-
• larunbata • 1999ko maiatzaren 22a
Egunkaria
Leltza •TMafarron Eguria berreskuratu da. Igor Ijurra
««Konpaktua abesbatzaren lariaren isla izanen da».
Mauleko Victor Hugo karrikan zeuden lantegi garrantzitsuenak. •
A R T X I B O K O A
Garai batean, 1875etik eta 1950era bitartean, Erronkariko
neskatxa taldeak lVIaulera joaten ziren urrian hango espartingintza
lantegietan aritzeko. Oinez egiten zuten bide gehiena. Bailarako
herrietatik
abiatzen ziren, Arrakogoitiko gaina igo, eta lnfernuko Leizean
zehar Donibane-Garazira jaisten ziren. Kaserna parajera iritsi eta
lVlaulera eramaten zituen kamioia hartzen zuten. Gainbeheran dago
gaur egun espartingintza lanbidea, eta garai batean horretan
aritzen zirengutxi daude-egun Nafarroan.
Merezitako omenaldia jasoko dute etzi lzaban ospatuko den
Uskararen Egunean.
-
\ J a fa rka r i a 2
Lizarra •
Termita izurritea elizan Xll. eta Xlll. mendeko San Pedro elizan
termita izurritea dago azken urteotan
Eliza barruko
ostilamenduari
eragin ez diezaion,
astebetez itxi eginen
dute eliza. Hala, han
diren izurriteak
sailkatu nahi dlra.
Tratamenduak hiru
milioi pezeta balio
du.
EGA IBAIERTZEKO HIRIAK AR-te er romanikoaren adi-bide asko d i t
u . Hor d a u d e , ber tzeak bertze, Nafarroako Erregeen jauregia
(Erromani-ko zibilaren adibide bakarre-netako bat), San Migel
eliza, Hilobi S a n t u a edo Lau Rua k a r r i k a k o S a n Pedro
eliza. Azken horre tan -XII eta XIII. mendeetan egina da-, termita
izurri te ikaragar r ia au rk i tu z u t e n a s p a l d i a n . B
e r t a k o apezaren hitzetan, betidanik egon izan di ra t e rmi t
ak eta ber tzelako an imal ia txikiak elizan; haatik, azkenengo
ur-teetan intsektuok egin duten k a l t e a a r r i s k u t s u a
da oso, eliz barruko gauzak honda di-tzaketeko. «Hemen be r t ako
biztanle zahar rek beti er ran didate zomorroak ikusi dituz-tela
han eta hemen, lurrean, eserlekuetan, egurra dagoen leku orotan»,
esan du Victorio Biurrun apezak.
Termiten izurritea elizaren
San Pedroko elizako termitak desagertarazi nahi lituzkete. • M I
K E L S A I Z
bi alboetan dauden kaperetan s u m a t u daiteke batez ere, bi
kaperetako oholtzan, hain zu-zen.
Bi zoruok 1992. ur tean ipi-ni zituzten berri-berriak, eta
orain, zazpi urte beranduago, zulo eta hondaketa nabar iak ikus
daitezke bertan. Halaber, ber tze p u n t u b a t z u e t a n ere
ageri dira izurri tearen kalte-ak, eta, termitak ez ezik, sits e t
a k a r d a m u i z u r r i a k e re azaldu dira prebisterioan eta
sakristian.
Bi tratamendu Termitak isopteroen klaseko in tsektuak dira,
hegaldunak
edo hegalgabeak, eta egurra-ren b a r n e a n galeriak egiten
dituzte. Sitsa aldiz, lepidopte-roen k lasekoa da, eta gauez a g e
r t z e n d i r a b a t i k b a t . Horiek, egur ra ez ezik,
zen-bait espezieren larbak, arro-pak , o iha lak e t a f r u t a k
ere jaten dituzte. Azkenik, karda-muak edo pipiak koleoptero-ak
dira, eta normalean landa-reez e l i k a t z e n b a d i r a e re ,
a l t z a r i e t a k o e g u r r a j a t e n d u t e n h a i n b a
t e spez i e e re ezagutzen dira.
Izurriteak egin di tuen kal-teak larriagoak izan ez daite-zen,
aha l beza in l a s t e r izu-rriaren aurkako t ra tamendua
jarriko da mar txan Lizarrako elizan. Hala, bada, astebete-rako
itxi eginen dituzte eliza-ko ateak. T r a t a m e n d u a h i ru mi
l io i p e z e t a k o s t a k o d a (120.000 libera), eta ha inba
t p r o d u k t u erabiliko dira era-ginkorra izan dadin. Hortaz, b
i t r a t a m e n d u egingo di ra ; ba t a xiringen bidez, eta
ber-t zea , f u m i g a t z e k o t r e s n e n bidez. T r a t a m
e n d u horiekin u s t e d a i n t s e k t u a k , n e u r r i hand
i ba tean bederen, desa-ger tu eginen direla, eta, era berean,
zurezko gauza balio-tsuak babestu eginen direla.
—o Kristina Berasain
A r s i f y ™ 9 fy v yi 'iaemc//»
•
Berrikuntza ugari
B E T E L U K O J U B I L A T U E K B A -
d u t e h e m e n d i k a u r r e r a non bildu. Araxes eskola
pub l ikoaren e ra ikun tza be r r i a e s t r e i n a t u zenez g
e r o z t i k , g a r a i b a t e a n u m e e n b i lgune izan ohi
zen Indianoetxeak alda-keta ugari izan ditu. Be-teluko Udalaren
egoitza, m e d i k u a r e n k o n t s u l t a , eta kultur taldeen
topale-k u ez ezik, e r r e t i r a t u e n bilgune ere izango da
au-r re ran tzean . Ara izkoju-b i l a t u a k b i l t zen z i t u
e n Alai Elkarteak a r rakas ta itzela lortu zuela ikusirik,
antzeko ba t sortzea era-baki zuten. Indianoetxea zaharreko tokia
eta Uda-laren onespena , ba l i a tu beharra zutela uste zuten
edade tuek . E lka r t ea ren k u d e a k e t a z a r d u r a t u k
o den taldea ere osa tu du-te. Horko b u r u Bixente Goikoetxea
jarri dute.
Beteluko udaletxean ez ezik, Arribeko elizan ere obrak egitekoak
dira. Da-goeneko elizako lur guz-tia a l txa tu dute , eta eliz
ataria, enbor zaharrez eta por lanaz bete du te . Lau hilabetez
meza entzuterik ez da izango eliza horre-t an , e ta , h o r r e n
b e s t e z , A t a l l u k o r a i n o j o a n be -harko dute
Arribeko eliz-t a r r a k . O b r e t a r a k o sei milioi pezetako
aurrekon-t u a du Arr ibeko elizak. Di ru h o r r e n za t i h a n
d i b a t due l a gutxi h i ldako eliztar batek elizari utzi-tako
herentziari esker or-daindu ahal izango da.
—6» Urko Aristi
xoko ttikia
ESTITXU F E R N A N D E Z E Arratsaldeko zazpiak. Herriko
plazan. Pello eta Elena: - Orain EAko ergel horren lagun egin behar
omen gaituk.
- Bai, orain hala dun, hiru senide abertzaleak odolezko senide
omen ditun, ez adoptatuak.
- Udaleko plenoetako iskanbilak, pintadak... hori dena akabatu
duk, orain hitanoz solastu beharko diagu elkarrekin.
- Ohartu hadi, orain Udalean egiten ditinaten hankasartzeak ez
dituztela nahita egiten, ez ditun ohartzen. Lehenago, berriz, gu
izorratzeko bertze-rik ez zitinaten egiten; orain ez, orain
errespetuz sartzen dinate hanka.
Koritu kontari Arratsaldeko zazpiak. Herriko plazan. Joxe
Mari eta Iñaki: - Zenbat aldiz xuritu diat nire etxeko
pareta
beren kumeek esaidi original hori spray-z josi zutelako bertan!
Iñaki fatxa.
- Orain behinik behin ez duk pinturan hainber-tze gastatuko, ez
duk ikusten lagunak izan behar garela derrigor?
- Ni bederen ez nauk Arranon sartuko, saludatu bai, baina guti
gehiago.
Arratsaldeko zazpiak. Etxeko saloian. Ainhoa eta Mikei:
- Ekainaren 13an erabakiko ditugu, beraz, Herriko Etxean lanean
arituko diren ordezkariak.
- Ordezkariak? Hori uste al dun? Sigla batzuk zeuden eta sigla
horiek ditun hautagai. Jendeari berdin-berdin zaion nor dagoen
zerrendan, herri-ko inpresentabieena bertan egonda ere bere siglak
bozkatuko ditun.
- Bai, baina alderdi guziek zaintzen ditiate beren zerrendak, ez
diate edonor paratzen buruan.
- Bai zeral Herrietan, udaleko zerrendetan ez dun hori
pasatzen.
- Nire ustez, herriaren alde eta herritarren al-de lana egiteko
prest dagoen jendea bozkatu behar dun. Erraxa dirudi, baina ez dun
hain erra-xa.
Egunkari.i larunbata, 1999ko maiatzaren 22a
-
Leitza •
lMafarron Eguna berreskuratu da
Etzi o spa tuko da, gaur hasiko deri Kul tur Asteareri b a r n e
a n
EKItaldiek maiatzaren
30a arte iraunen dute.
Aurten berrikuntzarik
ere izanen da,
antolatzaileek,
Baigorriko Basaizea
Elkartearekin batera,
Nafarron Eguna
antolatu baitute
etziko, Iparraldeko
euskaldunekin
harremanak
sendotzeko asmoz.
1 EITZAKO K U L T U R T A L D E A R E N
eskutik, 21. Kultur Astea has iko d a b i h a r . Heldu den as
tean erakusketak , hitzal-diak, musika, bertsolariak eta beste
hainbat ekitaldi antola-tu dira. Euskal kultura herri-tarrei zein
bertaratzen diren bisitariei ezagutarazteko as-moz egiten da urtero
Aste Kul-turala . Egitarauari dagokio-nez, beste urteetako ekitaldi
asko mantendu egin dituzte. Dena dela, berrikuntzarik ere b a d a k
a r t e , an to la tza i leek , Nafarron Eguna antolatu bai-tute
etziko. Duela hogei urte
Etziko hainbat ekitaldi antolatu dituzte Leitzan. • A R T X I B
O K O A
ere ospatzen zen egun hori, baina eten egin zen. Ildo bere-tik,
zortzi urtetan Iparraldea-ren E g u n a o s p a t u zen, e ta
etzikoak, egun horren jarrai-pena izan nahi du.
Eguna txistulari eta txala-
partarien dianekin hasiko da, e ta 10 :30e tan Ipa r ra lde t ik
etorri takoei ongietorria egi-nen zaie. Ondoren, kalej i ra eginen
da Baigorrigo gaiteroe-kin, Leitzako tx is tu lar iekin eta
zanpantzar eta dantzarie-
kin. 12:00etan Baiona eta Le-sakako bertsolariak eta Bai-gorri
eta Leitzako dantzariak ariko dira plazan.
Ondoren , h e r r i b a z k a r i a izanen da.Bazkalondoan
Al-dudeko kantar iak, bertsola-riak eta gaiteroak ariko dira, eta
ingurutxoa, larrain-dan-tza eta muxikoak dantzatzeko a u k e r a i
zanen da , b e s t e a k beste.
Hainbat ekitaldi Egun horrekin loturik, maia-tzaren 26an J ean
Louis D'A-van t e u s k a l t z a i n a k E u s k a l Herriaren bi
lakaera histori-koa Iparraldetik nola ikusten den azalduko du. Ez
da hori Kultur Astean izanen den hi-tzaldi bakarra. Hurrengo
egu-nean Kurdistango Newroz tal-dea bertan bizi duten egoeraz
mintzatuko da.
M u s i k a k ere i z a n e n du tokirik. Bihar Musika Eskola-ko
ikasleek kontzertua eskai-niko dute, eta maiatzaren 29 eta 30ean
Incansab les txa-ranga herria alaitzen ibiliko da.Horretaz gain,
XX. Esku-l a n g i n t z a E r a k u s k e t a , antzerkia , koadri
len ar teko jokoak eta herri afaria ere iza-n e n d i r a , b e s t
e ek i t a ld i batzuen artean.
— l d o i a Martinez-Barranco
herri aldizkariak Edume Elizondo
Turismoareri gorabeherak Ipar Euskal Herriko turismo bulegoen
el-karteak urteroko biltzar nagusia egin du berriki Baigorrin, eta
bilera horren berri da-kar Herria astekariaren azken zenbakiak:
«Geroari buruz, errana izan da bilkura hor-tan gero eta gehiago
aloimendu, ausagailu eta gaineratikoen eskaintzakordenagailuen
bidez eginen direla. Beste xede bat aipatu dena, indar berezi baten
aintzina egitea udaberrian eta udazkenean jende gehiago
ekarrarazteko asteburuetako. Sail horren kondu, hunki nahi dira
gehienik autoa har-tuz gero, edo berdin treina, handienetik
oren pare batez edo hola aise gutarterat heltzen ahal diren
jendeak. Besteak beste Bordele, Tolosa, Donostia eta Bilbo
bezala-ko hirigune horietakoak».
«Frango xeheki aipatu dira ere jazko emaitzak, jaz udatiarrak
nun nola ibili di-ren, gerokoarengatik ere on dela ikertzea urteko
mugimendua. Nun kokatzen dira udatiarrak? Badute segur hauta!
Orotarat, 96 kanpaleku, 304 hotel, eta etxetan, hirian ala
baserrian, kanpotiarrentzat atxikitzen direnhoinbeste bizitegi...
Euskal Herribar-ne hortan baino aise gehiago kostaldean».
«Nun dabila gehienik udatiarra? Ondartz horietan hain segur, eta
gero, Larrun kas-koan, Larrungo trena hartu dutenak izan baitira
jaz 353.811, sekulan baino gehiago beraz! Oinez igan direnak
bestalde... Miarri-tzeko itsas-erakustegia heldu da ondotik,
229.494 lagun izanik, aintzineko lau urte-tan baino gutixago haatik
denen buru. Toki arrakastatsuak ere Sarako harpeak, Kan-boko Arnaga
egoitza, eta Isturitzeko harpe-ak. Ondotik, Florenia deitu Urruñako
lora-tegia, eta Donibane Garazin apezpikuen presondegia deitzen
duten etxea».
Xabier Larraburu
Aberatsa niz Eta zer, e?, eta zer? Nik ez ni-
tuen nire aita Constructore fa-
matua ez eta nire ama (Carni-
cas El Pilar-eko propietario ba
karraren alaba) hautatu. Txiki-
tan ere urrez gainezka zegoen
marmitan erori nintzela esaten
dute, Venezuelako osaba guztiz
aberatsa hil baitzen, eta gazte-
: laniaarrarobatzerabilkitenbi
i abokatuk etxera etorri eta ni
: osabaren gauza guztien jabe
: nintzela esan baitzidaten. «He-
: redero bakarra izendatu zin-
; tuen»-esan zuten. Etazeresan
: behar nuen nik? -»Ez, ez,
: emaiozue dena Bertsolarien El-
: karteari...»?. Ba ez. Nik esan
: nuen: ba bale! Eta osabaren
: gorputza Euskalerrira ekarri
: nuen eta urrezko eta zilarrezko
• panteoi bat eraiki nion Beritxi-
• tosen, eta letrak diamantezko-
• ak ziren (ziren, zeren norbaitek
: eraman ditu dagoeneko). Eta
: zer, e? Gero andregaia hartu
• nuenean, nola jakin behar nuen
• nik Madrileko bankero baten
• alaba nagusia zela? Kasualita-
• te pilo batzuen kate bat izan da
• guzti hau. Hortaz, aberatsa
• naiz. Eta zer? Huskeria horren-
• gatik nire kontra iseka ari dira?
• «Xabi, Joseba Jakaren beken
: lehiaketaraaurkezteaere!». Ai-
: balaostia! A klaro! Dirua! Abe-
• ratsa naizelako! «Xabi, zure gu-
: rasoak ostia, Venezuela erdia
: zure osabarena zen!, zure
: emaztea!... ez al duzu aski?».
i Bainan-bainan zertaz ari gara,
: e? Zertaz? Ez al ginen ba litera-
i turaz ari? Nik uste nuen litera-
i turaz ari ginela!, e? Konfundi-
i tua nengoen?, e? Zeren ni Ll-
i TERATURAZarinintzen!,etani
i literaturaz ari nintzen moduan
j zuek DIRUAZ ARIZARETE!!!
i Ohartzen zarete ezta?! Di-ru-az
i ari zarete!, e? Niri bost dirua!
i Nire nahia eleberri duin bat bu-
i rutzea da! Edo olerki liburu on
i bat!, e?, on bat!. Aibalaostia!.
i Eta klaro... Hortarako eskatu di-
i tut bekak! Aibalaostia! Eta zer?
i HalaL. mesedez! Dirua baldin
i bada tori, hala!, tori... hartzazue
i txeke txuri hau eta jarri nahi du-
i zuen zifra eta hala, pikutara, e?,
i pikutara. Ale majikos!... Eta utzi
i ni hemen lasai, e?, liburu xume
i bat irakurtzen, e?, zoazte zuen
i diru buruhausteekin literatura
i izorratzera beste nonbaitera!,
i e? Ale!
larunbata, 1999ko maiatzaren 22a Egunkaria
-
Mafarkaria
Joan den merideari eta XX.eko leheriengo erdian
lVlaulera espartinak egitera joandako emakumeak
omenduko dituzte gaur lzaban
Urte askoan Maule izan zen espartinaren gune nagusi. Garai
oparoak ziren, eta beharginak behar ziren. Bertakoentzat ez
ezik,
kanpotarrentzat ere bazen non ekin. Hori dela eta, Zuberoako
hiriburura hainbat emakume erronkariar joan ziren
espartingintza
lantegietara beharrera. 1911tlk 1956ra 390 neskatxa joan
ziren
hara.
DIELA TENPRA ANITX. URRIKO ZONAIDEN E G U -netan . 1875etatik
1950era. Erronka-rian gazte talde bat Maulerantz abiatu da.
Ar-tzainak Bardeetara jaitsi dira. Begiek tristu-rez diete agur bes
te negu ba t etxez kanpo. Arrakoitiko gainetik esan diote agur
ibarrari. Hilabete gogorrak izanen dituzte lanean. In-fernuko
leizean zehar jaitxierazi ekin baino lehenago gaste batek
itxarioenez dio: 'apirila arte, aita'. Noizean behin, gazteek
atzerantz begiratzen dute. Gainean bi pertsonek agur eginen diete
besoak gora dituztela. Eguna du-gu anitx garbi, lantxer gaxtoak ez
bitu buria erakutsi». Erronkariko Kebenko euskara tal-deak e r
ronkar ie raz b i ldu tako p a s a r t e horrek laburbiltzen du
hainbat ur te tan mendiz mendi Maulera joan ziren neska-txen
bizimodua.
Begirada atzera bota Zuberoako hiriburuan XIX. mendean ga-ratu
zen espartingintza eta egun gainbe heran badago ere, oso garai onak
ezagu-tu ditu. Herrialdean laborantza eta es-partingintza izan dira
jendearen betiko ogibide. Zuberoako Ikherzaileak taldeak 150 ans
de'Espadrille a Mauleon egin ikerketaren arabera espartinaren
urrez-ko aroa 1900etik 1918ra izan zen. Ga-rrantzi hand ia izanen
zuten sei lantegi ga ra tuko zira Maulen: Beguerie, Bide-gain,
Çarçaba l , Bardos , Ba r r aque eta Cherbero. Hori dela eta, urte
gutxitan es-pa r t i ng in t zak a u r r e r a p a u s o h a n d i
a k e m a n e n z i t u e n . Ha la , l a n t e g i e t a n 1896an
espartinak egiten 537 langile ari ziren, eta 1914an 1.585 lagun
ziren. La-na sobran zegoen, eta ez zen aski Maule eta ondoko
herrietako jendearekin. Hori dela eta, mugaz bestaldeko bailaretako
jendea ekarrarazi zuten lanera, Erronka-ritik, hain zuzen.
Espantingintzan ema-kumeak aritzen ziren batik bat, eta haiek joan
ziren Maulera. Urrian maleta egin eta ekainera a r t e ez ziren
etxera itzul-tzen. E r r o n k a r i k o edozein h e r r i t a t i
k abiatzen ziren sailka. Ikherzaleak libu-
«Ez zen lan gogorra izan.
Oso polita zen espartinak
egitea, baina ordurako ez
zegoen lanik. Goizeko
zortzietan hasten giren
lanean, eguerdian etxera
bueltatzen ginen
bazkaltzera, eta gero
ordu bietatik seiak arte
aritzen ginen berriro»
ruan esaten denez, ohi-ko h i t z o r d u a B u r g i n z u t e
n . A r r a t s a l d e a n J u a n Pito izeneko bor-dara joa ten
ziren gaua pasatzera, eta goiza ar-gitzearekin batera Arragoitiko
gainera igo eta Infernuko sakanan zehar Casernaraino jais-ten
ziren, Santa Engrazitik hurbil zegoen toki-ra. Han Maulera eramanen
zituen kamioia zu-ten zain. Asko Glaria a t e rpean egoten ziren
lan denboraldiak irauten zuen zortzi hilabete-etan. Bigarren
Munduko Gerraren ondotik, asko igo zen espar t inen sa lmenta ,
«1939an
produkzio nazionala hamar milioi ingu-rukoa izan zen», dio
Ikherzaileak talde-ak. Baina garai oparoak gutxi i r aunen zuen.
Kontuan izanik oinetakoon %60 meategietako langileak janzteko
erabil-tzen zirela, gerra os tean h a r t u t a k o se-g u r t a s
u n erabaki ber r iak h a n k a z gora jarriko zuten
espartingintza. Jadan ik ez ziren ziurrak eta ez zituzten
meategieta-ra saldu ahal izan.
Horretaz gain, makineria gero eta gehia-go sa r tuko zen
lantegietan eta lanpos-tuak sobran izanen ziren. 50eko hamar-kadan,
krisia dela eta, ohiko espartinaz gain, enpresariek produktua
aldatu egin b e h a r izan zu ten , be s t e he r r i a lde ba
-tzuen leh iakor tasuna gero eta hand ia -goa zelako. Kordadun
espar t inaz gain, fantasiazkoak, lanekoak eta kirola egite-koak
egiten hasi ziren. Dena dela, ahale-gin horiek alferrik izan dira
eta esparti-naren gainbehera hasi zen.
Gainbehera Maite Tauzin mau le t a r r ak e r ronkar ia r asko
ezagutu ditu, haiekin ba te ra ur te a s k o a n a r i tu ba i t
zen l a n e a n e s p a r t i n lantegietan. Egun, 62 urte ditu.
Bere se-meak Tauzin 30 laguneko espar t in en-p resa zuzentzen du .
Bera espar t ingi le bezala has i zen Zuberoako kooperatiba batean.
Bost edo sei langilek Espar t ina Kooperatiba egin zuten eta h a n
bederatzi
urte eman zituen. «Zuberoan bazen lana, eta bizi zen lantegi
horietatik. Mauleko karr ika i npo r t an t eenean , Victor Hugo e
torbidean, baziren espart ingintzako lau lantegi. Tren-tzak, korda,
zolak dena egiten zuten Zuberoa
Desart
Cherberofegian
hainbattjume
enplegatufgarai
batf
• A R T M K O A
osoarentzat», gogoratu du. «Orai lantegi guz-tietan batzen diren
bezainbeste langile bazu-ten lantegi bakoitzak», gaineratu du
pentsa-kor.
Maitek erronkariarrak Francoren garaian
larunbata, 1999ko maiatzaren 22a
Azken tedgantzak XIX. mendearen azken laurdenetik XX.aren
erdialdera bitartean Maulera espartinak egitera joan ziren
erronka-riarren artetik gutxi bizi dira egun, eta, tamalez,
denborak eraman ditu haien oroitzapen eta bizipen gehie-nak. Hala
ere, oraindik bada norekin mintzatu. Egun eta urteekin nahas tu
egiten bada ere, garai haiek gogoan ditu Gumersinda Goñi amonak;
Erronkari herriko Estrada etxean jaio zen bera, 1910ean. Egun, 90
urte di-tu. Gor samarra dago, eta makilaz la-gunduta dabil, baina
burua argi du, eta umore onean igarotzen ditu egu-nak Iruñean,
alaba baten etxean. Zor-tzi anai-arreba ziren, eta 1930eko urrian
bera eta ahizpa Zuberoako hi-riburura joan ziren; bide gehiena
oi-nez egin zuten, aurreko urteetan Maulen espartinak egiten egonak
zi-ren beharginen moduan. Orduan 20 urte zituen berak, eta ahizpa
gaztea-goa zen. «Erronkaritik goizean goiz atera eta, Arrakogoiti
igoz, menditik joan ginen. Txango bat izan zen. He-rriko mutil
gazteek eramaten zizkigu-ten maletak eta laguntzen ziguten bi-
dean. Mugazbestaitiristean, Do-nibane-Garazi pasKamioneta bat
hartzen genuen, etaleraino era-maten gintuzten. Jijxka ginen, eta
eguna bidaiatze^ otzen ge-nuen», gogoratu duj
Hurrengo egunefrtan hasten ziren lanean. GumddakAppales-pe eta
Biraben lantffcn egin zuen beharra, urritik etopbitartean.
Gumersinda, beflaEufrasia Ederrek eta izebetala, urte ba-tean
bakarrik joanMaulera. Au-rreko belaunaldiekizutenari ja-rraikiz
egin zuen ZiMako bidea. Espartingintza gai®ran zegoen eta ez zuten
Hegoal' langileen be-harrik. Lan baldintsamurrak ez ziren arren,
bera osbaten etxean ostatu hartuta osopa egon zela dio. «Ez zen lan
gogtizan. Oso po-lita zen espartinakfa. baina ordu-rako ez zegoen
lanifeko zortzie-tan hasten giren laA eguerdian etxera
bueltatzeng»bazkaltzera, eta gero ordu bietatok arte ari-tzen ginen
berriro' •
Gumersindak estai zolaren
inguruan tela jarri eta makinaz josten zituen. Lehortzen
zirenean sailkatu egiten zituzten. «Kalamu zuntzazko zola zuten,
eta beltzak eta zuriak egi-ten genituen. Ahizpak zintak pasa-tzen
zituen», gaineratu du. Zuberoa-rrekin izandako harremanaz ere
min-tzatu da. Han frantsesa eta gaztelania besterik ez omen zen
egiten. «Gehie-netan gaztelaniaz hitz egiten genuen. Zaharrek ere
ez zuten euskaraz hitz . egiten, denak gaztelaniaz».
Gutxirekin bizitzen ohituak, ema-kume haientzat espartinak
egiten ira-bazitakoa dirua zen. «Behar genuen jantzi guztia egin
genuen. Handik ekartzen genituen tretxurako harizko mahai-zapiak,
familia osoa janzten genuen, denentzako denetarik ekar-tzen
genuen», dio.
, Bi herrialdeen arteko joan-etorriak eta harremanak handiak
baziren ere, zekartena mugan pasatu behar zen. ' «Espartinak eta
jantziak ekartzen ge-nituenean, lagunak genituen benta batean
gordetzen genituen; Juan Pito benta zen, eta ahal zutenean Izabara
jaisten zizkiguten», dio irribarrez.
ezagutu zituen. «Gerra Zibilean etorri ziren beste aldetik asko.
Mendiz mendi etorri ziren mi-ser ia h a n d i a n , ez zen u r r u
t i muga. Errefuxiatuak ziren, ez zu ten j an tz ia bes te r ik
ekarr i berekin. Jente horiek egin dute b e r e n fami l ia Maule G
a i n e a
auzoan, eta kasik denak bizi ziren hor», azal-du du. Eta, nola
ez, Maulera etortzen zirenak haiengana joaten ziren, komunitate ba
t osa-tzen zutelako. «Orduan bazen guztientzat la-na, egiten genuen
astean 48 oren lan eta gero etxerat ere eramaten zen lana. Espar t
inaren marrazkiak egiten aritzen ginen gauetan gu-retako dirua
biltzeko».
Era berean, haien ar tean ez zuela euskal-dunik ezagutu
azpimarratu du. «Gu frantse-sez aritzen ginen eta haiek espainolez.
Euska-ra ez zen maite lehenago lantegietan».
Erronkariko espartingileen bidea •
NJafarkaria
Mauletarraren irudikoz, espartinaren gain-behera ezinbestekoa
zen. Batzuk has i ziren larruzko zapatak eta beste oinetakoak
egiten, Elizabide kasu , ba ina konkur ren tz iak gero eta gehaigo
ito zuen espartingintza. «Ez ziren oraingo legerik eta enpresariak
nahi zuenean bota zezakeen langilea. Orai legeak daude , baina
afera kanpoko konkurrrentzia izan da. Lantegi handiak ziren eta
gestioneak ez ziren ongi egin», dio.
Egun, Etxandi da dagoen enpresa handie-na, ehunen bat
langilerekin eta kinka larrian dago, espainiarren eta, batez ere,
txinatarren konkurrentzia dela eta. Bestalde, batzen dira sei edo
zazpi lantegi txiki, eta bakoitzak bere-ak egiten ditu. «Gurean
badira 30 langile, de-netara lOOn bat langile batzen dituzte.
Lante-gi inportateenak denak atzeratuak dira», dio etsiturik.
Beraz, etorkizuna ez da batere ona. «Ez da industria erraza, ez da
saltzen ahal bi-ziki kario, nahiz eta Txinatik ekarritakoak
ka-litate txarra izan, eta b iharamunean hautsiak diren. Ez dute
hemengo berbalioa, baina jen-deak erosten duelarik ez dio so egiten
kalitate-ari, so egiten du polita dela. Irudi du bera de-la, ba ina
bi egunen buruan^ez duzu zapata-rik», azaldu du. Tauzinen irudiko,
lantegi txi-piak jarraituko dute, baina kudeaketa estuki j a r ra i
tu beharko dute. «Etxandik har tzen ez duen komanda txikia lantegi
ttipi batek har dezake. Ez da behar langile asko», azpimarra-tu du.
Horretan ari tua denez badaki zer den espartinak egitea. Berazk
dioenez eskuz egu-nean 14 egiten dira, eta mekanikaz 800 pare
sinple. «Fantasia egiten bada, garestiagoa da. Urtero a ldatzen da
moda. Urte batez beha r duzu tresneria aldatu moda bezala eta
biziki karioa da. Aldiz, sinple egiten bada mekani-kaz egiten da
eta tresneria bera da».
Espar t ingintza behe run tz badoa ere, Ke-benko elkarteak
erronkariko neskatxa haien ibilerak eta lana goraipatu nahi ditu.
Uskara-ren Eguneko ekitaldira garai har tako lekuko bakarra joanen
den arren, Bisi Garces izaba-rra, desagertutako eta-bizi diren
bakanei es-ka in i t ako omenald ia izanen da. Hi tzordua Izabako
Museoan da gaur, 12:00etan.
—e> lrene Arrizurieta
larunbata, 1999ko maiatzaren 22a
-
K l a s i k o b i t x i • a r r o n t k l a s i k o
Joxemiel Bidador
Harrietareri ekarpen lexikoa Bi dira euskalgintzan bere arrastoa
utzi duten Harriet abize-
nekoak -zer gisa ere, hegoaldeko Arrieta abizenari lekiokee-
na hots-, Martin aitatxia eta Maurizio biloba; tartean
Pierre
aita eta Fabien anaia ere izan ziren, Hiribarrenek
izkiriagai
izan zituenak...
ESAN BEZALA, HIRIBARRENEK bere Eskaldunak 1853.eko olerki
erraldoian Harriet aikoaren aipua baze-karren: Haltsuco cen Harriet
yuie ohorezco, / Utzi duena ume bera idurico: / Aphez arropa dute
biec garraiatzen, / Izpiritu dutela guciec aithor-tzen. / Ecin
ukhatua da, badute mihia / Urrezcoa due-na hitzezco yaria; / Bat
escola guidari Ba'ionan higatzen, / Omenic ederrenac duela
bez-titzen; / Semenarioan da bigarrena nausi, / Bere hega-letaco
guti du ikusi, / Hainitz gauzaz burua bethe du gazte-ric, / Ene
ustez guti du bere parecoric, / Yaincoac eman dio gaindiz izpiritu,
/ Lagun-tzen ere berac dohainac badi-tu, / Gose da liburuen, ez
huzcur laneco, / Nahi edo ez yakin behar da holaco .
Martin Harrietek, Jean ize-neko teila saltzaile baten semeak,
erret notari zihar-duen Larresoron, 1741 .ean eta Baionako Fauvet
erregea-ren inprimadoriak baitan Gra-matica escuaraz eta Jrancesez,
composatuaJrancez hitzcunça ikhasi nahi dutenenJaboretan izenburuko
idazkia argitara eman zuenean. Hagitzez lan zabalagoaren
lehenbiziko laurdena baizik ez zatekeen honakoa, haatik bertan
iraga-rri gaztelera-euskara hiztegia edota Lapurdiko foruak zein
azturak oraino ezezagun irau-ten zaizkigu, izkiriatu zitue-nentz
gauza ziurra ez delarik. Larramendik ezagutu zuen Martin Harrieten
lana eta gra-matikari darraizkion hiztegiez baliatu zen hein
batean; hizte-gi hauek oixtian eman zituen argitara Joseba Andoni
Laka-rrak ASJU-ren kaierretan Harrieten gramatikako hizte-giak.
Aurretikago ere, Bozas Urrutiak Harrieten liburuari hasiera ematen
dioten hiru onarpenak berrargitaratu zituen BAP-en, hau da,
Mila-frangako erretorea zen Robin apezarena, Ziburukoa zen J.
Darretxerena, eta Larresoroko
apezgaitegiaren zuzen-daria zen Dagerrerena, lehenbiziko biak
eus-karaz eta hirugarre na frantsesez egi-nak direnak: Haguitz
progrot-chossa içanen dela francesa ikhassi nahico duten
escual-dunençat (...) hemen caussituco dute.berce nihon aurkhitcen
ez den escuarazco hitcen heda-dura, berboen demboren dif-ferencia
eta batçuec eta ber-cec francesarequiñ duten aria (...) liburu
hunen authorac aguincen darozquigun ondo-coec oraiño hobequiago
eça-gut eracico dute gure hitz-cunça çahar beçain ederraren precio
gucia (Robin); Gu escualdunac, erresuma bere-coac, lagunça horren
escasez edo objet handi hequien eça-gutçaz gabetuac içan behar
guinduen, edo francesaren ikhasteco berriz campoan despendio
handien eguitera bortchatuac guiñean. Jaun Harriet Notari errialari
diogu esquer, ceren escuara eta francesezco Gramatica huntaz bideac
errechtu darozquigun (...) escuarac francesarenga-nic urruntasun
handia duela dirudien arren, haiñ hurbildu du bata bercearenganic
non orobat balia baititeque francez escuara ikhasi nahi
dute-nençat, nola escualdun fran-cesa iaquiñ nahi dutenençat, ecen
ez choilqui haiñec hemen aurkhituco dituzte hitcen sen-suac eta
berboen demborac arrimu errach batean ema-nac, baiñan oraiño
eçagutuco dute escuara berean eguiña den hautu justua. Hortic
agueri da ceiñ important den Gramatica hau arguitarat ematea
(Darretxe).
Martinen biloba zen Mauri-zio Harriet Haltsun sortu zen,
1814.eko irailaren 14an. Larresoroko apezgaitegian zein Pasaiako
josulagunen ikastetxean ikasi ostean, Parisko San Sulpizio
apezgai-
tegian sartu zen, 1842.ean apeztu zelarik. Baionako
apezgaitegi
haundian irakasle ihardun ostean Madrilgo Saint-
Louis-des-Français eliza, erietxe eta esko-
lako zuzendari joan zen 1855.etik 1878.era. Urte horretan
berean, eri zegoen eta, etxera joan zen eta bertan zendu zen
1904.eko otsaila-ren 16an. Madrileratu aitzin, Baionaldeko giro
euskaltzale-an jada ezaguna egin zen Maurizio; bera izan zen
D'Ab-badieren laguntzailerik hobe-rena Urruñan 1873.ean egin ziren
lehenbiziko lore-jokoe-tan, eta nahikoa ezaguna da Dassancerekin
batera Hara-nederren testamentu berria-ren editorea izan zela
1855.ean -Haranederrena bai-no Harrieten beraren testua ziruditen
lau ebangelioen mol-datzailea, bada, ia lerro guz-tietan ikuturen
bat sartu bai-tzuen-.
Hiztegia bizitzaren azken urteetan moldakatu zuen Mauriziok,
Haltsun zegoela; ez zuen argitara eman nahi izan, eta hil ostean,
esku-izkribua inprentarako prest bazegoen ere, Larresoroko
apezgaitegia-ren liburutegian geratu zen. 3.536 orrialdeko lan
mardo hau ez zuen Azkuek profltatu, bai ordea Lhandek, askotan
hitzez hitz Harrietek dioena kopiatuz. Arras hiztegi abera-tsa dugu
Mauriziorena; sarre-rak euskaraz eta ordainak frantsesez dira, bai
eta maiz gazteleraz ere; euskalkia beti ematen da, eta askotan ere
egileen adibideak -130 idazle-ren aipuak darabil Mauriziok-edota
etimologiak. Nahiz Harrieten hiztegia orain arte bere berean
argitara eman ez den, 1987.ean Henrike Kno-rrek aurkeztu doktorego
tesia badugu, Para una edicidn criti-ca del diccionario de Maurice
Harriet, non Lhandek Harrieti zion morrontza aski agerian utzi
baitzuen.
P a t z i k u P e r u r e n a
Tokatzentzik, astori konpittek! • AMAIKA ALDIZ ADI-
• • tua. esanera hori, • mutikotan. Bataio-• ren batean
bildu-
tako sos pizarrak eskuan hartu-ta «Xarden Itxera konpittek
eros-tera» joaten hasi nintzenetik, ikasi nuen, berriz, izatez
«konpi-ttek» (guk hala esaten genien Goizuetan beti) zer ziren.
Behin bixiatu eta gero, hura poza gu-rea, mezondoren batean,
osaba-ren batek edo, esaten bazigun: «to bi pezta, ta erostzik
konpi-ttek; biño denak ez yan e! era-man batzuk itxekori re». Oi,
zei-nen erñegarria zen pobreza hu-ra!
Konpitte edo beste goxoki kla-se asko, Erdi Arorako ba omen zen
gurean, batez ere errege eta jauntxo aberatsen otorduetan, baina,
artean, gutixi garestixkoa diruz urri samar bizi zen jende
soilarentzako. Hasiera batean, jende zezakenaren luju aparte-koa
izan zen, beraz, konpitte kontua; eta giro hartantxe sor-tuak
ditugu, esanera zaharrok ere:
«Ezttuk konpittak, astontzat iñak!
«Bai tokau be, astuai konpi-ttak!
«Tokatzenzkik astori konpi-ttek!
Ez zirela, alegia, jendaje nabar zarpailarentzat eginak,
aparteko gauza goxo eta fin haiek; eta har-tatik gero esanera,
inolatan ere ez datozkion graduak eta jazke-rak erakutsi nahi
izaten ditue-nari leporatua.
Egundaino ezagutzen den konfiteriko libururik zaharrena, XV
mendekoa omen da, katalan batena:»Libre de totes maners de
confits». Eta nere bihotzeko kon-pitte hitza ere, badirudi, lat.
con-fectus (alea landu) > franc. (ca-tal.lconflt delakotik heldu
dela.
Liburu zahar horretan, ongi bereizten omen ditu egileak azu-krez
egindako konpitteak eta ez-tiz egindakoak, izan ere, ordura-ko
azukrea ezaguna bazen ere, Ameriketatik sartutako kakao edo beste
labore askd erabiltzen suelto hasi arte, ez baitzen azu-krezko
konpitterik bertakotu eta herritartu, han nonbait XVII. mende
erdira arte edo.
Erdi Aroan, inolako araudirik
ez izatean, espezieroak, botike-roak, herbolarioak,
perfumegile-ak, argizarigileak eta konfiteroak elkarrekin nahaste
samar ageri dira, harako Xenpelarren bertso aldrebes sonatu hartan
bezala;
Aranon sortu dira amalau nobiyo; zortzi konfltero ta sei
botikario...
Baina, Nafarroan, aurreneko ordenantzak 1568an sortu zire-netik,
argizarigileak eta konfite-roak zaku berean beti: «gremio de
cereros y confiteros» XVI-XIX mendera arteko dokumentue-tan. Izanaz
ere, erleak sortzen baitzuen, argizaria, kandelak eta beste egiteko
ezkoa, eta baita konpitteak egiteko eztia ere, eta horrexegatik
argizarigileak eta konfiteroak gremio bereko. Eta horrek erakusten
du ederki, konpitteak egiteko eztia erabil-tzen zela endemas,
hasiera bate-an behintzat, gero azukrea gai-lendu bazen ere.
Esan liteke, mende honen er-dira arte, herri kozkor gehiene-tan
bazela argizarigile eta konfi-tero edo txokolateroren bat,
er-darazko eskuizkribu zaharretan behintzat, hor agertzen dira
«ma-estro cerero, confitero, alias cho-colatero» eta gisakoak
noiznahi.
Batez ere, herriko festa haun-ditan, Eguberritan, Ihautetan,
Pazkotan, ezkontzatan, bataio-tan eta holakotan ateratzen ziren
konpitteak, aparteko guti-xi moduan, eta herrian bertan ofiziokorik
ez bazen, kanpotik etorko zen konfiteroa. Hanako herrikanta zelebre
hark dioen gisan:
Saltzen, saltzen zaku txiki baten karameluak. Esta muy bien!
esaten du konflteruak. Cuando vamos a Otxandiano, a pasar el
Carnaval, mecagoen la mar! tomaremos chocolate, oiñai zar zar
batian. Ez dakit zergatik, baina, kon-
pittek, konfiteria, konfiteroa hi-tzak xalo egiten zaizkit,
badirudi, mizka goxo gisan itsatsiak geldi-tu direla nere
gogoan.
m Motxorrosolo #
Foroak
MA U T E S K U N D E E N GARAIAN, KALAKA D U G U S A S O I K O F
R U I T U A . Elkarrizketaren behar ra inoiz baino gehiago
azpima-
rratuko den honetan, elkar aditu ere ez dute eginen politika-ri
askok eta askok. Nafarroa Garaian, foroen alorrean nozi-tzen d u g
u n defizita, berr iz ere aza le ra tua , ez d i rudi hori guztia
zuzentzeko saio eraginkorrik izanen denik.
Egunkari.i larunbata, 1999ko maiatzaren 22a
-
If I f \ r I 1 1 1 I I # I ^ E txar r i -Aranazko a b e s b a t
z a k o zuzendar ia J N«
-
Mafarkaria Egunkaria
• larunbata • 1999ko maiatzaren 22a
Gontzal Agote
INire eraritzukizuna
/fc rtikulu hau idazten ari naizen bi-r » tartean milaka tona
lehergailu
ari dira ondoko eraikin, plaza eta lora-tegietan eztanda egiten.
Zarata gortze-ko modukoa da eta gaua argitzen duten eztandak
izugarri politak izango lirate-ke su artifizialak izango balira,
Baina ez, umeen negarrek ez dute miresmene-rako tarterik uzten,
ezta haien guraso-en izu aurpegiek ere, hurrengo misila noiz eta
non eroriko zain ematen dute gau-eguna. Hildakoak pilatzen dira
errepideetan, inork ez baitu adorerik bertatik kentzeko eta
suntsitutako hi-ria, ke beltzaren artean ezkutatuta, be-re patuaren
zergatia galdetzen dio munduari. Belgraden nago eta hurren-go
errorea izan naiteke.
Artikulu hau idazten ari naizen bitartean hamaika haur, gazte
eta zahar lokatzaren artean pilatzen dira, kanpaina denda moduko
baten azpian. Gosetuta gaude, hona ekarri gintuzte-netik ez dugu
mokadurik jan eta inork ez digu arrazoirik ematen. Aurreko urteetan
inondik ere ikusi ez ditugun militarrak baino ez dira ikusten, USA
jartzen duen unlformeetan babestuta, ez dute albanieraz hitz egiten
eta inork ulertzen ez dituen oihuak botatzen dituzte. Diotenez,
gure salbatzaileak dira; gaur etorri da bisitan aktore eza-gun bat
omen zena eta denok txalotu behar izan diogu kameren aurrean.
Gizon-emakume talde batek negar egi-ten du txoko batean, horietako
baten semea mendietan hil dute, bere lurra defendatzera atera
zelako. Kosovoarra naiz eta Albaniako errefuxiatu gune honetatik
ezagutzen ez dudan herrialde batera eramango naute bihar. Auskalo
itzuliko ote naizen.
Artikulu hau idazten ari naizen bi-tartean telebista piztuta
dago. Arrakas-ta hitza entzuten dut, hiru zubi gutxia-go. Errorea
hurrena, hogei pertsona gu-txiago, berdin dio kosovoar zein
serbiar. Ez dut indarrik telebista itzaltzeko. je-neralak eta
uniforme gehiago, arma ul-tramodernoak, politikarien ahalegtn
saiatuak. batzuen ankerkeria, giza la-guntza, nato, nato eta nato.
Nireetxean nago eta hiltzaUeen laguntzailea naiz.
KONTZERTUAK
I Iruñea: Luar Na Lubre talde-ak kontzer tua emanen du gaur,
21:00etan, Gaiarre an-tzokian. Sarrerak 2.500 peze-ta balio du.
I Barañain: NikoEtxart kanta-riak kontzertua eskainiko du gaur,
20:00etan, Haizea El-kartean.
I Burlata: Skalariak, Koma eta Pottor's taldeen emanaldia izanen
da bihar, Askatasuna ikastetxean.
I Aurizberri: Roberto Casado txirula joleak eta Elisabeth Colard
harpa joleak kontzer-tua eskainiko dute etzi, 18:30etan,
elizan.
t Iruñea: 321 Sextetjazztalde-ak joko du datorren asteazke-nean
0 ' Connor's tabernan, 23:00etan.
ERAKUSKETAK
I Iruñea: Orain dela ehun urte-ko nafarren bizimodua isla-tzen
duen erakusketa ikus daiteke Gotorlekuko Arma Aretoan, hilaren
bukaera ar-te.
i Iruñea: Maiatzaren 28a arte ikusgai izanen dira Irufiezar
euskaltegian 9, 10 eta 11. Ko-rrikako argazkiak.
> Burlata: Donejakue Bideko argazki erakusketa ikus dai-teke
hilarenbukaera arte Kul-tur Etxean.
ANTZERKIA
I Barañain: AZ taldeak Miste-rio Bufo lana antzeztuko du da tor
ren os tegunean , 20:00etan, udaletxeko ekin-tza anitzetarako
aretoan.
> Burlata: Truke taldeak Kontu kontari lana jokatuko du
aste-lehenean, 15:00etan, fron-toian.
t Zangoza: Teatro Paraisok Yo soy un oso lana eskainiko du
bihar, 18:30etan, Karmengo Entzutegian.
t Zizur Txikia: Teatro de laRe-sistencia taldeak Don Çuijote
lana antzez tuko du gaur 19:30etan, frontoian.
8ESTELAKOAK
I Iruñea: La Pamplonesa mu-sika bandak ondoko postuak bete nahi
ditu, lehiaketa bi-dez: txirula, klarinetea, klari-nete baxua,
klarinete boste-koa, tronpa eta fagota. Lehia-
ketan parte hartu nahi due-nak ekainaren 15a arte du epea.
Eskaerak Iratxe Mo-nasterioa kalea, 6, behea hel-bidera igorri
behar dira. In-formazio gehiago nahi due-nak dei dezala 948-420576
telefonora.
I Azkoien: Nafarroatik kanpo bizi diren nafarren eguna os-pa
tuko da etzi. Goizeko 06:00etatik aurrera hainbat ekitaldi antolatu
dira: dia-
nak, meza, kontzertua, herri kirolak, jotak eta bazkaria,
besteak beste.
I iruñea: Jose Maria Romerak Ernest Hemingway y noso-tros
hitzaldia eskainiko du gaur, Iruñeko Kutxan (Arma-da Etorbidea),
20:00etan.
I Etxarri-Aranatz: AnaKar-men Huarte dietetikan aditua mehetzeko
dietez mintzatuko da da tor ren os tegunean , 19:30etan, Kultur
Etxean.
Arestiren liburutegia Castelao nos
0 fracasado da emigraci6n.
Atzerrian frakaso harturik.