!-Ioghha aktai'x kien Jil-Gl'e"ja, f"jll ta' kull ~ena kienn jaghmlu festn f'"\telll', die" It'd"" r,,,cillationis. b'gich Ii! E: igOllC'. H-handla I-G; iegi kirmn jagh-
Loghba tas-sa,if. I,Jiltaqghu Imfna Hal II wiehl"] minllhom, Ii f'Ioghbiet ohm ji:,~(',ijalt "-il/lahul/eill, ighi(l, ngtlicln atma, (\IIHU, r:wl/a uliul I'IIsi. 1,-oh1'aj1\ iwieg:1l1l (\11)1(1 ':"/110 1i ,iaqi):im wnrajh glial rasholll .r crgghu jitilghll I-art II jerga' jghiclilhOll), did-dnrba ('UiII(/. ';0 1/1 a, glial ,Iieqi, 11
knlhadc1 jaqi)('z ghal sieqn warnjh, U jib'qglill sejl'in ]l('kk haflla, sa kellllll jixbgtlll II jhpi"(":\ll'!w. FI"k I)('kk jista' l-imgba!I"ill is('i.iah iselll wiPiiel1 minn ,habn his, II dall ikolluiaqbez 1\"[11'<1jh. Hiss qahel ja'lhe;:; jist:!' i,:aJtl(l IiI xi hadd ieho1' llU. II hekk su kcm111 knliladd ikollll jaqbez ilI)aitar. (~i0 Ii \\'koll tiSI!!H' I-tnqhiln Ii ':';('jja:
('nllla. "all1a I'i(':rn l-'lgli!lla,
YIn SULLUZZU BUZZU
Kulharld jaf x'inhu s-sulluzzn 1l kif hi"x jicflaf kienll jghif1ulua biex nixorlm nit i!ma hulli jaqto'. JonkE'lIa ,ituk qatgtl'l II j"h"rtuk hiex jiqaflek. fmma lit-t:'ahi IIleta jtillOl1l trill t'lglillld Xl lwga iktar III illn hekk! 'frill tgtlirl kf.lmiet (leglir1iu ghalhekk, qi'ick linli gl'tas-~uffcjrn, r 1-k liclll lImll:1 (\,nnl:
Sullnzzll bUZZll! ~lllr gl'mn(l win jnhogtldni,
'K lllill Joboghdni ghalldi.
I Luqa, It B'kara.l, Hal Lmp Hllajt ukoll dill l-olIrn:
:"11111\;>;;1\1" 11111r lllilln It')n ':'; .. il, :\JUI' l'llq min iiJobhnk; ,\lill Ilia jllohi)()]n: I':ij" ha lIitohhok .ii(,II,
Hili, ]I, G7l: .J (' 811 i.\~-I am a ]lot of jam; 'I'll As-thou nrt a fool: J/ pA-hp is the biggest flS,
Thnt ""PI' went to s(',hoo1.
XIl FUQ IN-NUMRI
Ihla,nl il-formuli t-tral dOllllholll jiLghalllllu iktar malair in-llumri billi ja~,;ul:JawlWlll ma' ideat II tixbihat Ii jolqtn I, immagilla%zjon: taghholll,
Bnal ta' qa1Jel, dawn juru l-effett tat· tagtililll, II lllhux fir-rima daqskellllll filkelmiet iJl-lngliz u biVl'aljan Ii t-tfal jitghalllllu. barra L\Ialti, Xi dralJi r-rima IIgenjuza tlafna,
Bhal ta' qahilha din kiellu qabbluha tl fid :\[nIt.ill 11 x .. ghlct ghal Hit· zmiell mal-Gzira, ill1111a. I-lu111 intesiet btlahna
Ilte~e\\ il-bafna espre6sjollijiel ohal Skej.:i((. Ill/Iilcll~ ()/wlIlillw· BOlld~ u iarjoil ieI;,,!, fuq il-Joghob lal-hnlhlll jc',,- il-pulitka 1 i isir fi 7;ll1ienlla II jllllll wara hit. L-isI(,S'S kitti"b .\lifsud igtJidilllH Ii dit-taqbila llst(,lllghd lix-x,dJ:11' Lt' Dic'embl'u. 17m, i.e.
Ciesru, (:ies]'u, .\lla bOll HI a . Ilnsek l1laqsuma ~ieq('k miksul'H. TngJitik [Jtll1tul'a (:iesJ u alIa bOll ura.
.\I.ifsnd igtlHITafl1a Ii t-taqbila tllisshlt hekk, Fil-bieb ta' I-Isptar ta' l-Ol'llni, ilFIlI'l1:arija, kiell hcmm ghassa wiehecl xih jiSllltl Oic81'i Ii iil-hill ta' I-ikel, fis-siegha 1" l~/(/(/ 1/ (ia kiClJ ikec'0i 'I kulhadd 'il barr;! l)il'x 'Im; jintmessux il-ficle'c1 tn' l-Isptar. . \I.:ta mbaghad, ,yara I-ikel, kicm jingtla-1 a l-orclni hiex jithallew in-nies jic1hlu. dan Oiesri kien iwiegeb "AlIa bon'o1'a", 11 ben jift.ah il-hiE:b. Issa dan Oies1'i bejll ghax xiI! \l bejn ghax minnu kie11 bniedplll inkwiet, 111U kicllX ihalli t-tfal morel" i .. l1orgn han:a I-hieb II ghallwkk dawn Ill:!
k(~llnX .inhlllInh. G ,,'ieflt'c1 lllinnholll kelIII x' igh ie! ma' (:iesri, qabbilln daI-vel'si II qalho1111u :"Wi{'('H biex iwaqqghu ghac('ait talli jghid ghal knll hagu ta' xejll Illla. 1)011 om. Oiesri Ita ghalih hafna, imilia ghalxe.in, II iktal' llla gera u fittco;: il'l'agul1 lila' ta' fuqu. iktar il-gtlanja bcliet tillstel1111' mat-triqnt hekk Ii ma setax .ioh1'og barra I-Isptlll'. U ghamel tant f'qalbll Ii ma1'ac1 ,e,,"\I'a II IdE'n sa ,ium!. (fL\[.L. :\r~. 13, P. G!)D.
XT CALLEJA
Dhat-tfal ..\Ialtin ta' mitejn "Plla ilu. it-Hal wI-hull ukoll iqa1Jblu issa fuq xi knlliulll u ism fnq xi I'llqalll. 'VatH\a milli7;jed ll1aglll'llfa hija diu Ii gejja:
CalHa liobza nejjlt (;ib is-siggu II oqgtwd hdf'i.ia (lib il-pillnil U I-klamal' lIn npingilek J'as ta' limaI'.
XV! ID-DUDE'
Fink kUlijOlll, din Ii gejja tfakkar laqam. Tismagliha tHtfna f'bosta rhulu u filbJj,,: :
Dud,', Dt;dl" Dude, Id-Ducle ram:1 haunt; Si''''''n balTa idejh fil-hut, ] hi~h xi kOIJba u xi rukkell (JnlgliuhiC'lu z-Zamba rcll.
(Tarxicll)
XVII ANCLU BELLU
Dit-taqbila kOlll1a llghiduha fi tfuliti I1IlI rrarxien:
TIXBIH Dil-llIaqlub ta' :\Ialta, it-taqbila tat-tfal
Il1g1i;ii t uri kCllllll jaglimel ilnm fi-Ingiltcrra ~ltekk Ii flok jilqg:hu x-xita l):J-fern .iixticrjll jbieght!uha \l linzel da1'ha otu'a. Lewis Spcnce fil-ktieb Jfyth and Rituul ill J)(/ II te, Galli e and l!lt!ill! e (LondoH, lD·I~. ]I. 1.Si"l jaghti t-taq11ila Ingliza
hdd, :
Huill, l"lill "'0 uway Come a~ail~ ;notheY- day.
Qh. Ilkoll: l. Unin! rain! go to Spain, and
:\riw1 yon don't ("ollle hnf'k agnin ' II. 11nin, railJ, go nwn~',
('"me agaill alJother clu.\"; I.ittlf' ,JOJlllll~' 'Y<Juts to play.
(KellllH!': op. cit. P. 16;1-4). Fi Sqallija re,in ill-lluqqas ta' l-ihna
jgih is-swied il-qalb f'xi ntmwi tal-gziru. niltaqghu ma' taqbila 11lllissla wkoll millhsieb Ii x-xita ggih magtlha I-fertilita. Sorrento (op. eit, p. ~78) jaghtiha h('kk:
C'hiovi, ehio,-i, chio'd, E In gatta fa I'ovi, E Iu surci si marita en In eoppnln eli situ, cci:.
"Tr it. !':lins whilst the siln is shiuing, till' dm'il , heating his gr£\ndmother: hp is inll)2;hill:2; :lJHl sllP is crying".
F I-istess kittiph .iurina kemm hU\\':l lllXplTPd dan it-twclllmin Ii meta tagnmel ix-xitn II x-xemx ix-xjuh jitbellhu billi inghti elml il-qmd TaIjan:
Quando pion· P Illce il 5ul(' 1'1lttc Ie; ;"e('chi(' nmno ill amore.
It-Hal tagtlIl!1. meta jnqbdu jgtlidu dalI'ersi bil-lmncaJieua ftit 1.1 xejn ikullU jafn x illllul1lfl jghidu. Imll1a l-tlsieb dak
54:
hnwn. .J idhrilna Ii meta ,sib xebh btml dan fi-idej~d lal-qwiel ta' tliet pajjiz! III uieghda blwJ ma hUllla :J1 alta, I-ItaJjn n l-1llgilterra - hsebijiet mibllijill ruq 1-!lsserYallzjoni Ii tistn' ssir kullimkien XOl'-1 n wahda--gh'\Ilc!na llqiSll ,-taqbila btJab holrjien lokali 11 mhnx bilfo~'s hllal:t taltliia tni-UHjhila Sqallija.
XX IX-XITA U R-RAGMAD
lr-raghacl gtJalldu wkoll iI-post tiegt!11 tit-twemmill J\falti, U kultlacid jaf it-taIba tn' waqt ir-raghacl II I-bemq: "Santa Barhara. la delli u lanqas hsara". 1111111a harm hekk it-tfal xi drabi jghidu dawn il,'el'si meta jisi111ghu I'-ragllad ikarwat waqt Ii x-xita tkul1 lliezla. Il-kliem mhuIlliex magtll'ufin twflla u ma smujtholl1 imkien barru I-Belt.
Ix=xita u r-ragtlUd. TlJ-u::mIlU mar iistml: Qnhad lJafna hut U deffisholll gmvwa I-but.
In-nnni111 jidli.ol f'diu bllal fl-obra taxxita 11 x-xemx; imma llla usibx :fiJ-',ersi tlSh,h iehor tllief (lak Ii jn,q1JIu fl-nhtJal'. D""lH in-llfmnll nfakkrn Ii meta jri(.gtlCd ix-xjutJ igtlirlu Jiz-:i:gtJ:J1' H lHHlIlllll qed if)I'l'l1rr j('\V il]l'(l1frrl.
XXI IL-BARD
Puq iI-hard ~majt d:n Ii gPjjn: :UI! Atl! kemm 1m lJard! K01ln titija ta' Lukard: Lukard iddoqq il-labar Minn gos-sodda gtlUI gol-qabar.
(B'karn) . :\J inll rnhal iellOl' ~1l1ajtha hekk:
Ali! Atl! kemm hu bard! Gtlall-inke,ija ta' 8merald: Ajma kemm 1111 ksiell, F ll-uallnu dana I fis-~ipgli.
(Qormi).
xxn DOQQ, BETBUT, DOQQ
Vnssalli .ifisspr betb lit btlala strumeni sC'mplii,i Ii .isir miz-zokk tal-liafur jew talqasab. Bit-Taljon jissejjatl zampognetta,
J t-dul :aghlla jllOblJH nnflla jonfhu II jdoqCju I-betbut, u biex blia1kiekll jcloqq iktar, ti~l1lagli.hom igliidu hekk:
Doqq, tloqq, betbut. doqq, I-Tn nixtriid'k liabba till . K nqtngljlPk rasek ban:'1 lllgibhie]pk b:r-rampil.
(B'kara). jfinn l1'al QOl'mi 'Illnjtha xort'ollra, hi
t lif't 1'el'si hi~~: Doqq, doqq, betbut, doqq, Ira nixtl'ilf'k enppn till, :Jfillll ghnnd Censu s-Serkill
[]-Prof. '1'emi Zammit, Ill-kopja talktieh tn' Pitre Ii ~emmejnn (a1'a :\1'11. HT) kitf'lJ hil-lnpes dill Ii gf'.ija:
Doqq. hethut. doq!] , Tiil nixtrilek iiabhn till
:J'fi111l ghnncl Wemm il-Fakkin.
TIXBIH Pi Sqnlliju l-bethut jissejjah 81lm rmgna,
imma Pitre jghic1ilu3 Ii sam.plll]llll tfisser ukoll d ik Ii f'11('ssina tissejjntJ ibrnmara (M. ?'ummill'n), Rlinl }'\falta, qabEil iclOiqqul1 il-h('tlmt idawnll1 he,in iclPjbom 11 jghi(ln ,In l-kelmiei: biex idoqq: (;1) Rona sona, zarnmnriedcla,
Chi ti Fall7.u 'a rflmmirif'tlda· (:,\1ilaz7.o) .
Ih) Sampugnedda. sOlln sona. C~l dum:ll1i ti fazzu hOlla, Cn 'na sro('('a eli IInhh?trn Facci eli pala! Fa<'ei eli paIn! Pin rill.
(Borgetto) . .raghti wkoll varjanti oli.ra mil1n Paler.
mo, u ohra bid-djal(M :\ aplitan Ii tgliid hekk (p. 412):
Sona son a zampogllelIa, ea t' accatto Ia gonnella: La gonnella de s('nrlato: 8i non suone. te rompo Ja capo,
XXDl TAT-TILA TULA
Tat-t.:)a tub, X'kilt jl-l(~ila? --I-10hz u '(!:hejna. 'diull fUf]~
Tifa Ti/il Ii .ia).!;hti Pitrp (ihi(U: TJa tilt] tila! -:\fem~a-(,ilJlna di tila: --:\ tri tnri p menZll. ,-XUlI \'i In POZZll dari. Chi nIliti sllnatll: Lilt ,-illliJIll t} 1n gl'flllf'Uscia:-
Sa f"jJl llnf ii,·Il. hawn :\1altn t-tfal ighidu l-kliplll b<s u mOl jidhprx Ii waqt Ii ,i).!;l"iiduliolll .iilngl·lllll I-lngliha Ii h011111l
Sqnlli,jn.
XX1'BAQRAMBU'
Din glJandha millll ta' qnhilha, gtlnl-kplllm iktnr III ag;l"lI'lIfn :
XistqarJ'lI Ii In l-loghba u lanqas ilkli(>lll taglHm lila kont I1n;' hiholll iClabpl iltqnjt mngliholll fil·ktif'b JIa/fa Cananeu la' .\. P]p('a (1901. p. 287). PrCf'1l jagoti taghri!' Ill,! il-Ioghba Ii kiene: ga bdiet [intt'''H J1 %'";('Ilil. Igliid Ii t-tfal kienu jill-
X'lilar jagrllllP]? --I;}:ih il-pnlmn 11 I-kllrnnn, (' Ii Ii ? -.ll-qrlllsi,ia.
l'la\\'llhf'kL kltll1adrl j'hdn jghid: Ca1l1-/HI II} I,;, ~ ('(/ fI' llllill r)l~' ~ u %-zc\vg nafliet jic(·nqalqn I"ill xulxin, qnlJ%n qahza fuq ilPOIwt :,' sa~lajhoTll, fost id-c1ntlk u 1· fratia!'ij:l i(lQ;1'ilw11l '<nkr,mlll jiltnqgtl11 wj(,(~ i mJ1\\'i i'(',
xx,-r GMANDEK NAR?
\\'ipl,,'d mit-tEal Ii jlmnu jilagttbu jghaq'lad iI-pOll" ta' kull id II jaghmilholll ittiwjn fuq xulxin. Ill1hngliad jibdew jift, l'lUlu s-swaba' wietted \\':etled. u ma' kull \\'je/H,d Ii jiftlill jillghad:
(; haw.lf'k llal'? C I-ielior: Lp. Mal"ghaxar dari):) j\\'iegeb 'iva" u d-
Pi-:re (Ginoehi Faneiullesehi, p. 63) jnghti hekk: "Due 0 piii fnneiulli pogginllo l'UllO sull'nltro nltPl'namente i loro pugHi ,·hiusL col pollic-e pero distcso, riMo ill modo drt fOl'l11fl]'(' una (·olonna. Uno ai ~s'i \'[1 risalendo eon Ie c1itn (indic(' e medin) dplln mnno libera ,bl basso nll'nlto ... 'c0ndendo ripete:
c\ec-hiana. ncchi,\na. ell'e ]onga Ia serdn: ;:4('illni. scinni. ell Fali eli pillni.
.\ quando a quando pice-hill. (' 11<1 luogo it s0gnente clinlogo trn lui (' qllello eli r"li tocen il pugno:
Tnppi, tuppi! -Cn' e? --Sb ('ea 'a batis"fi? -Chi yuliH? ·-L'ayiti 'u cr:scinieddru? ·--Apriti 'n cuscinneddru. Il fanciullo cllC ha picehinto npre it
[lllgno del ('ompagno, e !lOll troyando nul-
1;1 di('(': l'\ Ull (,(,'t':
" col (]ito tOlna a picchinre C\ a ripetere In stessa starin. Quando anini all'ulti. II)() pngllo e ,'(. rinito il din logo, aUa do· lII:lnrla:
L Hl"iti 'u ('riseint('ddru ~ I' ill tro rispolldp:
La gntta s' 'n mnnr-iau. " tmti rOllll)('lldo In colonna si hisliceinno ('Oil 10 1iI all i fillgendo eli yolel' c[l(:ciarp il g:ntto:
Chissi' dlissi: ('hissi! Dill kif issir f':\fnl'snla, illlllll1 f'Palcr
Illo fiel-djnlogu ticHlOl il-lll1tfl htwl f'tagh· !In. 'Ynra Ii jkllll qalln:
"Sanatimi stu p:lIIi e }lisei. :-:tati ac('Ura si s' 'u mancin 'n 'attn".
'('!tin jprga' jmur ghnll-tmta jglHrlnln: --A 'atta s' 'u m:1ncii,.
II hlinl qnhel jihdew ikeei~lI l-qattlls: Chissi! ('hissi! ehissi!
F'Biceglit" skond Pit!'e (P. BB). fid<ljn logn wkolJ t iSSP1l1nHl l-tl11tn:
--c(' stl' n fil ~ -Ste a friee' 'n P(,S(,0.
-R la cnpn 11 er;i In (]('" --0 ('n011.
--E In spina ~ -.-.\ In gaMc.
F jp!'ggtl11 jkec(~u l-qattusn.
XXVII DIRI DIRi DENBI
KOlllln ngliiduha tlHfna fi Uuliti u glia,10k tismngtlha f'tHtfnn hnadi, KOlll1f1 Ilgtdduhn hekk:
Diri dil'i d0]]hi' ll-qattus gil'ifli (10nhi. Denbi rm-juli1: Salitlfl, SilljU]'(1 ~ GtHldn jkoIlnf\ t-tieg Bil-pnstizzi II bit-tigieg. Parrokka hajdn hajda KoUlla q::nnel u suhien.
(Tnrxien u Luqa). -'I ill-Belt, warn "SaM1n, Sinjl1ra" ,
sll1:ljthn h0kk:
Ghada mmorru t,-tieg Bll-Ialuull u t-t:gieg. Frawli biz-zokkor, Pn~tizzi hi;)-~uJl1Jl1ielL
XXYUl IL.-FRENZA U L.-KULE·
Dlll (laluhieli mill-Gudia u hi importallti ghax turi kif kienu luqghu l-moda gd i-,Ia ta' l-ilbies iUll-llisa u tal-coiffure Ii salw m,itra t-tlal kienu jwaqqghuhom ghal:,"ait nwta jarawhol11 fit-trig:
1"o, Ie, Ie! X ehlli I-freuza u l-kule: ll-kulc tnehtlih bil-fors Gllax ~(Jl-kl1isja rna tidtlOb:,
PeZZUlatll miet F'nq 1m' ray juliet : OllllllU ~ibkieh {; llIissiern jziegtJL'I bill. U-1m1Jar ill1zejjen h'tlUtu ll-kmllpallja lllzejna bil-tJduru, fl-ma:';t llIze,iuu bir-ragel C x-xehIJ;! ghall-kongulltura. Qa!b ta' qaIbi, gozumina, .J h'lla IlkUll il-gelllliell tieghek. HalE uhati hiex in::;u:qqi Ba~{a ngawdi l-fjnri tiegliek.
Inic1l! llgh:du Ii tllie!: l-ewwel erba' versi l-bqija jidhru uktar faq bi! tal-kbar (ta' I-imtlabba) gilaI fuq iI-kital'ra, milli gtw-11a tat-tfal. .Jista' jkun Ii StumnlP, nizzilha kif qaluhielu millghajr rna. gtlUrbilha :'-Ie'\'wa~
:\fillll Bil'kirkara qa1uli din: Knzzu miet Fuq erba' ravjuIiet; Ommu tibkih M issieru jziegtiel bih: Tawh bI-istanga ' W daqqewlu I-banda.
Patri M. l\:Iagri S.IJ. (X'Igl1.id il-Malti, l~12!5, P. 157) jagliti din mill-Belt:
Grillu Gandofflu lIliet Fuq e1'ba' lmvatiet: Ollll1lU tibki u tixher .\[issiern jilltef baffili,
57
:-;C\\' il-l,;a ca,,<i kemm ir-)'a.vjlll Idenu jikluilUlIl hafllu. De Soldanis fid-dizzjullarju .\(~, Ii haHa I-Bibljoteka 01s. No. 143, p. :!flii ilb~( r I,ll cati hekk: "Sono i cavati lin vasto fo: m'l:O dttlla pasta dei conta([ini "he cno('io11o (,t, inionacati col miele jH'!U, Ii mangiano. 80110 fatti lunghi ",ltHlltl> Ull cannola, poeo meno, e quando low manca il miele snppliseollo i1 cacio gratia to. 5i chiamallo eavati perche fa:ta In jlnstella colle due dita, indiee e mezzo, Ii (',l\'allo per renderli men tosti (rossi) c I'aeili alb digestione. NOll sono da tutti iucayati ma Lla tutti 51 chiamano kavati." Fuq din ix-xurta ta' kannoIi l-istess j.O'lllS iaO'tlii dal-qawl'
'" G1;a~'c1xi ;i,Ilk: ati . II-gn·mxuJ im,bu kayati.
~tnllll1l" (ihid. p. 67) jagntiha bid-dia-let( La' I-Jnidinn:
Kieu lUa k:en Xtrajna wizlla kittien Ghnzilnieha rqiqa rqiqu Bhala gUlllni ta' I-igfielt: Tfa rget ill-nanlla to: a Ca,ppset ~ieqha bi tlj6ra Te1ghet fuq il-bejt Tghajjat ' il taz-zejt Kizlet fiI-kantilla Tot xebgtJa 'l-hanzira }Iarret iI-Belt Xtro:, kel1) T otn bicca noM: biz-zejt
58
Qolot: "Biex gibtlm kemlll batejt". :Harre~ il-gardin Tghuiiat 'il Katann Tiftah il-barmil tat-till .J[al-PepPll 11 1"(; U lI111W rill ,
TIXBIH Xi xcbll fil-boghod hafna llsibu fil-Call
to 769 ta' Pitre (Oanti Popolal'i Sieiliani, '-. 2, 12.17);
~acci u '11(1 call~Ulla
Di pc.ri e eli eapuna Capulla a quattro peri Chiamatimi a .Jlicheli; --- .Jlichtli e picciriddu
Chiamatimi a Turiddu. - Turiddu e malatu.
Chiamatimi 6~ordat\l, Afl'aeeia la zita, Yistuta eli situ i Afl'uecia la eugnata, Yistuta di 'nzalata; Afl'accia 'n lllUlHlCuui. (" nn piuttu 'j l11acearrulli; Affaccia 'u l11UllllChec1da, C' Ull piattll 'i 'nzalatedda.
(Cefalil),
FERDINANDU XXXI
Din it-taqbila hija walida mill-iktar lIlaghru:'ll. Hemm iktar millll versjoni \I'ahela taghha, kif jidher minn dawn Ii sa llgibu hawll: 11) Darba kiell IHl\\'ll tifel
Kic,n jismu Fe:d:l1andu Il-qassis ma riedx igtlammdu Ghallllllclu t-tabih B'illkejja tal-qassis; Tela' fUiq il-bejt, Bella jglJajjat 'il taz-zejt; Xizel fiJ-kalltilla Hecla jghajjat daqs xadilla.
(3) Zellzen it-tiben! .Jlara xitla kellha tifel: Semmietu Virdinanclu Wil-kappillan 111a riedx igli.allll11du, Temgtletu I-tlOhZ tas-sl11ic1 Hiex jitghallem ta' tabib; Temgtletu I-tlObZ tal-granza Biex jitgli.allem il-kirjanza.
Varjanti ku; iuza li.aflla smajtha r-Ra· hal ({did, fejn Charlie Chaplin jieli.u post Fel:clinanclu u naraw bhal f'mera kif jinhidlll l-per~nnaggi f'd"wl1 it-twqbiliet: 1·1) One da!!
Charlie Chaplin Jden ghaddej; Kien gtladd~j minn Strada Rjali Hecla jkisser il-fal1ali: Tellgtmh fuq iI-be jt . Hecla jgtlajjat 'il taz-zejt; Tellgli.uh fil-gallarija Hecla jgtu\jiat daqs tal'hija: Haduh fil-katale:t " Hecla .iaqbci c1aqs mulett.
XXXII DGttAJSA VAPUR
Zewgt 'itral joqoghdu ii-art, wietwd iqiegtJed saqajh miftuha fuq ta' l-ietlor u "'uqt Ii jbanc11u '1 xulx:n ighidu:
Dghaj~u \,UllUr.
Jerga' iigi u jerga' j!llUl'; Dghajsa lJittija. Bil>gugu ta' SqaUija,
'Qabrlithulnll 1f arlaliPll Kollox ghal (isem \ Ctwl (i'em ieho],') xPjn:
TIXBIH Jt-tbantlil illxobbhuh mal-qdif fuq ix
'\\'ieni ta' rlari--jis:a' jkull ifakkar iI, ;}:rajja ta' meta kiellu jkunl.\ jaharbu mitTorok. (:,)b. gh.tl dan il-1isie1) din Ii jaghti PitJ'l' turn l-iselll .1 [II Jlarinol'n (Giuo(·hi FanC'iullcs('hi, p. :12!lJ f('jn il-ldiem Ii jgt1i. rlu huma:
,-oca, "OC'a In mal'illarll; Ajlltmnuni .... hi 1'E'111111 Ii Turchi ~
Bonelli (I::iayy i. del Folklore dell'Isola .di JJalta, ]895, p. 9) jaght~ l-istess taqblla ,,'xi tiIJdil 'I hawn u 'I hmn.
XXXV PIZZI PIZZI KANNA
Kif waslet ghal1dlla, din il-ghanja tattral tinsab imtlawwda hafna. 'l'aglitina x'nifhmn Ii Jiha vel'si miijudin u mdeffsill kif g;e gie. Hiss 1ll~1l-(:rba' v~:·jan.ti l~. sa nagtrtu, 11 mill-versJol1J. SqulllJu h nglbu \\'a1'a. llistrrjm naraw hema huma l-elementi orighiali ghax jidhlu f'kull varjan· ti li naglitu huwnhekk:
Pizz; pizzi kallna. Dolores ta' Sant' .hUla . Santo Anna tal-murina Habba I-bicelt I-pellegrin a ; Bicca hut tmt, Kwantu din'i' di kt\yut; Biec[l lialla halla Kwantu direi di kavalla;Il-beritta hamra hamra. Bil-bukkett tal-gizim:ll; Gejja mara llliull Hu,:i:-Zabbur BiI-gezwira II bil-fardal; ;lppajpija! .-'lppajpa!. , Hobh iI-mara, tlObb It-tfal. Uobb. 'il Cikku l-iskarpau; Appajpija! Appajpo! BelIn kax;-;a giggifo: :\Igliaref tal-fidda, Bal1diE'ra tal-liarir,
Ixtrilu bicca qubbajd, I tlllaghhiel u, bellaghhiel u, IIabba tlu rasu mal-hajt.
I:! J Pi;::zi pizzI kamello Eppejpija eppejpo; lklla kaxxa giggifb; Pizzi pizzi kal111a, Dolores ta' Sant' Anna, Sant' Anna tal-Morina, Habba l-bicca l-pelJegril1a, ~\Igliaref tal-fidda, Dandiera rtaI-liaril'J N' oli kannoli III sara qaddisin.
(B'kara.)
(Valletta). 1:;1 Pizzi pizzi kalllello,
Eppejpija eppejpo; Xox,'{a lavanda, Svara kanull. . Balla fejn tmur? Tmur il-Lubjana 'i'aqtn.' pezza Indjalla (Jibsa) 'emu!' il-Buskett Taqli I-bajd u iz-:calzl'l: : H ija beda jibki, Tajtn tazza rum, Xehetha fiI-vazun, Tajtu tazza b;'andy 'Paha liz-ziia Randi.
(Il-Bcllt). Temi ZamlUit jikteb din bil-lapes mal
genb tal-ktieb ta' Pitre Ii semmejna (p, :37) : ( ,1) Pizzi pizzi kallllll.
Duluri ta' Sant' .-'luna Sant' Anna tal-murina Habba l-bicca I-pellegriua Dgliajsa tal-fidda Handiera tal-lial'ir Ol1l111ok il-}Iadollna ~ri,~ierek (+esu Bambin.
TIXBIH (Jb. ma' Itaglina dawn minn Sqallija
(Pitre: Giuochi etc., p. 87, 39): Pisa pisella A culuri di cannella, Cannella accussi finll.
Di Snub Marina; }Iarina e lllulinara Di '11 celu nni cala, Xni ('ala p: fa,'uri '~a pinna di picc:iuni Bi ha~ Xe~('i fonl f' vola {'C:l.
Piy.y.l!. piy.y.u, pizzuluni. E di Xapuli II baruni
(Palermo ).
(0 Ya nni X apuli a buIulli) \'a Hili Santa lHargarita, Ti fa elari un pizzuelelu di pani. Eva' guarda Ii funtulli. Li funt!\ni su' guardati. \~ acci tu spezza-cunnaii. Sutta Iu Iettu eli mastr' AntunillU Ce'eru un gadc1u ehi eantanl. E faC'ia ell r u.1'1I dt ! Situ e capiz:wIa T: [lsi din~ra e nesei fora.
(Palermo) . Pitre jagftti wkoll df\W!l I-elnvel erlJa'
Yersi m:nn Pomigliano d' Areo, fejn it-tielet vcrs ifakkar fil-vers tagtllla "Eppejp:ja, eppcjp(J":
Pizza, P:Z7.<l. pizz;pogne! E Ia morte c1i Sampognl' E pipl C' ]JipJ A uza ' n 'mma e ha aCCURSl.
XXXVI IL-GRANC LI TELA' R'RAMLA
Domt mtelln' u nl1izzel twfna jckk ghanclix ingih din it-taqbila, il-gtmEex gtHllija gtlandhn iktar mill-istil tal-lirejicf imqnhbla ta' Preea uta' G.A. Vassallo ;llilli mit-tnqld tal-poplu. Gtlandha mnejn kiellct ['xi kti"h tn' l-iskC'jiel xi c1arba II
hC'kk tghallmuhu II baqgnet lliezla fittradizzjoni. Illlllla billi ma rnexxilix ills:bhu stampata s!\ nagli.tiha flimkiell ma' ,-nrjallti Ii hdher imnissb mill-ewwel wanda Ii sa l1gibu:
Darba l.granc kien tela' r-ramla Kieu qed jirgna glial xi duda; Il-kelb lemim, qal: Sa nieklu, Glinx gtlandi zaqqi lliexfa gnuda". }Ieta hass in-nejb& tqarmec QaI: "Jien naqqni mmllt dal·waq'L
61
Gfwli"" jif'lI lItaItll[(l ghall-baiiar Ma kellix X'llTidha I-art."
(?lIunxar u Valletta). :\ri~-Siggiewi smajtha hekk:
TIXBIH Qh, in-1Wl'R"T1/ rh1llflC Ingliza "A 1<'rog
fIp 'Would J\-"'ooing Go" fe.in fiha 1-\'er~i :
As i'l'oggV Iras crossillg it ()\-C'j' It brook _\ lily-,d;itC' ,1n<:']( (,111l1e allrl gohhled
him np .. ...{Arn L<:'oll K<'llncr, op. eit, p, 18).
XXXHT RAJTU XEJN
Dill i:-Llql,iJn aktn: x gejja mit-Tlitt 113-lict ghalkellllll ji(,11 lila smajthiex hemm. Fuq SUllia Jlw'fjl!l'iiu hnwa BonnIn. Bel/III'ORlI ssibu blI tin lagaill.
Hajtll xejn 'il ticgtJi puq Santa }Iarger i inc Bil-boria milgtmba flil-tldura lllngttlll'fl:l ~ Kemm hIlwa slwlll' 'll~jnf _'La t· u IlUllic,ni watldi Halli(,li ,ebat itfal! :\Inl' jixtrili k\mrt trunhuni Tnlll hUll i jiHrunhnnj::tly. 'ronn ia' Lippu GtwlHlha 'J Pnc'ikkll: Bclln I' a,,,, Qnin' rnsu; 'Yich'JI fngqas, I-iehor tar! "rich,·:l mar fug it-Turrettn L-iel'Iol' Ilia" fnq il-kampnal'. T\:avetta bimqaxxa l' Tnlcplssalu u spiccnt.
(TI-Belt).
XXx,TIJI BAQRA, BAQRA TA.SULTAN
?linll Gllflwdcx smajt dan id-djalogu: Baqrn, baqra tas-sultan! 'Il min ni€.nu? - Tienu 'I dan.
--' 11 clr.ll 11lll l'l'idux; -lrrid ' il dan.
('\Iullxar) . :\atlseb Ii dawn l-erba versi huma I-fdal
tn' xi loghba tnt-tfal Ii fiha kiell jidliol dan id-djalogn. Fi tfuliti f'iIal Tarxien kUJllla llilagtlbu loghba Ii I-idea tagt1lll1 kiellet tixbnh IiI din fa' hawll fuq. KOll
Ch e colorc Cosa 'vai (vlIoi ried(1t tkun) X'kulur trid?
U l-ietlOr kien igtlidlu ncrllidu anna L-ihlial! u dak it-tifel Ii jl~ol1u dak l~ isem imur miegtm. U jibqgt;u se,irin hekk <akemm ma jibqax tfal iktar.
TIXBIH Qb. il-Iogtlba Sqal1ija .4 Ii C11l1ita mogtl
ti,ia mil1ll Pitre (Giuoclii etc. p. 261). IiIdjalogn f'diu il-lognba, kif ighidilna Pitrl', isir he]11 l-Anglu II l-imgllallelll:
Allgelo: F oggi1l 111/ Cllllll·i! :Jfastro: ("hi culuri '/:Ii/iti? Angelo: 17og(1hi'/1 p.e. 'n'llrriccllina d'orll. Se tra giocat.ori v'e 1\110 ch(' eb]Yi questo nome ilmastro oi('!" : Piggliiatiri/7a, (' gIi cons~glla A.rricchina '/'01'11, iI qual(' ginlivo e festante lHdza ill piedi e segu<, l'angelo; S~ Arl"icch-ina, d'o)'11 nOli ("e, l'al1g('lo va Yin fI testa lJassn ('ollie mortifi('nto.
XXXIX o MARIJA CULJA
Din it-taqhila tidher imhalltn sewwa. Jt-tit:ni 110fs tagliha menud kolIu mit-talh ta' qabel ir-rqad Ii 11-lIisa tar-rhula gtladhom igll:dll. IJ-ewwel l)ic'c'n tidher mizjuda.
o .\Ial'ija (tulia OqgtlOd' gtl:lrl~ubbtejk! Hares Iejn is-Bema AI" min hu gtladdej; GtJaddej Gesu Hambin QaIb il-ward II l-gizimin; Sodda saIib T mhadda kUl"Ullll.
:JEn ihobh ii-Ham bin ckeiken
lkollu xorLih "c'nium. (B'kara).
XL o SANTA KATARINA
Fl[nn) bhal haufusll li t-tfaJ isejtm "Santa Kutarillll·'. Tkllll sewdn, II me(a tic'qat' gllUudha !labta 19holli I-bit,ca tn' warn. :JI('tu kOllna nnrawha 118kk. konnH ughidnlhu: ··Kutnrina. gholli <10nbek". Din it-tuqhila, li gbart mill-Belt, gtl:1ndhn x'tnqsam Bla' l-istess hsieb. Tgtlid hekk:
o Snnta Katarilla X'iut tughmel g;liarkubbtejk ~ Epb, <'pil. el~! Ep(). ept) , eEL t .--Qieghda Iladnra '1 Alia GtlUX int lIla tndurnhx. Epa. ep\i, elu! f':P(): epll: el?I , -..J(jibuli s-sikkilla. {:ilmli x-xablott! Epa. epiJ. pIa! Epo. <'Pi>. 0111!
XLI MIN Jlel JIBDA
Qal)<'i jibckw jilaghbu, it-Hal jaqtgt1l1 (.tokk. Kultlacld jiftntl is-swaba' ta' iCl wf\hdn kcmm .iidh:rlu, min ibm gal "ghali,ia mill jigi jibda" ighodd ta' kultllldd u lIlbagtmd jibdn jghodc1 millllu lI11ifsu sa kemm jasal in-l1umru Ii jkllll i2:ie b'kollox. Fuq min iaqa' dan in-llllmrll jihda hUWll. .Tonkella, skol1d :l-Ioghba xi tkUll, joqghor1 lil/ffliS Jm. I<;S:1 barra l-gliadd hellllll uko11 1110<1 i<,lior biex ,iihdew il-Ioghob. TgtJidu siJlaha sillaha xi taqbilipt. 11 fuq min tafla' l-antwr sillaha jibda jew joqgtlOd qattus llU. :JliJln dawn ighidu akta!' minn walida. Bil-varia nt.i rnexxieli nighor ham<a nlinll irtlUla clifferenti. Huma dawn: (1) Kemm trid bombi biex tispa!'3
Tl-kanun ta' Birkirkara ? Ix-xadina fuq il-mejda
QiegtJda tickol plaU kawlatn. (Tarxiell) .
c.!) .\1ll1lJ ~ "\mlll! Alllrn! Pinitin pillit(HlZa; ('r'sa fa:' Pinitill piuitEJllZa; Uno sC'L'enteen, ' Hu: get ix-xiIIU Bl-imnukka u bil-bringieln; Hnl'Pg ix-xiI"! Bipx iqnxxar 1llIlstaec·ieh.
(;~) Amlll! Pallllll! Pa111111! PiliJin pililenza; Tu ga fa! Kutulii kutulellza I
Ala ala mi, Two seventeen: Pililill ]JamUl J)Olllll1 ~ Il,Iibsa ko11ha linka TiIilln tanH b0I11111! Harget ix-xitm Tnaqqar il-hrinidela Hareg ix-xih [naqqul' mnstal:(·ieh.
(J) Imm pOlllm pOUlm Pi: i pi1'i lanza In for llll. Pa so In sl: [mill pomJl1 pOlllm! Piri piri Innzn; Kemm tl'irl P
(B'kara).
(II-Belt).
F fllq min tnqa' l-kelma tl'icl ig'hicl. ngllidu atllln: Gtwxrn! Ighoddu gtlnxrn n mill jigi l-gJinxn:' wieLled jihda.
).')) Allllll aJUll! amll1! Ph Jinn. pi1'i ]enza; Tn ga fai Kara mi, kn1'n Wenza: Ala ala mi. Tn sei fuggl; Amm amm amm! Pi]'i linn pamm pomm [ KE'mm trid?
(~ejtun).
U .isir J-istE'~s hnnl ta' qabilha. (Sliema).
TIXBIH Barra l-ewwpJ wanda, jidhru Ii fiholll
influwenza harranija. Biss g'lialkemm iI-
63
kliplll jidll<'I' Ii Ilu iJal'l':llli, aktarx Sqalli, lmga kUl'juza kif llJa ssihhomx fil-kitha ta' Pitre .L-iktar Ii tersaq hija din minll Aci: eaIe Ii Pitre jgih taht i1'-1'as Canzo/ldte e Filasfrocrhe PCI' COlltol's'i (Giuoehi pte .. p, ·n):
Unl1 clui p tri Fila. fib 1''', l·'ih fih fih F il:< fi1~' fa.' , Te l'en fan sin zc Jen en An seh'!, tcm sehe Allali da.
XUl TANGA TANGUNA
Minll Ghnwclex sll1ajt din it-tnqbila: Tfluga t;lngunn, SnhelInSa bellikn. Igdem idek U ('I'ga' husha: Taht it~toppu i.aJ-gtJaru~" r gchnha 11 hushn. Sahhatha lila' I-art Halli jigi llnnzir I-art.
(B'kara) . Sulidlil.a. llllwa I-iscm ta' I-illsett Ii atl
lla hnll'll :'\fnltn ngl'ddn kola jc'w Nanna. Kolo. Tx-Xp\l·kija. Gtlawdex, jghiduIll 71//:,dliff)lI. Ghat-taql,ila fuq iI-Kola ara din ta' \I'nrn. Fiz-zjidict lUss. ta' Cellsll :'\fifsud Bonniei tailt SalJllclla naqrnw: kola. duda zgh irn sn hilla, tleqq u mzewqa, llIiIli ,itiru.... IZ-zwieten igiliduIhn 1m r7m~jnla,
XLIII KOLA KOLA
L-iusett Ii al'lna Ilseiliu Twla huwa dak Ii ill-Ingliz j issejjah ladybird u bit-TaIjall /·ol'Cilll'llu. :.\Ietn ti~d xi 7;010 . fuq xi sigra tisma' i-Hal ighidu:
64
Kola Kola }Iur l-iskola; Aq bad siggu Ihda oghla.
(Ii-Belt) . Din it-taqbila kif sllwjtha I-Belt, immn
;lktnrx Ii tismfl' biss I-mnn'l zewg YerBi. TIXBIH
Ingih Jill ill-llota filologika illtel'essanti lia:'l1a tal-Pl'ofessul' G. Aquilina, Ii dehret r'Lcfien iI-JIaW (Ott.-Die. 1945, p. 125):
"Dessoulavy jatls0b Ii I-k(·lma Maltijn ~hflndha x'taqsam mal-kelma Gharbijn klila· 'which is rather n hec1gelJOg'. Bal'he:n jatlseh Ii hi mqaSSl'a mii-Taljan cocci/I ella. Fis-sew, imma, l-kelma 31altija hi taqsira ia' Nicola. Mat-taqbila tat-tfal tagtma 'Kola, Kola, lllUl' l-iskola', qahb,·l l-Isqalli 'Cola, Cola, yatteni alla scuola' (Catania). Skolld Giacomo de Gregorio M-tmien yolum ta' Stlldii Glottologici Ttaliani (p. 99) 'Santo Nicola', a sell 0
(Noto): gaiNnctta delhI Madonna (Palermo) '!iola, 1'0/0, so /lto Nicola, hWOCHZiolll' Pnlermitnna ana fnccine17a septem pmlCfai:a. Raffigurata ill San Nicola la eoccinella e In protettric"l dr'i bambini".
It-tfal Ingliii lill-kola jsejhulha hekk: (Yide Opie: I How Esall. p. 112):
Ladybird, Ladyhird. Fly nway home. Your house is on fire. Your children will hum.
XLIV aANBOMBLU
(4allbomblu tf\t-tursin, 1 ajtu n-nar ma jridx isir; (;<lnbomblu tan-nuhnalu. Tajtu Il-uur mil jridx jispum.
(II-Belt) .
XLV TINN! TINN!
Tinn! Tinn! Ejjn '1 hawn! Tiull! Tinll! Mur minn hawn f Gt13ndi kelb jismu Bnbaw; Gtlandi mognza bil-qallpienu l'T l-rlulih nixorhn jiE'1l1l
jew
Knll filghodu'iddoqqJi t-tmiellja. (B'kara).
XLVI TAd W ITRI TAd
'l.'aj hija kelmu tat-tfal Ii jgnidu meta Irjolled ,iaftbi ,,-jC(:u u jerga jikxfu. Tmm rna' hila. Il-kelmiet tim u tW'a fit-tielei. Vf'l'~ jic1h1'u qeghdill hemm gtlur-rima biss.
Taj w itri taj, ".\[Ul'a xilta buut mala]'; Tim w: itri turil Zewg IUlgtJgiet jagtmlJu gliabura.
r rgtm n-llaghga u l-lllul1tun; U ]a taqta' l-ellda tina Anqas dOlllna tal-tlarrub.
(Riggiewi) . Stullll11e (ihid. p. 615) igih dawn:
115. Una peduna. Kalzetta u zarhuna; Mentna celltna. l\Iinllek tlal'eg il-puff.
16.
17.
18.
Kel1lll1 (,ekeek il-gurat, Fil-kexxllll ta' Liberat! Keml11 eeki-ek il-gurdic>l! Fil-kexxun ta' }JadaIiell! Kien hemm t:fel u mariel, Qalllia: }Ja, gibli t-tahib! It-tahih tal-furmarija, Qazquza *l11ixwija U qoIla nbid, .. .......... f'wicc it-tahib. :\Iorna San Girgor Tgtmttejna bil-lizor; Nallejlla z-7.ok1'a barra Kaqqarhielna :7.-7.ill7.0n.
65
(Imc1ina).
XLYIII TAQBILIET BLA SENS
Dawn flkta1'x issibhom h'xi klielll Ii mhux }lalti, u blial dawk Ii semmejna taht XLII, ghalkemm il-kliem aktarx ikull Sqalli, ma ssibx btlalhom Sqallija. IngiJm dat-tnejn: 1. Ni mi fa
So, Ia re 111l; A pe di Ce re sa 111l; Hnxxe tutte }[arsamxett; Marsamxett a hija 1m, Do 1'e ml, Fa so Ia 81.
(LUa) . 2. An filippo omhrelle zami b1'ille
Xi papa xi on lete Xi patriei andll; Regatta, regatta Regatta mosidolli; Eni. eni, Eni trabulata; Anzi andoni Si eri fuggi, Rodda ka1'ozza Anni U :i\'fari.
XLTX SIAMO SETTE
(Sliema) .
J.Joghba aktarx tal-bniet. Joqogtldu tnejn b'ielejhom mgt10llija qisha mina u
66
milln taMha jgtladdu t-tfal I-ohra. Waqt Ii jkunu ghaddejjin dawk it-tnejn ighidu:
Siamo sette Cavaliere putrecille, :Uara, pass a via, Passaaaa... ve! A la !'route sulate (sudate?) ~Iara passa via, Passaaa ... ve!
~Ia' I-aMlar ve' inizzlu jdejhom u jaqbdu walida mit-tfal Ii jkUllU gtladdejjiu minn tatlthom. Isaqsuha, ngnidu ahna: "Xi trid? Salib taI-fidda jew gizirana taddeheb 2" Issa dawk it-tnejn ikunu ga ftehmu Ii min igbid mod imur war a wabda, u m:n ighid mod ietlOr war a I-.ohra. Skond kif twiegeb dik it-tifla tmur war a watlda 111inn dawk it-tnejn u terga' tibda t-taqbila. Jibqghu sejrin hekk sakemrn rna jibqax tfal iktar iduru.
~Iill-kIiem t:c1her Ii rnhix logtlba ~Ialtija, imma ma stajtx insib xi watlda tixbahha fil-kotb::! Ii qallibt s'issa.
L IL-PAXXATORE
J oqoghdu zewg ringieli tfal biswit xuIx:n, imma £tit imbegtldin. RingieIa minnhom, id f'id. jibdew jersqu '1 quddiem u lura u jghidu strofa. Imbagtlad jibdew tat-tieni rillgiela u jwiegbu huma. Iddjalogn, bejn wielled u ietlOr, huwa elml: lel Tinalela:
Bubupp bubupp il-bieb! In giro n giro ngella; Bubupp bubupp iI-bieb! In giro l-Kavalier.
2ni Tinaiela: In giro in giro ngella In giro l-Kavalier; III giro in giro ngella In giro l-KavaEer.
lei rinaiela: Min gie? ]\fin gie? ]\fin gie? In giro in giro ngella; lYIin gie? ]\fin gie? Min gie? In g;ro l-Kavalier.
211i Tingicla: (:He iI-Paxxatore In giro in giro l1gella; Gie il-Paxxatore lJJ giro 1-Kavalier.
lei ringiela: Xi jri4 i1-Pu..-..;:xatore In giro in giro ngella? Xi jr:d il-Paxxatore In giro l-Kavalier?
.?ni ,m'fl/tJ;iela: -IIliel 'tifla sabitla! In giro in giro ngeIla; -Irid tifia sabitla, In giro l-Kavalier.
lei rin'lJiela', Min hij~ d:11 it-tifia? In giro in giro ngella Min hija din it-tifla? In giro l-Kavalier.
2ni Tingiela: Din hija Guzeppina (jew isem ietlO1') In giro in giro ngella? pin hija 'Guzeppina, I~giro l-Kavalier.
lei ringiela: X'sa jtiha I-Paxxatore? In giro in giro llgella; X'sa jt:ha I-Paxxatore? In giro l-Kavalier.
2ni Tingie/a: Sa jtiha gurdien moqli (jew tlag- otn'a) In giro in giro ngeila; Sa jtiha gurclien llloqli In giro l-Kavalier.
lei 'l'ingiela: U dana mhux bizzejjecl: In giro in g:ro ngella; U dana mhux bizzejied: In giro l-Kavalier.
211i Tingie/a: Intuha libsa sabitla In giro in giro ngella; Intuha libsa sabitla In giro l-Kavalier.
lei l'ingiela: Nixtrulha zarbun sabin In giro in giro ngella; Nixtrnlha zarbun E<abih In giro I-Kavalier.
(Tarxien) . Fl-al1tlar it-tifla I-magMula tmur toq
gtlOd bil-qiegtlda gnaliha u l-otlrajn jerggtlU jihclew mill-gelid sakemm wanda watlcla jispiN'aw it-Hal ko11ha.