Lekcja w terenie – Kielce – rezerwaty skalne

Lekcja w terenie – Kielce – rezerwaty skalne

Trasa: Kielce- Rezerwat Śluchowice – Kadzielnia – Rezerwat Wietrznia, Przejście trasą lekcji w terenie ok. 8 km. Czas przejścia i trwania zajęć: 5 godzin (bez przerw).

I. Cel i założenia organizacyjne lekcji w terenie.

Cel główny:Poznanie budowy geologicznej, skał i skamieniałości Gór Świętokrzyskich;

Szczegółowe cele nauczania na ścieżce dydaktycznej (wg Niemierki): Kat. A – uczeń

wie gdzie znajdują się Góry Świętokrzyskie i Kielce wie kiedy powstały Góry Świętokrzyskie zna terminy – kamieniołom, skamieniałość, fałd, roślinność kserotermiczna zna zasady zachowania obowiązujące w parkach, rezerwatach i obiektach

kulturyKat. B – uczeń rozpoznaje rodzaje skał występujących w kieleckich kamieniołomach rozróżnia skamieniałości występujące w kieleckich kamieniołomach rozpoznaje i opisuje charakterystyczne gatunki roślin kserotermicznych rozumie konieczność ochrony środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kultury

Kat. C – uczeń czyta i interpretuje mapę topograficzną opisuje przebieg i skutki ruchów górotwórczych w Górach Świętokrzyskich omawia przystawania roślin kserotermicznych do życia w trudnych warunkachKat. D – uczeń porównuje budowę geologiczną i skały występujące w kieleckich

kamieniołomach przedstawia przykłady gospodarczego wykorzystania surowców skalnych wymienia walory turystyczne poznanego obszaru w Górach Świętokrzyskich

Postawy:Uczeń:

wie, jak należy zachowywać się podczas zajęć w terenie. dostrzega piękno otaczającej go przyrody i zabytków kultury. stawia za priorytet potrzebę poszanowania otaczającej go przyrody interesuje się walorami przyrodniczymi i dziedzictwem kultury Polski.

Metody pracy (wg Okonia): podająca – objaśnienie, pogadanka problemowa eksponująca

Formy nauczania:Zajęcia w terenie: przejazd autokarem, wędrówka piesza, obserwacja elementów przyrody, zwiedzanie.Sposób prowadzenia zajęć:

1

Przejście trasą lekcji w terenie: ok. 8 km, od rezerwatu w Kamieniołomie Śluchowice do Kamieniołomu Kadzielnia i do rezerwatu Wietrznia.. Czas przejścia i trwania zajęć: 5 godzin (bez przerw).Uczniowie otrzymują karty pracy.

Środki dydaktyczne: karta pracy ucznia, plan Kielc, mapa turystyczna „Góry Świętokrzyskie” kompas, przyrządy do pisania i rysowania,

Przebieg zajęć:

A. Sprawy organizacyjne: - zapoznanie uczniów z celem wycieczki, - omówienie regulaminu wycieczki i zasad bezpieczeństwa,- omówienie zadań dla uczniów, rozdanie kart pracy.

B. Przejście trasą lekcji w terenie:

Trasa lekcji w terenie: Kielce – Śluchowice – Kadzielnia – Wietrznia

1. Rezerwat „Śluchowice” im. Jana Czarnockiego.

2

Wyznaczoną ścieżką docieramy na dno zachodniego wyrobiska.

Założony w 1952 roku rezerwat obejmuje środkową część dwóch dawnych wyrobisk w górze Ślichowica (303 m) w rejonie Czarnowskich Górek. Znalazły się w nim zachodnia ściana wschodniego, mniejszego kamieniołomu i wschodnia ściana większego zachodniego kamieniołomu oraz łączący je filar skalny o szerokości 15 – 25 m i długości 130 m. Na niewielkiej powierzchni 0.55 ha najmniejszego kieleckiego rezerwatu znajdują się odsłonięcia struktur fałdowych wytworzonych w wapieniach dewońskich. Kamieniołom eksploatowany był w okresie międzywojennym dla potrzeb kolejnictwa i drogownictwa. Po II wojnie Światowej Jan Czarnocki - geolog i badacz Gór Świętokrzyskich podjął działania mające na celu ochronę tego fragmentu kamieniołomu. W 1949 roku kamieniołom uznano za pomnik przyrody, w 1952 ustanowiono pierwszy w Polsce rezerwat geologiczny im. Jana Czarnockiego.

1. 1. Warstwy skalne w zachodnim kamieniołomiea) Wycieczkę rozpoczynamy u podstawy zachodniego kamieniołomu od

obserwacji ułożenia warstw skalnych.

W zachodnim kamieniołomie można zobaczyć silnie zaburzone tektonicznie warstwy uławicowanych skał wapiennych, a także łupków marglistych. W centralnej części jest wyraźnie widoczny piękny fałd symilarny.

Wschodnia część kamieniołomu zbudowana jest z ułożonych prawie pionowo warstw ciemnoszarych wapieni i łupków marglistych oraz jaśniejszych wapieni powstałych z okruchów rafy koralowej.

Widoczne przemieszczenie i ułożenie skał nazywane jest sfałdowaniem, a struktura powstała w jego wyniku fałdem. Kierunek, z którego działała siła przemieszczająca skały jest przeciwny do kierunku pochylenia fałdu. Fałdy symilarne - czyli podobne, w których krzywizny poszczególnych ławic są takie same, przez co w konsekwencji albo w przegubach mają zwiększoną miąższość, albo ścienioną na skrzydłach.Fałd stanowi przykład zaburzeń tektonicznych powstałych pod koniec ery paleozoicznej, kiedy to został wydźwignięty i pofałdowany cały obszar Gór Świętokrzyskich.

b) Podchodząc do podstawy kamieniołomu odnajdujemy w skalach skamieniałości liliowców, małży i trylobitów. W dolnych partiach spotkać można ramienionogi i koralowce. Postępujące procesy krasowe spowodowały powstanie licznych szczelin i lejów krasowych, które wypełnia zwietrzelina powstała z rozmywania skał węglanowych przez wody opadowe. Zwietrzelina ma wyraźnie odcinające się od skał kolory: czerwony, szary lub ceglasty.

c) Podchodzimy do znajdującej się w dolnej części kamieniołomu Jaskini pod Fałdem. Krasowa jaskinia ma długość 11 m i głębokość 5 m.

1. 2. Skały górnego dewonu we wschodnim kamieniołomie.

3

a) Przechodzimy do wschodniego kamieniołomu. Z dołu obserwujemy wyraźną strukturę geologiczną fałdu leżącego. Fałd wapienny zachował się w wąskiej listwie skalnej o grubości od 8 do 10 metrów. Budujące fałd dewońskie wapienie tworzą warstwy znacznie grubsze niż te w wyrobisku zachodnim, więc w czasie fałdowania nie zmieniła się ich miąższość. Inne siły działające na sfałdowane już warstwy skalne spowodowały ich przemieszczenie do pozycji poziomej – czyli obalenie. W ten sposób powstała struktura fałdowa zwana fałdem koncentrycznym, którego warstwy skalne maja taka samą miąższość w skrzydłach i na przegubie.

b) Podchodzimy do zachodniej ściany kamieniołomu, do punktu widokowego. W skałach budujących zachodnią ścianę wyrobiska można dostrzec drobne krystaliczne skupienia pirytu, galeny i kalcytu.

c) Żółtym szlakiem podchodzimy na filar oddzielający obydwa wyrobiska. Zwracamy uwagę na charakterystyczną kserotermiczną roślinność. Powierzchnię rezerwatu porasta roślinność suchoroślowa przystosowana do podłoża kamienistego z płytką glebą górską mało zasobną w wilgoć. Rosną tu podlegające ochronie krzewy: m. in. wisienka stepowa, dzikie róże, berberys.

Z punktu widokowego umieszczonego na filarze oglądamy panoramę zachodniej części Gór Świętokrzyskich: pasmo Oblęgorskie z Perzową i Baranią. Na wschodzie Pasmo Masłowskie i dalej Łysogóry z Łysicą. Patrząc na południe widzimy pasmo Kadzielniańskie z Karczówką i rozpościerające się za nią pasma Posłowickie i Dymińskie.

2. Przejście lub przejazd autokarem do Kadzielni ok. 5 km. Pieszo 1godzina. Ulicą Kredową i Karbońską na południowy wschód w stronę

ulicy Grunwaldzkiej, Grunwaldzką i dalej ul. Żytnią na wschód, na południe ul. Kaczmarka i Gagarina do Alei Legionów. Zatrzymujemy się na parkingu przy Amfiteatrze.

3. Rezerwat „Kadzielnia”

Na teren Kadzielni wchodzimy od strony parkingu przy Amfiteatrze, przy al. Legionów.

Rezerwat obejmuje wzniesienie Kadzielnia (295 m n.p.m.) należące do Pasma Kadzielniańskiego przebiegającego w południowej i zachodniej części Kielc. Został utworzony w 1962 roku i początkowo obejmował powierzchnię 0.6 ha. Obecnie jego obszar powiększono do 2, 4 ha. Celem powołania rezerwatu było zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych grupy skał wapiennych o malowniczym ukształtowaniu, ochrona unikatowych form krasu kopalnego, najpiękniej wyeksponowanego w Polsce i znajdujących się w Skałce Geologów jaskiń oraz ochrona charakterystycznej roślinności naskalnej.

Eksploatację skał wapiennych tworzących Kadzielnię rozpoczęto w XVIII w Kamieniołom stale rozbudowywano; w 1770 z inicjatywy biskupa K. Sołtyka postawiono w nim pierwszy wapiennik (piec do wypalania wapna). Powstały głębokie wyrobiska, które na najniższym poziomie były zalewane wodami podskórnymi.

4

Gromadzące się na dnie wyrobiska wody utworzyły jeziorko, które od niepowtarzalnej barwy nazwano Szmaragdowym. Zarybione niegdyś pstrągami, zanikło w latach 70 w wyniku obniżenia się poziomu wód gruntowych. Już w I poł. XIX w. Kadzielnia stała się celem podmiejskich wycieczek, opisywanych głównie przez Adolfa Dygasińskiego i Stefana Żeromskiego. Planowano tu nawet utworzenie parku z ogrodem botanicznym. W 1931 roku objęto ochroną szczytowy ostaniec skalny, zwany Skałką Geologów. Eksploatacja kamienia trwała aż do 1962 roku.

Wg legend na Kadzielni znajdowało się miejsce pogańskiego kultu z ołtarzem służącym do składania ofiar. Trudno o dowody na potwierdzenie tej tezy, wiadomo tylko o fakcie, że jeszcze w XVI w. wzgórzem opiekował się kościelny kieleckiej kolegiaty, który za zadanie miał m.in. "odpędzanie" pogańskich mocy.

Nazwa Kadzielnia wg. podań pochodzi od jałowca i wonnych ziół, które zbierano tu do kadzenia w kościele.

3. 1. Wschodnia ściana kamieniołomu

Idziemy drogą wzdłuż wschodniej ściany kamieniołomu.

We wschodniej ścianie kamieniołomu profil  geologiczny skał dewońskich jest najciekawszy. Skalne wzgórze Kadzielni zbudowane jest z wapieni górnodewońskich, głównie franu, a w wyższej części także famenu. Na rafowych wapieniach zwanych kadzielniańskimi, leży warstwowany kompleks skał łupkowo wapiennych. Liczne są tu skamieniałości koralowców, głowonogów, stromatoporoidów, trylobitów, ramienionogów i unikalnych ryb pancernych. Zwierzęta te żyły przed 350 milionami lat, gdy w ciepłym morzu rozwinęły się bujne rafy koralowe.Można tu zaobserwować liczne zjawiska tektoniczne, mineralizacyjne i różne formy krasowe. Leje krasowe wypełnione są białymi i czerwonymi iłami. Rdzawa zwietrzelina wypełniająca leje krasowe jest nazywana terra rossa, powstała na przełomie ery paleozoicznej i mezozoicznej, gdy panował gorący i wilgotny klimat.We wschodniej ścianie jest widocznych pięć jaskiń. Kadzielnia stanowi największe skupisko grot i jaskiń na Kielecczyźnie (jest ich tu aż 26), najdłuższe to – Jaskinia Szczelina (140 m), oraz trudno dostępna, posiadająca 4 otwory Jaskinia Wschodnia (110 m).Mijamy kolejno wejście do Jaskiń Szczelina, Prochownia i Odkrywców. W jaskiniach znajdują się stanowiska krasu kopalnego sprzed 200 ml lat, struktury skał wapiennych sprzed 380 Mn lat, nacieki w tym najstarsze sprzed 1, 2 ml lat i zatopione w skale kości nietoperzy. Atrakcją są też wąskie korytarze, w niektórych miejscach trzeba się przeciskać, w innych schylać, oraz różne poziomy między jaskiniami. Jaskinie zamieszkują cenne gatunki nietoperzy i pająków.Do zwiedzania udostępniono jaskinię Odkrywców i Prochownię. Trasa zwiedzania ma długość 70 m. Zwiedzanie jest bezpłatne. Termin należy ustalić wcześniej.Rezerwacje trzeba zgłaszać pod numerem telefonu: tel. 41 367 66 54 www.geopark-kielce.pl

Przy końcu wyrobiska i ścieżki, na skalnym urwisku znajduje się 6 metrowej wysokości monument – Tablice Mojżeszowe. Ustawiono go w 2005 roku z inicjatywy prezydenta Kielc Wojciecha Lubawskiego. Tablice wskazują dekalog jako wspólną

5

wartość i podwalinę wszystkich wielkich religii i symbolizują wielokulturowość ludności regionu świętokrzyskiego.

3. 2. Jezioro Szmaragdowe.

Podchodzimy do Jeziora Szmaragdowego, które swoją nazwę zawdzięcza barwie wody. Jest ona efektem odbicia światła od skał wapiennych na dnie oraz dużą zawartością węglanu wapnia.

Jezioro powstało w dolnej części wyrobiska kamieniołomu zatopionego przez wody podziemne. Dawniej miało większą powierzchnię, jednak obecnie prawie zupełnie zanikło. Przyczyną zmniejszenia się jeziora są prawdopodobnie obniżenie się poziomu wód gruntowych i występowanie szczelin w dnie jeziora, którymi woda wsiąka do głębszych warstw skalnych.

W latach 1970 – 1972 na terenie niedalekiej Doliny Białogońskiej odwiercono 7 studni głębinowych podczas eksploatacji, których, powstał lej depresyjny. Ponieważ cały obszar Pasma Kadzielniańskiego jest połączony kawernami – systemem podziemnych pustek, woda ze Szmaragdowego Jeziora została po prostu zassana i dlatego znikła.

Zwracamy uwagę na rzadkie gatunki roślin wapieniolubnych - kalcyfitów. W obrębie kamieniołomu występuje ich bardzo dużo, w tym miejscu ze względu na bliskość wody i ukształtowane terenu są ich liczne skupiska. Można zobaczyć między innymi np. rojnik pospolity, jaskier polny, rozchodnik biały i lucernę nerkowatą.

3. 3. Skałka Geologów.

Podchodzimy pod Skałkę Geologów od strony północnej, od jeziora. Okrążamy ją w kierunku na wschód i południe.Ostaniec skalny nazywany Skałką Geologów zbudowany jest głównie z

górnodewońskiego wapienia skalistego związanego z dawną płycizną węglanową. Zawiera szczątki fauny morskiej: stromatoporoidy, gąbki, koralowce, ramienionogi, mszywioły. Występuje w jego obszarze wiele różnorodnych form krasu powierzchniowego: zagłębienia, żłobki i kawerny krasowe, a także leje i kominy krasowe. Widoczne są wejścia do dziewięciu jaskiń krasowych min: Diablej Dziury oraz zlokalizowanej nieco niżej Jaskini Jeleniowskiej. W jaskiniach, które nie są udostępnione do zwiedzania odkryto kości prehistorycznych nosorożców włochatych, niedźwiedzi jaskiniowych, gryzoni oraz jelenia.

3. 4. Punkt widokowy na Wzgórzu Harcerskim

Wspinamy się schodami na wzgórze, na punkt widokowy. Harcerskie Wzgórze jest hałdą poeksploatacyjną usypaną na pozostałościach

południowo zachodniego zbocza. W 1979 roku odsłonięto na nim pomnik Bojowników o Narodowe i Społeczne Wyzwolenie, poświęcony mieszkańcom kielecczyzny, który walczyli i zginęli w okresie zaborów i wojen światowych. U stóp wzgórza widoczny jest Amfiteatr, który został wybudowany w 1971 roku. Doskonale wkomponowano widownię i położoną niżej scenę do istniejących form

6

trenu. Na widowni mieści się 5 tys. widzów. W latach 209/2010 amfiteatr został zmodernizowany, budynek sceny został zastąpiony nowym, zainstalowano rozkładany dach. Mają tu miejsce liczne koncerty i imprezy, m.in. coroczny Harcerski Festiwal Kultury Młodzieży Szkolnej „Kielce".

Z punktu widokowego obok pomnika rozpościera piękny widok na cały kamieniołom i Góry Świętokrzyskie. Dla krajobrazu Góry Świętokrzyskich charakterystyczne są niewysokie pasam górskie oddzielone rozległymi dolinami, w których płyną rzeki. Ich wierzchołki są zaokrąglone, stoki łagodne, a różnice wysokości względnych niewielkie.

Patrząc na południe widzimy Pasmo Dymińskie z Telegrafem i stojącym na jego wierzchołku nadajnikiem. Na zachodzie widoczne jest Pasmo Kadzielniańskie z Karczówką. Na południu i południowym zachodzie można dostrzec Pasmo Posłowickie i Pasmo Zgórskie.

Góry Świętokrzyskie to najstarsze góry Polski. Są starymi górami fałdowymi. Wypiętrzyły się w podczas kaledońskich ruchów górotwórczych na granicy syluru i dewonu. Następnie zostały odmłodzone w czasie orogenezy hercyńskiej (dolny karbon) i ponownie podczas orogenezy alpejskiej, pod koniec kredy.

Rzeźba terenu Gór Świętokrzyskich jest młoda, jej obecny kształt nadała im orogeneza alpejska. Jednak skały, z których są zbudowane powstały w erze paleozoicznej. Główne pasma w skład, których wchodzą Łysogóry zbudowane są ze skał powstałych w okresie kambru – łupków ilastych i piaskowców kwarcytowych. Pasmo Główne otoczone jest osadami mezozoicznymi i częściowo pokryte utworami epoki lodowcowej.

4. Przejście lub przejazd autokarem do Rezerwatu Wietrzna ok. 3 km.

Pieszo 40 minut. Aleją Legionów na północny wschód; w prawo ul Sołtysiaka, i dalej ul. Mała Zgoda; w lewo, na północ ul. Zgoda; w prawo na wschód ul. Prostą. Na południe ul. Tarnowską, z której skręcamy lekko w lewo w ul. Poniatowskiego i Morelową do kamieniołomu Wietrzna.

5. Rezerwat przyrody Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiego

Na teren rezerwatu docieramy od północy, od strony stawu wypełniającego dawne wyrobisko.

Rezerwat przyrody Wietrznia obejmuje wzniesienia Wietrzni (312 m n.p.m.) i sąsiedniego Międzygórza będących przedłużeniem ciągnącego się przez Kielce Pasma Kadzielniańskiego. Zbudowane są z wapienno-dolomitowych skał należących do górnego dewonu. W skład rezerwatu wchodzą trzy połączone ze sobą kamieniołomy wielopoziomowe (Wietrznia, Międzygórz, Międzygórz Wschodni) powstałe w wyniku eksploatacji złoża w latach 1893-1974. Całkowita długość wyrobiska wynosi 800 m. Rezerwat utworzono 4 listopada 1999 roku rozporządzeniem Wojewody Świętokrzyskiego w celu ochrony pozostałości wapiennego wzgórza. Chroniony obszar obejmuje powierzchnię 17,95 ha.

Rezerwat nosi imię wybitnego kieleckiego geologa - Zbigniewa Rubinowskiego, który był inicjatorem ochrony tego terenu.

7

Przez rezerwat przechodzi zielony szlak spacerowy prowadzący z ulicy Zamkowej na Bukówkę. Obecnie w południowo wschodniej granicy rezerwatu realizowana jest inwestycja – Centrum Geoedukacji. Obiekt będący głównym elementem Szlaku Archeogeologicznego wykonuje Geopark Kielce.

5. 1. Roślinność nad stawem.

Ścieżką kierujemy się na południe, wzdłuż stawu, obserwując występującą tu licznie roślinność wapieniolubną. Rośliny te nazywa się kalcyfitami, najlepiej rozwijają się na podłożu bogatym w jony wapnia. Występuje tu kilka odmian jaskrów polnych, dzwonek jednostronny, miłek wiosenny i letni, oset siny, rozchodnik, wilczomlecz drobny i wiele innych gatunków.

Zwracamy uwagę na charakterystyczne zabarwienie wody w stawie.

5. 2. Formy krasowe w ścianach i dnie kamieniołomu

Skręcamy ścieżką w lewo i idziemy wzdłuż górnej krawędzi kamieniołomu na wschód, około 400 m.

Na obszarze rezerwatu występują liczne formy krasu wgłębnego i powierzchniowego: jaskinie, pustki, kominy, kotły, misy, leje, żłobki krasowe oraz malownicze stożki usypiskowe związane ze współczesnymi procesami geomorfologicznymi.   Licznie odsłaniające się w ścianach kamieniołomu zjawiska krasowe reprezentują 2 etapy rozwoju krasu świętokrzyskiego: permsko-triasowy oraz kenozoiczny. Oprócz niewielkich jaskiń (najdłuższa - 60 m, w dnie środkowego wyrobiska), studzienek i kominów krasowych, a nawet szerokiego leja krasowego, powstały namuliska, zróżnicowane pod względem typu osadu i jego barwy. Wciąż żywe procesy krasowe tworzą polewę martwicową na jednej z południowych ścian wschodniego wyrobiska

5. 3. Odsłonięcia geologiczne

a) Ścieżką skręcany na południe, schodzimy na dno kamieniołomu i skręcamy na zachód. Zatrzymujemy się przy pierwszym wyrobisku Międzygórz Wschodni.

Wapienie bitumiczne budujące ścianę skalną kamieniołomu mają ciemne zabarwienie, które jest spowodowane domieszką substancji organicznych, głównie węglowodorów. Takie skały tworzyły się w strefie głębokiego morza w górnym dewonie. Bardzo się różnią od powstałych w strefie płytkiego morza, z pokruszonych fragmentów rafy koralowej, wapieni występujących na Kadzielni.

b) Idziemy ścieżką na zachód, do środkowej części wyrobiska Międzygórz.W skałach tej części kamieniołomu widoczne są ślady mineralizacji żyłowej

ołowiowo-barytowo-kalcytowej oraz ślady fauny kopalnej. Występują skamieniałości koralowców czteropromiennych, gąbek krzemionkowych, stromatoporoidów, denkowców, ramienionogów, małżoraczków, liliowców, konodontów i kopalnych ryb pancernych. Tu znajduje się jedyne w Górach Świętokrzyskich miejsce, w którym granicę między dwoma piętrami dewonu wyznaczono na podstawie zróżnicowania fauny konodontowej, mikroskopijnych skamieniałości o długości 1-2 mm.

8

Widoczne jest wejście do jaskini „Na Wietrzni”. Jest to największa z występujących tu jaskiń, ma długość 60 m.

c) Ścieżką docieramy do największej części wyrobiska, kamieniołomu Wietrznia. Zatrzymujemy się na punkcie widokowym. Z tego miejsca wyraźnie widać sposób wielopoziomowej eksploatacji skał wapiennych i dolomitów, zaznaczają się poziomy wydobycia. Do 1974 roku wydobywano tu skały, które wykorzystywano jako tłuczeń drogowy i surowiec do wyrobu wapna. Część wyrobiska porośnięta jest drzewami. Widoczne są schroniska skalne i wejścia trzech niewielkich jaskiń.

d) Opuszczamy Rezerwat kierując się ścieżką na południowy zachód, w stronę ulicy Wojska Polskiego. Tu kończy się trasa lekcji w terenie. Przy ulicy Wojska Polskiego powinien na grupę czekać autokar.

PodsumowanieOmówienie przebiegu wycieczki. Uczniowie wypełniają Karty Pracy. Ocena pracy uczniów.

Opracowała: Dorota Sadzyńska

Literatura:R. Garus: Góry Świętokrzyskie, ExpressMap 2007E. Wołoszańska; M. Wołoszański: Przewodnik Turystyczny Góry Świętokrzyskie, Sport i Turystyka – MUZA SA, Warszawa 2010S. Lencwewicz; J. Kondracki: Geografia Fizyczna Polski, PWN Warszawa 1962www.geopark-kielce.plwww.geo.uw.edu.plwww.um.kielce.pl/pl/turystyka/rezerwaty_przyrody/rezerwat_kadzielnia/http://miasteria.pl/miejsce/Rezerwat-przyrody-Wietrznia.

9

Karta pracy ucznia

1. Uzupełnij tabelkę wpisując odpowiednie dane dotyczące dziejów geologicznych Gór Świętokrzyskich.

Wydarzenie Orogeneza Era Okres Powstałe skały i skamieniałości

Odmłodzenie Gór ŚwiętokrzyskichWypiętrzenie Gór Świętokrzyskich

2. Na podstawie obserwacji ułożenia skał w rezerwacie Śluchowice narysuj schemat geologiczny fałdu obalonego, w którym sfałdowane warstwy skalne są przemieszczone do pozycji poziomej.

3. Na planie kamieniołomu Kadzielnia zaznacz trasę zwiedzania i podpisz nazwami oglądane obiekty. Opisz te, które są już zaznaczone.

a) Amfiteatr - ………………..….. ……………………………………

……………………………….…….……………………………………..b) Pomnik - ………………….….....................................................…………………………………….…………………………………….c) Skałka Geologów - …………………………………………….……………………………………....…………………………...............d) Jezioro Szmaragdowe -……………………………….…………………………………….…...

4. Wymień formy krasowe, które występują na terenie kieleckich kamieniołomów:

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

10

5. Na odwrotnej stronie tej kartki narysuj i podpisz przykłady trzech poznanych skamieniałości. Określ ich wiek geologiczny (erę i okres, w których powstały).

11