Latin~ Reader - Forgotten Books

LA T IN ~ R EAD ER

CONSISTING OF SELECTIONS FROM

PHE DRUS, CE SAR , CURTIUS, NEPOS, SALLUST, ovm,

VIRGIL, PLAUTUS, TERENCE, CICERO,

PLINY,AND TACITUS.

M itt QL’

opiam Nata ; aah vocabulary.

PREPARED BY

WILLIAM F. ALLEN, A .M

PROFESSOR OF ANCIENT LANGUAGES AND HISTORY IN THE

UNIVERSITY OF WISCONSIN ;

AND

JOSEPH H . ALLEN,

CAMBRIDGE,muss.

BO S T ON

P UBL I SHED BY EDW IN G INN.

cmcmo : mm; B. em .

1 870.

Entered according to Act of Congress, in the year 1869, by

J. B . AND w. F . ALLEN,

In the Clerk’s Ofice of the District Court of the Un ited States forthe District ofMassachusetts .

CAMBRIDGE

PRESS OF JOHN WUBON AND SON.

P R E FA CE.

OURfirst object in the preparation of this Reader, has

been to furn ish for begin n ers a sufficien t amoun t of the

easiest andmost in teresting reading-matter to be found

in purely cla ssical writers . We have con sidered that,

after a few mon ths’careful tra in ing in the elemen ts of

the tongue ,— for which the Lesson s,”published last

win ter, were specia lly design ed,— a good deal of time

may best be devoted to mere transla tion , wi th the ob

ject of practising what has been a lready learned,

rather than of acquiring a greater mass of purely theoiretical kn owledge ; giving the most careful atten tionto accuracy , but leaving the n icer poin ts of grammar

for later study , except an occasion a l parsing lesson

be had, so as to keep the learn er in practice and the

memory fresh . For the sake , however , of teachers

whomayprefer touse this as a drill-book , and of cla ssesthat mayhave n o more extended course ofLatin studyin view, we have given copious referen ces to the Gram

mar, covering n early every poin t after the paradigms

of verbs ; in gen era l , referring to each prin ciple of

syntax on ce, and on ly on ce , or, if a second time , then

simply as the best way of giving help in a. difficult

pa ssage .

VI PREFACE

In order to facilitate , in some degree , the familiaracquisition of so difiicult a language a s Latin

, we have

employed in this book those helps to the eye of accen ts

and digraphs,”which the custom ofthree cen turies has

san ctioned,and which even the practised reader will

n ot a lways disda in . In the Grammar and Lesson s,

which are supposed to be studied under the con stan t

direction of the teacher, we preferred to dispen se withthese a ids, that so the pup il , a t the cost of a little more

pa in s at starting, might be prepared to take up whatever edi tion of the c lassics might come to his hand ;for the special uses of this volume , we think they willbe found serviceable . In orthography , we have on

prin ciple admitted con siderable freedom a s to poin tswhich may be regarded a s still un settled ; in gen eral

keeping to the best recen t authorities , but a iming to

habituate the eye of the studen t to those varieties of

Spelling he is likely to meet in a variety of authors andedition s .

For the sake of those schools and classes to which

the Reader comprises, practica lly , a ll the Latin ever

expected to be learned, we have desired that this vol

ume might en large and n ot belittle the n otion of what

a classic language and literature mean . The best

justification of classical study , after a ll , is not its

va lue a s a mere mean s of men ta l disciplin e , for whichmodern and scien tific methods are to so large an ex

ten t coming to take its place ; but that it combin es

that disciplin e with some guiding of the mind towards

the higher in terpretation of history, and the deeperlesson s of human life . With this view,

every firstclass n ame in Roman literature , excepting Livy and

Horace,is represen ted in this collection ; and special

care has been taken , both in text and n otes, to make

PREFACE . vii

it a help towards a clear view of the course ofRoman

empire , at its most critical periods, from Scipio downto Trajan . Nor will it be held void of in terest

, that we

have given , from Tacitus, Plin y and Sueton ius , everyn otice to be found in classica l a n tiquity of the earlyChristian s ; while , in Virgil

’s Pollio, a nd Cicero

’s

corresponden ce with his frien d Sulpicius, is afforded

some hin t of the level which the most cultivated Paganthought had atta in ed on religious themes .

While the reading most in vogue for beginn ers has

of late presen ted Latin chiefly in its rhetorica l compositiouan d literary dia lect , we have sought , by familiarletters and drama ti c dia logue , to show it a s a livingtongue dea ling with real things . The drollery and

fun of Plautus, the graver humor of Teren ce , the easyand cheerful courtesy of Pliny’s letters , the down righthard-hitting ofMarius’s speech before the people , seemto us a most desirable substitute for the weary and

dreary n arrative of the Ga llic War, as most boysfind it . And while , in the ca se of Cicero

, a vein of

insin cerity run s through most of his forma l writings,even in his philosophica l dia logues,where he tries to per

suade himself that he is a single-minded searcher for

truth , his letters bring us in to an other atmosphere .

His fond domestic feeling, the despair of his exile, his

frank pride in his public welcome back , and his heavyheart refusing to be comforted after his daughter

’

s

death , showhim in a more genuine and man lier waythan the elaborate fa lse pleading of the Milo,

”or the

polished hollow complimen t of the Marcellus.

In the preparation of the text and n otes, we have

had in mind the n eeds of young studen ts,not of ma

ture scholars ; following the best edition s within our

reach, and carefully comparing the more importan t

viii PREFACE .

various readings,while making no preten sion s to criti

ca l editing of our own .

‘We have a imed,in the n otes

,

not to depart from the immedia te n eeds of the boy or

girl of fifteen ,for whose use this volume is especia lly

design ed ; desiring to help the studen t do his work ,

n ot to do his work for him seldom tran slating a pas

sage , but preferring to ca ll his atten tion to the prin ci

ple of con struction involved, and then leave it forhim to make out the mean ing for himself con sultingfreely the great historian s, chiefly Grote , Mommsen ,

and Merivale, but forbearing to load the page with

masses of mere information ,however in teresting.

In preparing the Vocabulary , we have thought best ,for many rea son s, to make its range broad en ough to

cover t he whole body of cla ssica l Roman litera ture,

rather than any single selection of authors . For this

object it ha s been read twice with every article inAndrews

’s large Lexicon ,

an d most of it, besides, with

the much more copious on e of White and Riddle . To

bring it within the compa ss of two hundred pages hasrequired, besides the careful packing of each page and

lin e, very large omission s. In particular , man y classes

of derivation s an d compounds, occurring rarely, or

else quite obvious in their mean ing ; numerous words

used in a purely techn ica l sen se by legists, grammarian s

, and n a tura lists ; words of late or doubtful

Besides numerous American school editions, we have chieflyused

for t drns, Raschig and Siebelis ; for Cmsar, Doberenz ; for Cur

tius, Zumpt, whose critical edition we have ma in ly followed ; for Sal

lust, Jacobs a nd Long for Ovid, Haupt in the Metamorphoses,

Ramsay, Paley and Siebelis in the Fasti ; for Virgil, Ladewig ; for

Cicero’s Epistles, Frey,

Hofmann ,Hofi

'

a , and Abeken (Meriva le’s

version ) for T acitus, Nipperdey and Bitter. In a few ca ses we have

referred to the Han dbook of Classica l Geography,&e .

, pns

pa red by T . P . and W. F. Allen .

”

PREFACE . ix

authority, or else mere archaeological curiosities ; to

gether with a few terms or mean ings rejected on the

score of decen cy , have been freely omitted. Withthis qua lification , we think tha t the learner who hasbeen taught so much of derivative forms and combin a

tion s a s we have given here on a single page , n eedn ever be at a loss for the mean ing or inflection of

anyword he is likely to meet in any classica l authorfrom Plautus to Ta citus ; while this Vocabulary wi llbe found peculiarly rich in terms of common life . It

in cludes about words, with the addition of

about proper n ames or adjectives and more than200 dates, carefully selected, so as to make a conven

ich t manual of referen ce , both a s to the main poin tsof an cien t history ( in cluding numerous matters of

Roman an tiquities and politics) , and as to those mythological a llusion s, which may be ca lled the common

stock of classical tradition . In this way, we have

a imed to keep before the learn er’s eye some hin t of

the wea lth and variety in diction of the language he isstudying ; while his judgmen t in the use of it will bebetter train ed than by servile relian ce on a mere listof words, however copious and redundan t

, prepared

for his presen t conven ience on ly .

The three volumes n ow before the public con tain

what may be regarded as a comp lete and sufficien t

course of La tin study for those who desire on ly a genera l acqua in tan ce with the language ; and more partieularly design ed for those classes in Academies and

High or Normal schools,which may be presumed able

to give on ly on e or two years to classica l study . To

such,it will be a tolerably full course of reading in it

self and, to others, a sufiicien t preparation for themany

excellent edition s of standard authors in curren t use .

X PREFACE

For the aid of those who desire a more critical ao

qua in tan ce with the language , and a more in tima te

kn owledge , from origin a l sources, of the most even tfulperiod of Roman history , we have in preparation a

Manual of Latin Composition ,which maybe looked for

within a year, and an edition of Caesar’s Civil War,

to be amply illustrated from the history and writingsofhis own time .

CAMBRIDGE , Ma ssmnusm'rs.

August , 1869.

L A T I N R E A D E R.

FABLES OF PHE DRUS .

1 . D e Vulp e a t UM .

Famé coacta vulpes a lta in vin ea

Uvam ap p eteba t summ is sa lien s viribus.

Q uam tangere ut n on potuit, discedén s a it

Nondtim matura est, nolo a cerbam sumere .

Oy i facere quae non possun t verbis éleva n t,Adscribere hoc debébun t exemplum sibi .

n . Vulpes c l lfircus.

Homo in periclum simul a c ven it callidus,Reperire efi

'

ugium alterius quaerft ma lo .

Chm déc idisset vulpes in puteum fn sc ia ,

E t altiore clauderetur margine ,Devén it hircus sitien s in eundem locum ;

S imul rogavit, esset a n dulcis liquorE t cop iosus ? Illa fraudem molien sDescende , amice tan ta bon ita s est aquae,

Vo lupta s ut sa tiari non possft: mea .

”

Imm isit se ba rbatus. Tum vulpeculaEvasit puteo , n ixa ce lsis corn ibus,H ircumque c lauso liquit haerentém vado .

ls)

LAT IN READER .

m . Lupus at Agnus .

Ad rfvum eundem lupus e t agnus ven era n t,

S iti compulsi . Stip erio r stabat lupusLongéque inferi or agnus . Tun c fauce improbaLa tro in c ita tus, jurgi i causam in tulit ;

Cur,”inquit , turbulén tam fec isti m ihi

Aquam biben ti ? Lamiger con tra timen s

Q ui possum , quae so , facere quod quereris, lupe ?A té decurrit ad meos haustli s liquor.

”

Rep ti lsus ille vérita tis viribus,

An te hos sex men ses male ,”a it, dix isti m ihi .

”

Respondit agnus Equidem n a tus non eram .

”

P a ter hercule tuus,”inquit, m a le dixit m ihi

Atque ita correp tum lacera t injusta n ece .

H ae c p rop ter illos scrip ta e st hom in es fabula ,

Q ui flctis ca n sis in n oc en tes opp rimun t.

IV . Vipera et L ima .

Mordac iorem qui imp robo den te adp etit ,

H oc argumen to sé describi sén tia t .

In ofii c in am fabri ven it vip era .

H ae c , chm ten ta re t , si qua re s e sset c ibi ,

L imam momordit . Illa con tra con tum ax ,

Og id me ,”inquit, stulta , dén te c ap ta s laedere ,

Omn e adsuevi férrum quae corrodere ?

v . Cam'

s c i Crocodz'

lus .

Con silia qui dan t prava ca n tis hom in ibus,E t p érdun t operam e t dériden tur turp iter.

Ca n és curren tes bibere in N ilo flumin e ,A corcodilis né rap ia n tur, traditum est.

Igitlir chm curren s bibere cc issét ca n is,

FABLE S OF PHE DRUS

Sic corcodilus Q uam libe t lambe otio ,Noll vereri .” At ille : Fa cerem me hérculc ,N isi esse sc irem carn is te cup idum mete .

”

VI . Ma li c l L a tron es .

Muli grava ti sarcin is iban t duoUmi s fereba t fiscos cum pecun ia ;A ltér tumen tes multo sa ccos hordeo .

Ille , onere dives, celsa cervice émin et,

Cla rumque collo jacta t tin tin nabulum ;

Comés quieto sequitur et pla cido gradu.

Subito la tron es ex in sidiis advo lan t,

In térque caedem férro mn lum sauc ian tD irfp iun t nummos, négligun t vile hordeum .

Sp o liatus igitur casus cum flerét suos,Equidem,

”inquit a lter, me con temp tum gaudeo ;

Nam n ihil am isi , néc sum laasus vuln ere .

”

Hoc argumen to tuta est hom inum ténuita s

Magnaa periclo Stin t opes obnoi iae .

VII . Ca l 'vus et Musca .

Ca lvi momordit musca nuda tum caput ;Q uam opprimere capta n s alapam sibi duxit gravem,

Tun c illa irriden s : Pun ctum volucris parvulaVoluisti morte ulcisc i quid fa c ies tibi ,Injuries qui addfderis con tuméliamRespondit : Mecum fac ile redeo in gratiam ,

Q uia non fuisse men tem laedendf sc io ;

Sed té , con temp ti generis a n ima l imp robum ,

Q uae délectaris bibere humanum sanguinem ,

Op tem n ecare vél majore in commodo .

”

Hoc argumen tum ven iam e i dad docet,

Q ui casup ecca t . Nam qui con silio est n ocen s,Illum esse quavis dignum puma judico .

4, LAT IN READER.

vm . H omo et Coluéra .

Q ui fért malis auxflium , post tempus dolet.G e lti rigen tem quidam colubram sustulit .

Sinuque fovit, con tra se ipse misericors ;Namque tit refecta est, nécuit homin em p rotinus.

Ha n c alia cum f ogaret causam fac inoris,

Respondit : Ne quis disca t p rodesse imp robis.

l x . Asz’

n a s a d Sen am P a starem.

In p rfnc ip a tucommuta ndo saep 1us

N il prae ter dom in i nomen muta n t p aup eres.Id esse verum , parva haec fabella indica t .Aséllum in pra to tfmidus p a scebat sen ex .

Is, hostium clamore subito territus,Suadéba t a sin o fiigere , n e p o ssén t capi .A t ille len tus Q uae so , num binas mihi

Clitélla s imp ositlirum victorém puta s ?Senex n egavit.

“Ergo quid refért mea,

Cui serviam ? clitélla s dum portem mea s.

x . Lupus et Grm’

s.

Q ui pretium meriti ab imp robis desidera t,

Bis p écca t : primum quon iam indigno s adjuvat ;Impun e abire de inde quia jam non potest.Os dévora tum fauce chm haererét lupi,

Magno do lore vi ctus ce pit sfngulosIllicere p retio , ut i llud extraherén t ma lum.

T a ndem persua sa est jurejurando gruis,Gulaeque creden s colli longitudin em ,

Periculosam fec it medic inam lupo .

Pro quo cum pa ctum flagita ret praemium

Ingrata a s,”inquit, ore qua nostro caput

In colume abstuleris, ét mercedem postules.

”

FABLE S OF PHzEDRUS.

x1 . Socra tes c d Amz’

cos .

Vulgat e amic i nomen , sed ra ra est fides.

Chm parva s aedes sibi fundasse t Socra tes,

(Cujti s n on fugio mortem , si famam adsequa r,E t cedo invidia , dummodo abso lvar c in is)E populo sic, nescio quis, ut fierf soletOy aeso tam a ngustam , talis vir, poufs domum ?Utinam ,

”inquit, veri s han c amic is imp leam

xn . Guhermztor et N autw.

Chm dé fortun is quidam quereretlir suis ;E sopus finx it con so landi gratiaVexata sa vi s navis tempestatibus,

In ter vectorum lacrima s et mortis metum,

Fa c iem ad seren am subito ut muta tlir dies,Ferrf secundis tti ta ce pit flatibus,Nim iaque n auta s hilarita te extollere .

Fa ctus periclo turn guberna tor sophusPa rcé gaudere oportet, e t sen sim queri ,T otam quia vitam miscet dolor et gaudium .

x m. zE sopus et P etula n s .

Succéssus ad pem fc iem multos dévocat.

E sopo quidam pétulan s lapidem imp egera t.

T an to ,” inquit, melior l Assem de inde illf dedit,

S ic p rosecutus : P lus non habeo mehércule ,

Sed unde a cc ip ere possis, mon strabo tibi .”

Ven it ecce dives ét p oten s ; huic sfmiliter

Impinge lapidem , et dfgnum a cc ip ies pre mium.

Persuasus ille fecit, quod mon itus fuitSed spes fefellit impuden tem audaciam

Comprénsus namque poénas persolvit cruce.

6 LAT IN READER .

XIV . R a n a R api d at 3 03 .

Inops, poten tem dtim vult imita t i , perit .In prato quondam ran a con sp exit bovem ,

Et, tacta invidia tan tas magn itfidin is,

Rugosam inflavit péllem . Tum n a tos suos

In térrogavit , an bove esset latior ?

Illi n ega run t . Kursus in tendit cutemMajore n isu; e t sim ili quae sivit modo ,

Q uis major esset ? Illi dixen in t, bovem .

Novfssime indignata , dum vult validiusInflare sese , n ip to ja cuit corpore .

xv . R ama R eg en: P eten tes .

Athén ae chm floréren t a quis légibus,

Procax liberta s civita tem m iscuit,

Frenumque so lvit p ristinum licén tia .

H in c con sp ira tis factionum partibus,Arcém tyra n nus occup a t P isistra tus.

Chm tristem servitutem fieren t Attic i ,

Non quia crude lis i lle , sed quon iam grave

Omn e in suétis onus, et coep issén t queri :

fE sopus ta lem tum fabellam réttulit :

Ra n ge , vagan tes liberis p a ltidibus,Clamore magno regem p e tiére aJove ,

Q ui disso luto s mores vi compésceret.Pa ter deorum risit , a tque illis dedit

P a rvum tigillum , m issum quod subito vadis

Mo tusonoque térruit p avidtim genus.

Hoc mérsum limo cum la tere t diutius,Forte un a ta c ite profert e stagno caput,E t éxp lora to rége cun eta s évoca t .

Illa , timore posito , certa tim adn a tan t,

Ligmimque sup ra turba p etulan s insilit.Q uod cum inquinassen t omn i con tumélia,

8 LAT IN READER.

Idem fa cturum méhus se p ostridie .

Fit turba major. Jam favor men tés tenet,

E t dérisuri , non specta turi , seden t.

Utérque prodit. Scurra degrun n it prior,Movétque p lausus, ét clamores susc ita t .Tun c simulan s sese véstimen tis rusticusPorcéllum obtegere (quod fa c ieba t scflicet,Sed, in priore quia n il comp ererant, la ten s) ,Pervéllit aurem véro , quem ce lavera t,

Et cum dolore vocem n a tures éxp rimit.

Acc lama t populus, scurram multo similius

Im itatum , et cogit, n i sticum trudf fora s.

At i lle profert ipsum p orce llum é sinu,Turp émque aperto pignore errorém proban sEn ! hic decla ra t, quales sitis judices l

xvn . Cervus et Bow s .

Cervus nemorosis éxc ita tus latibulis,Ut vén a torum fugere t in sta n tém n ecem,

Cee cé timore p rox imam villam petit,E t opportuno sé bovili condidit.H ic bos la ten ti : Q y idn am vo luistf tibi ,Infélix , ultro qui ad n ecem cucurreris,Hom imimque tecto sp iritum commiseris ?

A t i lle supp lex : Vos modo ,”inquit, parcite

Occasion e r1’

1rsus erump ém da ta.

”

Sp a tium die i noctis excip iun t vices.Frondém bubulcus adfert, n ec ideo videt.Eun t subinde et rédeun t omn es mi stic i ,

N emo an imadvertit ; tran sit etiam villicus,Ncc ille quidquam sen tit . Tum gauden s fe tus

Bubti s quietis agere cmp it gratia s,

Hospitium adverso quod p raestiterin t tempore .

Re spondit unus : Sélvum te cup imus quidem ;

Sed ille , qui oculos cén tum habet, si vénerit.

FABLES OF PHzE DRUS .

Magno in peric lo vi ta vertetlir tua .

Haec in ter ipse dominus a cena redit ;

E t, quia corruptos vi dera t nup ér boves,Accédit ad prae sép e : Cur frondis pa rum est ?

Stramén ta desun t . Tollere hae c a ran ea ,

Q ua n tum est laboris ? Dum scruta tur singula ,Cervi quoque a lta con sp ica tur cornua ;

Q uem convoca ta jubet occ idi familia,Praedamque tollit.

Hae c sign ifica t fabula ,Dom imim videre p lurimum in rebus suis.

XV III . M a s Urhamus c l Rustz'

cus .

Hosp itio quondam mus urba nus misticiExcép tus vili glande cen a t in c avo .

Indux it p rec ibus post ut urbem n isticus

Ce llamque in tra ret p lén am rebus op timis.

In qua dum varus p érfruun tur réliquiis,Impulso ven it ostio ce llarius.

Q uo mures strep itudifl'

ugiun t p ertérriti ,Et notis fa c ile urbanus se condit cavis ;

At miser ign ota trep ida n s rusticus domo

T imén sque mortem , per parietes cursita t .Ut quae voleba t sustulit ce llarius,Clausitque limen , iterum urbanus n isticum

Hortatur ; ille p érturba tis sén sibus,V ix ,

”inquit, p ossum cap ere prae metuc ibum .

Putasne ven iet ille ? ” Q uid ta n tum times ?”

Urbanus inquit ; age fruamur férculis,

Q uae frustra rure qua ra s .

” Con tra n i sticus

Tuqui timere nésc is fruere his om n ibus ;

At me securum pasca t gla n s et liberum .

”

In p aup erta te tutum p rae sta t vivere ,

Q uam divitia rum carp i so litudine .

IO LAT IN READER

xxx . Nauf rag z’

um Sz’

mom’

dzk.

Homo doctus in se semper divitias habet .S imon ides, qui scripsit egregitim melos,

Q uo paup erta tem sustin eret fac ilius,Circuire cc iturbes A sias nobiles,Mercede a ccepta l

‘

a tidem victorum ca n en s.

Hoc gén ere quae stfis postquam locup les factus est,

Redire in p a triam voluit cursupelagio ;Era t autem n a tus, ut aiun t, in Cea in sula.

Adscéndit n avem : quam temp e sta s horrida

S imul ét ve tusta s médio disso lvit mari .

H i zon a s, illi rés p retiosa s colligun t,

Subsidium vitae . Q uidam curiosior

Simon ide , tuex op ibus n il sumis tuis ? ”

Mecum ,

”inquit , mea sun t cuneta .

”Tun c pauc i

en a ta n t,

Q uia p lure s on ere dégrava ti périera n t .P raedon e s adsun t, rap iun t quod quisque éxtulit,Nudos re linquun t. Forte Clazomen aé propeAn tiqua fuit urbs, quam p étierun t n aufragi .H ic litterarum quidam studio déditus,S imon idis qui sae

'

p e versus légera t,Eratque absen tis admira tor max imus,Sermon e ah ip so cogn itum cup idissime

Ad sé recep it ; veste , numm is, fam ilia

Hom in em éxornavit. Céteri tabulam suam

Portan t, roga n tes victum . Q uos ca suobviosS imon ides ut vidit : D ix i ,

”inquit , mea

Mecum esse cuneta ; vos quod rapuistis, p erit .”

II.

JULIUS CZESAR .

I . First Inva sion of Br ita in .

(B.C.

[FnouCm n’s GALLIC WAR : Book IV. Chapters 20

Exigua p arte aesta tis reliqua Caesar , etsi in his

loc is , quod omn is G a llia ad sep temtrion es vergit ,

m a tures sun t hiemes , tamen in Britann iam profi

c isei con tendit , quod omn ibus feré G a llicis bellis

hostibus n ostris inde submin istra ta auxilia in tellige

ba t , et si tempus an n i ad bellum gerendum deficeret ,tamen magno sibi usui fore a rbitraba tur si mode in

sulam adisset et genus hom inum p erspexisset , loca ,

portus , aditus cognovisset ; quae omn ia fere G a llis

eran t in cogn ita . Neque en im temeré praeter merca

tores illo adit quisquam , n eque his ip sis quidquam

praeter oram maritimam a tque ea s region es quae sun t

con tra G a llia s n otum est . Itaque voca tis ad se un

dique merca toribus, n eque qua n ta esset in sulae magn itudo , n eque quae aut qua n ta n a tion es in coleren t ,

n eque quem usum belli haberent aut quibus in stitutisuteren tur , n eque qui essen t ad majorum n avium

multitudin em idon ei portus , reperire poterat .

Ad haec cogn oscenda , pn usquam periculum fa ce

ret , idon eum esse arbitra tus C. Volusenum cum n avi

longa pracmittit . Huic ma ndat uti explora tis omn i

bus rebus a d se quétm primum reverta tur . Ipse cum

I 2 LAT IN READER .

omn ibus copus in Morin os proficiscitur , quod inde

era t brevissimus in Brita n n iam trajectus . Huc n a

ves undique ex fin itimis region ibus , et quam superi

ore aesta te ad Ven eticum bellum efi’

ecerat cla ssem ,

jubet conven ire . In terim con silio ejus cogn ito , et

p er merca tores perla to ad Britan nos , a compluribus

in sula civita tibus ad cum legati ven iun t , qui pollice

a n tur obsides da re atque imperio populi Roman i

obtempera t e . (luibus auditis , libera liter pollicitus

horta tusque ut in ea sen ten tia p erman eren t , eos do

mum remitti t , et cum iis una Commium , quem ipse

Atreba tibus supera tis regem ibi con stituera t , cujuset vi rtutem et con silium p robabat , et quem sibi fide

lem esse arbitraba tur , cujusque auctoritas in his

region ibus magn i habeba tur , m ittit . Huic impera t

qua s possit adea t c ivita tes , horteturque ut populi

Roman i fidem sequan tur , seque celeriter eo ven tu

rum nun tiet . Volusenus persp ectis region ibus

omn ibus quan tum ci fa culta s dari potuit , qui n avi

egredi a c se barba ris committere non auderet , quin

to die ad Caesarem revertitur ,quaeque ibi p erspexis

set renun tia t

His con stitutis rebus , n a ctus idon eam ad n avigan

dum tempesta tem , tertia fer‘e vigilia solvi t, equites

que in ulteriorem pot tum progredi et n aves con

scendere et se sequi jussit . A quibus cum paulotardius esset admin istra tum , ipse hora circiter diei

quarta cum primis n avibus Britan n iam a ttigit , a tque

ibi in omn ibus collibus exposita s hostium copia s ar

ma ta s con spexit . Cujus loci haec erat n a tura , a tque

ita mon tibus augustis ma re con tineba tur , uti ex locissuperioribus in litus telum adigi posset . Hun e ad

egrediendum nequaquam idoneum locum arbitra tus ,

JULIUS CE SAR. 1 3

dum reliquw n aves cc conven iren t , ad horam no

n am in an coris exspectavit . In terim legatis tribu

uisque militum convoca tis , et quia ex Volusen o

cognosset et qua fieri ve llet ostendit ; monuitque (utrei militaris ratio , maxim

‘e ut maritima res postula

ren t , ut cum celerem a tque instabilem moturn

haberen t ) ad un tam et ad tempus omn es res ah iis

admin istra ren tur. His dimissis , et ven tum et aestum

uno tempore n actus secundum , dato signo et sub

latis an coris , circiter milia p assuum VII ab eo loco

progressus , aperto a o pla n o litore n aves con stituit .

At barbari , consilio Roma norum cogn ito , pra

mi sso equita tuet essedariis , quo plerumque gen erein proeliis uti . con suérun t , reliquis cop iis subsecuti

nostros n avibus egredi prohibeban t. Era t ob ha s

causa s summa difliculta s , quod n aves propter ma

gn itudin em n isi in a lto con stitui n on poteran t, militibus autem ignotis locis , impeditis man ibus, magno

et gravi on ere armorum oppressis , simul et de n avi

bus desiliendum et in fluctibus con sistendum et cum

hostibus era t pugn andum ; cum illi aut ex arido aut

p aulum in aquam progressi , omn ibus membris expe

ditis, n otissimis locis audacter tela conjiceren t , et

equos in suefactos in citaren t . Og ibus rebus nostri

p erterriti , atque hujus omn ino gen eris pugn ae impe

riti , n on eadem a lacrita te a o studio quo in pedestri

bus uti proeliis con suéran t uteban tur .

Og od ubi C&sar an imadvertit , n aves longa s ,

quarum et species erat barbaris inusita tior, et motus

ad usum expeditior , paulum removeri ah on erariis

n avibus et remis in cita t i et ad la tus apertum hostium

con stitui , a tque inde fundis , sagittis , tormen tis hostes

prope lli ac submoveri jussit ; quas res magno usui

1 4 LAT IN READER .

nostris fuit . Nam et n avium figure. et remorum

motuet inusita to gen ere tormen torum permoti bar

bari con stiterun t , a c p aulum modo p edern retulerun t .

A tque n ostris militibus cun cta n tibus , max imé pro

p ter a ltitudinem ma ris, qui decimae legion is aquilam

fereba t , con testa tus deos ut ea res legion i feliciter

even iret , Desilite , inquit ,"commiliton es , n isi vul

tis aquilam hostibus prodere : ego certé meum rei

publicae a tque impera tori ofli cium p rae stitero .

”Hoc

cilm voce magma dix isset , se ex n avi projec it , atquein hostes aquilam ferre coepit . Tum n ostri cohortati

in ter se , n e tan tum dedecus admitteretur, un iversi

ex n avi desiluerun t . Hos item ex prox imis primisn avibus cum con sp ex issen t , subsecuti hostibus ap

prop inquarun t .

Pugn a tum est ab utrisque a criter . Nostri tamen ,

quod n eque ordin es serva re , n eque firmiter in sistere ,

n eque sign a subsequi poteran t , a tque a lius a lia ex

n avi quibuscumque sign is occurrerat se aggregaba t ,

magn operé p erturbaban tur : hostes vero n otis omn i

bus vadis , ubi ex litore a liquos singula res ex n avi

egredien tes con spex era n t , in cita tis equis imp editos

adorieban tur , plures p aucos c ircumsisteban t , a lii ahlatere aperto in un iversos tela conjic ieban t . Q uodcum a n imadvertisset Cae sa r , scapha s longarum n a

vium , item specula toria n avigia militibus compleri

Juss1t , et quos laboran tes con spexera t , his subsidia

Nostri simul in arido con stiterun t ,suis omn ibus con secutis in hostes impetum fecerun t ,a tque eos in fugam dederun t , n eque longius prosequi potuerun t, quod equites cursum ten ere a tque

in sulam capere n on potueran t . Hoc unum ad pri

stinam fortun am Caesari defuit .

1 6 LAT IN READER .

vit , nostrisque id era t in cogn itum . Ita uno tempore

e t longas n aves , quibus Caesar exercitum tra n spor

tandum curavera t , quasque in aridum subdux era t ,

aestus comp leba t , et on eraria s quas ad an cora s eran t

deliga tm temp esta s afii ictaba t , n eque ulla n ostris

fa culta s aut admin istrandi aut aux iliandi daba tur.

Compluribus n avibus fractis , re liquae cum essent

( fun ibus a n coris reliquisque armamen tis am issis) adn aviga ndum inutiles , magn a ( id quod n ecesse erat

a cc idere ) totius exerc itus perturbatio fa cta est .

Neque en im n aves era n t a lias quibus reportari pos

sen t , et omn ia deéran t quas ad reficienda s n aves

era n t usui ; et quod omn ibus con staba t hiemari in

G a llia oportere , frumen tum his in locis in hiemem

provi sum n on era t .

Q y ibus rebus cogn itis , prin cipes Britan n ias , qui

post p roclium ad Ca sarem conven eran t , in ter se col

locuti , ci1m equites et n aves et frurn en tum Roman is

deésse in telligeren t , et p auc ita tem militum ex ca stro

rum exiguita te cogn osceren t , quas hoc eran t etiam

a ngustiora quod sin e imp edimen tis Caesar legion es

tra nsportavera t , optimum fa ctuesse duxerun t rebel

lione fa cta frumen to commeatuque n ostros prohibere ,

et rem in hiemem producere ; quod, his superatis aut

reditu in terclusis , n emin em postea belli inferendi

causa in Britan n iam tran siturum confideban t . Ita

que rursii s conjura tion e facta, p aula tim ex ca stris

discedere , a c suos clam ex agris deducere cospe

run t .

At Caesar , etsi nondum corum con silia cognove

ra t , tamea et ex even tu n avium sn a rum , et ex eo

quod obsides dare in termiseran t , fore id quod a ccidit

susp icabatur. Itaque ad omn es ca sus subsidia com

JUL IUS CE SAR . 1 7

parabat . Nam et frumen tum ex agris quotidie in

ca stra confereba t , et quae gravissime afll ictm era nt

n aves , carum ma teria a tque acre ad reliqua s reficien

da s uteba tur, et qua: ad eas res eran t usui ex con

tin en ti comporta t i jubebat . Itaque cum summo

studio a militibus admin istraretur , x11 n avibus amis

sis , reliquis ut n aviga t i commod‘e posset efi

’

ec it.

Dum ea gerun tur , legion e ex con suetudin e una

frumen tatum missa, quas appellaba tur septima , n e

que ulla ad id tempus be lli suspicion e in terposita,cum pars hominum in agris

'

reman eret , pars etiam

in ca stra ven titaret , ii qui pro portis castrorum in

sta tione eran t Cae sa ri nun tiaverun t pulverem majorem quam con suetudo ferret in ea parte videri , quam

in pa rtem legio iter fecisset . Cae sar id quod era t

suspica tus , a liquid n ovi a ba rba ris in itum con silii ,cohortes quas in sta tion ibus era n t securn in eam p ar

tem proficisci , ex reliquis dua s in sta tion em cohortes

succedere , reliqua s arma ri et confestim sese subse

qui jussit . Chm paulo longius a ca stris processisset ,

suo s ah hostibus premi a tque aegr‘e sustin ere , et con

fet ta legion e ex omn ibus partibus tela conp c i an i

madvertit . Nam quod, omn i ex reliquis partibus

demesso frumen to , pa rs un a era t reliqua , suspica ti

hostes huc n ostros esse ven turos , noctuin silvis de

litueran t ; tum dispersos , depositis armis in metendo

occup atos subito adorti , paucis in terfectis , re liquos

in certis ordin ibus perturbaveran t , simul equitatu a t

que essedis circumdederan t .

G enus hoc est essedis pugn a : primo per omnes

p artes p erequitan t , et tela conjiciun t , a tque ipso ter

rore equorum et strep iturota rurn ordin es pleriimque

p erturban t , et chm se in ter equitum turma s in sinu

2

1 8 LAT IN READER .

averun t , ex essedis desiliunt et pedibus proelia ntur.

Aurigae in terim p aula tim ex praalio excedun t , a tque

ita currus collocan t , ut si illi a multitudin e hostium

preman tur expeditum ad suos receptum habean t .

Ita mobilita tem equitum , stabilita tem p editum in

proeliis praesta n t ; a c tan tum usuquotidia no et exer

cita tion e efii c iun t , uti in declivi a c prmc ip iti loco

in cita tos equos sustin ere , et brevi modera t i ac fle

ctere et per temon em percurrere , et in jugo in sistereet se inde in currus citissimé rec ipere con suérin t .

Q y ibus rebus, perturba tis n ostris novita te pugna ,

tempore opportun issimo Cae sa r auxilium tulit ; n am

que ejus adven tu hostes constiterun t , nostri se ex

timore receperun t . 01 10 fa cto ad la cessendum et ad

committendum proelium a lienum esse tempus arbi

tra tus , suo se loco con tinuit , et brevi tempore in

termisso in ca stra legion es redux it . Dum haec

gerun tur, nostris omn ibus occup a tis , qui eran t in

agris reliqui discesserun t . Secutae sun t con tinuos

complures dies tempesta tes , quas et n ostros in ca

stris con tin eren t , et bostem a pugna p rohiberent .

In terim barba ri nun tios in omn es partes dimiserun t ,

p aucita temque n ostrorum militum suis prmdicave

run t , et quan ta praedae fa c iendae a tque in perpetuum

sui liberandi faculta s daretur , si Romanos ca stris

expulissen t , demonstraverun t . H is rebus celeriter

magnamultitudin e peditatfis equita tfisque coa cta, ad

ca stra ven erun t .

Cae sar etsi idem quod. superioribus diebus a ccide

ra t fore videbat , ut si essen t hostes pulsi , celerita tepericulum efi

‘

ugeren t , tamem n a ctus equites circiter

xxx , quos Comm in s Atreba s , de quo an te dictum

e st , secum tra n sportavera t , legion es in a cie pro ca

JUL IUS CE SAR . 1 9

stris con stituit . Commisso p roslio , diutiil s nostrorum

militum imp etum hostes ferre non potuerun t , a c

terga verterun t . Og os ta n to spa tio secufi quan tum

cursuet viribus eflicere potuerun t , comp lures ex iis

occiderun t ; deinde , omn ibus longé la téque aedificn s

in cen sis , se in castra recep erun t .

Rodem die lega ti ah hostibus missi ad Caesarem

de pa ce ven erun t . H is Caesar numerum obsidum

quem an te imperaverat dup licavit , cosque in con ti

n en tem adduci jussit , quod propinqua die aequin o

ctii , infirmis n avibus hiemi n aviga tion em subjiciendam non existimaba t . Ipse idon eam temp esta tem

n a ctus , paulo post mediam n octem n aves solvit ,

quas omn es in columes ad con tinen tem p erven erun t ;

sed ex iis on era ria‘: duaa eosdem quos reliqui portus

capere non potuerun t, et paulo infra dela tae sun t .

2 Second Inva sion of Brita in .

(B.C.

[Book V. Chapters 8

His rebus gestis , solis occa su n aves solvit ,

et len i Africo provectus , media circiter nocte ven to

in termisso cursum n on tenuit ; et longius dela

tus ee stu, orta luce sub sin istra Britann iam relictam

con spex it . Tum rursus aestus commuta tion em secu

tus , remis con tendit ut eam partem in sular. caperet ,

qua optimum esse egressum superiore aesta te co

gnovera t . 04151 in t e admodum fuit militum virtus

lauda nda , qui vectoriis gravibusque n avigiis , n on

in termisso remiga ndi labore , longarum n avium cur

sum adaequarun t . Accessum est ad Britan n iam

omn ibus n avibus meridiano feré tempore ; n eque in

20 LAT IN READER .

eo loco hostis est visus , sed ut postea Caesa r ex ca

ptivis cognovit , cum magn ae manus eo conven issen t ,

multitudin e n avium p erterritae, quas amp lius octin

gentes uno eran t y isae tempore , a litore discesseran t ,a c se in superiora loca abdideran t .

Cae sar , exposito exerc itu et loco castris idon eo

capto , ubi ex cap tivis cognovit quo in loco hostium

copias con sedissen t , cohortibus x ad mare relictis, et

equitibus cc c qui praesidio n avibus essent , de tertia

vigilia ad hostes con tendit, eo minus veritus n avibus

quod in litore molli a tque aperto deligata s ad anco

ram relinquebat , et prae sidio n avibus Q Atrium

praefecit . Ipse , noctup rogressus milia p a ssuum cir

citer x 11 , hostium copia s con sp ica tus est . Illi , equi

ta tu a tque essedis ad flumen progressi , ex loco

superiora n ostros prohibere et proslium committere

coeperun t . Repulsi ab equita tu, se in silva s abdide

run t , locum n a eti egregie et n ature. et opere mun i

tum , quem domestici be lli ut videbatur causa jaman te prmparaveran t ; 11am crebris arboribus succisis

omn es in troitus eran t praeclusi . Ipsi ex silvis rari

propugn aban t , n ostrosque in tra mun ition es ingredi

p rohibeban t . At milites legion is VII , testudin e facta

et aggere ad mun ition es adjecto , locum ceperunt

cosque ex silvis expulerun t , paucis vuln eribus a cceptis . Sed eos fugien tes longius C&sar prosequi vetuit ,et quod loci n a turam ignoraba t , et quod magna partediei con sump ta, mun ition i ca strorum tempus relinqui

voleba t .

Postridie ejus diei , man e tripartitomilites equites

que in expedition em misit , ut eos qui fugera n t per

sequeren tur. His a liquan tum itin eris progressis ,

cum jam extremi essen t in prosp ectu, equites a Q ,

JUL IUS CE SAR . 2 1

Atrio ad Caesarem ven era n t , qui nun ciaren t superiore n octe , maxima coorta tempesta te , prope omn es

n aves afli icta s a tque in litore ejectas esse ; quod

n eque a n corae fun esque subsisteren t , n eque n autas

gubern a toresque vim temp esta tis pati possen t ; ita

que ex eo concursun avium magnum esse in commo

dum a ccep tum .

His rebus cogn itis, Caesar legion es equitatumque

revoca t i atque itinere desistere jubet , ipse ad n aves

revertitur : eadem feré quae ex nun ciis literisque

cogn ov ra t coram p ersp ic it, sic ut amissis circiter

XL n a irfims , reliquw tamen refici posse magno n ego

tio videren tur. Itaque ex legion ibus fabros deligit ,

et ex con tin enti a lios arcessi jubet ; L abieno scribit

ut quam plurima s posset iis legion ibus , qua sun t

apud cum , n aves in stitua t . Ipse etsi res era t multae

operas a c laboris , tamea commodissimum esse statuit

omn es n aves subduci , et cum ca stris una mun ition e

conjungi . In his rebus c irciter dies x con sumit , n e

n octurn is quidem temporibus ad laborem militam

in termissis . Subductis n avibus ca strisque egregie

mun itis , ea sdem copia s qua s an te praesidio n avibus

reliquit : ipse eodem unde rediera t proficiscitur . E6

cum ven isset , majores jam undique in eum locum

coPiae Britannorum conven eran t , summa imperii

bellique admin istrandi commun i con silio permissa

Ca ssivellauno , cujus fin es a maritimis civitatibus flu

men dividit , quod appella tur T amesis , a mari circi

ter milia p a ssuum Lxxx . Huic superiore temporecum reliquis civita tibus con tin en tia bella in tercesse

rant ; sed nostro adven tup ermoti Britan n i hun c toti

bello imp erioque praefeceran t .

Britan n ias pa rs in terior ah iis in colitur, quos n atos

2 2 LAT IN READER .

in in sula ipsa memon a proditum dicun t ; maritima

pars ab us qui p raedae a o belli in ferendi causa ex

Belgio tra n siera n t , qui omn es fere iis n om in ibus

c ivita tum appe lla n tur , quibus orti ex c ivita tibus eo

p ervenerun t , et be llo i lla to ibi perma n serun t a tque

agros co lere coep erun t . Hominum est infin ita mul

titudo creberrimaque aedificia , feré G a llic is con simi

lia ; p ecorum magnus numerus . Utun tur aut acre ,

aut nummo aereo , aut ta le is ferreis ad certum pondus

ex amin a tis pro nummo . Na sc itur ibi plumbum

a lbum in mediterran eis region ibus , in ma ritimis fer

rum , sed ejus ex igua est copia : aere utun tur impor

ta to . Ma teria cujusque gen eris ut in G a lha est ,

pra ter fagum a tque abietem . L eporem et ga llin am

et a n serem gusta re fa s n on puta n t ; haec tamen a lun t

an imi volup ta tisque c ausa. Loca sun t temp era tiora

quam in G a llia, remissioribus frigoribus .

In sula n a tura triquetra , cujus unum la tus est con

tra G a lliam . Hujus lateris a lter a ngulus qui est ad

Can tium , quo fete omn es ex G a llia n aves app ellun

tur, ad orien tem solem , inferior ad meridiem spectat .

Hoc la tus pertin et c irciter milia p a ssuum D . AI

terum vergit ad Hisp an iam a tque occiden tem solem ,

qua ex parte est Hibern ia , dimidio m in or (ut existima tur) , quam Britann ia , sed pari spa tio tran smissfisa tque ex G a llia est in Britann iam . In hoc medio

cursuest in sula quas appella tur Mon a ; complures

praeterea minores objectm in sulae ex istiman tur ; de

quibus in sulis n on nulli scripserun t dies con tinuos

xxx sub bruma esse noctem . Nos n ihil de eo per

con ta tion ibus reperiebamus , n isi certis ex aqua men

suris breviores esse quam in con tin en ti n octes

videbamus. Hujus est longitudo la teris , ut fert

24, LAT IN READER .

um a c pro ca stris dimicaretur, in tellectum est n ostros

propter gravita tem a rmorum , quod n eque in sequi

ceden tes possen t , n eque ab sign is discedere aude

ren t , min t s aptos esse ad hujus gen eris bostem ;

equites autem magn o cum periculo p roelio dimicare ,

p rop terea quod illi etiam con sulto p le 1'i1mque cede

ren t , et chm p aulhm ab legion ibus n ostros removis

sen t , ex essedis desiliren t , et pedibus dispari proclio

con tenderen t . Equestris autem proelii ra tio et cc

den tibus et in sequen tibus p a r a tque idem periculum

infereba t . Accedeba t huc ut numqua rn con fet ti , sed

rari magn isque in terva llis p roelia ren tur , sta tion esque

disposita s haberen t , a tque a lios a lii dein ceps exc ipe

ren t , in tegn que et recen tes defa tiga tis succederent .

Postero die procul a ca stris hostes in co llibus con

stiterun t , ra rique se osten dere , et lemus quam pridi‘e

n ostros equites proelio la cessere coep erun t . Sed

meridie , chm Cae sa r p abula ndi c ausa tres legion esa tque omn em equita tum cum C. T rebon io legatomisisset , repen té ex omn ibus partibus ad p abula toresadvo laverun t , sic uti ah sign is legion ibusque n on

absisteren t .‘

Nostri a criter in eos impetu fa cto rep

pulerun t , n eque fin em sequendi fecerun t quoad sub

sidio confisi equites , chm post se legion es videren t ,

praec ip ites hostes egerun t , magn oque corum numero

in terfecto , n eque sui colligendi n eque con sistendi aut

ex essedis desiliendi fa culta tem dederun t . Ex ha cfuga protinus quae undique conven eran t auxilia discesserun t , n eque post id tempus umquam summis

n obiscum COp iis hostes con ten derun t .

C&sar cogn ito con silio sorum , ad flumen T amesin

in fin es Ca ssivellaun i exercitam dux it , quod flumen

un o omn ino loco pedibus a tque hoc aegré tran sit i

JUL IUS CE SAR . 25

p otest. E6 cum ven isset , an imum adverfit ad a lte

ram flumin is ripam magn a s esse copia s hostium in

structa s : ripa autem era t a cutis sudibus praefixisque

mun ita , ejusdemque gen eris sub aqua defixaa sudes

flumine tegeban tur . His rebus cogn itis a captivis

p erfugisque , Caesar praemisso equita tu con festim

legiones subsequi jussit . Sed ea celeritate a tque eo

impetumilites ierun t , cum capite so lo ex aqua ex

sta t an t, ut hostes impetum legionum a tque equitum

sustinere n on possen t , rip a sque dimitteren t , ac se

fugae mandaren t .

Cassivellaunus , ut supra demon stravimus , omn i

deposita spe con ten tion is , dimissis amplioribus COp iis ,m ilibus circiter IV essedariorum relictis , itin era no

stra servaba t , p aulumque ex via excedeba t, locisque

impeditis ao silvestribus sese occultabat , a tque iis

region ibus , quibus nos iter fa cturos cognovera t , pe

cora atque homin es ex agris in silvas compellebat ;

et cum equita tus n oster liberius praedandi va sta ndi

que causa se in agros efi'

underet , omn ibus viis n otis

semitisque esseda rios ex silvis emitteba t , et magn o

cum periculo n ostrorum equitum cum iis confligeba t ,

a tque hoc metula tius vagari prohibeba t . Relinque

ba tur ut n eque longius ah agrn ine legionum discedi

Cae sar pa teretur, et tan tum in agris va standis in cen

diisque fa c iendis hostibus noceretur , quan tum laborea tque itin ere legion arii milites cfiicere poteran tDum hae c in his locis geruntur, Ca ssivellaunus ad

Can tium nun tios mittit, a tque his impera t uti coa ctis

omn ibus copiis , ca stra n avalia de improviso adorian

tur atque oppugn ent . Ii chm ad ca stra ven issen t ,

n ostri eruption e fa cta multis corum in terfectis , capto

etiam nobili duce Lugotorige , suos in columes redu

26 LAT IN READER .

xerun t . Cassivellaunus hoc praelio nun ciato , tot

detrimentis a ccep tis , va sta tis fin ibus , maxime etiam

permotus defection e c ivita tum , lega tos p erAtreba tem

Commium de dedition e ad Caesarem mittit . Caesar ,

cum sta tuisset hiemem in con tin en ti propter repen ti

n os G a llias motus agere , n eque multum aesta tis

superesset , a tque id fa cile extrahi posse in telligeret ,obsides imp erat , et quid in anuos singulos vectiga lis

populo Roman o Britann ia penderet con stituit : in ter

dic it a tque impera t Ca ssivellauno , n e Mandubratio

n euT rinoban tibus n ocea t .

Obsidibus a ccep tis , exercitum reducit ad ma re ,

n aves inven it refecta s . H is deductis , quod et capti

vorum magnum numerum habeba t , et n on nullae

tempesta te deperieran t n aves , duobus commea tibus

exerc itam reportare in stituit. Ao sic a cc idit uti ex

tan to n avium numero , tot n aviga tion ibus , n eque hoc

n eque superiore ann o ulla omn ino n avis quas milites

portaret desidera retur ; at ex iis quae in an es ex con

tin en ti ad cum remitteren tur , et qua s posteaLabienus

fa cienda s curavera t numero Lx , p erp aucae locum

caperen t , reliquae feré omn es rejiceren tur . Og a s cuma liquamdiuCaesar frustra exp ectasset , me a n n i tem

pore a n aviga tion e excluderetur, quod eequinoctium

subera t , n ecessario angustius m ilites collocavit , a c

summa tranquillita te con secuta, secunda chm solvis

set vigilia, prima luce terram attigit, omn esque in

columes n aves perdux it .

3 . The P eop le qf Gaul a nd Germa ny.

[Book VI. Chapters 1 1

Q y on iam ad hun e locum perven tum est , n on

a lienum esse videtur de G a llias G erman iaeque mori

JULIUS CE SAR . 2 7

bus et quo differan t hm n a tion es in ter sese pro

pon ere .

In G a lha non solhm in omn ibus civitatibus a tque

in omn ibus pagis p artibusque , sed p aené eti am in

singulis domibus , fa ctiones sun t earumque fa

ctionum prin cipes sun t qui summam auctoritatem

corum judic io habere ex istima n tur , quorum ad arbi

trium judic iumque summa omn ium rerum consilio

rumque redea t . q ue ejus rei causa an tiquitii s

in stitutum videtur , n e quis ex plebe con tra poten tio

rem aux ilii egeret ; suos en im quisque opprimi et

c ircumven iri n on pa titur , n eque , a liter si fa cia t ,

n llam in ter suos habet auctorita tem . Haec eadem

ra tio est in summa totius G a llias ; n amque omn es

c ivita tes in partes divisae sun t dua s

In omn i G a llia corum hominum , qui a liquo sun t

numero a tque honore , gen era sun t duo ; 11 am plebes

pmn‘e servorurn habetur loco , quas n ihil audet per se ,

et nullo adhibetur con silio . P lerique , chm’

aut acre

a lieno aut magn itudin e tributorum aut injuria potentiorum p remun tur , sese in servitutem dica n t nobili

bus : in hos eadem omn ia sun t jura quas domin is inservos . Sed de his duobus gen eribus a lterum est

Druidum , a lterum equitum . Illi rebus divin is in ter

sun t , sa crificia publica a c priva ta procuran t , re li

gion es in terpreta n tur . Ad hos magnus adolescen tium

numerus disciplin es causa con currit , m agnoque‘

hi

sun t apud eos hon ore . Nam feré de omn ibus con

troversiis publicis priva tisque con stituun t ; et si quod

est admissum fa cinus , si caedes fa cta , si de heredi

tate , si de fin ibus con troversia est , iidem decernun t ;

preemia p a ma sque constituun t . Si qui aut privatus

aut populus corum decreto non stetit , sa crificiis in ter

28 LAT IN READER.

dicun t . Haec poen a apud eos est gravissima . (Lui-I

bus ita est interdictum , hi numero imp iorum a o

scelera torum haben tur : ah his omn es discedunt ,aditum corum sermon emque defugiun t, n e quid ex

con tagion e incommodi a ccip ian t , n eque his p eten ti

bus jus redditur, n eque bonos n llus commun icatur.

His autem omn ibus Druidibus prmest unus , qui sum

marn in ter eos habet auctorita tem . Hoc mortuo , si

qui ex reliquis excellit dign ita te , succedit : a t si sun t

p lures pa res , sufi'

ragio Druidum a llegitur ; n on num

quam e tiam armis de prin cip atucon tendun t . Hi certo

ann i tempore in fin ibus Carnutum , qua regio totius

G a llize media habetur , con sidunt in loco con secra to .

Huc omn es undique qui con troversias haben t couve

n iun t , eorumque decretis judiciisque paren t . Disci

plin a in Brita n n ia reperta , a tque inde in G a lliam

tran sla ta esse ex istima tur ; et nunc , qui diligen tiuseam rem cognoscere volun t , p leriimque illo discendicausa proficiscuntur.

Druides a hello abesse con suérun t , n eque tributa.

una cum reliquis p endun t ; militias va c a tion em

omn iumque rerum haben t immun ita tem . T an tis

excita ti preemiis , et sufi spon te multi in disc iplin amconven iun t , et a p aren tibus prop inquisque mittun tur.

Magnum ibi numerum versuum ediscere dicun tur

itaque anuos n onnulli xx in disc iplina perman en t.

Neque fa s esse existiman t ea litteris mandare , cumin reliquis feré rebus , public is priva tisque ra tion ibus,Gra cis litteris utantur. Id mihi duabus de causis

in stituisse viden tur ; quod n eque in vulgum discipli

n am efi'

erri velin t , n eque eos qui discun t litteris con

fisos minus memoria studere ; quod fer‘e plerisque

a ccidit , ut pra sidio litterarum diligen tiam in perdis-e

jUL IUS CE SAR . 29

cendo ao memoriam remittan t. In primis hoc volun t

persuadere , n on in terire an imas , sed ah a liis post

mortem tran sire ad a lios , a tque hoc maxime ad vir

tutem ex citari putan t , metumortis n eglecto . Multa

prae terea de sideribus a tque corum motu, de mundi

ac terrarum magn itudin e , de rerum n a tura, de deo

rum immorta liumvi a c potesta te , disputan t et juven a

tuti tradun t .

Alterurn genus est equitum . Hi , cum est usus

a tque a liquod bellum in cidit , quod fer‘e a n te C&saris

adven tum quotan n is a ccidere soleba t , uti aut ipsi

injuria s inferren t aut illa ta s propulsaren t , omn es in

bello versan tur , a tque eorum ut quisque est gen ere

c0 piisque amplissimus , ita plurimos c ircum se amba

ctos c lien tesque habet . Ha n c un am gratiam poten

tiamque noverun t .

Na tio est omn is G a llorum admodum dedita reli

gion ibus , atque ob eam causam qui sun t a ffecti

gravioribus morbis , quique in procliis p ericulisque

versan tur, aut pro victimis homin es immolan t , aut

se immola turos voven t , admin istrisque ad ea sa crifi

cia Druidibus utun tur ; quod, pro vita homin is n isi

homin is vita redda tur , non posse deorum immorta

lium numen pla cari a rbitran tur, publicéque ejusdem

gen eris haben t in stituta sa crificia . Alii imman i

magn itudin e simula cra haben t , quorum con texta

vimin ibus membra vivis homin ibus comp len t , quibus

succen sis c ircumven ti flamma exan iman tur homin es .

Supplicia corum qui in furto aut in la trocin io aut

a liqua noxa sin t comprehen si , gra tiora diis immorta

libus esse a rbitran tur, sed cum ejus gen eris copia

defic it , etiam ad in nocen tium supplicia des’

cendun t .

Deum maxime Mercurium colun t . Hujus sun t

30 LAT IN READER .

plurima simulacra ; hun c omn ium inventorem artium

ferun t , hun c viarum a tque itin erum ducem , hun c ad

qua stus pecun iw merca turasque habere vim maxi

mam arbitran tur. Post hun c Apollin em et Ma t tem

et Jovem et Min ervam . De his candem fet e quam

reliquae gen tes haben t op in ionern ; Apollin em mor

bos depellere , Min ervam operum a tque artific iorum

in itia tradere , Jovem imperium coelestium tenere ,

Martem bella regere . Huic , etim proclio dimicare

con stituerun t , ea quas bello ceperint plerhmque de

voven t . superaverin t an ima lia capta immolan t ;reliquas res in unum locum conferun t. Multis in

civitatibus harum rerum exstructos tumulos locis

con secratis con sp icari licet , n eque saepé acc idit ut

n eglecta quisp iam religion e , aut capta apud se

o ccultare aut posita to llere auderet ; gravissimumque

c i rei supplicium cum crucia tucon stitutum est .

G a lli se omnes abDite pa tre progn a tos praedicant ,idque ah Druidibus proditum dicun t . Oh cam cau

sam spatia omn is temporis non numero diemm sed

noctium fin iun t ; dies n ata les et men sium et an norum

in itia sic observan t , ut noctem dies subsequatur . In

reliquis vita in stitutis , hoc feré ah reliquis difi'

erun t ,

quod suos liberos , n isi cum adoleverun t ut munus

militiaa sustin ere possin t , pa lam ad se adire non

p a tiun tur ; filiumque puerili aata te in publico in con

spectupatris adsistere turpe ducun t .Viri quan tas pecun ias ah uxoribus dotis nomine

a cceperun t , tan ta s ex suis bon is wstima tion e fa cta

cum dotibus commun ican t . Huju‘

s omn is p ecun iae

conjunctim ra tio habetur , fructusque serva n tur : uter

comm vita superarit , ad cum pars utriusque cum

fructibus superiorum temporum perven it . Viri in

32 LAT IN READER.

German i multhm ah hac con suetudine difi’

erun t

n am n eque Druides haben t qui rebus divini s prwsin t ,

n eque sacrificiis studen t . Deorum numero eos so los

ducunt quos cernun t et quorum apert‘e Op ibus juvan

tur, So lem et Vulcanum et Lun am : reliquos n e

fama quidem a cceperun t . Vita omn is in ven a tion i

bus,

atque in studiis rei militaris con sistit : ah pa rvu

lis labori a c duritiae studen t . Q ui diutissirne impuberes perman serun t , maximam in ter suos ferun t

laudem ; hoc a li staturam , a li hoc vires n ervosque

confirmari putan t.

Agriculturae non studen t majorque pars eorum

victus in la cte , caseo , ca rn e con sistit : n eque quis

quam agri modum certum aut fin es habet proprios ,sed magistra tus ao prin cipes in anuos singulos gen

tibus cogn a tion ibusque hominum , qui una coierun t,

quan tum et quo loco visum est agri a ttribuun t , a tque

a n no post a lio tran sire cogun t . Bjus rei multasafi

'

erun t causa s : n e a ssidua con suetudin e capti studiam belli gerundi agricultura commuten t ; n e latosfin es parare studean t , poten tioresque humiliores pos

session ibus expellan t ; n e a ccuratius ad frigora a tque

aestus vitandos aedificen t ; n e qua oria tur pecun iacupiditas , qua ex re fa ction es dissen sionesque n a

scun tur ; ut a n imi mquita te p lebem con tin ean t , cumsua s quisque opes cum poten tissirn is aequari videa t .

Suevorum gen s est longé maxima et bellicosissima

Germanorum omn ium . R i cen tum pagos habere

dicun tur , ex quibus quotann is singula milia a rma to

rum bellandi causa ex fin ibus educun t . Reliqui qui

domi man serun t se atque illos a lun t. Hi rursii s in

vicem anno post in armis sun t , illi domi reman en t.

Sic n eque agricultura n ec ratio a tque usus belli ia

JUL IUS CE SAR . 33

termittitur. Sed priva ti a c separati agri apud eos

n ihil est , neque longius an no reman ere uno in locoin colendi causa licet . Neque multum frumento , sed

max imam partem la cte a tque pecore vivun t , mul

thmque sunt in ven a tion ibus ; quae res et cibi gen ere

et quotidiana e

'

xerc ita tion e et liberta te vitae , quod a

pueris nullo ofli cio aut disciplina a ssuefa cti n ihil

omn ino con tra volun ta tem fa cian t , et vires a lit et imman i corporum magn itudine homin es efiicit . Atque

in eam se con suetudin em adduxerun t , ut locis frigidissimis n eque vestitfis prae ter pelles habean t quid

quam, quarum propter ex iguitatem magn a est

corporis pars aperta , et lavan tur in flumin ibus.

Merca toribus est ad eos aditus magis eo ut quas

bello ceperin t quibus vendan t habean t , quam quod

n llam rem ad se import’

a t i desideren t . Og in etiam

jumen tis , quibus maxime G a lli delectan tur , quasque

impen so paran t pretio , German i importa tis his non

utun tur, sed quas sun t apud eos n a ta , prava atque

deformia , haec quotidiana exercita tion e summi ut

sin t laboris efiiciun t . Equestribus procliis saepé ex

equis desiliun t a o pedibus proslian tur, equosque eo

dem reman ere vestigio adsuefecerun t , ad quos se

celeriter cum usus est recipiun t ; n eque corum mori

bus turpin s quidquam aut in ertius habetur quam

ephipp iis uti . Itaque ad quemvis numerum ephipp i

a torum equitum quamvis pauci adire auden t . Vinum

ad se omn ino importa t i n on sinun t , quod ea re ad

laborem ferendum remollescere homin es a tque effe

min ari arbitran tur.

Civita tibus maxima laus est quam latissime c ircum

se va sta tis fin ibus solitudin es habere . Hoc proprium

virtutis existiman t , expulsos agris fin itimos cedere ,

3

34 LAT IN READER .

n eque quemquamprope andere con sistere : simul

hoc se fore tutiores arbitran tur, repen tin aa in cur

sion is timore subla to . Chm bellum c ivitas aut illa

tum defendit aut in fert , magistra tus qui ci bello

praesint , ut vitae n ecisque habea n t potestatem deli

gun tur. In pace nullus est commun is magistratus ,

sed prin cipes regionum a tque p agorum in ter suos jusdicun t , con troversia sque minuun t . La trocin ia nul

lam haben t in famiam , quae extra fin es cujusque civi

ta tis fiun t , a tque ea juven tutis exercendae a c desidiae

minuendaa causa fieri praedican t . Atque ubi quis ex

prin cip ibus in con cilio dixit se ducem fore , qui sequi

velin t profiteantur ; con surgun t ii qui et causam et

homin em proban t , suumque auxilium pollicen tur,

a tque ah multitudin e collaudan tur : qui ex his se

cuti non sun t , in desertorum a o proditorum numero

ducun tur, omn iumque his rerum postea fides dero

gatur . Hospitem violare fa s n on putan t ; qui qua

cunque de causa ad eos ven erun t ah injuria prohiben tsan ctosque haben t , bisque omn ium domus pa ten t ,victusque commun ica tur.

Ac fuit an tea tempus cum G ermanos G a lli virtutesuperaren t , ultro bella inferren t , propter hominummultitudin em agrique in op iam tran s Rhenum colon ia s mitteren t . Itaque ea quae fertilissima G erman ia

sunt loca c ircum Hercyn iam silvam , Volcae T ectosages occup averun t , a tque ibi consederun t. ngen s ad hoc tempus his sedibus sese con tin et , sum

mamque habet justifies et bellicae laudis opin ion em

nun c quoque in eadem inopia, egesta te , pa tien tia quaGerman i perman en t , eodem victu et cultu corporisutun tur . G a llis autem Provin c ias prop inquitas et

transmarin arum rerum notitia multa ad copiam a tque

JUL IUS CE SAR . 35

usus largitur. Paulla tim adsuefa cti supera t i , multis

que victi procliis , n e se quidem ipsi cum illis virtute

comparan t .

Hujus Hercyn iae silvas , quae supra demon stra ta

est , la titudo novem diemm iter expedito pa tet : n on

en im a liter fin iri potest , n eque men sura s itin erum

n overun t . Oritur ah Helvetiorum et Nemetum et

Raura corum fin ibus , rectaque flumin is Danubii re

gion e p ertin et ad fin es Da corum et'

An a rtium ; hin e

se flectit sin istrorsus diversis ah flumin e region ibus ,

multarumque gen tium fin es propter magn itudin em

a ttingit ; n eque quisquam est hujus G erma n iae , qui

se aut adisse ad in itium ejus silvas dica t , cum dic tum

iter Lx processerit , aut quo ex loco oria tur a cceperit :

multaque in ea gen era fera rum n a sci con sta t , quas

reliquis in locis visa n on sin t : ex quibus quas max i

me difi’

era n t ab ceteris et memorize prodenda videan

tur , haac sun t .

Est bos cervi figura, cujus a medl a fron te in ter

aures unum cornuexsistit , ex celsius magisque dire

etum his quas nobis n ota sun t corn ibus . Ab ejus

summo sicut palmae ramique la te difi’

undun tur . Ea

dem est femin ae ma risque n atura , eadem forma

magn itudoque cornuum .

Sun t item quas app ellan tur a lces . Harum est

con similis c apreis figura et varieta s pellium ; sed

magn itudin e paullo an tecedun t , mutilaeque sun t cor

n ibus , et crura sin e nodis a rticulisque haben t ; n eque

quietis causa procumbun t , n eque , si quo affl ictae

ca sucon c iderun t , erigere sese aut subleva re possun t .

His sun t a rbores pro cubilibus : ad ea s se applican t ,a tque ita p aullum modo reclin a tae quietem c ap iun t ;

quarum ex vestigus cum est a n imadversum a ven a

36 LAT IN READER .

toribus que se recipere consuérin t , omn es eo loco aut

ah radicibus subruun t aut a ccidun t a rbores , tan tum

ut summa species carum stan tium relinqua tur. Huc

chm se con suetudin e rec lin averun t , infirma s a rbores

pondere afii igun t , a tque una ipsa : con cidun t .

T ertium est genus eorum qui uri appella n tur . Hi

sun t magn itudin e paullo in fra elephan tos ; spec ie et

colore et figura tauri . Magn a vis corum est et

magn a velocita s , n eque bomin i n eque ferae quam

con spexerun t p a rcun t . Hos studiose foveis cap tos

in terfic iun t . Hoc se labore duran t homin es ado le

scen tes , a tque hoc gen ere ven a tion is exercen t et

qui p lurimos ex his in terfecerun t , rela tis in publicum

com ibus quae sin t testimon io , magn am ferun t lau

dem . Sed adsuescere ad homin es et man suefieri n e

pa rvuli quidem ex cepti possun t . Amplitudo cernuum

e t figura et species multilm a n ostrorum boum corn i

bus difi’

ert . Haze studiose conquisita ah labris

a rgen to c ircumc ludun t , a tque in amp lissimis epulis

pro poculis utun tur.

CLUINTUS CURT IUS .

L IFE OF A L E XAN D E R .

1 . The R iver Cydnus .

[Book III. Chapters 4

In terea Alexander, Abistamen e Cappadocia pra tposito , Ciliciam peten s cum omn ibus cop iis , in t e

gion em quas Ca stra Cyrz’

app ella tur p erven era t .

Sta tiva illic habuera t Cyrus , chm adversus Croesum

in Lydiam exercitum duceret . Abara t ea regio

quinquagin ta stadia ah aditu, quo Cilic iam in tramus

Pyla s in cola dicun t a rctissirn a s fauces , mun imen ta

quae ma nu pon imus n atura li situ imitan te . Igitur

Arsan es , qui Ciliciae praaera t , reputan s quid in itio

belli Memnon suasisset , quondam sa lubre con silium

sero ex sequi sta tuit : ign e ferroque Ciliciam va sta t ,

ut hosti solitudinem facia t : quicquid usui esse potest ,corrurnp it : sterile ac nudum solum , quod tueri

n equibat , relicturus . Sed longé utilius fuit angu

stia s aditfis, qui' Ciliciam aperit , va lido occupa re

p raesidio , jugumque , opportune itin eri immin en s ,obtin ere ; unde inultus subeun tem bostem aut pro

bibere aut opprimere potuisset . Tun c paucis , quic a llibus praesideren t , re lictis , retro ipse con cessit ;

popula tor terrae, quam a p opula tion ibus vindicare

debuera t . Ergo , qui relicti eran t , proditos se ra ti ,

n e con sp ec tum quidem hostis sustinere va luerun t

38 LAT IN READER.

cum vel pauciores locum obtin ere potuissen t . Nam

que perpetuo jugo mon tis asp eri a o praerupti Cilicia

in c luditur , quod, chm a mari surgat , velut sinu quo

dam fiexuque curva tum , rursus a ltero cornu in

diversum littus excurrit . Per hoc dorsum , qua

maxime in trorsum mari cedit , a sp eri tres aditus et

p era ngusti sun t , quorum un o Cilicia in tranda est .

Campestris eadem , qua vergit ad mare , pla n itiem

ejus crebris distinguen tibus rivis .

Pyramus et Cydnus , in cluti amn es fiuun t . Cyd

nus n on spa tio aquarum , sed liquore memorabilis ;

quippe , len i tra ctue fon tibus laben s , puro solo cxc i

p itur ; n eque torren tes in currun t , qui pla c ide ma

n a ntis a lveum turben t . Itaque in corruptus , idemque

frigidissimus ; quippe , multa rip arum amoen ita te

inumbra tus , ubique fon tibus suis similis in mare

evadit . Multa in ea region e monumen ta , vulga ta

c armin ibus , vetusta s exederat . Mon straban tur ur

bium sedes Lym essi et T hebes ; Typhon is quoque

specus , et Corycium n emus , ubi crocum gign itur ,

caeteraque in quibus n ihil prwter famam duravera t .

Alexander fauces jugi , qua Pylce app ella n tur, in

travit . Con templa tus locorum situm , n on aha s

magis dicitur admira tus esse felicita tem suam : obrui

potuisse vel saxis confiteba tur , si fuissen t qui in

subeun tes propelleren t . Iter vix quaternos cap ieba t

a rma tos . Dorsum mon tis immin eba t viaa, n on an

gustae modo, sed p lerhmque praeruptae , crebris

oberran tibus rivis , qui ex radic ibus mon tium ma

n an t . T hra cas tamen leviter arma tos pra cedere

jussera t , scruta rique ca lles , n e occultus hostis in

subeun tes erumperet . S a gittariorum quoque manus

occup avera t jugum : in ten tos a rcus habeba n t, mo

40 LAT IN READER .

ren t , cla ssem qua tran sean t quem praep a ra tur um ?

Kursus in ipsum regem misericordia versa,“illum

florem juven tas , illam vim an imi , eumdem regem

et commiliton em divelli a se et abrip i ,”immemores

sui quereba n tur .

In ter haec liberius mea re spiritus coep era t ; a lleva

bat rex o culos , et , p aula tim redeun te a n imo , cir

cumstan tes amicos agnovera t : la x a taque vis morbi

oh hoc solum videba tur , quia magn itudin em ma li

sen tieba t . An imum autem wgritudo corporis urge

ba t : quippe Da rium quin to die in Ciliciam fore

nun ciaba tur.

“Vin ctum ergo se tradi , et ta n tam

victoriam erip i sibi e m an ibus , obscuraque et igno

bili morte in tabern a culo extingui se ,

”

quereba tur .

Admissisque amic is pa riter a c medic is : In quo

me ,

”in quit , a rticulo rerum mea rum fortun a depre

henderit , cern itis . Strep itum hostilium a rmorum

ex audire mihi videor ; et qui ultrc‘) in tuli bellum , jam

provocor . Da rius ergo , cum tam superba s littera s

scriberet , fortun am meam in con silio habuit ; sed

n equidquam , si mihi a rbitrio meo cura ri licet .

Len ta remedia et segues medicos n on exspecta n t

tempora me a . Vel mori strenué , quam ta rdé con

va lescere , m ihi melius est . Proinde , si quid opis , si

quid a rtis in medicis est , scian t me n on tam mortis

quam be lli remedium quwrere . Ingen tem omn ibus

in cusserat curam tam prae ceps temerita s ejus . Ergo

pro se quisque precari coepére , n e festin a tion e periculum augeret , sed esset in potesta te meden tium .

In experta remedia haud injuria ipsis esse suspecta ,

chm ad pern iciem ejus etiam a la tere ip sius pecun iasollicita ret hostis ( quippe Da rius mille ta len ta interfectori Alexandri da turum se pronun ciari jusse

oy iNTus CURT IUS . 41

rat) 1taque n e ausurum quidem quemquam”

a rbitraba n tur exp eriri remedium quod propter no

vita tem posset esse susp ectum .

”

Era t in ter n obiles medicos e Ma cedon ia regem

secutus Philippus , n a tion e Aca rn a n , fidus admodum

regi puero comes , e t custos sa lutis data s , n on ut

regem modo, sed etiam ut a lumnum eximia ca ri

ta te diligeba t . Is n on p raecep s se sed strenuum

remedium afl'

erre , tan tamque vim morbi potion e me

dicata leva turum esse promisit . Nulli promissumejus p la ceba t , praeter ipsum cujus periculo polliceba tur . Omn ia quippe fa c il lus quam moram per

peti potera t . Arm a et a c ies in oculis eran t ; et

victoriam in eo positam esse a rbitraba tur , si tan tuma n te sign a sta re po tuisse t : idip sum , quod post diem

tertium medicamen tum sump turus esset ( ita en im

m edicus pra dixera t) , aegré feren s . In ter hmc a Par

m en ion e fidissimo purpura torurn littera s a ccipit ,

quibus ci denun c iaba t , n e sa lutem suam Philippo

comm itteret ; mi1]e ta len tis a Da rio , et sp e nup tia rum

sororis ejus esse corruptum . Ingen tem an imo sol

l icitudin em litterae in cusseran t , et quicquid in utram

que pa rtem aut metus aut spes subjecera t , secretaaestim a tion e p en saba t .

“Bibere perseverem ? ut , si

ven enum da tum fuerit , n e immerito quidem , quie

quid a cciderit , even isse videa tur ? Damn em medici

fidem ? in tabern a culo ergo me opprimi pa tia r ? At

sa tin s est a lien o me mori scelere , quam metu n o

stro .

”Diu a n imo in diversa versa to , nulli quid

scriptum esset enun c ia t ep isto lamque , sigillo anuli

sui impresso , pulvin o cui in cubaba t subjecit .

In ter ha s cogita tion es biduo a ssumpto , illux it a

medico destin a tus dies . Et ille cum poculo , in quo

42 LAT IN READER .

medicamen tum diluera t , in travit . 0410 viso Al exan der , leva to corpore in cubitum , ep istolam a Par

men ion e missam sin istra manu ten en s , a ccipit

poculum , et haurit in territus : tum epistolam Philippurn legere jubet , n ec a vultulegen tis movit oculos ,

ratus a liqua s con sc ien tiae n o ta s in ipso ore posse

deprehendere . Ille episto la p erlecta, plus indign a

tion is quam p avoris ostendit : projectisque amiculo

et litteris a n te lectum “Rex , inquit ,

“semper qui

dem spiritus meus ex te pep endit , sed nun c ver‘e ah

isto sa cro et ven erabili ore trahitur . Crimen pa t ri

c idii , quod mihi objectum est , tua sa lus diluet . Ser

va tus a me vitam m ihi dederis . Oro quessoque ,

amisso metu, pa tere medicamen tum con c ip i ven is .

L axa p aulisp er a n imum , quem sollicitudin e in tem

p estiva am ici sa n é fideles , sed molesté seduli tur

ba n t .”Non securum modo haec vox , sed etiam

lae tum regem , a o plenum bon ae sp ei fecit . Itaque ,“S i D11 ,

”inquit , Philippe , tibi p ermisissen t , quo

maxime modo a n imum ve lles experiri meum , a lio

profecto vo luisses ; sed certiorem quam experta s es ,n e optasses quidem . Hac epistola a ccepta, tamen

quod diluera s bibi ; et nun c crede me non minus

pro tua fide quam p ro mea sa lute esse sollic itum .

”

Haec elocutus , dexteram Philippo ofi’

ert .

Caaterum tan ta vis medicam in is fuit , ut qua secuta

sun t crimin a tion em Pa rmen ion is'

adjuverin t . In ter

clusus spiritus a retemeaba t , n ec Philippus quidquam

in expertum omisit . Ille fomen ta corpori admovit ,

ille torp en tem nun c cibi nun c vin i odore exc itavit .

Atque , ut primiim men tis compotem esse sen sit ,

modo ma tris sororumque , modo ta n tae victoriaa ap

prOp inquan tis admon ere non destitit . Ut vero me

cym'

rus CURTIUS . 43

dicamen tum se difi'

udit in ven a s , et sen sim toto cor

pore sa lubritas perc ipi potuit , primiim a n imus vigo

rem suum , deinde corpus quoque exsp ecta tion e ma

tun us recuperavit : quippe post tertium diem quam

in hoc sta tu fuera t , in con sp ectum militum ven it .

Nec avidius ipsum regem quam Philippum in tue

ba tur exercitus : pro se quisque dex teram ejus am

plexi grates habeban t velut prwsen ti deo . Namque

haud facile dictu est , praeter ingen itam illi gen ti

erga reges suos ven era tion em , quan thm hujusutique regis vel admira tion i dediti fuerin t , vel ca

rita te flagraverin t . Jam primum n ihil sin e divina

Ope aggredi videba tur. Nam cum praesto esset

ubique fortun a , temerita s in gloriam cessera t : ae ta s

quoque vix tan tis ma tura rebus , sed abundé suffi

eiaus , omn ia ejus opera hon estaba t : et quae le

vio t a haberi solen t , p lerumque in re milita ri gra

tiora vulgo sun t exercita tio corporis in ter ipsos ,cultus habitusque p aulum a priva to abhorren s ,

militaris vigor ; quis ille vel ingen ii dotibus , vel

a n imi artibus, ut pariter ca rus a c ven erandus esset ,

efi’

ecerat .

2 . Ba ttle of Issus .

[Book III. Chapters 7- 1 2 ]

At Darius nun tio de adversa va letudin e ejus ao

cep to , celerita te quan tam ca pere tam grave agmen

potera t, ad Euphra tem con tendit : jun ctoque eo pon

tibus , quinque tamen diebus trajecit ex ercitum ,

Cilic iam occupare festin an s . Jam Alexa nder vi

ribus corporis recep tis , ad urbem Solos pervenera t : cujus potitus , ducen tis ta len tis multae n omin e

exactis, arci praesidium militum imposuit . Vota

44 LAT IN READER .

deinde pro sa lute suscep ta per ludam a tque otium

redden s , ostendit quan ta fiducia barba ros spern eret :

quippe E sculap io et Min erva? ludos celebravit .

Spectan ti nun tius lantus afi‘

ertur ex Halic arn a sso ,

Persas a c ie a suis esse sup era tos , Myndios quoque

et Caun ios , et pleraque tra ctfis ejus , suae fa c ta di

tion is .

”Igitur edito specta culo ludicro , castrisque

motis , et Pyramo amne pon te jun cto , ad urbem

Ma llon p erven it : inde a lteris ca stris ad oppidum

Castabulum . Ibi Parmen io regi occurrit, quem

p racmisera t ad explora ndum iter sa ltus , p er quem ad

urbem Isson n omin e p en etra ndum era t. Atque ille

a ngustiis ejus occup a tis , et praesidio modico relicto ,

Isson quoque desertam a barbaris cep era t . Inde

progressus , deturba tis qui in teriora mon tium obsi

deban t, praesidiis cun eta firmavit : occup a toque ,iti

n ere , sieut paulo an te dictum est , idem et auctor et

nun tius ven it .

Isson deinde rex copia s admovit : ubi con silio ha

bito utrfimn e ultra progrediendum foret , a n ibi op

periendi essen t n ovi milites , quos ex Ma cedon ia

adven tare con staba t ; P a rmen io n on a liurn locum

praelio aptiorem esse cen seba t . Og ipp e illio utrius

que regis copia s numero futura s pares , cum angu

stiaa multitudin em n on cap eren t : p lan itiem ipsis

c amposque esse vitandos , ubi c ircumiri , ubi a n cipitia

’

c ie opprimi possen t : timere , n e n on virtute hosti

um , sed la ssitudin e sua vin ceren tur : Persas recen

tes subinde successuros , si lax ius stare potuissen t .

Facil‘e ra tio tam sa lubris con silii a ccepta est . Ita

que in ter angustia s sa ltfis opp eriri sta tuit . Era t in

exercita regis S isen es Perses , quondam a pres tore

n yp ti missus ad Philippum ; don isque et omni

oy INT US CURT IUS . 45

honore cultus , ex ilium p a trla sede mutavera t : secutus deinde in Asiam Alex andrum , in ter fideles so

c ios habeba tur . Huic ep isto lam Creten sis milesobsign a tam a nulo , cujus signum haud sa n

'

e notum

era t , tradidit . Nabarza n es prae tor Da rii misera t

e am , hortaba turque Sisen em , ut dignum a liquidnobilita te a o moribus suis ederet , magno id c i apudregem hon or1 fore . Ha s littera s S isen es utpote in

n ox ius , ad Alex andrum seep‘e deferre ten tavit : sed

cum tot curis app a ra tuque belli regem videret ur

geri , aptius subinde tempus exsp ecta n s , susp ic ion emimiti scelesti con silii praebuit . Namque episto la ,

priusquam c i redderetur , in manus Alexa ndri p erven era t , lectamque eam , ign oti a nuli sigillo im

p resso , S isen i da ri jussera t , ad aestimandam fidem

barbari . Og i , quia p er comp lures dies n on adiera t

regem , scelesto con silio eam visus est suppressisse ;

e t in agmin e a Creten sibus , haud dubié jussuregis ,

o cc isus .

Jam G ra ci milites , quos T hymodes a Pharn abazo

a ccepera t , praec ipua spes , et p rop emodum un ica , ad

B arium p erven eran t . H i m agn op er‘e suadeba n t , ut

re tro abiret , sp a tiososque Mesopotamia: c ampos t e

p e teret . Si id con silium damn aret , a t ille divideret

sa ltem in numerabiles copia s , n eusub unum fortun es

i c tum tota s vires regn i cadere p a teretur . Minus hoc

c o n silium regi , quam purpura tis ejus displiceba t

An c ip item fidem , et mercede ven a lem prodition em

immin ere , et dividi non ob a liud copia s velle , quam

ut ipsi in diversa digressi , si quid commissum esse t ,

tr aderen t Alexa n dra . N ihil tutius fore , quam c ir

cumda tos eos exercitu toto obrui telis , documen tum

n o n inultae perfidiae futuros .

”At Darius , ut era t

46 LAT IN READER .

san ctus a c mitis, se vero ta n tum fa cinus”n ega t

esse fa cturum , ut suam secutos fidem , suos milites ,

jubea t truc idari . Q¢1 em dein de amp liil s n a tionum

extera rum sa lutem suam crediturum‘

sibi , si tot m ili

tum sanguin e imbuisset ma nus ? Nemin em stolidum

con silium capite luere debere . Defuturos en im qui

suaderen t , si sua sisse periculum esset . Den ique

ipsos quotidie ad se voca ri in con silium , varia sque

senten tia s dicere , n ec tamen melioris fide i haberi ,

qui pruden tius sua serit .”Itaque Oraseis nun tiari

jubet , ipsum quidem ben evo len tiae illorum gra tias

agere ; cae tenhm , si retro ire p erga t haud dubi‘e t e

gnum hostibus traditurum . Fama bella stare et cum

qui receda t , fugere credi . T rahendi vero belli vix

n llam esse ra tion em . T a n tae en im multitudin i , uti

que chm jam hiems in sta ret , in region e va sta, et

invicem a suis a tque hoste vexa ta, n on sufi'

ectura

a limen ta . Ne dividi quidem copia s posse , serva tomore majorum , qui un iversa s vires discrimin i bel

lorum semper obtulerin t . Et ( hercule ) terribilema n tea regem et absen tia sua ad van am fiduciam

e la tum , postquam adven ta re se sen serit , cautum p ro

temerario fa ctum , delituisse in ter angustia s sa ltus ,rituign obilium fera rum , qum strep itupraetereun tium

andito , silvarum la tebris se occuluerin t . Jametiam va letudin is simula tion e frustrari suos milites .

Sed n on amp lius ipsum esse p a ssurum detrecta re

certamen . In illo specu, in quem pavidi recessissen t , oppressurum esse cun ctan tes .

”Haec magn ifi

cen tlus jacta ta quam verius .

Caeterhm p ecuma omn i rebusque pretiosissimis

Dama scum Syriae cum modico p racsidio militum

missis , reliqua s copia s in Ciliciam dux it , in sequen

48 LAT IN READER .

un am superesse n octem qua tan ti discrimin is mo

raretur even tum . Rursus occurreba t , majora periculis preemia : et sicut dubium esset a n vin ceret , ita

illud utique certum esse , hon esté et cum m agma

laude moriturum . Itaque , corpora milites cura re

jussit , a o deinde tertia vigilia in structos et a rma tos

esse . Ipse in jugum editi mon tis a scendit , multis

que collucen tibus fa cibus pa trio more sa crific ium

diis praesidibus loci fecit . Jamque tertiurn , sicut

prwcep tum era t , signum tuba miles a ccep era t , itin eri

simul pa ra tus a c prae lio : strenuéque jussi procedere ,

orien te luce perven erun t ad angustia s , qua s ocon

pare decreveran t . Ba rium trigin ta inde stadia

abesse p raemissi indicaban t . Tun c con sistere ag

men jubet , a rmisque ipse sumptis a c iem ordin a t .

Da rio adven tum hostium pavidi agrestes nun tia

verun t , vix creden ti occurrere etiam , quos ut fugi

en tes sequeba tur . Ergo n on mediocris omn ium

amimos formido in cesserat : quippe itin eri qu‘am

prac lio aptiores era n t , raptimque arma c ap ieban t .

Sed ipsa festin a tio discurren tium , suosque ad a rma

vocan tium , majorem metum in cussit . Alii in jugummon tis eva sera n t , ut hostium agmen inde prospice

ren t : equos plerique frwn aba n t : discors ex ercitus ,

n ec ad unum in ten tus imperium , va rio tumultu

cun cta turbavera t . Da rius in itio jugum mon tis cum

pa rte cop ia rum occupare sta tuit , e t a fron te et a

tergo c ircumiturus bostem a mari quoque , quo

dextrum ejus cornu tegeba tur , a lios objecturus , utundique urgeret . Praeter haec , vigin ti milia prm

missa cum sagitta riorum ma nu, Pin a rum amuem ,

qui duo agmin a in terflueba t , tra n sire , et objiceresese Ma cedonum cop iis jussera t . Si id praestare

oym'

rus CURT IUS . 49

non possent, retrocedere in mon tes, et occulte cir

cumire ultimos hostium . Cae terilm destin a ta sa lu

briter omn i ration e poten tior fortun a discussit

quippe a lii prae metu imperium exsequi non aude

ban t , a li i frustra exsequeban tur : quia ubi partes

laba n t summa turba tur .

Acies autem hoc modo stetit . Nabarzan es equi

ta tu dextrum cornu tueba tur , additis funditorum

sagittariorumque vigin ti fermé milibus . In eodem

T hymodes era t Graecis p editibus mercede conductis

h‘igin ta milibus praepositus . Hoc era t haud dubi

‘e

robur exercitus , p arMa cedon ica : pha langi a cies . In

la vo cornu Aristomedes T hessa lus vigin ti milia

barbarorum peditum habeba t . In subsidiis pugn a

c issimas locavera t gen tes . Ipsum regem in eodem

cornu dimica turum , tria milia delectorum equitum

a ssueta corporis custodia, et pedestris a cies qua

dragin ta milia sequeban tur . Hyrcan i deinde Me

dique equites : his proximi caetera rum gen tium

equites dextra laevaque dispositi . Hoc agmen ,

sicut dictum e'

st in structum , sex m ilia ja culatorumfunditorumque an tecedeban t . Og idquid in illis an

gustiis adiri potera t , imp leveran t copias , cornuaque

hin c a jugo , illin c a mari staban t : uxorem ma

tremque regis , et a lium femin a rum gregem, in

medium . agmen a cceperan t .

Alexander pha langem , qua n ihil apudMacedon as

va lidius era t , in fron te con stituit . Dextrum cornu

Nican or Pa rmen ion is filius tuebatur : huic prox imistaban t Coenos , et Perdicca s , et Meleager, et Ptolem aeu

'

s , et Amyn tas , sui quisque agmin is duces. In

lmvo , quod ad mare p ertin ebat , Cra terus et Parme

n io eran t , sed Cra terus Parmen ion i parere jussus.

50 LAT IN READER .

Equites ab utroque cornu loca ti , dextrum Ma ce

don es , T hessa lis adjun ctis , laevum Pelopon n esii

tueban tur. An te han c a ciem posuera t funditorurn

manum , sagittariis admixtis ; T hra ces quoque et

Cretenses an te agmen iban t , et ipsi leviter a rma ti .

At his qui pra missi a Dario jugum mon tis in sede

ran t Agria nos Opposuit , ex Grasc ia huper advectos .

Pa rmen ion i autem prae cepera t , ut quan tum possetagmen ad ma re extenderet , quo longius abesset

mon tibus , quos occupaveran t barbari . At illi , n e

que obstare ven ien tibus , n ec c ircumire p raetergressos

ausi , funditorum maxime a sp ectu territi profuge

ran t : caque res Alexandro tutum agmin is latus,

quod n e supern e in cesseretur timuera t , praestitit.

T rigin ta et duo arma torum ordin es iban t ; n eque

en im la tins exten di a c iem p a tieban tur angustiae.

Paula tim deinde laxare se sinus mon tium , et majusspa tium ape t it e coep eran t ; ita ut n on pedes solum

pluribus ordin ibus in cedere , sed etiam la teribus cir

cumfundi posset equita tus .

Jam in conspectu, sed extra teli ja ctum utraque

a cies era t , chm priores Persas in conditum et trucem

sustulére clamorem . Redditur et a Ma cedon ibus

major exerc itfis numero , jugis mon tium va stisque

sa ltibus rep ercussus ; quippe semper c ircumjectan emora petraeque quan tamcumque a ccepére vocem

multip lica to sono referun t . Alexander an te prima

sign a iha t , iden tidem manusuos inhiben s n e suspen

si , a crius ob n imiam festin a tion em con cita to spiritu,cap esseren t p rac lium . Cumque agmin i obequitaret ,

va ria ora tion e milites a lloquebatur . Ma cedon es ,

tot bellorum in Europa victores , ad subigendam

Asiam a tque ultima Orien tis , n on ipsius magis

oym '

rus CURT IUS . 51

quam suo duetu profecti , invetera taevirtutis admo

n eban tur . Illos terrarum orbis libera tores , emen

sosque o lim Herculis et L iberi pa tris termin os , non

Persis modo, sed etiam omn ibus gen tibus impositu

ros jugum : Ma cedonum Ba ctra et Indos fore

min ima esse quae nun c in tueren tur , sed omn ia vi

ctoria aperiri . Non in praerup tis petris Illyriorum et

T hra c iae saxis sterilem laborem fore : spolia totius

Orien tis ofi'

erri . Vix gladio futurum opus ; totama ciem , suo pavore fluctuan tem , umbon ibus possepropelli . Victor ad haec Athen ien sium Philippuspa ter invocaba tur , domitmque nup er Boeotiae , et

urbis in ea n obilissimae , ad so lum dirutae , speciesreprae sen taba tur a n imis : jam G ran icum amn em ,

jam tot urbes aut expugn a ta s , aut in fidem a ccepta s ,omn iaque qum po st tergum eran t , stra ta et pedibusipsorurn subjecta memoraba t . Chm adiera t Grae

cos , admon eba t , ab iis gen tibus illa ta G ra ciela

bella , Darn priii s , deinde Xerxis in solen tia, aquam

ipsam terramque poscen tium ut n eque fon tium

haustum , n ec solitos c ibos relinqueren t deditis :

ab his templa ruin is et ign ibus esse deleta , urbes

corum expugn a tas , foedera human i divin ique jurisviolata refereba t . Illyrios vero et T hra ca s , rapto

vivere a ssuetos , a c iem hostium auro purpuraque

fulgen tem in tueri jubeba t , p rmdam non arma ge

stan tem . Iren t , et imbellibus femin is aurum viri

eriperen t . Aspera mon tium snorum juga , nuda squeca lles et perpetuo rigen tes gelu, ditibus Persarum

campis agrisque mutaren t .

Jam ad teli jactum perven eran t , cum Persarum

equites ferociter in laavum cornu hostium invecti

sun t . Oy ippe Darius equestri p rac lio decern ere

LAT IN READER .

op taba t , pha langemMacedon ici exercitfis robur esse

conjectan s . Jamque etiam dextrum Alexandri cornu

circumiba tur : quod ubi Ma cedo con spex it , duabus

a lis‘equitum ad jugum mon tis jussis subsistere , cc

tet os in medium be lli discrimen strenu‘e tran sfert .

Subductis deinde ex a cie T hessa lis equitibus , pree

fectum corum occulté circumire tergum snorum

jubet , Parmen ion ique conjungi , et quod is impe

rasset imp igré exsequi . Jamque ipsi in medium

Persarum undique c ircumfusi egregie tuebantur :

sed conferti: et quasi cohaeren tes , tela vibrare non

poteran t . S imul eran t emissa , in eosdem con cur

t eutia imp licaban tur , levique et vano ieru pauca in

hostem , p lura in humum inn oxia cadeban t . Ergo

comin ii s pugn am coa cti con serere , gladios imp igré

stringun t . Tum veromultum sanguin is fusum est

duae quippe a cies ita cohaereban t , ut armis arma

pulsa ren t , mucron es in ora dirigeren t : n on timido ,

non ign avo cessare tum licuit : colla to pede , qua si

singuli in ter se dimicaren t , in eodem vestigio sta

ban t , don ec vin cendo locum sibi fa ceren t . Tum

demum ergo promoveban t gradum , cum bostem

prostravera n t . At illos novus excip ieba t adversa

rius fa tiga tos n ec vuln era ti , ut a lias solen t , a cie

potera n t excedere , chm hostis in staret a fron te , a

tergo sui urgeren t .

Alexander n on duc is magis quam militis mun ia

exsequeba tur ; Op imum decus eac so rege expeten s .

Q y ippe Darius curru sublimis emin eba t , et suis ad

se tuendum , et hostibus ad in cessendum , ingen s in

citamen tum . Ergo fra ter ejus Oxa thres , chm Alexandrum in stare c i cern eret , equites quibus praeerat

an te ipsum currum regis objecit , armis et robore

oy IN'

rUS CURT IUS . 53

corporis multum super cae teros emin ens , an imo vero

et pieta te in p auc issimis : illo utique prae lio clarus ,a lios improvidé in stan tes prostravit , a lios in fugam

avertit . At Macedones , ( circa regem eran t , )mutua adhortation e firma ti , cum ipso in equitum

agmen irrumpun t. Turn vero similis ruinw strages

era t . Circa curtum Dar n ja ceban t nobilissimi duces ,an te oculos regis egregl a morte defun cti , omn es in

ora pron i , sieut dimica n tes procubueran t , adverso

corpore vuln eribus a cceptis . In ter hos Atizyes et

Rheomithres et Saba ces praetor E gypti , magnorum

exercituum p rs ecti , noscitaban tur : c irca eos cumu

la ta era t p editum equitumque obscurior turba .

Ma cedonum quoque , non quidem multi , sed prom

p tissimi tamen ese si sun t : in ter quos Alexandri dex

trum femur leviter mucron e p erstrictum est .

Jamque qui Da rium veheban t equi confossi ha

stis , et dolore efi‘

era ti , jugum qua tere , et regem

curruexcutere caap eran t : cum i lle , veritus n e vivus

ven iret in hostium potestatem , desilit , et in equum

qui ad hoc ipsum sequeba tur impon itur ; in sign ibus

quoque imperii , n e fugam proderen t , in decoré abje

ctis . Tum verb ceteri dissip an tur metu, e t qua

cuique ad fugam p ateba t via erumpun t , arma ja c i

en tes qum paulo a n te ad tutelam corporum sumpse

ran t : adeo pavor etiam auxilia formida t'

. In staba t

fugien tibus eques a Pa rmen ion e missus , et forte in

illud cornu omn es fuga abstulera t . Equi pariter

equitesque Persarum , serie lamin arum graves ,

agmen , quod celerita te maxime con sta t , eagremolic

ban tur : quippe in circumagendis equis suis T hessa li

multos occupaveran t . Ha c tam prospera pugna

nun tia ta, Alexander , non an te ausus p ersequi barba

54 LAT IN READER .

ros , utrimque jam victor in sta re fugien tibus coepit.

H aud amp lius regem quam mille equites sequeban

tur , cum ingen s multitudo hostium caderet . Sed

quis aut in Victoria aut in fuga copias numerat ?

Ageban tur ergo a tam paucis p ecorum modo ; et

idem metus qui cogeba t‘ fugere , fugien tes mora

ba tur.

At Graaci qui in Dar n partibus steteran t ,Amyn ta

duce , ( praetor hic Alexandri fuera t , tun c tran sfuga )abrup ti a ceteris , haud sané fugien tibus similes eva

seran t . Barbari longé diversam fugam in tenderun t

a ln qua rectum iter in Persidem duceba t ; quidam

c ircuiturupes sa ltusque mon tium occultos p etivére ,

pauci ca stra Darii . Sed jam illa quoque victor in

travera t , omn i quidem opulen tia ditia . Ingen s auri

a rgen tique pondus , n on belli sed luxurias app a ra tum,

diripuera n t milites . Cumque plus rap eren t , pa ssim

stra ta era n t itin era vilioribus sa rc in is , qua s in com

p a ra tion e meliorum avaritia con temp sera t . Jamquead femin a s p erven tum era t , quibus , quo cariora

orn amen ta sun t , violen tius detraheba n tur ; n e corpo

ribus quidem vis a c libido p a rceba t . Omn ia p la n ctu

tumultuque , prout cuique fortun a era t , rep leveran t ;

n ec ulla fa cies ma li deéra t , cum p er omn es ordin es

aeta tesque victoris crudelita s a c licen tia vaga retur.

Tun c vero imp oten tis fortun ae species con sp ic i po

tuit , chm ii qui turn Da rio tabern a culum exorn ave

ran t , omn i luxuet opulen tia in structum , eadem illa

Alexan dro , qua si veteri domin o , reservaban t . Nam

que id solum in ta ctum omisera n t milites ; ita tradito

more , ut victorem victi regis tabern a culo cxci

peren t .

Sed omn ium oculos an imosque in semet converte

LAT IN READER

n obilibus , regem , quem in terfectum esse credebant,

ingen ti gemituejula tuque defleban t . Unus n amque

e captivis sp adon ibus , qui forte an te ipsarum taber

n a culum stetera t , amiculum ( quod Da rius , sieut

paulo a n te dictum est , n e cultu proderetur , abjece

ra t) in man ibus ejus qui repertum fereba t , agn ovit

ra tusque in terfecto detra ctum esse , fa lsum nun tium

mortis ejus a ttulera t . Hoc mulierum errore com

perto , Alexander fortunes Da rii et p ieta ti carum

illa crimasse fertur. Ac primo Mithren em , qui Sar

dis prodidera t , peritum Persicae linguae , ire ad con

solanda s ea s jussera t . Veritus de inde n e proditor

c ap tivarum iram doloremque gravaret , Leon n a tum

ex purpura tis suis misit , jussum indicare fa lso la

men ta ri ea s vivum . Ille cum paucis armigeris in

tabern a culum in quo captives eran t perven it , m is

sumque se a rege nun tia ri jubet . At hi qui in

vestibulo eran t , ut arma tos con spexére , ra ti a ctnm

esse de domin is , in tabern a culum currun t , vocife

ran tes adesse supremam horam , missosque (lui occi

det en t capta s . Itaque , ut quas n ec prohibere possen t ,

n ec admittere auderen t , nullo respon so da to , ta citae

Opperieban tur victoris a rbitrium . Leonn a tus , ex

specta to diu qui se in troduceret , postquam n emo

procedere audeba t , relictis in vestibulo satellitibus ,

in tra t in tabern a culum . Ea ipsa res turbavera t

femin a s , quod irrup isse non admissus videba tur.

Itaque ma ter et conjux provolutae ad pedes orare

coeperun t , ut , priii s quam in terficeren tur , Darii cor

pus ipsis patrio more sepelire permitteret : fun cta s

supremo in regem ofli c io imp igré sese mo ritura s .

Leon n a tus et vivere Darium , et ipsa s n on in columes

modo, sed etiam apparata p ristin ae fortun es regi

Q 1INTUS CURT IUS 5°

7

n a s fore . Tum demum ma ter Darn a llevari se

p a ssa est .

Alexander die postero , cum cura sepultis militibus quorum corpora inven era t , Persarum quoque

n obilissimis eumdem honorem haberi jubet , ma triqueDarii permitti , quos ve llet pa trio more sep eliret .

Illa p aucos arcta prop inquita te conjun ctos pro habitu

p raesen tis fortunes humari jussit , appara tum fun e

rum quo Pe'

rsae suprema ofii cia celebraren t invidi

osum fore existiman s , cum victores haud pretios‘e

cremaren tur . Jamque justis defun ctorum corpori

bus solutis , preemittit ad captiva s qui nun tiarent

ipsum ven ire : inhibitaque comitan tium turba, ta

bern a culum cum Hephaestion e in tra t . Is longéomn ium amicorum carissimus era t regi , cum ipso

p ariter eductus , secretorum omn ium arbiter : liber

t a tis quoque in admon endo eo non a lius jus habeba t ,

quod tamen ita usurp aba t ut magis a rege permis

sum quam vindicatum ah eo videretur ; et sieut

aeta te p a r erat regi , ita corporis habitu praestaba t .

E rgo regime illum regem esse ra tw, suo more

ven era tae sun t . Inde ex cap tivis sp adon ibus quis

A lex ander esset mon stran tibus ,Sisygambis advoluta

e st pedibus ejus , ignora tion em numquam an tea visi

regis excusan s . Q¢1am manu a llevan s rex'“Non

e rrasti inquit ma ter , 11am et hic Alexander est .”

Bonum a n imum habere ea s jussit : Darii de indefilium co llo suo admovit . Atque n il ille con sp ectu

tun c primum a se visi con territus , cervicern ejusm a n ibus amplectitur. Motus ergo rex con stan tia

pue t i , Hephaestion em intuen s , 0 3 am vellem”in

quit Darius a liquid ex ha c indole hausisset l

58 LAT IN READER .

3. D ea th of Clz’

tus .

[Book VIII. Chapters 1 ,

Barbara opulen tiae in illis locis haud ulla sunt

majora indicia , quam magn is n emoribus sa ltibusque

n obilium ferarum greges clausi . Spa tiosa s ad hoc

e ligun t silva s , crebris p eren n ium aquarum fon tibus

amoen a s. Muris n emora cingun tur, turresque ha

ben t ven an tium recepta cula . O31a ttuor con tinuis

aetatibus in tactum sa ltum fuisse con stabat ; quem

Alexander cum toto exercituingressus , agita t i undi

que feras jussit. In ter qua s cum leo magn itudin is

rarae ipsum regem invasurus incurreret ,‘

fort‘e Lysi

ma chus (qui postea regn avit) proximusAlexa ndro ,ven abulum objicere ferae coep erat . 0410 rex repulso ,et abire jusso , adjecit tam a semet un o quam a

Lysima cho leon em in terfici posse . Lysima chus

en im‘

quondam, cum ven a retur in Syria, occ iderat

quidem eximias magn itudin is feram so lus , sed laevo

humero usque ad ossa la cera tus ad ultimum p ericuli

pervenerat. Id ipsum exprobran s ei rex , fortiusquam locutus est fecit . Nam feram n on excep it

modo, sed etiam uno vuln ere occidit . Fabulam ,qua=:

objectum leon i a rege Lysimachum temeré vulgavit ,

ah eo ca su quem supra diximus ortam esse credi

derim . Ceterum Ma cedon es , quamquam prosperoeven tu defun ctus erat Alexander, tamen scivére

gen tis sum more , n e aut pedes ven aretur , aut sine

delectis prin cipum a tque amicorum . Ille qua ttuor

milibus ferarum dejectis , in eodem sa ltu cum toto

exercituepula tus est.

Inde Maracanda reditum est : a ccep taque ae tatis

oym'

rus CURT IUS . 59

excusation e ah Artabazo , provin ciam ejus destin at

Clito . Hic era t qui apud G ran icum amuem nudo

capite regem dimican tem clipeo suo t‘

ex it , et Rho

sa cis manum capiti regis immin en tem gladio ampu

tavit vetus Philippi m iles , multisque bellic is

Operibus cla rus . Hella n ice , quaa Alexandrum edu

cavera t , soror ejus , haud sect s quam ma ter a rege

diligeba tur. Oh ha s causa s va lidissimam imperii

p artern fidei ejus tutelwque commisit . Jamque iterpa rare in posterum jussus , so lemn i et tempestivo

adhibetur convivio . In quo rex chm multo in ca luisset mero , immodicus aestima tor sui , ce lebra re quae

gessera t cmp it ; gravis etiam corum an t ibus qui

sen tieban t vera memora t i . S ilen tium tamen habu

ére sen iores , don ec Philippi res orsus obterere ,

n obilem apud Chaeron eam victoriam sui operis fuisse

ja ctavit , ademptamque sibi m a lign ita te et invidia

patris ta n tae rei gloriam : illum quidem sedition e

in ter Ma cedon es m ilites et G ra cos mercen arios orta,

debilita tum vuln ere quod in ea con stern a tion e a cce

pera t ja cuisse , n on a lias quam simula tion e mortis

tutiorem se corpus ejus protex isse c lipeo suo , ruen

tesque in illum sua manu occisos ; qua e part em

numquam aequo a n imo esse confessum , invitum filio

deben tem sa lutem suam ; itaque post expedition em

quam sine eo fecisset ipse in Illyrios , victorem scrip

sisse se pa tri , fusos fuga tosque hostes , n ec afl‘

uisse

usquam Philippum ; laude dignos esse , n on qui

S amothra cum in itia viseren t , cum Asiam uri va sta

r ique oportet , sed eos , qui magn itudin e rerum fidem

a n tecessissen t .

Haec et his similia lae ti audlere juven es ; ingra ta

s en ioribus era n t , maxime propter Philippum , sub

60 LAT IN READER .

quo diutiii s vixeran t : cum Clitus , n e ipse quidem

sobrius , ad eos qui in fra ipsum cubaban t conver

sus , Euripidis retulit ca rmen ( ita ut sonus magis

quam sermo exaudiri posset a rege ) , quo ,sign ifica

ba tur, ma le in stituisse G rmcos quod tropaeis regum

dumtaxa t nomin a in scriberen t ; a lieno en im san

guin e partam gloria rn in terc ip i . Itaque rex cumsusp ica retur ma ligmus habitum esse sermon em,

percon tari prox imos cmp it quid ex Clito audissen t .

Et illis ad silen tium obstin a tis , Clitus p aula tim ma

jore voce Philippi a cta bellaque in G raecia gesta

commemorat , omn ia prmsen tibus prmferen s. Hinc

in ter jun iores sen esque orta con ten tio est ; et rex ,

velut pa tien ter audiret , quis Clitus obtereba t laudes

ejus , ingen tem iram con cepera t . Ceterum cuma n imo videretur imp era turus , si finem p roca citer

orto sermon i Clitus impon eret , n ihil corum remit

ten te magis ‘ exa speraba tur . Jamque Clitus etiam

Pa rmen ion em defendere audeba t , e t Philippi de

Athen ien sibus victoriam T heba rum praefereba t cxci

dio ; non vin o modo, sed etiam a n imi prava con ten

tion e p rovectus . Ad ultimum , S i moriendum in

quit est pro te , Clitus est primus : a t cum Victoria

a rbitrium agis , praec ipuum ferun t , qui p roca c issimé

pa tris tui memories illudun t . Sogdian am region em

mihi a ttribuis , toties rebe llem , et n on modo indomi

tam , sed quae n e subigi quidem possit . Mittor ad

fera s bestia s , prae cip itia ingen ia sortita s . Sed quas

ad me pertin en t tran sco . Philippi m ilites sp ern is ,

oblitus , n isi hic Atha rria s se n ex jun iores pugn amdetrecta n tes revocasset , adhuc n os c irc a H a lica rn a s

sum hae suros fuisse . Og omodo ergo Asiam e tiam

cum istis jun ioribus subjec isti ? Verum est (ut op i

oym'

rus CURT IUS . 6 1

n or) quod avun culum tuurn in Itaha dix isse constat

ipsum in viros in cid isse , te in femin a s .

”

Nihil ex omn ibus in con sult‘e a o temeré a ctis t e

gem magis movera t , quam Pa rmen ion is cum hon ore

men tio illa ta ; dolorem tamen rex pressit , con ten tus

jussisse ut convivio excederet : n ec quidquam a liudadjecit , quam forsitan eum ( si diutiii s locutus foret)exprobra tururn sibi fuisse vitam a semetipso da tam

hoc en im superbe saape ja ctasse . Atque illum cun

c ta n tem adhuc surgere , qui prox imi c i cubuera n t ,

injectis man ibus , jurga n tes mon en tesque con aban tur

abducere . Clitus cum abstraheretur , ad pristin am

vio len tiam ira quoque adjec ta, Suo pectore tergum

i llius‘

esse defen sum ; nun c postquam ta n ti meriti

p rae terierit tempus , etiam memoriam invisam esse

p roc lama t . Atta li quoque cmdem obj l c ieba t ; et ad

ultimum Jovis , quem p a trem sibi Alexa nder a ssere

re t , ora culum e luden s , veriora se regi , quam p a trem

ejus , respondisse diceba t .

Jam ta n tum irae con cep era t rex , quan tum vix so

brius ferre potuisset . En imvero olirn mero sen sibus

victis , ex lecto repen té prosiluit . Atton iti am ic i , n e

po sitis quidem sed abjectis poculis , con surgun t , ineven tum re i quam tan to impetua cturus esset in ten ti .

Alexander rapta lan cea ex man ibus armigeri , Cli

tum adhuc eadem linguae in tempera n tia furen tem

p ercutere con a tus , a Ptolemaeo et Perdicca inhibetur .

M edium comp lex i et obluctari perseveran tem mora

ba n tur : Lysima chus et Leon n a tus etiam lan ceam

a bstuleran t . Ille m ilitum fidem implora n s , compre

hendi se a prox imis amicorurn , quod Da rio nuper

a c c idisset , ex clama t ; signumque tuba da ri , ut ad

regiam a rma ti co iren t , jubet . Tum vero Pto lemaeus

62 LAT IN READER .

et Perdicc as gen ibus advoluti oran t , n e in tam pree

c ipiti ira p erseveret , sp a tiumque potins a n imo det :

omn ia poste‘

ro die justins exsecuturum . Sed clausae

era n t aures , obstrep en te it a. Itaque impoten s an i

mi percurrit in regimvestibulum, et , vigili excuban ti

ha sta abla ta, constitit in aditu, quo n ecesse era t iis

qui simul cen averan t egredi . Abieran t ceteri

Clitus ultimus sin e lumin e ex ibat . Og em rex

"

quisn am esset in terroga t . Emin ebat etiam in

voce sceleris quod p a raba t a trocitas . Et ille jamn on suae , sed regis irae memot , Clitum esse , et de

convivio exit e respondit . Haec dicentis la tus ha sta

tran sfixit , morien tisque sanguin e aspersus , I nun c

inquit ad Philippum , et Parmen ion em , et At

ta lum .

Ma le human is ingenus n a tura con suluit , quod

p lerumque non futura , sed tran sa cta perpendimus .

Q y ipp e rex postquam ira mente decessera t , etiam

ebrieta te discussa, magn itudin em fa cinoris sera ae sti

ma tion e perspex it . Videbat tun c immodica liber

ta te abusum , sed a lioquin egregium bello virum , et

n isi erubesceret fa teri , serva torem sui , occisum .

Detestabile carn ificis min isterium occup avera t rex ,

verborum licen tiam , quas vin o potera t imputari , me

fanda caede ultus . Man aha t toto vestibulo cruor

paulo an te convivas ; vigiles a tton iti et stupen tibus

similes procul staban t , liberioremque poen iten tiam

solitudo excip ieba t. Ergo ba stam ex corpore ja centis evulsam retorsit in semet : jamque admovera t

pectori , cum advolan t vigiles , et repugn an ti e man i

bus extorquen t , a lleva tumque in tabern a culum de

ferun t . Ille humi prostravera t corpus ; gemitu

ejula tuque miserabili totam personan s regiam . La

64 LAT IN READER .

4 . Dg’ea t of P om s .

[Book VIII. Chapters 1 3,

Ad amuem Hyda spem perven it : in cujus ulterioreripa Porus con sedera t , tran situprohibiturus bostem .

Octogin ta et quinque elepha n tos objecera t eximio

corporum robore ; ultraque eos, currus trecen tos et

p editum trigin ta feré milia : in quis eran t sagittarii

gravioribus te lis quam ut apte ex cuti possen t . Ipsum

veheba t e lepha n tus super cetera s beln a s emin ens

a rmaque auro et argen to distin cta corpus rarm ma

gn itudin is hon estaban t . Par an imus robori corporis ,et , quan ta in ter rudes potera t esse , sapien tia .

Ma cedon a s n on con spectus hostium solum , sed

etiam fiumin is quod tra n seundum era t magn itudo

terreba t . ( lua ttuor in la titudin em stadia difi'

usus

profundo a lveo , et nusquam vada aperien te , sp ec iem

va sti maris fecera t . Nec pro spa tio aqua rum la té

stagn an tium impetum coerceba t ; sed qua si in arctum

coéun tibus rip is , torren s et elisus fereba tur : occul

taque saxa in esse ostendeban t pluribus locis undae

repercussm. T erribilior era t fa cies ripae , quam equi

virique comp leveran t . Stabant ingen tes va storum

corporum mo les , et de industria irrita tae horrendo

stridore aures fa tigaba n t . Hin e amn is hin c hostis,

capac ia quidem bonae spei pectora , et smpe se ex

perta , improviso tamempavore percussera n t : quippein stabiles ra tes n ec dirigi ad ripam , n ec tuto appli

ca ri posse credeban t . Eran t in medio amne in sulaecrebrae , in qua s Indi et Ma cedon es n an tes , levatis

super capita a rmis , tran siban t . Ibi levia proclia

con sereba n tur , et uterque rex p arvm rei discn mme

oym'

rus CURT IUS . 65

summae experieba tur even tum . Ceterfim in Mace

donum exerc ita temerita te a tque auda cia insignes

fuere Symma chus et Nic an or, nobiles juvenes , et

p erpetua p a rtium felicita te ad spem endum omn e

p ericulum a ccen si . Og is duc ibus p romptissimi juvenum la n ce is modo a rma ti tran sn avére in in sulam ,

quam frequen s hostis ten ebat ; multo‘

sque Indorum ,

n ulla t e magis quam auda cia a rma ti , in teremerun t .

Abire cum gloria poteran t , siumquam temerita s fe lix

inven iret modum ; sed dum superven ien tes con

temptim et superbe quoque exspectan t , c ircumven ti

ab his qui occulti en averan t , eminhs obruti telis

sun t . 0 3 1 efi’

ugera n t bostem aut impetu ammis ah

la ti sun t , aut vorticibus impliciti . a ue pugn a mul

tum fiduc iam Pori erex it , cun eta cern en tis e ripa.

Alexa n der in ops con silii , ta ndem ad fa llendum

bostem ta lem do lum in tendit . Era t in sula in flumine

amp lior ceteris , silvestris eadem , et tegendis in sidn s

apta . Fossa quoque p rma lta haud procul ripa quam

teucha t ipse , n on pedites modo, sed etiam cum equis

viros po tera t abscondere . Igitur ut a custodia hujus

opportun ita tis oculos hostium averteret , Ptolemmum

cum omn ibus turmis obequita re jussit p rocul in sula,et subinde Indos c lamore terre t e , qua si flumen

tra n sn a turus foret . Per comp lures dies Ptolemaeus

id fecit , coque con silio Porum quoque agmen suum

c i pa rti , quam se petere simula ba t , coegit advertere .

Jam extra con sp ectum hostis in sula era t . Alexan ~

der in diversa pa rte ripae sta tui suum tabern a culum

jussit , assue tamque com ita t i ipsum cohortem a n te

id tabern a culum stare , et omn em app a ra tum regiae

magn ificen tim hostium oculis de industria ostendi ;

Atta lum e tiam mqua lem sibi , et haud dispa rem

66 LAT IN READER .

habituoris et corporis (utique cum proenl viseretur)veste regia exorn a t , praebiturum speciem ipsum re

gem illi ripae praesidere , n ec agita t e de tran situ.

Hujus consilii efl'

ectum primomora ta tempesta s est ,

mox adjuvit ; in commoda quoque ad bonos adven tus

verten te fortuna. T ra'

icere amuem cum ceteris

cop iis in region em in sula ( de qua an te dictum est)p a raba t , averso hoste in eos qui cum Ptolemaeo in

feriorem obsederan t ripam ; cum procella imbrem

vix sub tectis tolerabilem efi'

undit ; obrutique militesn imbo in terram refugerun t , n avigus ra tibusque de

sertis . Sed tumultua n tium fremitus , obstrep en tibus

ven tis , ab hoste n on potera t audiri . Deinde momen

to temporis repressus est imber ; ceterum adeo

sp issae in tendére se nubes , ut conderen t lucem , Vix

que colloquen tium in ter ipsos fa cies n osc ita ren tur.

T erruisset a lium obducta n ox cae lo , cum ignoto

amn e n avigandum esset , forsitan hoste ea rn ip sam

ripam , quam coeci a tque improvidi , et ex periculo

gloriam a ccersen tes pe teban t , occupa n te . Obscuri

ta tem , qua ceteros terreba t , suam occ a sion em ra tus ,

da to signo ut omn es silen tio a scenderen t , ra tem earn

qu'

a ipse veheba tur primam jussit expelli . Va cua

era t ah hostibus ripa quas peteba tur ; quippe adhuc

Porus Ptolemaeurn tan thm in tueba tur. Una ergo

n avi , quam petrae fiuctus illiserat , haeren te , ceteras

evadun t ; a rmaque c apere milites , et ire in ordin em

jussit.

Jamque agmen in cornua divisum ipse ducebat ,cum Poro nun tia tur , a rmis virisque ripam obtin eri ,

et rerum adesse discrimen . Ac primo, huma n i in

gen ii vitio , sp e i suae indulgen s , Abisaren be lli so

oium , ( et ita conven era t , ) adven ta re credeba t . Mox

o l Tus CURT IUS . 67

liquidiore luce aperien te hostem , centum quadriga s

et qua ttuor milia equitum ven ien ti agmin i Porus

objecit . Dux era t cop ia rum qua s praemisit Hages

fra ter ipsius ; summa vit ium in curribus . Sen os

viros singa li veheban t , duos clip ea tos , duos sagitta

r ios , ab utroque la tere dispositos ; aurigm era n t

c eteri haud sané in ermes , quippe ja cula comp lura ,

ubi cominus proclia ndurn era t , omissis haben is , in

hostem ingereba n t. Ceterum vix n llus usus hujusaux ilueo die fuit . Namque (ut supra dictum est)imber violen tius quam a lias fusus , campos lubricose t in equitabiles fecera t : gravesque et p rop emodumimmobiles currus illuvie a o voragin ibus haereba n t .

Con tra Alexander expedito a o levi agmin e strenué

in vectus est . Scythes et Dahm primi omn ium inva

sere Indos : Perdiccam deinde cum equitibus in dex

trum cornuhostium emisit .

Jam undique pugn a se moverat , ci1m hi qui cur

rus ageban t , illud ultimum auxilium suorum ra ti ,

efi'

usis haben is in medium discrimen ruere cospe

run t . An ceps id ma lum utrisque era t : n am et

M a cedonum pedites primo impetu obtereban tur ,

e t p er lubrica a tque invia immissi currus excutieban t

c os a quibus regeban tur ; a liorum turba ti equi n on

in voragin es modo la cun a sque , sed etiam in amuem

p raec ip itavére curricula ; pauci telis hostium exa cti

p e n etravére ad Porum , a cerrime pugn am cien tem .

I s , ut dissip a tos tota a cie currus vagari sin e rectori

bus vidit , proximis amicorum distribuit elephan tos .

P o st eos posuerat pedites a o sagittarios tympan a

pulsa re solitos . Id pro can tu tubarum Indis era t

n e c strepitucorum moveban tur , olim ad n otum so

num auribus mitiga tis . Herculis simulacrum agmi

68 LAT IN READER .

ui peditum praefereba tur ; id maximum era t bellan

tibus in c itamen tum ; e t deseruisse gestan tes militare

fiagitium habeba tur .

’

Capitis etiam san xeran t poe

n am his qui ex a cie non retulissen t ; metu, quem ex

illo hoste quondam con ceperan t , etiam in religion em

ven era tion emque converso . Ma cedon a s n on belua

rum modo, sed etiam ipsius regis a specta s p arump er

inhibuit . Be luae , dispositas in ter arma tos , speciem

turrium procul feceran t . Ipse Porus humanm

magn itudin is propemodum excessera t formam .

Magn itudin i adjicere videba tur be lua qua veheba

tur , ta n tum in ter cetera s em in en s , quan tum a liis

ipse prmstaba t .

Itaque Alexa nder con templa tus et regem et ag

men Indorum ,

“T a ndem

”inquit

"

p ar an imo meo

periculum video . Cum bestiis simul et cum egre

giis viris res est . In tuen sque Coen on , Cum ego

inquit Ptolemaeo Perdiccaque et Hephmstion e co

m ita tus , in lmvum hostium cornu imp etum fecero ,

viderisque me in medio ardore certamin is , ipse dex

trum move , et turba tis sign a infer . Tu, An tigene ,

et tuL eon n a te , et T auron , invehemini in mediam

a ciem , et urgebitis fron tem . Ha stae n ostrm prae

longae et va lidm non a lias magis quam adversusbelua s rectoresque e arum usui esse poterun t : de

turba te eos qui vehun tur , et ip sa s confodite . An

ceps genus aux ilii est , et in suos a ct ins furit . In

bostem en im imperio , in suos pavore agitur.

” Haec

elocutus , con cita t equum primus ; jamque (ut destin a tum era t) inva sera t ordin es hostium , cum Coenus

ingen ti vi in laevum cornuinvehitur. Pha lanx quo

que mediam Indorum a ciem uno impetup errup it .

At Porus , qua equitem invehi sensera t , beluas agi

oy INT US CURT IUS . 69

jussit : sed tardum et p aen é immobile an ima l equorum veloc ita tern aaqua re n on potera t . Ne sagitta rum

quidem ullus era t ba rbaris usus . Q 4_1 ippe longa s et

presgraves , n isi prihs in terra sta tuerun t a rcum , haud

sa tis apt‘e et commode imp onun t

‘

: tum , humo lubricae t ob id impedien te con atum , molien tes ictus ce leri

ta te hostium occup aba n tur . Ergo spreto regis im

perio ( quod fe re fit , ubi turba tis a crius metus quam

dux impera re coep it) totidem eran t imp era tores quot

agmin a erraban t . Alius jungere a c iem , a lius divi

dere ; stare quidam , et n on nulli circumvehi terga

hostium jubeba n t . Nihil in medium con suleba tur .

Porus tamen,cum pauc is , quibus metu potior fuera t

pudor , colligere dispersos , obvius hosti ire p ergit ,

e lephan tosque a n te agmen suorum agi jubet . Ma

gnum be lum injecére terrorem , in solitusque stridor

n on equos modo, tam p avidum ad omn ia an ima l , sed

viros quoque ordin esque turbavera t .

Jam fugae circumsp icieban t locum paulo a n te vi

c tores , cum Alex ander Agria n os et T hra c a s leviter

a rma tos , meliorem con cursa tion e quam cominusm ilitem , emisit in beln a s . Ingen tem hi vim te lorum

injecére et elephan tis et regen tibus eos . Pha lanx

quoque in sta re con stan ter territis coep it. Sed qui

dam avidius p ersecuti be ln a s , in semet irritavére

vuln eribus . Obtriti ergo pedibus carum , ceteris ut

p a rc ihs in sta ren t fuére documen tum . Prmc ipu‘e

terribilis illa fa c ies era t , cum manu a rma virosque

corrip eren t , et super se regen tibus traderen t . An

c eps ergo pugn a , nun c sequen tiurn nun c fugien tium

e lephan tos , in multum die i varium certamen ex

tra x it , don ec securibus ( id n amque genus aux ilii

p ra paratum era t) pedes amputare coep erun t . Co

7o LAT IN READER .

pida s vocaban t gladios leviter curva tos , fa lcibus

similes , quis appetebant beluarum m a nus . Nec

quidquam in expertum , non mortis modo, sed e tiam

in ipsa morte , n ovi supp lic ii timor omitteba t .

Ergo elepha n ti‘vulneribus ta ndem fa tiga ti suos

impetu sternun t , et qui rexeran t eos praecip ita ti in

terram ah ip sis obtereban tur . Itaque p ecorum modo ,

magis pavidi quam infesti , ultra a c iem ex igeban tur ;

cum Porus , destitutus a pluribus, te la multé a n te

p rmp a ra ta in circumfusos ex elephan to suo coepit

ingerere , multisque eminus vuln era tis , expositus

ipse ad ictus undique p eteba tur . Novem jam vul

n era hin c tergo illin c pectore excepera t : multoque

sanguin e profuso , languidis ma n ibus m agis c lapsa

quam excussa te la m ittebat . Nec seguins belua ,in stin cta rabie , n ondum san c ia , inveheba tur ordin i

bus ; don ec rector belum regem con sp ex it fluen tibus

membris , omissisque a rmis vix compotem men tis .

Turn beluam in fugam con c ita t , sequen te Alexa n

dro ; sed equus ejus multis vuln eribus con fossus de

ficien sque p rocubuit , posito magis rege quam efi'

uso .

Itaque dum equum muta t , ta rdius in secutus est .

In terim fra ter T ax ilis regis Indorum , pracmissus

ab Alexandro , mon ere coep it Porum , n e ultima ex

p eriri p erseveraret , dederetque se victori . At ille ,

quamquam exhaustae eran t vires deficieba tque san

guis , tamen ad notam vocem excita tus ,“Agn osco

”

inquit“T axilis fratrem , imperii regn ique sui prodi

toris ; et telum , quod unum forte n on efl‘lux era t ,

con torsit in cum ; quod p er medium pectus pen etravi t ad tergum . Hoc ultimo virtutis opere edito ,

fugere a crius coep it ; sed elephan tus quoque qui

multa excep erat tela deficieba t . Itaque sistit fugam,

72 LAT IN READER .

guarus est . E gmm curavit haud secus quam si pro

ipso pugnasset ; confirmatum contra sp em omn ium

in amicorum numerum recepit ; wox don avit ampli

ore regno quam tenuit . Ncc sa ne quidquam inge

n ium ejus solidius aut con stan tius habuit , quam

admiration em verw landis et gloriae ; simplic ius

tamen famam mstimaba t in hoste quam in cive .

Q 4_1 ippe a suis credebat magn itudinem suam destrui

posse ; eamdem clariorem fore , quo majores fuissen t quos ipse vicisset .

5 The India n Ocea n .

[Book IX. Chapters 9,

H in e in proximam gen tem P a ta lz’

am p erven tum

est . Rex erat Moeris , qui urbe deserta in mon tes

p rofugera t . Itaque Alexa nder oppido potitur , agros

que populatur. Magn ae inde pra dae a cta? sun t

p ecorum a rmen torumque , magna vis reperta frumen ti . Ducibus deinde sumptis amn is peritis, de

fiux it ad in sulam medio fermé a lveo en a tam .

Ibi diutihs subsistere coa ctus , quia duces socor

dins a sserva ti profugeran t , misit qui conquireren t

a lios : n ec rep ertis , pervicax cupido in cessit visendi

Occanum adeundique terminos mundi , ut sin e t e

gion is p eritis, fiumin i ign oto caput suum totque

fortissimorum virorum sa lutem p ermitteret . Navi

gaba n t ergo omn ium p er quas fereban tur ign ari

quan tum inde abesset mare , quas gen tes coleren t ,

quam p lacidum amn is os , quam pa tien s longarumn avium esset , an ceps et caeca aestima tio auguraba

fur . Unum era t temerita tis sola tium , perpetuafelicitas. Jam quadringen ta stadia processera nt .

oy IN'

rUs CURT IUS . 73

ciim gubern atores agnoscere ipsos an t am maris , et

haud procul videri sibi Oceanum abesse , indican t

regi . Laetus ille horta ri n auticos coep it in cumbe

ren t remis ; adesse fin em laboris omn ibus votis ex

petitum ; jam n ihil glorias deésse , n ihil obstare

virtuti ; sin e ullo Martis discrimin e , sin e sanguin e ,

orbem terrm ah illis capi ; n e n a turarn quidem lon

gius posse procedere ; brevi in cogn ita n isi immor

ta libus esse visuros . Paucos tamen n avigio emisit

in ripam , qui agrestes vagos exciperen t , e quibus

c ertiora n osci posse speraba t . Illi scruta ti omn ia

tuguria , tandem la ten tes rep erére . 041 i in terroga ti

quam proen l abessen t mari responderun t nullum

ipsos mare n e fama quidem a ccep is’

se ; ceterum

tertio die perven iri posse ad aquam amaram , quas

c orrumperet dulcem . In tellectum est mare destin ari

a b ign aris n a turae ejus . Itaque ingenti a la critate

n autic i remigan t , et proximo quoque die , quo pro

p ius spes admoveba tur , cresceba t a rdor an imorum .

T ertio jam die mixtum flumin i subiba t mare , len i

adhuc mstuconfunden te dispa res unda s . Tum a liam

in sulam medio amn i sitam evecti paulo len tius , quiacursus ae stureverberaba tur , applican t classem , et ad

commea tus petendos discurrun t , securi casfis ejus

qui sup erven it ign aris .

T ertia fermé hora era t , chm stata vice Oceanus

e x aestua n s invehi coep it, et retro flumen urgere .

(Luod primo coérc itum , deinde vehemen tius pulsum ,

m ajore impetu adversurn ageba tur quam torren tia

p raecip iti a lveo in currun t . Ign ota vulgo freti n a tura

e ra t , mon straque et irae deum indicia cern ere vide

b a n tur . Iden tidem in tumescen s mare , et in campos

p aulb an te siccos descendere superfusum . Jamque

74 LAT IN READER .

leva tis n avigus , et tota classe dispersa, qui expositi

eran t undique ad n aves trepidi et improviso ma lo

a tton iti recurrunt . S ed in tumultufestin atio quoque

tarda est . Hi con tis n avigia appellebant'

, hi dum

remos aptari prohibeban t con sederan t . Q y idam

en avigare properan tes , sed n on exsp ectatis qui simul

esse debeban t , c lauda et inhabilia n avigia languide

molieba n tur : a liae n avium in con sulte ruen tes non

recep eran t ; p ariterque et multitudo et p auc ita s festi

n an tes moraba tur . Clamor hin c exspectare hin c

ire juben tium , di ssonmque voces nusquam idem a t

que unum tenden tium , n on oculorum modousum sed

etiam aurium abstuleran t . Ne in gubern a toribus

quidem quidquam Opis era t , quorum n ec exaudiri

vox a tumultuan tibus p oterat , n ec imperium a terri

tis in compositisque servari . Ergo collidi in ter se

n aves , abstergerique invicem remi , et a lii a liorum

n avigia urgere coeperun t . Crederes n on un ius ex

ercitfis cla ssem vehi , sed duorum n ava le in isse cer

tamen . Incutieban tur pupp ibus prorae ; p remeba n tur

a sequen tibus qui an teceden tes turbaveran t jur

gan tium ira perven iebat etiam ad manus .

Jamque aestus totos circa fiumen campos inunda

vera t , tumulis dumtaxa t emin en tibus , vela ti in sulispa rvis ; in quos p lerique trepidi omissis n avigiis

en are coeperun t . Dispersa cla ssis pa rtim in praea lta

aqua staba t , qua subsederan t va lles ; pa rtim in vado

haereba t , utcumque in aequa le terrae fa stigium ocen

p averan t undw cinn subito n ovus et pristin o majorterror in cutitur . Reciproca t i coep it mare , magno

tra ctu aquis in suum fretum recurren tibus , redde

ba tque terra s paulo an te profundo sa lo mersas.

Igitur destituta n avigia a lia praecip itan tur in proras,

oy IN'

rUS CURTIUS . 75

a lia in la tera procumbun t . Strati aran t campi sar

cin is , armis, avulsa rum tabularum remorumque

fragmen tis . Miles n ec egredi in terram , n ec in

n aves subsistere audebat , iden tidem praasen tibus

graviora quae sequeren tur exspectan s . Vix quae

p erpetieban tur videre ipsos credeban t ; in sicco

n aufragia , in amn i mare : n ec fin is ma lorum quippe

ae stum paulo post mare rela turum , quo n avigia

a lleva ren tur, ign a ri , famem et ultima sibimet omi

n aban tur . Beluae quoque fluctibus destitutes , terri

biles vagaban tur .

Jamque nox appeteba t , et regem quoque . desperatio sa lutis aegritudin e afi

'

ecera t . Non tamen in

victum a n imum curw obruun t , quin tota nocte

p ersideret in sp eculis , equitesque preemitteret ad 0 8

amn is , ut cum mare rursus exaestua t e sen sissent

p rae cederen t . Navigia quoque et la cera ta refici , et

eversa fluctibus erigi jubet , p ara tosque esse et in

ten tos chm rursus mare terra s inundasset . T ota ea

n octe in ter vigilias adhorta tion esque con sump ta,

celeriter et equites ingen ti cursurefugére , et secutus

e st aestus . 041i primo , aquis len i tra ctusubeun tibus ,coepit leva re n avigia ; mox totis campis inunda n s ,etiam impulit cla ssem plaususque militam n autico

rumque , in sp era tam sa lutem immodico ce lebran tium

gaudio , litoribus rip isque reson aba t . Unde tan tum

redisset subito ma re ? quo pridie refugisset ? qua

n am esset ejusdem e lemen ti n a tura , modo discors ,

modo imperio temporum obnox ia ? mirabundi t e

quireban t. Rex cum ex eo quod a ccidera t conjeetaret post solis ortum sta tum tempus esse , de media

nocte , ut mstum occup aret , cum paucis n avign s se

cundo amn e defluxit : evectusque os ejus quadrin

76 LAT IN READER .

gen ta stadia processit in mare , tandem voti sui

compos ; praesidibusque et ma ris et locorum diis sa

crificio facto , ad cla ssem rediit.

Hin e adversum flumen subit c la ssis ; et a ltero die

appulsa est haud procul la cusa lso , cujus in cogn itan a tura plerosque decep it temeré ingressos aquam ;

quippe scabies corpora invasit , et con tagium morbi

etiam in a lios vulga tum est . Oleum remedio fuit .

Leon n a to deinde praemisso ut puteos foderet , qua

terrestri itin ere ducturus exerc itum videba tur ( quip

p e sicca era t regio ) ipse cum copus substitit , ver

num tempus exspectan s . In terim et urbes portus

que condidit . Nea rcho a tque On esicrito , n auticae

rei peritis , imperavit , ut va lidissimas n avium dedu

ceren t in Occa num , p rogressique quoad tuto possen t ,

n a turam ma ris nosceren t : vel eodem amn e , vel

Euphra te subire eos posse , ciun reverti ad se vellen t .

Jamque mitigata bieme , et n avibus quae inutilesvidebantur crein a tis , tet ra duceba t exercitum

Hand multo post Ne a rchus et On esicritus , quos

longius in Oceanum procedere jussera t , superven iun t . Nun tiaba n t autem quaedam audita , a lia com

perta : insulam ostio amn is subjectam auro abunda re ,

inop em equorum esse ; singulos eos ah iis qui ex

contin en ti trajicere auderen t , singulis ta len tis emi ;

plenum esse beluarum mare ; aestu secundo ea s

ferri , magn arum n avium corpora wqua n tes ; trucica n tudeterrita s sequi cla ssem , cum magno aequoris

strepita , velut demersa n avigia , subisse aqua s . Cc

tera incolis credidera n t ; in ter quas Rubrum mare

non a colore unda rurn , ut p lerique crederen t , sed ab

Erythro rege app ellari ; esse haud procul a con ti

nen ti in sulam pa lmis frequentibus consitam , et in

oe T US CURT IUS . 77

medio feré n emore column am eminere , Erythri t e

gis monumen turn , litteris gen tis ejus scrip tam . Ad

jicieban t , n avigia quae lixa smerca toresque vex issen t ,

famam auri secutis gubern a toribus , in in sulam esse

tran smissa , n ec deinde ab his postea visa . Rex

cognoscendi plura cupidin e a ccen sus , rursus eos

terram legere jubet , don ec ad Euphratem appelle

ren t classem ; inde adverso amn e Babylon em subi

turos . Ipse a n imo infin ita complexus sta tuerat ,omn i ad Orien tem maritima region e perdomita, ex

Syn a petere Africam , Karthagin i infen sus ; inde

Numidia solitudin ibus p eragra tis , cursum G ades

dirigere ibi n amque column a s Herculis esse fama

vulgavera t ; Hisp an ia s deinde , quam Iberiam G rmci

a fiumin e Ibero vocaban t , adire et praetervehi

Alpes , Ita limque oram , nude in Ep irurn brevis cur

sus est . Igitur Mesopotamia praetoribus imp eravit ,

ma teria in L ibano mon te C&sa devectaque ad ur

bem Syrias T hapsa cum , sep tingenta rum carin a s

n avium pon ere ; septiremes omn es esse , deducique

Babylon iam : Cypriorum regibus imp eratum, ut

aes stup amque et vela praeberen t.

6 . D ea th cy“Alexa nder .

[Book X. Chapter

In tuen tibus lacrimae obortae praebuére speciem

jam n on regem sed funus ejus visen tis exercitfis .

Maeror tamen circumstan tium lectum emin eba t .

0410 8 ut a spexit , Inven ietis inquit cum execs

sero , dignum ta libus viris regem ? In credibile

dictuaudituque , in eodem habitu corporis in quem

se composuera t chm admissum s milites esset, du

78 LAT IN'READER.

rasse , donec a toto exercitu illud ultimum p ersa lu

ta tus est : dimissoque vulgo , velut omn i vitae debito

liberatus , fatiga ta membra rejecit : propiusqueadire jussis amicis ( 11am et vox deficere jam cospera t) , detra ctum a nulum digito Perdicoes tradidit ,

adjectis ma ndatis ut corpus suurn ad Hammon em

ferri juberen t . Oy aeren tibus his cui relinqueret re

gnum ? respondit ,"e i qui esset optimus ; ceterum

providere jam se , oh id certamen magnos fun ebres

ludos para ri sibi .” Rursus Perdicca in terrogan te“

quan do coelestes hon ores haberi sibi vellet ? dixit ,turn velle , cum ipsi felices essen t .

”Suprema haec

vox fuit regis , et paulo post exstinguitur .

Ao primo ploratu lamen tisque et p lan ctibus tota

regia person aba t : mox ve lut in va sta solitudin e

omn ia tristi silen tio muta torpeba nt , ad cogita tion es

quid deinde futurum esset do lore converso . Nobiles

pusri , custodia; corporis ejus a ssueti , n ec dolorismagn itudin em cap ere

’

n ec se ipsos in tra vestibulum

regiae ten ere potuerun t ; vagique et furen tibussimiles totam urbem luctuao maerore compleveran t ;

nullis questibus omissis quos in ta li ca su dolor

suggerit .

Ergo qui extra regiam a stiteran t Macedon es p a

riter barbarique con currun t , n ec poteran t vieti a

victoribus in commun i dolore discern i . Persas justissimum ac mitissimum dominum , Macedon es opti

mum a c fortissimum regem invocan tes , certamen

quoddam maeroris edeban t . Nec maestorum so lum ,

sed etiam indigna n tium voces exaudieba n tur , tam

viridem ,

‘

et in flore aeta tis fortun aeque , invidia defim

erep tum esse rebus human is . Vigor ejus et vultus

educen tis in proelium milites , obsiden tis urbes , eva

80 LAT IN READER .

c is Euphratem tan ti ma li fama pervasera t . Ad

Da rii quoque matrem celeriter perla ta est . Absc isa

rgo veste qua induta era t , lugubrem sump sit ; la

cera tisque crin ibus humi corpus abjecit . Assideba t

c i a ltera ex n ep tibus , nup er amissum Hephae stion em

cui nupsera t lugen s.propria sque causa s doloris in

commun i mae stitia retra ctaba t . Sed omn ium suo

rum ma la S isygambis un a cap ieba t . Illa suam ,

illa n ep tium vicem fleba t . Recen s dolor etiam p ra

terita revocavera t . Crederes modo amissum Da ri

um , et pa riter m iserm duorum filiorum exsequia s

esse ducen da s . Fleba t simul mortuos vivosque .

Oy em en im puella rum a cturum esse curam ? quem

a lium futurum Alexa ndrum ? iterum esse se capta s ,iterum exc idisse regn o . Q g i mortuo Dario ip sa s

tueretur , reperisse qui post Alex a n drum respiceret ,

utique n on rep ertura s . Subiba t in ter hmc a n imum ,

octogin ta fra tres suos eodem die ah Ocho saevissimo

regum truc ida tos , adjectumque stragi tot filiorum

p a trem e septem liberis , quos genuisset ipsa , unum

superesse ipsum Barium fioruisse p aulisper , ut

crudelius posset extingui . Ad ultimum dolori suc

cubuit , obvolutoque c apite a ssiden tes gen ibus suis

n ep tem n epotemque aversa ta , c ibo pariter abstinuit

et luce . CLuin to postquam mori sta tuera t die ex

tin cta est . Magnum profec toAlexan dro indulgen

tiae in ea rn , justitiaeque in omn es cap tivos , documen

tum est mors hujus : qua chm sustinuisset post

Barium vivere , Alexan dro e sse sup erstes erubuit .

Et (hercule ) just‘e aestiman tibus regem liquet ,

bon a n a turm ejus fuisse ; vitia vel fortun es , vel acta

tis . Vis in credibilis a n imi laboris pa tien tia propemodum n imia ; fortitudo non in ter reges modo

oy IN'

rUS CURT IUS . 8 1

exce llen s , sed in ter illos quoque quorum haec sola

virtus fuit libera lita s S&pe majora tribuen tis quam

a diis p etun tur ; c lemen tia in devictos ; tot regn a aut

reddita quibus ea demp sera t bello , aut dono da ta ;

mortis , cujus metus ceteros ex an ima t , perpetua con

temptio ; gloria laudisque ut justo major cupido ,

ita ut juven i et in tan tis admittenda rebus ; jam p ie

ta s erga paren tes , quorum Olympiada immorta lita ti

con secrare decrevera t , Philippum ultus era t ; jamin omn es fer

‘e amicos ben ign ita s , erga milites ben e

volen tia ; con silium p ar magn itudin i an imi , et quan

tam vix potera t aeta s ejus c apere , sollertia modus

immodica rum cup idita tum—ingen tes profectodotes

eran t . Illa fortun es : diis acquare se , et ca lestes

honores a ccersere , et ta lia suaden tibus ora culis cre

dere ; et dedign an tibus ven erari ipsum vehemen tiusquam p a r esset ira sc i in externum habitum mutare

corporis cultum ; imita ri devicta rum gen tium mores ,

quos a n te victoriam sprevera t . Nam ira cun diam et

cup idin ern vin i sicuti juven ta irritavera t , ita sen ec

tus mitiga re potuisset . Fa tendum est tamen , cump lurimum virtuti debuerit , plus debuisse fortun es ,

quam so lus omn ium morta lium in potesta te habuit .

Og oties illum a morte revocavit ? quoties temeré in

pericula vectum perpetua felicita te protex it ? Vitae

quoque fin em eumdem illi quem gloria sta tuit . Ex

sp ectavére cum fa ta , dum Orien te p erdomito , adito

que Ocea no , quidquid morta lita s cap ieba t , imp leret .

Itaque nomen quoque ejus , et fama rerum , in totum

prop emodum orhem reges a c regn a difi’

udit ; Claris

simique sun t habiti , qui etiam min imae parti tanta

fortunes adhaeserun t .

CORNELIUS NEPOS .

L I F E O F H A N N I BA L .

(B.C. 247

Hann iba l , H amilcaris filius , Karthagin ien sis . Si

verum est , quod n emo dubita t , ut populus Romanus

omn es gen tes virtute superarit , n on est infitia ndum ,

Hann iba lem tan to prwstitisse ceteros imp era tores

pruden tia, quan to populus Romanus an tecedat forti

tudin e cuneta s n a tion es . Nam quotiescumque cum

eo congressus est in Ita l1a , semper discessit superior.

C d n isi domi c ivium suorum invidia debilita tus

esset , Romanos videretur superare potuisse . Sed

multorum obtrecta tio devicit un ius virtutem .

Hic autem , velut hereditate relictum , odium pa ternum erga Roma nos sic con servavit , ut pn us a n i

mum quam id deposuerit qui quidem , chm pa triapulsus esset , et a lien arum opum indigeret, numquam

destiterit an imo bellare cum Roma n is .

Nam , ut omittam Philippum , quem absen s bostem

reddidit Roman is ; omn ium his temporibus potentissimus rex An tiochus fuit . Hun e tan ta cup idita te

in cendit bella ndi , ut usque a Rubro mari a rma co

n atus sit in ferre Ita lia . Ad quem chm lega ti ven issen t Roman i , qui de ejus volun ta te exp loraren t,

daren tque operam con silus cla ndestin is , ut Ha n n i

ba lem in susp icion em regi adduceren t , tamquam ah

ip sis corruptum a lia a tque an tea sen tire ; n eque id

CORNEL IUS NE p os. 83

frustra fecissent , idque Han n iba l comperisset , seque

ab in terioribus con siliis segregari vidisset ; tempore

da to adiit ad regem , eique cum multa de fide sua et

odio in Roma nos commemorasset, hoc adjunxitPa ter meus inquit Hamilcar, puerulo me , utpote

n on amplius n ovem anuos n a to , in H isp a n iam im

p era tor profic iscen s Karthagin e , Jovi Optimo Maxi

mo hostias immolavit . ( luae divin a res dum confi

c ieba tur, qua sivit a me , vellemn e secum in ca stra

p roficisci ? Id chm liben ter a ccepissem , a tque ab

eo petere coep issem n e dubitaret ducere , turn ille‘Fa ciam ,

’inquit

‘si fidem mihi quam postulo dede

ris .

’Simul me ad aram adduxit , apud quam sacri

fica re in stituera t ; eamque ceteris remotis ten en tem

jurare jussit , numquam me in amicitia cum Roma

n is fore . Id ego jusjurandum pa tri datum usque ad

han c ae ta tem ita con servavi , ut n emin i dubium esse

debea t quin reliquo tempore eadem men te sim futu

rus . Og ere , si quid amic‘e de Roman is cogitabis ,

n on impruden ter feceris si me celaris ; cum quidem

bellum parabis , te ipsum frustraberis 31 n on me in

eo p rin cipem posueris .

”

Hac igitur qua dix imus es ta te , cum pa tre in Hi

sp a n iam profectus est : cujus post obitum, Ha sdruba le

impera tore sufi'

ecto , equita tui omn i praefuit . Hoc

quoque in terfecto , exercitus summam imperii ad cum

detulit . Id, Karthagin em de la tum , publice comproba tum est . S ic Hann iba l , min or quinque et vigin ti

a n n is n a tus , impera tor fa ctus , proximo trienn io

omn es gen tes H isp an iae bello subegit : Sagun tum

foedera tam c ivita tem vi expugn avit ; tres ex erc itus

maximos comp a ravit. Ex his unum in Africam

misit , a lterum cum Hasdruba le fra tre in H ispa n ia

84 LAT IN READER .

re liquit , tertium in Ita liam secum duxit . Sa ltumPyren aeum transiit . Og acumque iter fec it , cum

omn ibus in colis conflixit ; n emin em n isi victum di

misit . Ad Alpes posteaquam ven it , qua Ita liam ah

G a llia sejungun t , qua s n emo umquam cum exerc itu

a n te eum , praeter Herculem G ra ium , tra n siera t (quofa cto is hodie sa ltus G ra ius appella tur) , Alp icoscon a n tes prohibere tra n situcon c idit ; loca p a tefec it ;itin era mun iit ; efi

'

ecit ut ea e lephan tus orn a tus ire

posse t, qua a n tea unus homo in ermis vix potera t

repere . Ha c copia s tradux it , in Ita liamque p er

ven it .

Conflixera t apud Rhodanum cum P . Corn elioScipion e con sule , eumque p epulera t .

’

Cum hoc

eodem Cla stidi apud Padum decern it , sauciumque

inde a c fuga tum dimittit . T ertio idem Sc ipio , cum

collega T iberio Longo , apud T rebiam adversus eum

ven it : cum his manum con seruit ; utrosque profli

gavit . Inde p er L igures Ap en n inum tran sit , p eten s

Etruriam . Hoc itin ere adeo gravi morbo afiicitur

oculorum , ut postea numquam dextro aequ‘e ben e

usus sit . 01 12 va letudin e cinn etiam nun c premere

tur, lecticaque ferretur , C. Flamin ium con sulem

apud T ra simenum cum ex ercitu in sidiis circumven

tum occidit ; n eque multo post C . Cen ten ium pree

torem , cum delecta manusa ltus occup an tem . Hin e

in Apuliam p erven it . Ibi obviam c i ven erunt duo

con sules , C . T eren tius et L . Paulus fEmilius . Utri

usque exerc itus uno p roslio [Can n en si] fugavit ;

Paulum con sulem occidit , et a liquot praeterea con

sulares , in his C11 . Servilium G eminum , qui a n n o

superiore fuera t con sul .

Hac pugn a pugn ata Komam profectus est , nullo

CORNEL IUS NEPOS . 85

resisten te . In prop inquis urbis mon tibus moratus

e st . Ciun a liquot ibi dies castra habuisset , et t e

verteretur Capuam , Q Fabius Maximus dicta tor

R omanus in agro Fa lern o se ci objecit . Hic c laususlo corum angustiis , n ocra sin e ullo detrimen to exer

c itfis se exp edivit : Fabio , c a llidissimo impera tori ,dedit verba : n amque obducta nocte , sarmen ta in

c om ibus Juven corum deliga ta in cendit , ejusque gen eris multitudin em magn am disp a la tam immisit .

0310 repen tin o objecta viso , tan tum terrorem injecitex ercita i Romanorum , ut egredi extra va llum n emo

sit ausus . Ha n c post rem gestam n on ita multisdiebus , M . Minuc ium Rufum magistrum equitum ,

p a ri a c dicta torem imperio , dolo productum in pros

lium , fugavit . T i . Sempron ium G ra cchum , iterum

co n sulem , in Lucan is absen s , in in sidia s induc tum

sustulit . M . Claudium Ma rcellum , quinquies con

sulem , apud Venusiam pari modo in terfecit . Lon

gum est enumera t e proelia .,O~uare hoc unum sa tis

c rit dictum , ex quo in telligi possit quan tus ille fuerit : quamdiuin Ita lia fuit , n emo c i in a c ie restitit

n emo advershs cum , post Can n en sem pugn am , in

c ampo ca stra posuit.H in o invictus , p a triam defe

‘

n sum revoca tus, bellum

g essit adversus P . Scip ion is filium quem ipse pri

mfim apud Rhodanum , iterum apud Padum , tertio

a pud T rebiam fugarat . Cum hoc , exhaustis jam

p a triae fa culta tibus , cup ivit impraesen tiarum bellum

c omponere , quo valen tior postea congrederetur. In

c o lloquium conven it ; condition es n on conven erun t .

P o st id fa ctum paucis diebus , apud Zamam cum eo

d em conflix it : pulsus ( in credibile dictu) biduo et

duabus n octibus Adrumetum p erven it , quod abest a

86 LAT IN READER .

Zama circiter milia p a ssuum trecen ta . In hac fuga

Numidae , qui simul cum eo ex a cie excesseran t , in

sidia ti sun t e i ; quos n on soliim efi'

ugit , sed etiam

ipsos oppressit . Adrumeti reliquos e fuga collegit ;

n ovis delectibus paucis diebus multos con trax it .

Cum in appa rando a cerrime esset occup atus , Kar

thagin ien ses bellum cum Roman is composuerun t .

Ille n ihilo secifis exerc itui postea praefuit , resque in

Africa gessit , itemque Mago fra ter ejus , usque ad P .

Sulp ic ium et C . Aurelium con sules . His en im

magistra tibus lega ti Karthagin ien ses Komam ven e

run t , qui sen a tui populoque Roman o gra tia s agerent ,

quod cum his pa cem fec issen t , ob eamque rem cc

rona aurea eos don aren t , simulque p eteren t ut oh

sides corum Fregellis essen t , captivique redderen tur.

His ex sen a tfis—con sulto respon sum est : munus eo

rum gra tum a ccep tumque esse ; obsides quo loco

roga ren t futuros ; c aptivos n on remissuros , quod

Han n iba lem , cujus opera susceptum bellum foret,

in imicissimum n omin i Roma no , et nun c cum imperio apud exercitam haberen t , itemque fra trem ejusMagon em. Hoc respon so Karthagin ien ses cogn i

to , Hann iba lem et Magon em domam revocarun t .

Huc ut rediit prmtor fa ctus est , postquam rex

fuerat an n o secundo et vigesimo : ut en im Roma:

con sules , sic Karthagin i quotan n is a nnui bin i reges

creaban tur . In eo magistra tu pari diligen tia se

Han n iba l praebuit , a c fuera t in bello . Namque

efi'

ecit , ex n ovis vectiga libus n on soli1m ut esset

pecun ia quae Roman is ex foedere p enderetur , sed

etiam superesset , qua in aerario pon eretur . De inde

an no post praeturam , M . Claudio L . Furio con suli

bus , Roman i lega ti Ka rthagin em ven erun t . Hos

88 LAT IN READER.

t aret . Vidit autem vir omn ium ca llidissimus magn o

se fore periculo , n isi quid providisset , propter ava ri

tiam Creten sium magh am en im secum p ecun iam

portaba t , de qua sc ieba t ex isse famam . Itaque ca

p it ta le con silium amphora s comp lures comple t

plumbo ; summa s op erit auro et a rgen to . Ha s ,

praesen tibus prin c ip ibus , depon it in templo Dia n a ;

simula n s se sua s fortun a s illorum fidei credere .

His in errorem inductis , sta tua s wn ea s qua s secum

portaba t omn i sua pecun ia complet , ca sque in p ro

pa tulo domi abjicit . Gortyn ii templum magna curé

custodiun t , n on tam a ce teris quam ah Han n iba le ,

n e ille in sc ien tibus his tolleret , secumque duceret .

Sic con serva tis suis rebus , Poanus illusis Creten

sibus omn ibus ad Prusiam in Pon tum p erven it

apud quem eodem a n imo fuit erga Ita liam ; n eque

a liud quidquam egit , quam regem a rmavit e t exer

cuit adversus Roman os . Q i em cum videre t dome

sticis op ibus minus esse robusturn , con ciliaba t octet os

reges , adjungeba t bellicosa s n ation es . Dissidebat

ah eo Pergamenus rex Eumen es , Roman is amicissi

mus , bellumque in ter eos gereba tur et mari et terra

quo magis cup ieba t cum Ha n n iba l opprimi ; sed

utrubique Eumen es plus va leba t propterRoma norum

societa tem : quem si removisset , fa c iliora sibi cetera

fore arbitraba tur. Ad hun c in terficiendum , ta lem

in iit ra tion em . Cla sse paucis diebus era n t deere

turi superaba tur n avium multitudin e : do lo erat

pugn andum , cum p a r n on esset armis . Imperavit

quam p lurima s ven en a ta s serpen tes viva s colligi ,

casque in va sa fictilia conjici . Harum cum confe

CiSSet magn am multitudin em , die ipso quo fa cturus

erat n ava le proclium classiarios convoca t , hisque

CORNE L IUS NEPOS . 89

praecip it omn es ut in un am Eumen is regis con cur

ran t n avem , a ceteris tan tum sa tis habean t se defeu

dere id fa cile illos serpen tium multitudin e con secu

turos : rex autem in qua n ave veheretur , ut sciren t

se fa cturum quem si aut cepissen t aut in terfecissen t ,

magno his pollicetur pracmio fore .

T a li cohorta tion e militam fa cta, c la ssis ahutrisque

in proelium deducitur . Q 1arum a cie con stituta,

priusquam signum pugn ae daretur , Ha nn iba l , ut

pa lam fa ceret suis quo loco Eumen es esset , tabe l

la t ium in scapha cum caduceo mittit ; qui ubi ad

n aves adversariorum p erven it, ep istolamque osten

den s , se regem profe ssus est quaerere , sta tim ad

Eumen en deduc tus est , quod n emo dubitaba t a liquid

de pace esse scriptum . T abellarius , ducis n ave

decla ra ta suis , eodem un de era t egressus se recep it .

At Eumen es , soluta epistola, n ihil in ea rep erit , n isi

quod ad irridendum cum p ertin eret ; cujus etsi cau

s am miraba tur , ( n ec rep erieba tur , ) tamen proclium

s ta tim committere n on dubitavit . Horum in con

cursuBithyn ii Ha nn iba lis prmcep to un iversi n avem

Eumen is adoriun tur : quorum vim rex chm sustin ere

n on posset , fuga sa lutem petit ; quam con secutus

n on esset , n isi in tra sua pra sidia se recep isset quas

in proximo litore eran t co lloca ta .

R eliquae Pergamen as n aves cum adversa rie s pre

meren t a crius , rep en té in ea s va sa fictilia , de quibus

supra men tion em fecimus , conjici coepta sun t ; quae

ja cta in itio risum pugn an tibus excitarun t ; n ec

quare id fieret potera t in telligi . Postquam autem

n aves completa s con spexerun t serpen tibus , n ova re

perterriti , ci1m quid potissimum vitaren t non vide

ren t , pupp es verterun t , seque ad sua ca stra n autica

90 LAT IN READER .

retulerun t . Sic Han n iba l con silio arma Pergame

n orum superavit : n eque tum solii rn , sed seepe a lias

p edestribus cop iis pa ri pruden tia p epulit adversarios .

Q ue dum in Asia gerun tur, a cc idit ca suut lega tiPrusia Romae apudL . Q l inctium Flamin inum

sularem coen aren t ; a tque ibi de Han n iba le men tion e

fa cta, ex his unus diceret cum in Prusia regno esse .

Id postero die Flamin inus sena tui detulit . Pa tres

con scrip ti , qui Hann iba le vivo numquam se sin e

in sidiis futuros ex istima ren t , lega tos in Bithyn iam

miserun t , in his Flamin inum , qui a rege p eteren t n e

in imicissimum suum secum haberet , sibique dederet.

His Prusia s n egare an sus n on est : illud recusavit ,

n e id a se fieri postula ren t quod adversii s jus hosp itii esset : ipsi si possen t comprehen deren t : locum

ubi esset fa c ile inven turos . Ha nn iba l en im un o

loco se ten eba t in ca ste llo quod ci ab rege da tum

era t mun eri ; idque sic aedificara t , ut in omn ibus

partibus aedific ii ex itum sibi haberet , semper veren s

n e usueven iret quod a cc idit. Huc ci1m lega ti Ro

ma norum ven issen t , a c multitudin e domum ejus circumdedissen t , puer ah ja nua prospicien s Han n iba li

dixit, p lures prae ter con suetudin em a rmatos appa

rere ; qui imp eravit ci , ut omn es fores aedificii cir

cumiret , a c propere sibi renun tia ret num eodem

modo un dique obsideretur. Puer chm celeriter quid

esset renun tiasset , omn esque exitus occup a tos osten

disset , sen sit id non fortuito fa ctum , sed se peti ,n eque sibi diutiii s vitam esse retin endam . Q i am

n e a lieno a rbitrio dimitteret , memot pristin arurn vir

tutam , ven enum quod semper secum habere cousue

vera t sump sit . S ic vir fortissimus , multis va riisque

perfunctus laboribus , an no a cquievit septuagesimo .

92 LAT IN READER.

primus aut in primis ferire ; p lurumum facere , minu

mum ipse de se loqui . Q fibus rebus Mic ip sa

tametsi in itio lae tus fuera t , ex istuman s virtutem

Jugurtha regno suo glories fore ; tamem postquam

homin em adulescen tem , exa cta sua estate , parvis

liberis , magis magisque crescere in tellegit , vehe

men ter n egotio p ermotus , multa cum a n imo suo

volveba t . T erreba t cum n a tura morta lium , avida

imperi et prmcep s ad exp lendam a n imi cup idin em

praeterea opportun ita s sua que liberorumque ae ta tis ,

ques etiam mediocris viros spe praedee tran svorso s

agit : ad hoc studia Numidarum in Jugurtham a c

cen sa ; ex quibus , si ta lem virum dolis in terfecisset ,

n e qua seditio aut bellum oriretur auxin s era t .

His difficulta tibus c ircumven tus , ubi videt n eque

p er vim n eque in sidiis opprimi posse homin em tam

a ccep tum popularibus , quod era t Jugurtha manu

promp tus et adpeten s gloriae militaris , sta tuit eum

objectare periculis , et eo modo fortun am ten ta re .

Igitur , bello Numan tin o , Mic ip sa chm populo Romano equitum a tque p editum auxilia mitteret , speran svel osten tando virtutem , vel hostium saevitia fa c ilecum occa surum , p raefec it Numidis quos in Hispan iam mitteba t . Sed ea res longé a liter a c ra tus era t

even it . Nam Jugurtha , ut era t impigro a tque a cri

ingen io , ubi n a turam P . Scip ion is , qui tum Roman is

impera tor era t , et morern hostium cogn ovit , multo

labore multaque cura, praeterea modestissumé p a

rendo et saspe obviam cundo periculis , in ta n tam

c laritudin em brevi p erven era t ,ut nostris vehemen ter

carus , Numan tin is maxumo terrori esset . Ac sane

quod difficillumum in primis est , et proelio strenuus

era t , et bonus con silio ; quorum a lterum ex provi

SALLUST . 93

den tia timorem , a lterum ex auda cia temeritatem ,

adferre p lerumque solet . Igitur impera tor omn is

fere res a spera s p erJugurtham agere , in amicis ha

bere , magis magisque in dies amp lecti : Quippecujus n eque consilium n eque in cep tum ullum fru

stra era t . Huc a ccedeba t mun ificen tia a n imi et ia

gen i sollertia , quis rebus sibi multos ex Roman is

familiari amicitia conjunxerat .Ré tempesta te in exerc itunostro fuére comp lures

n ovi a tque n obiles , quibus divitiae bono hon estoque

p otiores eran t , fa ctiosi domi , poten tes apud socios ,

c lari magis quam hon esti ; qui Jugurthae n on medi

o crem an imum pollic itan do a ccendeba n t , sz’

M'

czf sar ex occz

'

d'zlsset , f ore uti solus z

'

mf erz'

o Numz’

d’z’

wp oti

r eta r ; z'

n ij so ma xumam vz’

r tutem , R oma? omm’

a

vmn a lz'

a esse . Sed postquam Numa n tia deleta P .

S c ipio dimittere auxilia et ipse revorti domum de

c revit , don a tum a tque lauda tum magn ific‘e p ro con

c ion e Jugurtham in praetorium abdux it : ibique

secreto monuit , uti potius publice quam priva timam ic itiam populi Roma n i coleret ; n euquibus la rgit i

in suesceret ; p ericulosé a pauc is emi quod multorum

esset ; si perman ere vellet in suis a rtibus , ultro illi

e t gloria rn e t regnum ven turum ; sin properan tiusp ergeret , suamet ipsum pecun ia praecip item ca

sururn .

”

Sic locutus , cum litteris qua s Mic ipsae redderet

dimisit . Ba rum sen ten tia haec era t :“

Jugurthae tui

be lloNuman tin o long‘e maxuma virtus fuit quam

rem tibi certo scio gaudio esse . Nobis ob merita

sua ca rus est ; ut idem sen a tui populoque Roma n o sit

summa ope n itemur . T ibi quidem pro n ostra ami

c itia gra tulor : en habes virum dignum te a tque

0 4 LAT IN READER .

A ”avo suo Masin issa . Igitur rex , ubi ea quae fama

a ccep era t ex litteris impera toris ita esse cognovit ,

c ii rn virtute tum gra tia viri p ermo tus , flex it a n i

mum sun tu, etJugurtham ben efic iis vin cere adgres

sus est sta timque eurn adoptavit , et testamen to

pariter cum filiis hae redem in stituit .

Micipsa paucis diebus moritur . Postquam illi ,more regio , justa magn ific

‘e fecera n t , reguli in unum

conven erun t , ut in ter se de cun ctis n egotiis dis

cep taren t . Sed H iemp sa l , qui minumus ex illisera t , n a tura ferox , etiam a n tea ignobilita tem Jugurthee (quia ma tern o gen ere impa r era t ) desp ic ien s ,dextra Adherba lem adsedit , n e medius ex tribus ,

quod apud Numida s hon ori duc itur , Jugurtha foretdein tamem, ut aeta ti con cederet , fa tiga tus a fra tre ,

vix in pa rtem a lteram tra n sductus est . Ibi cummulta de admin istra n do imperio dissereren t , Jugurtha in ter a lia s res ja cit , ap artere quz

'

nquenm'

con

sulta omm’

a et decreta r escz'

ndz'

; n am f er eutemf or a

confectum amzz'

s M'

cip sam f a rz‘mz am

’

mo va luz'

sse .

Tum idem Hiemp sa l p la cer e sz’

bz’

respondit ; n am

ip sum illam trz'

bus p roxumz'

s a nm’

s a dof ta tion e z'

n

regmmzp ervem'

sse . Q i od verbum in pectus Jugurthae a ltius quam quisquam ra tus era t descendit .

Itaque ex eo tempore , ira et metu auxin s , moliri ,

pa ra re , a tque ea modo cum a n imo habere , quibus

H iemp sa l p er dolum c aperetur . Q ue ubi tardiusprocedun t , n eque len itur a n imus ferox , sta tuit quovismodo in ceptum perficere .

Primo conven tu, quem ah regulis fa ctum supramemoravi , propter dissen sion em , pla cuera t dividi

thesauros , fin isque imperi singulis con stitui . Itaque

tempus ad utramque rem decern itur , sed maturius

96 LAT IN READER .

aha praeda capit , aedificia in cendit , p leraque loca

hostiliter cum equitatu a ccedit . Deinde cum omn i

multitudin e in regnum suum convortit , existuman s

Adherba lem do lore p ermotum injuria s sua s manu

vindica turum , eamque rem belli caussam fore . At

ille , quod n eque se pa rem arm is ex istumaba t , et

amic itia populi Roma n i magis quam Numidis fra tus

era t , lega tos ad Jugurtham de injui' iis questum

misit : qui tame tsi con tumeliosa dicta retulerun t ,

priii s tamen omn ia pa ti decrevit quam bellum su

mere ; quia ten ta tum a n tea sechs cessera t . Neque

tamen eo magis cupido Jugurthae m inueba tur ;

quippe qui toturn ejus regnum an imo jam inva sera t :

Itaque n on , uti an tea, cum p raeda toria manu, sed

magno exerc itucompa ra to , bellum gerere coep it , et

aperte totius Numidim imperium petere . Ceteriim ,

qua pergeba t , urbis , agros va sta re , praeda s agere

suis a n imum , terrorem hostibus augere .

Adherba l ubi in tellegit eo processum , uti regnum

aut relinquendum esset , aut a rmis retin endum ,

n ecessario copia s para t , et Jugurthae obvin s proce

dit . In terim haud longé a mari , prope Cirtam

oppidum , utriusque ex erc itus con sedit et quia diei

extremum era t , proclium n on in cep tum . Sed ubi

p lerumque n octis processit , obscuro etiam tum ln

min e , milites Jugurthin i , sign o da to , ca stra hostium

invadun t ; semisomn os partim , a lios arma sumen te s ,

fugan t fundun tque . Adherba l cum pauc is equitibus

Cirtam profugit ; et , ui multitudo toga torurn fuisset ,

quae Numida s in sequen tes moen ibus prohibuit , uno

die in ter duos reges coep tum a tque p a tra tum be llum

fore t. Igitur Jugurtha oppidum c ircumsedit vin cis

turribusque , et ma chin is omn ium gen erum , expu

SALLUST . 97

gn are adgreditur ; maxumé festin an s tempus lega

torum an tecapere , quos , a n te p roclium fa ctum, ah

Adherba le Romam missos audivera t .

Sed postquam sen a tus de bello corum a ccepit ,

legan tur in Africam majores n a tu, nobiles , am

plis honoribus usi : in quis M . Scaurus , con sula ris ,et tum sen a ti prin ceps . Ri , quod res in invidia era t ,

simul et ah Numidis obsecra ti , triduo n avim a seen

dére cic in brevi Utica rn adpulsi littera s ad Jugurtha rn mittun t , quam oczissumé a d prown cz

'

am a cceda t

segue a d cum a b sen a tu missas . Ille ubi a ccep it

hom in es cla ros , quorum auctorita tem Romae pollere

audivera t , con tra in ceptum suum ven isse ; prime

commotus metua tque lubidin e divorsus agitaba tur .

T imebat iram sen a tfis ui pa tuisset lega tis : porro

a n imus cup idin e cae cus ad in cep tum scelus t apie

ba tur . Vic it tamen in avido ingen io pravum cousi

lium . Igitur , exercitucircumda to ,

’

summa vi Cirtam

irrumpere n ititur , maxumé sp eran s , diducta manu

hostium , aut vi aut dolis sese ca sum victoriae inven

turum . Q i od ubi seci18 p rocedit , n eque ( quod in

tendera t) efiicere potest , ut prius quam lega tos

conven iret Adherba lis potiretur ; n e , amplius mo

ra ndo , Scaurum , quem plurimiim metueba t , inoch

deret , cum paucis equitibus in provin ciam ven it .

Ac tametsi sen a ti verbis min es graves nun tiaban

tut , quod oppugn ation e non desisteret ; multa tamen

ora tion e con sump ta, legati frustra discessére .

Ea postquam Cirtae audita sun t , Ita lic i , quorum

virtute moen ia defen saban tur , confisi , dedition e fa cta,

propter magn itudin em populi Roman i inviola tos sese

fore , Adherba li suaden t , uti seque et oppidum Ju

ga rthee trada t : tan tum ab eo vitam p a cisca tur , de

7

98 LAT IN READER .

ceteris.sen atui curae fore . At ille , tametsi omn ia

potiora fide Jugurthae reba tur ; tamen quia penes

eosdem , si advorsaretur , cogendi potesta s era t , ita

ut cen sueran t Ita lici , dedition em fa c it . Jugurtha inprimis Adherba lem excrucia tum n eca t ; de in omn is

puberes Numida s a tque n egotia tores promiscue, uti

quisque a rmatis obvius fuera t , in terfecit .

d postquam Roma cog nitum est , et res in

sen a tuagitari coep ta , eidem illi min istri regis in ter

pellando , a c seepe gra tia, in terdum jurgus , trahendotempus , a trocita tem fa cti len ieban t . Ac n i C. Mem

mius , tribunus p lebis design a tus , vir‘

a cer et in festa s

poten tiw nobilita tis , populum Romanum edocuisset,

z’

d agz’

, a t f er p aucosf a ctz'

osos ?ugurthae scelus con

don a retu-

r, profecto omn is invidia prola ta ndis con

sulta tion ibus dilap sa foret . T a n ta vis gra tiae a tque

pecun iae regis era t ! Sed ubi sen a tus , de licti con

scien tia, populum timet , lege Sempron ia provin c iae

futuris con sulibus , Numidia a tque Ita lia , decretae :

con sules declara ti P . Sc ipio Na sica , L . Bestia Ca l

purn ius : Ca lpurn io Numidia , Scipion i Ita lia obve

n it . Deinde exercitus , qui in Africarn porta retur,

scribitur : stipendium, a liaque , qua bello usui forent

decernun tur.

3 . ?ugurtha in Rome .

[Chapters 32

Durn haec Romae gerun tur , qui in Numidia

relicti a Bestia exercitui praeerant , p lururn a et

flagitiosissuma facin ora fecére . Fuere qui , auro

corrup ti , elephan tos Jugurthae traderen t ; a 111 p er

fuga s vendere ; pars ex p a ca tis praeda s ageba n t .

T an ta vis avaritiae in amimos corum , veluti tabes ,

1 0 0 LAT IN READER .

paullo in con sultms Ma ssivam adgreditur : illum oh

trun ca t ; sed ipse deprehen sus , multis horta n tibus et

in primis Albin o con sule , indic ium profitetur. Fit

reus magis ex a quo bon oque quam ex jure gen tiumBomilcar , comes ejus qui Romam fide publica ve

n era t . At Jugurtha , manufestus tan ti sceleris , non

prius omisit con tra verum n iti , quam an imum ad

vortit , supra gra tiam a tque p ecun iam suam invidiam

facti esse . Igitur , quamquam in priore a ction e ex

amicis quinquagin ta vades dedera t , regno magis

quam vadibus con sulen s , c lam in Numidiam Bomil

carem dim ittit ; veritus , n e reliquos popularis metusinvaderet p arendi sibi , si de illo supp lic ium sum

ptutn foret . Et ipse pauc is diebus eodem profectus

est, jussus a sen a tuIta lia decedere . Sed postquam

Roma egressus est , fertur , S&pe eo ta citus respi

c ien s , postremo dix isse : 0 a rhem ven d lem , ci ma

mré Iberz'

turam sz’

emp torem z'

nven erz'

t !

4 P olitica l P a rties in Rome.

[Chapters 45

Ceteriim mos p artium popularium et sen aths

fa ctionum , a c deinde omn ium ma larum artium, p au

c is a n t‘e an n is Romae ortus est , otio et abundan tia

carum rerum , quae prima morta les ducun t . Nam

an te Karthagin em deletam populus et sen a tus Ro

manus pla c ide modestéque in ter se rempublicam

tra ctaban t ; n eque glories , n eque domin a tion is cer

tamen in ter civis era t : metus hostilis in bon is artibus

civita tem retin eba t . Sed ubi illa formido men tibusdecessit , sc ilicet ea , quas secundae res ama nt , la scivia a tque superbia in cessére . Ita , quod in advorsis

SALLUST . IOI

rebus Optavera n t otium , postquam adepti sun t , a s

p erius a cerbiusque fuit . Namque coepére n obilita s

dign ita tem , populus liberta tem in lubidin em vortere

s ibi quisque ducere , trahere , rapere . Ita omn ia in

dua s pa rtis abstra cta sun t : respublica , quae media

fuera t , dila cera ta . Ceterum n obilita s fa ction e magis

polleba t plebe i vis soluta , a tque dispersa in multi

tudin e , m inus potera t ; paucorum a rbitrio be lli

domique agitaba tur ; pen es eosdem ae ra rium , pro

vin c iae , magistra tus , gloriw triumphique eran t ;

populus militia a tque inopia urgueba tur ; pra da s

bellica s impera tores cum pauc is dirip ieban t ; in ter

e

'

a pa ren tes , aut parvi liberi militum , ut quisque

poten tiori confin is era t , sedibus pelleban tur. Ita

cum poten tia ava riti a sin e modo modestiaque inva

dere , polluere et va sta t e omn ia ; n ihil pen si n eque

san cti habere , quoad semet ipsa praec ip itavit . Nam

ubi primhm ex n obilita te reperti sun t , qui vet am

gloriam injustae poten tiw a n tepon eren t ; moveri c ivi

ta s , et dissen sio c ivilis , qua si permix tio terree , oriri

coep it .

Nam postquam T iberius et C. G ra cchus , quorum

m ajores Pun ico a tque a liis bellis multum re ipublica

a ddideran t , vindicare p lebem in liberta tem et p auco

rum scelera p a tefa cere coepére ; n obilita s n oxia ,

a tque eo p erculsa , modo p er socios a c n omen La ti

num , in terdum per equites Romanos , quos spes so

c ieta tis a plebe dimoverat , Gra cchorum a ction ibus

obviam iera t ; et primo T iberium , dein p aucos post

a nuos eadem ingredien tem Ca ium , tribunum a lte

rum , a lterum triumvirum colonus deducendis , curn

M . Fulvio Fla cco ferro n ecavera t . Et sa ne Gra c

chis , cup idin e victories , haud sa tis modera tus an imus

1 0 2 LAT IN READER .

fuit . Sed bono vin c i sa tin s est , quam ma lo more

injuriam vin cere . Igitur ea Victoria n obilita s ex

lubidin e sua usa , multos morta lis ferro aut fuga ex

tin x it ; p lusque in reliquum sibi timoris quam poten

tiae addidit . Q l ae res p lerumque magn a s civita tes

p essurn dedit ; durn a lteri a lteros vin cere quovis

modo , et victos a cerbius ulc isci volun t . Sed de

studiis p artium , et omn is c ivita tis moribus , si sin

gulatim aut pro magn itudin e parem disserere , tem

pus quam res ma turifis deserat. Q l amobrem ad

incep tum redeo .

5. The Camp a ign qf Metellus .

[Chapters 46

Interea Jugurtha diffidere suis rebus , a c tum de

mum veram dedition em fa cere con a tus est . Igitur

lega tos ad con sulem cum supp liciis mittit , qui tan

tummodo ipsi liberisque vitam p eteren t, a lia omn ia

dederen t populo Romano . Sed Metello jam an tea

exp erimen tis cogn itum era t genus Numidamm infi

dum , ingen io mobili , novarum rerum avidum esse .

Itaque lega tos a lium ah a lio divorsos adgreditur ; a c

p aulla tim ten ta ndo , postquam opportunos sibi cogn o

vit , multa pollicendo p ersuadet,"uti Jugurtham

maxumé vivum , sin id parum procederet , n eca tum

sibi traderen t ceterum pa lam , quae ex vo lun ta teforen t , regi nun tiari jubet . Deinde ipse pauc isdiebus , in ten to atque in festo exercitu, in Numidiam

procedit : ubi , con tra be lli fac iem , tuguria plen ahominum , pecora cultoresque in agris cra n t z ex

opp idis et mapa libus praefecti regis obvii procedeban t , parati frumen tum dare , commeatum portare ,

1 0 4 LAT IN READER .

ac se suis artibus ten ta t i a n imadvortit , —quippe cui

verbis p ax nuntiaba tur , ceterum t e be llum a sp erru

mum era t , urbs maxuma a lien a ta ,’

ager hostibus

cogn itus , a n imi popularium ten ta ti , coa ctus rerum

n ecessitudin e , sta tuit armis certa re . Igitur explora

to hostium itin ere , in sp em vic tories adductus ex

opportun ita te loc i , quam maxuma s copia s potest

omn ium gen erum pa ra t , a c p er tramites occultos ex

erc itum Metelli a n teven it . Erat in ea parte Numi

diae , quam Adherba l in division e possedera t , flumen

orien s a meridie , nomin e Muthul ; a quo abera t

mon s fermé milia p a ssuum xx tra cta pa ri , va stus ab

n a tura et huma n o cultu sed ex eo medio qua si

co llis orieba tur , in immen sum p ertingen s , vestitus

o le a stro a c myrtetis , a liisque gen eribus arborum ,

ques humi a rido a tque a ren oso gignun tur . Media

autem p lan ities deserta penuria aquae, prae ter flumin ipropinqua loca ea con sita a rbustis pecore a tque

cultoribus frequen taba n tur .

Igitur in eo colle , quem tra n svorso itin ere porrectum docuimus , Jugurtha ex tenua ta sn orum a c ie

con sedit , elephan tis et pa rti cop ia rum p edestrium

Bomilca rem praefec it , eumque edocet qua ageret ;

ipse propior mon tem cum omn i equita tuet p editibus

dilectis suos colloca t : de in singula s turma s et ma

n ipulos c ircumien s mon et a tque obtesta tur ,"uti me

mores pristin as virtutis et vic tories sese regnumque

suum ah Romanorum ava ritia defenda n t : cum e is

certamen fore , quos a n tea victos sub jugum mise

rin t : ducem illis , n on ammum muta tum : quas ah

impera tore de cuerin t , omn ia suis provisa ; locum

sup eriorem , ut pruden tes cum imp eritis , n e pauci

ores cum pluribus , aut rudes cum bello melioribus

SALLUST . 1 0 5

manum consereren t : proinde parati in tentique

essen t , signo da to , Roman os invadere : illum diem

aut omn is labores et victoria s confirma turum , aut

maxumarum aerumn arum in itium fore .

”Ad hoc

viritim, uti quemque oh militare fa cinus pecunia aut

hon ore extulera t , common efa cere ben eficii sui , et

cum ipsum a liis osten tare : postremo, pro cujusqueingen io , pollicendo , min ita ndo , obtestando , a liuma lio modo ex citare : cum i n terim Mete llus , ign arushostium , mon te degredien s .cum exercita con spica

tur , primo dubius quidn am in solita fa cies ostenderet

( 11am in ter virgulta equi Numidaeque con sederan t,

n eque plane occultati humilita te arborum , et tamen

in certi quidn am esset , cum n a tura loci , tum doloipsi a tque sign a militaria obscura ti ) , dein , brevi co

guitis in sidiis , p aullisper agmen con stituit . Ibi com

muta tis ordin ibus , in dextro la tere , quod proxumum

hostis era t , trip licibus subsidiis a ciem in strux it ; in ter

man ipulos funditores et sagitta rios dispertit ; equita

tum omn em in com ibus loca t a c pauca pro tem

pore milites horta tus , a ciem , sicuti in struxera t , tran s

v0 1'

5 1s pr mmpus , l n planum deducit .

S ed ubi Numida s quietos , n eque colle degredi

an imadvortit , veritus ex a n n i tempore et in opia

aquae , n e siti conficeretur exercitus , P . Rutilium le

ga tum cum exp editis cohortibus et parte equitum

preemisit ad flumen , uti locum castris an tecaperet :

existuman s hostis crebro impetuet tran svorsis pros

liis iter suum remora turos , et quon iam a rmis diffi

deren t , la ssitudin em et sitim militum ten ta turos .

Deinde ipse pro t e a tque loco , sicuti mon te desceu

derat , p aulla tim procedere ; Ma rium post prin c ipia

habere ; ipse cum sin istrae a las equitibus esse , qui in

agmin e prin cipes fa cti eran t .

1 06 LAT IN READER .

At Jugurtha , ubi extremum agmen Metelli pri

mos suos praetergressum videt , praesidio qua si duummilium p editum mon tem occup a t , qua Metellus de

scendera t , n e forte ceden tibus advorsariis recep tui

a c post mun imen to foret : dein , repen té signo da to ,

hostis invadit . Numidas a lu postremos caedere ;

pars a sin istra a c dextra ten ta re ; in fen si adesse a t

que in stare ; omn ibus loc is Roma n orum ordin es

con turba re : quorum etiam qui firmioribus an imis

obvii hostibus fueran t , ludifica ti in certo proelio , ipsimodo eminus sauciaba n tur ; n eque con tra feriundi ,

aut con serendi manum , copia erat. An tea jamdocti ah Jugurtha equites , ubi Romanorum turma

in sequi coep era t , n on confertim , n eque in unum sese

recip ieban t , sed a lius a li0 quam maxumé divorsi .

Ita numero priores , si ab p ersequendo hostis deter

rere n equivera n t , disjectos ab tergo aut la teribus

c ircumven ieban t : sin opportun ior fugae collis quamc ampi fueran t , ea vero con sueti Numida rum equi

fa cile in ter virgulta evadere : n ostros a sp erita s et in

solen tia loci retin eba t .

Ceterum fa c ies totius n egoti varia , in certa , foeda

a tque miserabilis : dispersi a suis!

pa rs cedere , a liiin sequi ; n eque sign a , n eque ordin es observa re ; ubi

quemque periculum cep era t , ibi resistere a c propul

sa re ; a rma , tela , equi , viri , hostes a tque c ives p er

mixti ; n ihil con silio n eque imperio agi ; fors omn ia

regere . Itaque multum die processera t , cum etiam

tum even tus in in certo era t . Den ique o mnibus

labore et sestu languidis , Metellus , ubi videt Numida s minus in sta re , p aulla tim milites in umutucon du

c it , ordin es restituit , et cohortes legion a ria s qua tt’

iibr

advorsum p edites hostium colloc'

a t . Eorum magn a

1 0 8 LAT IN READER .

madvortun t ; n am prospectum ager , arbustis cousi

tus , prohibeba t . Et primo ra ti humum aridam ven to

agita t i ; post ubi wquabilem ma n ere , et , sicuti a cies

moveba tur , magis magisque adprOp inqua re viden t ,

cogn ita t e , p rop eran tes a rma capiun t , a c p ro c a stris

sicuti imperaba tur con sistun t . Deinde , ubi p ropiusven tum est , utrimque magn o c lamore con curritur.

Numidas tan tumm0 d0 remora ti , dum in elepha ntis

auxilium putan t , postquam eos imp editos ramis ar

borum , a tque ita disjectos c ircumven iri viden t ,

fugam fa ciun t : a o plerique , abjectis a rmis , collisaut n octis quae jam adera t auxilio , in tegri abeun t.Elepha n ti quattuor capti ; reliqui omn es , numero

quadragin ta , in terfecti .

At Roma n i , quamquam itin ere a tque opere ca s

trorum et proelio fessi lactique [Victoria] era n t ; tamen , qu0d Metellus amp lius opin ion e moraba tur ,in structi in ten tique obv1am procedun t : n am do lusNumidarum n ihil la nguidi n eque t emissi p a tieba tur.

Ac primo, obscura n octe , postquam haud p rocul in

ter se era n t , strep itu, ve lut hostes adven ta ren t , a lteri

a pud a lteros formidin em simul e t tumultum fa cere :

et p aen e impruden tia admissum fa c inus miserabile ,ui utrimque p reemissi equites rem exploravissen t .

Igitur pro metu repen té gaudium exortum ; milites

a lius a lium la ti adpellan t ; a cta edocen t a tque audi

un t ; sua quisque fortia fa cta ad cae lum fert . Q i ippe

res huma n ae ita sese haben t : in Victoria vel ign avis

gloriari licet ; advorsae res etiam bon os detrecta n t.

Metellus , in e isdem ca stris quatriduo morara s , sau

c ios cum cura refic it , meritos in proeliis more mili

tim don a t , un iversos in con cion e lauda t , atque agit

gra tia s : horta tur , ad cetera , quae levia sin t , pa

SAL LUST. 1 09

rem an imum gera n t : pro Victoria satis jam pugn a

tum , re liquos labores pro p raeda fore T amen

in terim tra n sfuga s et a lios opportun os , Jugurtha

ubi gen tium , aut quid agita ret , cum p aucisn e esset ,

an exerc itam haberet , ut sese victus gereret , exp lo

ra tum m isit . At ille sese in loca sa ltuosa et n a tura

mun ita recepera t : ibique cogeba t ex ercitum numero

hom inum ampliorem , sed hebetem infirmumque ,

agri a c pecoris magis quam belli cultorem . Id ea

gra tia even ieba t, qu0d prmter regios equites n emo

omn ium Numida ex fuga regem sequitur : quo cu

jusque an imus fert , e0 discedun t ; n eque id flagitiummilitim ducitur : ita se mores haben t .

Igitur Metellus ubi videt regis etiam tum an imum

ferocem esse ; bellum renova t i , quod, n isi ex illin s

lubidin e , geri n on posset ; praeterea in iquum certa

men sibi cum hostibus ; minore detrimen to illos

vin c i quam suos vin cere : sta tuit n on prcn liis , n eque

a c ie , sed a lio more bellum gerundum . Itaque in

Numidia: loca opulen tissuma p ergit ; agros va sta t ;

multa castella et oppida , temeré mun ita aut sin e

prae sidio , capit in cenditque ; puberes in terficit ; a liaomn ia militum praedam esse . Ré formidin e multimorta les Roman is dediti obsides ; frumen tum et a lia

quae usui foren t adfa tim p raebita ; ubicumque res

postulaba t , praesidium impositurn . Q ue n egotia

multo magis quam proelium ma le pugn a tum ab suis

regem terreba n t : quippe cujus spes omn is in fuga

sita era t , sequi cogeba tur ; et qui sua loca defenderen equivera t , in a lien is bellum gerere . T amen ex

copia quod op tumum videba tur con silium c apit : ex

erc itum p lerumque in e isdem locis opp eriri jubet ;ipse cum delectis equitibus Metellum sequitur , 110

I IO LAT IN READER .

cturn is et av11s itin eribus ign ora tus Roman os pa la ti

tis repen t‘e adgreditur. Eorum p lerique in ermes

c adun t , multi cap iun tur ; n emo omn ium in ta ctus

profugit . Et Numida , prlusquam ex ca stris subve

n iretur, sicuti jussi era n t , in proxumos collis dis

cedun t .

6 . Ca ins Ma r ius .

[Chapters 63,

Per idem tempus Uticas forteC. Mario per hostias

de is supplican ti , magn a a tque mirabilia portendi”

ha ruspex dixera t : “

pro inde , quae an imo agitaba t ,

fretus deis ageret ; fortun am quam saep issumé expe

riretur ; cun cta prospera even tura .

”At illum jam

an tea con sula tfis ingen s cupido exagitaba t , ad quem

cap iundum , praeter vetusta tem families , a lia omn ia

abundé cra n t z in dustria , probita s , militias magn a

sc ien tia , an imus be lli ingen s , domi modicus , lubidi

n is et divitiarum victor , tan tummodo glories avidus .

Sed is n a tus et omn em pueritiam Arp in i a ltus , ubi

primhm ae ta s militias pa tien s fuit , stipendiis fa c iun

dis , non Grae ca fa cundia, n eque urban is munditiis

sese exercuit : ita in ter a rtis bon a s in tegrum inge

n ium brevi adolevit . Ergoubi primhm tribun a tum

milita rem a populo petit , p lerisque fa c iem ejus ign oran tibus , factis notus , per omn is tribus declara tur .

De inde ah eo magistra ta a lium post a lium sibi peperit semp erque in potesta tibus eo modo agitaba t , ut

amp liore quam gereba t dignus haberetur . T amen

is ad id locorum ta lis vir ( n am postea ambition e

praecep s da tus est) con sula tum adp etere n on aude

ba t . Etiam tum a lios magistra tus plebes , con sulatum nobilitas in ter se p er manus tradeba t . Novus

I I 2 LAT IN READER .

G ym omn ia illis eo firmiora videban tur, quod diu

turn ita te belli res familia ris corrup eran t , et an imo

cup ien ti n ihil sa tis festin a tur.

7 . The D esp a ir of ?ugurtha .

[Chapters 70

Per idem tempus Bomilcar , cujus impulsu Jugur

tha dedition em , quam metu deseruit , in ceperat , su

sp ectus regi , et ipse cum susp ic ien s , nova s res

cupere : ad pern iciem ejus dolum quaerere ; die no

ctuque fatiga re an imum . Den ique omn ia ten tando ,

socium sibi hdjungit Nabda lsam , homin em n obilem ,

magh is op ibus , earum a ccep tumque popula ribus

suis ; qui p lerumque seorsum ab rege exercitum

ducta re , e t omn is res ex sequi so litus era t , quae

Jugurthae fesso , aut majoribus adstricto , superava

ran t ; ex quo illi gloria op esque inven tae . Igitur

utriusque con silio dies in sidiis sta tuitur : cetera , uti

res posceret , ex tempore parari p la cuit . Nabda lsa

ad exercitum profectus , quem in ter hibern a Roma

norum jussus habeba t , n e ager inultis hostibus

va staretur . Is postquam , magn itudin e fa cinoris

p erculsus , ad tempus non ven it , metusque rem impedieba t ; Bomilcar , simul cupidus in cepta p atran di , ettimore socii auxin s , n e omisso vetere con silio n ovum

quaereret , littera s ad cum per homin es fidelis mittit,

in quis mollitiem socordiamque viri a ccusa re , testa t i

deos per quos juravisset"n e pracmia Metelli in

p estem converteret ; Jugurthae exitium adesse ; cete

rum suan e a n virtute Metelli periret , id modo agi

tari ; pro inde reputaret cum an imo suo , preemia , an

crucia tum ma llet .”

SALLUST . 1 1 3

Sed chm eae litterae'

adla tae ; forte Nabda lsa , ex

erc ito corpore fessus , in lecto quiesceba t : ubi ,cogn itis Bomilcaris verbis , primo cura , de inde uti

wgrum an imum so let somnus cepit. Era t c i Numi

da quidam n egotiorum cura tor , fidus a ccep tusque ,et omn ium con siliorum n isi n ovissumi particeps .

Q i i postquam adla tas littera s audivit, ex con suetu

din e ra tus opera aut ingen io suo opus esse , in tabern a culum in troiit ; dormien te illo ep istulam , supercaput in pulvin o temeré positam , sumit a c p erlegit

de in propere, cogn itis insidiis , ad regem pergit.

Nabda lsa , post paullo experrectus , ubi n eque ep i

stulam reperit , et rem omn em uti a cta era t cognovit ,

primo indicem persequi con a tus : postquam id fru

stra fuit , Jugurtham p la candi gra tia accedit : dicit

qua ipse p aravisset fa cere , p erfidia clien tis sui preeven ta ; lacruma n s obtesta tur p er amic itiam , per

que sua an tea fideliter a cta , n e super ta li scelere

susp ectum sese habere t.

Ad ea rex , a liter a tque a n imo gereba t , pla ciderespondit . Bomilcare a liisque multis , quos socios

in sidia rum cogn overa t , in terfectis , iram oppressera t

n e qua ex eo n egotio seditio oriretur. Neque post

id locorum Jugurthae dies , aut n ox ulla'

quieta fuit

n eque loco , n eque morta li cuiquam , aut tempori

satis credere ; civis , hostisque juxta metuere ; cir

cumspectare omn ia , et omn i strep itup avescere ; a lio

a tque a lio loco , sa pe con tra decus regium , n octu

requiescere ; in terdum somn o experrectus , a rreptis

armis , tumultum fa cere . Ita formidin e , qua si vecor

dia, exagitari .

Amissis amicis , quorum p lerosque ipse n ecavera t,

ceteri formidin e , pars ad Romanos, a lii ad regem8

1 1 4 LAT IN READER .

Bocchum profugeran t , cum neque bellum geri sine

admin istris posset , et n ovorum fidem in ta n ta p erfi

dia veterum experiri periculosum duceret , va rius

in certusque agitaba t : n eque illi res, n eque cousi

lium , aut quisquam hom inum sa tis p laceba t ; itin era

praefectosque in dies mutare ; modo advorsum ho

stes , in terdum in solitudin es p ergere ; saepe in fuga,

a c post paullo in a rmis spem habere ; dubitare , vir

tuti a n fide popularium min t s crederet : ita , quo

cumque in tendera t , res advorsae eran t. S ed in ter

ea s moras repen te sese Metellus cum exercituo sten

dit . Numidae ah Jugurtha pro tempore parati ia

structique : dein proelium in cipitur. 0 3 5 in parte

rex adfuit , ibi a liquamdiu certa tum ; c'

eteri ejusomn es milites primo con cursupulsi fuga tique . Ro

man i signorum et a rmorum a liquan to numero , ho

stium p aucorum potiti . Nam fermé Numida s in

omn ibus p roeliis pedes magis ,'

quam a rma tutata

sun t.

E5 fugaJugurtha impen s1us modo rebus suis dith

den s , cum perfugis et pa rte equita tfis in solitudines ,

de in T ha lam perven it , in oppidum magnum a tque

opulentum , ubi plerique thesauri filiorumque ejusmultus pueritiaa cultus era t . Q ue postquam Me tellocomperta sun t , quamquam in ter T ha lam flumenque

proxumum , in spa tio milium quinquagin ta , loca

a rida a tque va sta esse cognoverat tamen spe pa

traudi be lli , si ejus oppidi potitus foret, omn is a spe

rita tes supervadere , a o n a turam etiam vin cere

adgreditur . Igitur omn ia jumen ta sa rc in is levari

jubet , n isi frumen to dierum decem ; ceteriim utres

mod0 , et a lia aquae idon ea porta ri . Pra terea con

quirit ex agris quam p lurumum potest domiti peco

1 1 6 LAT IN READER .

super aggerem impositis turribus , opus et adminis

tros tuta ri . Con tra haec opp idan i festin a re , pa ra re

prorsus ah utrisque n ihil reliquum fieri . Ben ique

Roman i , multo a n té labore proeliisque fa tigati , post

dies quadragin ta quam eoven tum era t , oppido modo

potiti : praeda omn is ah p erfugis corrupta . Ri , post

quam murum arietibus feriri , resque sua s adflicta s

viden t , aurum a tque a rgen tum , et a lia quae prima

ducun tur , domum regiam comportan t : ibi vino et

epulis on era ti , illaque et domum et semet ign i cor

rumpun t ; et qua s vieti ah hostibus poan as metuerant ,eas ipsi volen tes pependére .

8 . Ma rius before the P eop le .

[Chapters 84- 86 ]

At Marius , ut supra dix imus , cup ien tissuma plebecon sul fa ctus , postquam c i provin ciam Numidiam

populus jussit , a n tea jam infestus n obilita ti , tum vero

multus a tque ferox in stare ; singulos modo, modo

un iversos lmdere ; dictitare ,"sese con sula tum ex

victis illis spo lia cep isse a lia praeterea magn ifica

pro se , et illis dolen tia . In terim , quas bello opuseran t, prima habere ; postula re legion ibus supplemen tum ; auxilia a populis et regibus soc iisque

a rcessere ; p rae terea ex La tio fortissumum quemque

p lerosque militias , p aucos fama coguitos a cc it e , et

ambiundo cogere homin es emeritis stip endus secum

profic isci . Neque illi sen a tus , quamquam advorsus

era t , de ullo n egotio abnuere audeba t ; ceterfim

supp lemen tum etiam laetus decrevera t : quia n eque

plebi militia volen ti putabatur , et Ma rius aut belli

usum , aut studia volgi amissurus . Sed ea res'

frua

SALLUST . 1 1 7

stra spera ta : tan ta lubido cum Mario eundi p leros

que inva serat ! Sese quisque praeda locup letem fore ,victorem domum rediturum , a lia hujuscemodi an imistraheban t . Et eos non p aullum ora tion e sua Ma

rius a rrexera t : 11 am postquam , omn ibus quas postulavera t decretis , milites scribere volt , horta ndi caussasimul , et n obilita tem (uti con suevera t) exagitan di ,

con tionem populi advocavit . Deinde hoc modo

disseruit :

Sc io ego , Q uirites, p lerosque n on e isdem a rtibus in

p erium a vobis petere , et , postquam adepti sun t , gerere ;p rimb industrios, subp licis, modico s esse ; de in p er ign a

viam et sup erbiam zeta tem agere . Set mihi con tra ea

videtur : n am quo p luris est un ivorsa respublica quam

con sula tus aut p rze tura , eo majore cura illam adm in istrari

quam haec peti debere .

Neque me fa llit, quan tum cum maxumo vostro ben i

fic io n egoti sustin eam . Bellum para re simul, e t aerario

pa rcere ; cogere ad m ilitiam , quo s n olis obfendere ; domiforisque omn ia cura t e ; et ea agere in ter invido s, occur

san tis, fac tio so s,— opin ione , Q uirites, a sp erius est. Ad

hoc , a li i si de liquére , ve tus n obi lita s, majorum fa c ta fortia ,cogn a torum e t a dfin ium Op e s, multae clien telas , omn ia

haec p rac sidio adsun t ; m ihi Sp es omnes in memet sitae ,

qua s n ecesse e st e t virtute e t in n ocen tia tuta ri : n am a liainfirma sun t .

“ E t illud in te llego , Q uirites, omn ium ora in me con

vorsa esse ; aequo s bonosque favere , quippe mea bene

fa cta re ipublicze p rocedun t ; n obilita tem locum invadendi

quasrere . Q uo m ihi act 1us adn itendum est, uti n eque vos

c ap iamin i , et illi frustra sin t . Ita ad hoc ae ta tis a pueritia

fui , uti omn is labores et p ericula con sueta habe am . Q ue

a n te vostra ben ific ia gra tuitb fa c iebam , ea uti a c cep ta

m ercede deseram , non est co n silium , Q uirites . Illi s difl‘ic ile est in p o testa tibus tempera re , qui p er ambitionem

LAT IN READER

s ese probos simulavére m ihi , qui omnem zeta tem in

op tumis a rtibus egi , ben e fa cere jam ex con suetudin e in

n a turam vortit.

Be llum me gerere cum Jugurtha jussistis ; quam rem

n obilita s aegerrume tulit. Q uaaso , reputa te cum a n imis

vo stris, num id muta re melius sit , si quem ex illo globon obilita tis ad hoc aut a liud ta le n ego tium mitta tis, homi

n em veteris pro sap iae a c multa rum imaginum , e t nulliusstip endi : sc ilicet ut in ta n ta t e , ign arus omn ium , trep i

de t , festin et , suma t a liquem ex populo mon ito rem oflic i

sui . Ita p lerhmque even it, uti quem vos inp era torem jussistis, is sibi inp era torem a lium qua ra t.

Atque ego sc io , Q uirites, qui , p ostquam con sule s fa cti

sun t, et a cta majorum e t G re corum milita ria p raecep talegere ccep erin t : p raep o steri homin es ; 11am gerere quam

fieri temp ore posterius, t e a tque usu prius est. Co np a

ra te nunc , Q uirites, cum illorum sup erbia me hom in em

n ovom . Q m illi audire e t legere so len t, eorum p a rtern

v idi , a lia egomet gessi quae illi litteris, ea ego m ilita ndodidic i .

Nunc vos ex istuma te , fa cta a n dicta p luris sin t. Con

temnun t novita tem me am , ego illorum ignaviam ; mihi

fortun a , illis p robra obic iun tur. Q uamquam ego n a turam

un am et communem omn ium existumo , set fortissumum

quemque generosissumum . Ac, si jam ex p a tribus A lbin i

aut Bestia quaari po sse t, men e a n illo s ex se gign i ma luc rin t ; quid respon suro s creditis, n isi , sese libero s quamop tumos vo luisse PQ uod si jure me de 5p i0 i11n t ,fa c ia n t idemmajo ribus suis, quibus,uti m ihi , ex virtute nobilita s cmp it.

Inviden t honori meo : ergo invidea n t labori , in n ocentiae , p ericulis etiam me is, quon iam p er hzec illum cep i.

Verhm homin es con rup ti superbiz‘i ita aeta tem agun t, qua si

vostros honores con temn a n t ; ita hos p etun t, qua si hone

ste vixerin t . Né, illi fa lsi sun t , qui divorsissuma s res p a

riter exsp ectan t , ign aviae vo lup ta tem , et p raem ia virtutis.

Atque etiam chm apud vos aut in sen a tuverba faci

I 20 LAT IN READER .

turp em famam ; hiemem e t ae sta tem juxta pa ti hum i te

quie scere ; eodem tempore inop iam et laborem to lerat e.

E is ego p raecep tis m ilites hortabor : n eque illos a ret‘e co

lam , me opulen ter ; neque gloriam meam , laborem illorum fa c iam . Hoc est utile , hoc c ivile inp erium . N am

que 0 11m tute p er mo llitiem aga s, exerc itum subp licio

cogere , id est dom inum , n on imp era to rem e sse .

H ae c a tque ta lia majores vostri fa c iundo , seque rem

que publicam ce lebravére . Q uis nobilita s fre ta , ip sa dis~

sim ilis moribus, n os illorum aemulos con temn it ; e t omn is

hon ores no n ex merito , sed qua si debitos, a vobis rep etit.

Ceterum homin e s sup erbissumi p rocul erran t . Majores

co rum omn ia , quas liceba t, illis re liquére , divitia s, ima

gin es, memoriam sui p rae cla ram virtutem n on reli

quére , n eque p o tera n t : ea sola n eque da tur dono , n eque

a cc ip itur.

Sordidum me e t incultis moribus a iun t ; quia parumsc it

‘e convivium exorno , n eque histrion em ullum , n eque

p luris p rec i co cum quam villicum habeo . Q uae m ih i lubetconfiteri , Q uirites. N am ex pa ren te meo et ex a li is sa n

etis viris ita a ccep i , munditia s mulieribus, viris laboremconven ire ; omn ibusque bon is 0 p ortere plus glories , quamdivitia rum esse ; a rma , n on sup ellectilem , deco ri esse .

Q uin ergo quod juva t , quod ca rum mstuman t , id semperfa c ia n t : amen t ; po ten t ; ubi adulescen tiam habuére , ibi

sen ec tutem aga n t in convivi is, dediti ven tri et turpissumae p a rti corporis : sudorem , pulverem , et a lia ta lia t e

linqua n t n obis, quibus illa epulis jo cundiora sun t .

V eri1m n on ita est . N am ubi se omn ibus flagiti is

dedecoravére turp issumi viri bonorum p raemia erep tum

cun t. Ita injustissumé luxuria et ign avia , p essumae a rte s,

illis qui co luére ea s n ihil obficiun t ; re ipublicae in noxiac ladi sun t.

Nun c quon iam illis qua n tum me i mores, n on illorum

flagitia p o sceban t, respondi , pauca de republica loqua t .

Primhm omn ium de Numidia bonum habetote a n imum ,

SALLUST I 2 I

Q uirites. Nam quas ad hoc tempus Jugurtham tuta ta

sun t , omn ia removistis , ava ritiam , inp eritiam , sup erbiam .

De inde exerc itus ibi est, locorum sc ien s ; se t, mehercules,magis strenuus quam felix . N am magn a p a rs ejus ava

ritiz‘i aut temerita te ducam adtrita est. Q uamobrem vos,

quibus milita ris aeta s est , adn itim in i mecum , e t cap e ssite

rempublicam : n eque quemquam ex ca lam ita te a liorum

aut inp era torum superbia me tus cep erit. Egomet in agm ine aut in p roelio con sultor idem , e t soc ius p ericulis

vobiscum adero ; meque vosque in omn ibus rebus juxta

geram .

E t p rofec tb de is juva n tibus omn ia ma tura sun t , Vioto

ria , p raeda , laus : quze si dubia aut p roen l essen t, tamen

omn is bono s re ipublicae subven ire deceba t. E ten im n emo

ign avia inmorta lis fa c tus est : n eque quisquam pa ren s liberis uti ae tern i foren t op tavit ; m agis, uti bon i hon estique

vitam ex igeren t . P lura dicerem , Q uirites, si timidis virtu

tem verba adderen t : ti am strenuis abunde dic tum puto .

”

Hujuscemodi ora tion e habita, Ma rius postquam

plebei an imos arrectos videt , propere commea tu,

stipendio , armis , a liis utilibus n avis on era t ; cum his

A . Ma n lium lega tum profic isc i jubet . Ipse in terea

milites scribere , n on more majorum , n eque ex c la ssi

bus , sed uti cujusque lubido era t , capite cen sos p le

rosque . Id factum a lii inopia bonorum , a lii p er

ambition em con sulis memoraba n t : quod ab eo ge

n ere celebra tus auctusque era t , et bomin i poten

tiam quas ren ti egen tissumus quisque opportun issu

mus ; cui n eque sua cara , quippe qua: nulla sun t , et

omn ia cum pretio hon esta viden tur . Igitur Ma rius

cum majore a liquan to numero quam decretum era t

in Africam profectus , pauc is diebus Utic am advehi

tur . Exerc itus ei traditur a P . Rutilio lega to n am

M etellus con spectum Marii fugera t , n e videret ea ,

quae audita a n imus tolera t e n equivera t .

I 2 2 LAT IN READER .

9 . Ma rius in the Field .

[Chapters 87

Sed consul , exp letis legion ibus cohortibusque

aux iliariis , in agrum fertilem et praeda onusturn p ro

ficiscitur . Omn ia ibi capta militibus don a t . Dein

ca stella et Oppida , n a tura et viris parfim mun ita , ad

greditur ; proelia multa , ceterfim levia , a lia a liis

locis fa cere . In terim n ovi milites sin e metu pugn aa

adesse ; videre fugien tis capi , occ idi ; fortissumum

quemque tutissumum ; a rmis liberta tem , pa triam ,

p a ren tesque , et a lia omn ia tegi ; gloriam a tque divi

tia s quaari . Sic brevi spa tio n ovi veteresque c oa

luére , et virtus omn ium aequa lis fa cta .

Ma rius imp igr‘e pruden terque snorum et hostium

res pa riter adtendere : cogn oscere quid bon i utris

que , aut con tra esset ; exp lorare itin era regum ;

con silia et in sidia s corum an teven ire ; n ihil apud se

remissum , n eque apud illos tutum pa ti . Itaque et

G ae tulos , et Jugurtham , ex sociis n ostris praedam

agen tes , seepe adgressus in itin ere fudera t , ipsumqueregem haud proen l ah oppido Cirta arm is exuera t .

Era t in ter ingen tis solitudin es oppidum magnum

a tque va len s , n omin e Capsa , cujus conditor He r

cules L ibus memoraba tur. Bjus c ives apud Jugurtham immun es , levi imperio , et ob ea fidelissumi

habeban tur ; mun iti advorsum hostis n on ma mibus

modo, et armis a tque viris , veriim etiam multo magis

locorum a sperita te . Nam , prae ter oppido propinqua ,

a lia omn ia va sta , in culta , egen tia aquae , in festa ser

p en tibus , quarum vis , sicuti omn ium fera rum , in op l a

c ibi a crior . Ad hoc n atura serpen tium , ipsa pern i

1 24 LAT IN READER .

usui forent : den ique sexto die , cum ad flumen ven

tum est , maxuma vis utrium cfi’

ecta . Ibi ca stris levi

mun imen to positis , milites c ibum capere , a tque uti

simul cum occa su so lis egrederen tur p ara tos esse

jubet ; omn ibus sarcin is abjectis , aqua mod0 seque

et jumen ta on era re . De in postquam tempus visum,

c astris egreditur , noctemque totam itin ere fa cto con

sedit : idem proxuma fa c it : dein tertia, multo ante

lucis adven tum , perven it in locum tumulosum , ah

Capsa n on ampliii s dufim milium in terva llo ; ibique

quam occultissumé potest , cum omn ibus cop 11s oppe

ritur. Sed ubi dies caep it , et Numidas , n ihil hostile

metuen tes , multi oppido egressi ; repen te omnem

equitatum, et cum eis veloc issumos p edites cursu

tendere ad Cap sam , et porta s obsidere jubét : de indeipse in ten tus propere sequi , n eque milites praedari

sin ere . Q ue postquam oppidan i cognovére , res

trep idae , metus ingen s , ma lum imp rovisum , ad hoc

pars c ivium extra moen ia in hostium potesta te , coé

gere uti dedition em fa ceren t . Ceterum oppidumin cen sum ; Numida puberes in terfecti ; a lii omn es

venum dati ; pra da militibus divisa . Id fa c inus

con tra jus belli , non ava ritia n eque scelere con sulis

admissum sed quia locus Jugurthae opportunus ,n obis aditu difficilis ; genus hominum mobile , infidum , n eque ben eficio n eque metucoércitum .

Postquam ta n tam rem Marius sin e ullo suorum

in commodo efi'

ecit , magnus et c larus an tea, major a t

que clarior haberi coep it . Omn ia non ben e con sultain virtutem traheban tur : milites , modesto imperiobabiti , simul et locupletes , ad caelurn ferre ; Numida

m agis quam morta lem timere postrem0 omn es , so

c ii a tque hostes , credere illi aut men tem divinam

SALLUST . 1 25

esse , aut deorum nutucun eta portendi . Sed con sul ,ubi ea res ben e even it , ad a lia oppida pergit : pauca ,repugn a n tibus Numidis , capit ; p lura , deserta pro

pter Capse n sium miseria s , ign i corrump it : luctua t

que caede omn ia complen tur .

Ben ique multis locis potitus , a c plerisque exer

citu in cruen to , a liam rem adgreditur , n on eadem

a sp erita te qua Capsen sium , ceteriim haud sechs

difiicilem . Namque haud longé a flumin e Muluchw,

quodJugurthee Bocchique regnum disjungeba t , era tin ter ceteram plan itiem mon s saxen s , mediocri ca

ste llo sa tis pa tens , in immen sum editus , un o pera n

gusto aditurelic to : 11am omn is a n a tura velut opere

a tque con sulto praeceps . Q 1em locum Marius , qu0d

ibi regis thesauri eran t , summa vi capere in tendit .

Sed ea res forte quam con silio mehus gesta . Nam

ca ste llo virorum a tque armorum satis, magn a vis

frumen ti et fon s aquae ; aggeribus turribusque et

a liis ma chin a tion ibus locus importunus ; iter ca ste l

lan orum angustum admodum , utrimque praecisum .

Vin eae cum ingen ti periculo frustra ageban tur : n am

cum eae paullo processeran t , ign i aut lapidibus cor

rumpeban tur ; milites n eque pro opere consistere

propter in iquitatem loci , n eque in ter vin ca s sin e peri

culo admin istrare ; op tumus quisque cadere aut sau

ciari ; ceteris metus augeri .

At Marius , multis diebus et laboribus con sumptis ,

anx ius trahere cum an imo suo , omitteretn e in cep

tum , quon iam frustra era t ; an fortun am Opp eriretur,

qu'

a seepe prosperé usus fuera t . Q ue chm mul

tos dies noctesque ae stuan s agitaret , forte quidam

L igus , ex cohortibus aux ilia riis miles grega rius ,ca strie aquatum egressus , haud proen l ah la tere

1 26 LAT IN READER .

castelli , quod avorsum proclian tibus erat , an imum

advortit in ter saxa repen tis cochle a s ; qua rum 011m

un am a tque a lteram , dein plures peteret , studio

legundi p aullatim prope ad summum mon tis egres

sus est . Ubi postquam solitudin em in tellex it , more

ingen i human i , cupido difii c ilia fa ciundi a n imum

vortit . Et forté in eo loco gra ndis ilex co a luerat

in ter saxa , p aullum modo pron a , dein flex a a tque

aucta in a ltitudin em , quo cun eta gign en tium n a tura

fert ; cujus ramis mod0, mod0 emin en tibus saxis.n isus L igus , ca stelli plan itiem perscruta tur , qu0d

cun cti Numida: in ten ti praelian tibus adera n t . Ex

p lora tis omn ibus quas mox usui fore duceba t , eadem

regreditur , n on temer‘e , uti escendera t , sed ten ta n s

omn ia et circumsp icien s . Itaque Ma rium proper‘e

adit ; a cta edocet ; horta tur ab ea pa rte qua ipse de

scendera t ca ste llum ten tet ; po llicetur sese itin eris

pe riculique ducem . Marius cum L igure , promissa

ejus cogn itum , ex praesen tibus misit ; quorum uti cu

jusque ingen ium era t , ita rem difiic ilem aut fa cilem

nun tiavére . Con sulis a n imus tamen p aullum arree

tus . Itaque ex copia tubicinum et corn icinum nu

mero quinque quam velocissumos delegit , et cum eis ,

praesidio qui foren t , milites p aucos , et qua ttuor cen

turion es omn isque L iguri pa rere jubet , et ei n e

gotio proxumum diem con stituit .

Sedubi ex praecepto tempus visum , p ara tis com

positisque omn ibus , ad locum p ergit . Ceten‘im illi

qui escen suri praeeran t , praedocti ah duce , a rma or

n a tumque mutaveran t , capite a tque pedibus nudis,

uti prospectus n isusque per saxa fa c ilius foret ; super

terga gladii et scuta ; ver1‘1m ea Numidica ex coriis ,

ponderis gra tia simul , et ofi'

ensa quo levius strepe

1 28 LAT IN READER .

1 0 . Lucius Corn elius Sulla .

[Chapters 95- 1ox.]

Ceterhm , dum ea res geritur , L . Sulla quaestor

cum ' magno equita tu in ca stra ven it quos uti ex

La tio et a sociis cogeret Romae relictus era t . S ed

quon iam n os tan ti viri res admonuit , idon eum visum

est de cultuque ejus paucis dicere .

Igitur Sulla gen tis pa tric ias n obilis fuit , famil1a

propejam ex stin ctamajorum ign avia litteris G ra cis

a tque La tin is juxta atque doctissum‘e eruditus ; an imo

ingen ti ; cupidus volup ta tum , sed gloria cup idior ;

otio luxurioso tamen ah n egotiis numquam volupta s remora ta ; fa cunda s , ca llidus , et amic itia fa cilis ;

a d simula n da a c dissimulanda n egotia a ltitudo inge

ui in credibilis multa rum rerum , a c maxumé p ecu

n iae , largitor a tque illi felic issumo omn ium an te

c ivilem victoriam , numquam super industriam for

tun a fuit ; multique dubitavére , fortior an felicior

esset . Nam postea quae fecerit , in certum habeo

pudea t magis a n p igea t disserere .

Igitur Sulla uti supra dictum est , postquam in

Africam a tque in ca stra Mari cum equita tu ven it,

rudis an tea et ign arus be lli , sollertissumus omn ium

in pauc is tempesta tibus fa ctus est . Ad hoc militesben igne adpellare ; multis rogan tibus , a liis per se

ipse da re ben eficia , invitus a cc ipere ; sed ea properan tius quam aes mutuum reddere : ipse ab nullo t e

petere ; magis id labora re , ut illi quam plurimi

deberen t joca a tque seria cum humillumis‘

agere ;

in agmin e a tque ad vigilia s multus adesse : n eque

in terim , quod prava ambitio solet, consulis°

aut cu

SALLUST . 1 29

jusquam bon i famam laedere ; tan tummodo n equecon silio n eque manupriorem a lium pa ti ; p lerosquea n teven ire . Q i ibus rebus et artibus brevi Ma rio

militibusque carissumus fa ctus .

Q i arto den ique die , haud longé ab oppido Cirtaundique simul specula tores citi sese ostendun t ; qua

t e hostis adesse in tellegitur . Sed quia divorsi re

deun tes , a lius ah a lia parte a tque omn es idem si

gn ificaban t , con sul in certus quon am modo a c iem

in strueret , nullo ordin e commuta to , advorsum omn ia

para tus , ibidem opp eritur. In terim Sulla , quem p ri

mum hostes adtigera n t , cohorta tus suos , turma tim et

quam maxumé confet tis equis , ipse a liique Mauros

invadun t : ceteri in loco ma n en tes ah ja culis eminusemissis corpora tegere , et si qui in manus ven eran t

obtrun ca t e . Dum eo modo equites proelian tur , Boc

chus cum peditibus quosVolux filius ejus adduxera t ,n eque in priore pugna, in itin ere morati , adfueran t ,

postremam Romanorum ac iem invadun t . Turn Ma

rius apud primos ageba t , quod ibi Jugurtha cum plurumis era t . Dein Numida , cogn ito Bocchi adven tu,

clam cum paucis ad p edites convortit : ibi La tin é

( n am apud Numan tiam loqui didicera t) exclama t

nostros frustra pugn a re ; paullo an t‘e Ma rium sua

manuin terfectum simul gladium sa nguin e oblitum

osten dere , quem in pugna, sa tis imp igré occ iso pe

dite n ostro , cruen tavera t . Q i odubi milites a ccepére ,magis a trocita te rei quam fide nun tii ternen tur : si

mulque ba rba ri amimos tollere , et in p erculsos Ro

ma n os a cri1‘1 s in cedere . Jamque p aullhm a fuga

abera n t , chm Sulla , profliga tis e is quos advorsumiera t , redien s ab la tere Mauris in currit . Roccha s

sta tim avortitur . At Jugurtha , dum susten ta t e suos

9

1 30 LAT IN READER .

et prope jam adep tam victoriam retinere cupit , circumven tus ah equitibus , dextra sin istra omn ibus

occ isis , solus in ter te la hostium vitabundus erump it.

Atque in terim Ma rius , fuga tis equitibus , a ccurrit

auxilio suis , quos pelli jam a ccepera t . Den ique

hostes undique fusi . Tum specta culum horribilecampis p a ten tibus : sequi , fugere occidi , capi ;equi a tque viri adflicti ; a c multi voln eribus a ccep tis

n eque fugere posse , n eque quietem pa ti ; n iti modo,

a c sta tim con cidere postremo omn ia , qua visus era t,

con stra ta telis , armis, cadaveribus ; et in terea humusinfecta sanguine .

?ugurtha z'

s B etrayed a nd Caj tured.

[Chapters 1 0 5

Q fibus rebus cogn itis , Bocchus per littera s a

Mario p etivera t , uti ad se mitteret Sullam ; cujusa rbitra tude commun ibus n egotiis con suleretur . Is

m issus cum p rae sidio equitum atque p editum , item

funditorum Ba learium : praaterea iere sagittarii et

cohors Pelign a cum velita ribus armis , itin eris pro

p erandi caussfi; n eque e is secii s a tque a liis armis

advorsii s tela hostium , qu0d ea levia sun t , mun iti .

S ed in itin ere , quin to den ique die , Volux , filius

Bocchi , rep en té in campis p a ten tibus cum mille n on

amp lius equitibus sese ostendit ; qui temer‘e et efi

'

usé

eun tes , Sullae a lusque omn ibus et numerum ve ro

amp liorem , et hostilem metum efii cieba n t. Igitur

se quisque expedire , a rma a tque tela ten tare , in

tendere ; timor a liqua n tus , sed spes amplior , quippevictoribus, et advorsii s eos quos sa pe viceran t . In

1 32 LAT IN R EADER .

rit , ah in ermis pedibus auxilium petere , in maxumo

metu nudum et cae cum corpus ad hostis vortere .

”

Deinde Volucem , quon iam hostilia fa ceret , Jovemmaxumum obtesta tus ut sceleris a tque p erfidim Boc

chi testis adesset , ca stris abire jubet . Ille la cru

man s orare ,"n e ea crederet : n ihil dolo fa ctum,

magis ca llidita te Jugurthae , cui vide licet speculan ti

iter suum cogn itum esset ; ceterum quon iam n eque

ingen tem multitudin em haberet , et spes opesque

ejus ex pa tre suo penderen t , credere illum n ihil pa

larn ausururn , ci1m ipse filius testis adesset : qua re

optumum fa ctuvideri , per media ejus ca stra pa lam

transire sese vel praemissis vel ibidem relictis Mau

ris , solum cum Sullfiiturum .

”Ea res , uti in ta li ne

gotio , proba ta , a c sta tim profecti : quia de improviso

a ccidera n t , dubio a tque haesita n te Jugurtha, in columes tra n seun t . De inde paucis diebus quo ire

in tendera n t perven tum est .

Ibi cum Boccho Numida quidam , Aspar nomine ,

multum et familia riter agebat p reemissus ah Jugurtha, postquam Sullam a ccitum audiera t , ora tor et

subdole specula tum Bocchi con silia : prae terea Da

bar , quem Bocchus , fidum esse Roma n is multis an tea

tempesta tibus expertus , illice ad Sullam nun tia tum

mittit ,"

p a ra t um sese fa cere quae populus Romanus

ve llet : co lloquio diem , locum , tempus ipse deligeret ; con sulta sese omn ia cum illo in tegra habere ;

n euJugurthae lega tum p ertimesceret ; quo res

commun is licen tius gereretur ; 11am ah in sidiis ejusa liter caveri n equivisse .

”Sed ego comp erior Boc

chum , magis Pun ica‘ide quam oh ea quas praedica

ba t , simul Roma nos et Numidam spe pa cis adtinu

isse , multumque cum a n imo suo vo lvere solitum , Ju

SALLUST. 1 33

gurtham Roma n is , an illi Sullam traderet : lubidi

nem advorsum nos , metum pro nobis suasisse .

Rex postero die Asparem , Jugurthae lega turn ,

adpella t , dicitque : sibi p er Babarem ex Sulla co

gn itum , posse condition ibus be llum compon i : quam

ob rem regis sui sen ten tiam exquireret .”Ille lae

tus in ca stra Jugurthae proficiscitur : deinde ab illo

cun cta edoctus , propera to itin ere , post diem octavum

redit ad Bocchum , et ci denun ciat ,“

Jugurthamcupere omn ia quae impera ren tur fa cere ; sed Ma rio

parum fidere ; seepe an tea cum impera toribus Ro

man is pa cem conven tam frustra fuisse . Ceteriim

Bocchus si ambobus con sultum et ra tam pacem vel

let , daret operam ut una ah omn ibus , qua si de pa ce ,colloquium ven iretur, ibique sibi Sullam traderet

cum ta lem virum in potesta tem habuisset , tum fore

uti jussusen a ths aut populi Roman i fmdus fieret

n eque homin em nobilem, non sua ign avia, sed oh

rempublicam , in hostium potesta te relictum iri .”

Haec Maurus , secum ipse diu volven s, tandem

promisit : ceterhm do lo an ver‘e cun cta tus , pa rum

comperimus . Sed pleriimque regiw volun ta tes , ut

vehemen tes , sic mobiles , seepe ip saa sibi advorsae .

Postea, tempore et loco con stituto , in colloquium uti

de pa ce ven iretur, Bocchus Sullam modo, modo Ju

gurthae lega tum adpellare , ben ign‘e habere , idem

ambobus polliceri .

Illi pariter lwti a c sp ei bon as p len i esse . Sed n octe

ea qua proxuma fuit an te diern colloquio decretum ,

Maurus , adhibitis amic is , a c sta tim immuta ta vo lumta te , remotis ceteris , dicitur secum ipse multum

agitavisse , corpore pa riter a tque a n imo varius , quae

scilicet ta cen te ipso occulta pectoris p atefec isse .

1 34 LAT IN READER .

T amen postremc‘) Sullam a ccersi jubet , et ex illins

sen ten tia Numidae in sidias tendit . Deinde , ubi dies

adven it , et ci nun tia tum est Jugurtham haud procul

abesse , cum pauc is amic is et quaestore nostro , quasi

obvin s honoris caussa, p rocedi t in tumulum fa c illu

mum visuin sidia n tibus . Eodem Numida cum p le

risque n ecessariis suis , in ermis , ut dictum era t ,

a ccedit ; ac sta tim , sign o da to , undique simul ex in

sidiis invaditur . Ceteri obtrun ca ti ; Jugurtha Sulla:vin ctus traditur , et ah cc ad Marium deductus est .

Per idem tempus advorshm G a llos ah duc ibus

nostris Q Caep ion e e t Cn . Man lio ma l‘e pugn a tum

quo metuIta lia omn is con tremuit . Illimque usque

ad mostram memoriam Roma n i sic bahners , a lia em

n ia virtuti sum pron a esse : cum G a llis pro sa lutenon pro gloria c erta ri . Sed postquam be llum in

Numidia confectum , et Jugurtham vin ctum Romam

adduci nun tia tum est , Marius con sul absen s fa ctusest , et ci decreta provin cia G a llia : isque ka lendis

Januariis magna gloria con sul triumphavit . Et eh

tempestate spes opes civita ti s in illo sitae .

1 36 LAT IN READER .

Saeculaque , et positae sp a ti is aequa libus Hora

V erque novum staba t, c in ctum floren te corona

Staba t nuda E sta s, et spicca serta gereba t.

Stabat et Auctumnus, ca lca tis sordidus uvis,

Et gla c ia lis H iemp s, ca nos hirsuta capillos.

Inde loco medius, rerum n ovita te p aven tem

S0 1 oculis juvenem , quibus adsp ic it omn ia , Vidit.

Q uaaque via: tibi causa ? Q uid hac ,”a it, a rce p etisti,

Progen ies, Pha'

e‘

thon , haud infitia nda parenti ?”

Ille refert : O lux immen si publica mundi,Pha abe pa ter, si da s hujus m ihi n omin is usum ,

P ignora da , gen itor ; p er ques tua vera propagoCreda r, et hun c a n im is errorem detrahe nostris.

Dixera t . At gen itor c ircum caput omn e mican tes

Deposuit radios ; p rop ihsque a ccedere jussit :Amp lexuque da to , Nec tumeus esse negari

Dignus es ; et Clymen e veros,”a it, edidit ortus.

Q 10que minhs dubites, quodvis pete munus ; et illud,Me tribuen te , feres : p romissi testis adesto

Dis juranda pa lus, oculis in cogn ita nostris.

V ix bene desiera t : currus petit ille pa ternos,Iuque diem a lip edum jus et moderamen equorum.

Pcs n ituit jurasse p a trem . Q ui terque qua terqueConcutien s illustre caput, “ T emeraria ,

”dixit,

Vox mea fa cta tua est. Utin am p romissa liceret 50

Non da re ! Confiteor solum hoc tibi, n a te , n ega rem.

D issuadere licet. Non est tua tuta volun ta s.

M agn a petis , Pha e thon , et quas nec viribus istis

Mun era conven ia n t , n ec tam puerilibus an n is.

Sors tua morta lis : non est morta le quod opta s.

P lus etiam , quam quod superis con tingere fa s sit,Nesc ius afi

'

ecta s. P la cc a t sibi quisque licebit ;Non tamen ign ifero quisquam con sistere in axe

Me va let excep to . Va sti quoque rector Olymp i,

Q ui fera terribili ja cula tur fulmina dextra,Non aga t hos currus : et quid Jove majus habemus ?

OVID

Ardua prima via e st , et qua vix ma ne recen tes

E n ita n tur equi medio est a ltissima oxalo ,

U nde ma re et terra s ipsi mihi saep e videre

F it timor, et pavida trep ida t formidin e pectusU ltima prona via est, e t eget moderamine certo .

T unc etiam, que me subjectis exc ip it undis,N e ferar in p raecep s, T ethys, so let ipsa vereri.

A dde , qubd adsidufirap itur vertigine cae lum ;

S ideraque a lta trahit, ce lerique volumin e torquet.N itor in adversum nec me , qui ce tera , vinc it

Impe tus ; et rapido con tra rius evehor orbi .

F inge da tos currus. Q uid ages ? p oterisn e rotatis

O bvin s ire polis, n e te c itus aufera t ax is ?

Forsita n e t lucos illic , urbesque , domosque

Con c ip ia s a n imo : de lubraque ditia don is

E sse . Per in sidia s iter est , forma sque fera rum.

t ue viam ten ea s, nulloque errore traha ris,

P er tamen adversi gradieris cornua T auri ,

H aemon iosque a rcus, vio len tique ora Leon is,

S zevaque c ircuitucurva n tem bra chia longo

S c orp ion , a tque aliter curva n tem bra chia Cancrum.

N ec tibi quadrup edes an imo sos ign ibus illis,Q uos in pectore haben t, quos ore e t n a ribus efila n t,

In p romp turegere est . V ix me p a tiun tur, ut a cres

In ca luére a n imi cervixque repugn a t haben is .

A t tu, fun esti ne sim tibi muneris auc tor,

N a te , cave : dum resque sin it, tua corrige vo ta .

Sc ilicet, ut n ostro gen itum te sa nguin e creda s,

P ign ora certa pe tis . Do pign ora certa timendo

E t pa trio pater esse metuprohor. Adsp ice vultus

Ecce meos : utin amque oculo s in pectora possesIn serere , et p a tria s in tus deprendere cura s !

Den ique , quidquid habet dives, c ircumsp ice , mundus

Eque tot a c ta n tis c ae li , terraaque , ma risque

Posce bon is a liquid : nullam p a tiere repulsam .

Dep recor ho c unum quod vero n omine puma ,

1 38 LAT IN READER .

Non honor est. Poen am, Pha ethon , p ro munere , poseis.

Q uid mea co lla tenes bla ndis, ign a re , la certis ?Ne dubita , dabitur (Stygia s juravimus unda s)Q uodcumque op tfiris : sed t usap ien tihs opta .

Fin iera t mon itus. D ictis tamen ille repugn a t

Propo situmque premit ; flagra tque cup idine currfis.

Ergo , qua licuit gen itor cun cta tus, ad a ltos

Deduc it juven em , Vulca n ia mun era , currus.

Aureus a xis era t, temo aureus, aurea summas

Curva tura ro tae radiorum a rgen teus o rdo .

Per juga chryso lithi , p o sitaaque ex ordine gemme ,

Cla ra repercusso reddeba n t lumin a Phcebo .

Dumque ea magn a n imus Phaéthon m ira tur, opusque 1 10

Persp ic it : ecce vigil n itido p a tefec it ah ortu

Purpurea s Aurora fore s, e t plen a ro sa rum

Atria . D ifi'

ugiun t stellae : quarum agmin a cogit

Luc ifer, e t Ca li sta tion e n ovissimus ex it.

Q ua p etere ut terra s, mundumque rubescere vidit,

Comuaque extrema: ve lut eva n escere Lunas,

Jungere equos T ita n veloc ibus imp era t H oris.

Jussa deae ce leres p eragun t : ign emque vomentes,

Ambrosia : succo sa turo s, p'

raasep ibus a ltis

Q uadrup edes ducun t ; addun tque son a n tia fra

Tum pa ter ora sui sa cro medicamin e n a ti

Con tigit ; et rap idae fec it pa tien tia flammae .

Impo suitque coma : radios : praesagaque luctfis

Pectore sollic ito rep eten s susp iria , dixit

Si po tes hic sa ltem mon itis pa rere pa rentis,Pa rc e , puer, stimulis ; e t fortihs utere loris.

Spon te sua prop era n t : labor est inhibere vo len tes.

Nec tibi direc to s p la cea t via quinque p er arcus.

Sectus in obliquum est la to curvamin e limes,

Zon a rumque trium con ten tus fin e : p o lumque

Efl'

ugito austra lem , jun ctamque aquilon ibus Arcton .

Hac sit iter : ma n ifesta ro tae ve stigia cem es.

t ue feran t a quos e t ca lum e t terra ca lores,

1 40 LAT IN READER .

Tum p rimhm rad11s ge lidi ca luet e T riones,Et ve tito frustra ten tarun t aequore tingi .

Q uaeque po lo posita est gla c ia li prox ima Serpen s,Frigore pigra p rihs, n ec formidabilis ulli ,In ca luit : sump sitque n ova s fervoribus ira s.

T e quoque turba tum memora n t fugisse , Boote ;

Q ua rnvis ta rdus era s, et te tua p laustra ten eba n t .Ut verb summo desp ex it ah ae there terra s

Infe lix Phaethon , p en iths p en ithsque ja cen tes ;Pa lluit, et subito genua in tremuére timore

Sun tque oculis ten ebrae p er ta n tum lumen obortae .

Et jam ma lle t equos numquam tetigisse pa ternos :

Jam cognésse genus p iget, et va luisse roga ndo

Jam Merop is dic i cup ien s ; ita fertur, ut a cta

Praac ip iti pinus Borea, cui vieta remisit

Fraen a suus rector, quam dis votisque re liquit.

Q uid fa c ia t ? multum cae li post terga re lictum

An te o culos plus e st . An imo me titur utrumque .

Et modh, quos illi fa tum con tingere non e st,

Pro sp ic it occa sus : in terdum resp ic it ortus.

Q uidque aga t ign arus, stup e t : e t n ec fraen a remittit,Ncc retin ere va le t : n ec nomin a n ovit equorum .

Spa rsa quoque in vario pa ssim m ira cula caalo ,

Va sta rumque videt trep idus simula cra fera rum .

Est locus, in gemin os ubi bra chia concava t arcus

Scorpios ; et cauda flex isque utrinque la certiPorrigit in spa tium sign orum membra duorum.

Hun c puer ut n igri madidum sudore ven en i

Vuln era curva ta m in ita n tem cuspide Vidit ;

Men tis in op s, gelida form idin e lora remisit.

Q uae postquam summum te tigére ja cen tia tergum,

EXSp a tia n tur equi nulloque inhiben te per aura s

Igno tas region is eun t ; quaque impetus agit ,Hfic sine lege ruun t : a ltoque sub ae there fixis

In cursan t ste llis, rap iun tque p er avia curtum.

Et modh summa p etun t, modo p er decliva , via sque

OVID

P raec ip ites spa tio terraa p rop iore ferun tur.Inferiusque suis fra terno s currere Lun a

Adm ira tur equos : ambustaque nubila fuma n t.

Co rrip itur flammis, ut quasque a ltissima , te llus ;Fissa que agit rima s, et succ is a re t ademp tis.

P abula can escun t : cum frondibus uritur a rbo s

M a te riamque suo p raebet sege s a rida damn o .

P a rva queror. Magn ae p ereun t cum maan ibus urbes

Cumque suis to ta s p opulis in cendia gen tes

In c in erem vertun t . Silvae cum mon tibus a rden t .

Nc c p rosun t Scythim sua frigora : Cauca sus ardet,O ssaque cum Pindo , majorque ambobus OlympusA e riaeque A lpes, et nubifer Ap enn inus.

T un c verb Phaéthon cunctis e p a rtibus orhem

Adsp ic it a ccen sum n ec ta n to s sustin et ae stus :

Fe rven tesque aura s, ve lut e forna ce profunda,O re trahit, currusque suos ca ndescere sen tit.

E t n eque jam c ineres ejecta tamque favillamFe rre p o test : ca lidoque involviturundique fumo .

Q ubque ea t, aut ubi sit, picea ca ligin e tectusNe sc it ; et arbitrio vo lucrum rap ta tur equorum .

S a nguin e tum credun t in corpora summa vocato ,

E thiopum populo s n igrum tra x isse co lo rem .

Tum fa cta est L ibye , rap tis humo ribus aestu,

A r ida tun c Nymphae pa ssis fon tesque la cusqueD eflevére comis. Q uwrit Baaotia D irceu,A rgos Amymon en , Ephyre Piren ida s unda s.

N e c so rtita loco dista n tes flumin a ripa sT uta ma n en t : mediis T a n a 1s fumavit in undis :

E stua t Alpheos : rip a : Sperchei’

des a rden t

Q uodque suo T agus amn e vehit , fluit ign ibus, aurum

E t , quasMaeon ia s celebrfira n t c a rmine rip a s,

F lum in eae vo lucres medio ca luére Caystro .

N i lus in extremum fugit perterritus orhem ,

O c culuitque ca put, quod adhuc la te t . Ostia sep tem

Pulverulen ta vaca n t, sep tem sin e flumin e va lles .

1 41

1 42 LAT IN READER .

D issilit omne solum ; p en etra tque in T a rta ra t imis

Lumen , et infernum terre t cum conjuge Regem .

Et ma re con trahitur : siccaaque est campus a ren a ,

Q uod modh pon tus era t ; quosque a ltum texera t aequor,

Exsistun t mon te s, e t sp a rsa s Cyc lada s augen t.

Ima p etun t pisces : nec se super aequora curvi

T o llere con sueta s auden t de lphin es in aura s :

Corpora phocarum summo resupin a profundoExan ima ta ja cen t : ipsum quoque Nerea fama est, 250

Doridaque , et n a ta s, tep idis la tuisse sub an tt is.

T er Nep tunus aquis cum torvo brachia vultu

Exserere ausus era t : ter n on tulit a éris ae stus.A lma tamen T e llus, ut era t c ircumda ta ponto ,

In ter aqua s pe lagi , con tra ctos undique fon tes,Q ui se condidera n t in opa cas viscera ma tris,

Sustulit omn iferos collo tenus a rida vultusOpp osuitque ma num fron t i magn oque tremore

Omn ia con cutien s p aullfim subsedit ; et infra,

Q uam so let esse , fuit : siccaque ita voce locuta est

Si pla ce t hoc , meruique , quid O tua fulmin a cessa n t,

Summe defim ? Licea t p eriturae viribus ign is,Igne perire tuo ; clademque auctore levare .

V ix equidem fauces hae c ip sa in verba resolvo ,(Pressera t ora vapor,) tostos en adsp ice crines,

Iuque oculis ta n tum , tan tum sup er ora favillae .

Hosn e m ihi fructus, hun c fertilita tis honorem

Oflic iique refers ; qubd adun c i vuln era ara tri ,

R a strorumque fero , totoque exerceor a nn o ?

Q uod pecori fron des, a limen taque m itia , fruges,Huma no generi , vobis qubd thut a m in istro ?

Sed tamen ex itium fac me meruisse quid undae ,

Q uid meruit fra ter ? Cur i lli tradita sorte

q uot a decrescun t, et ah ae there longihs absun t ?

Q ubd si n ec fra tris, nec te mea gra tia ta ngit ;

At caeli miserere tui . Circumsp ice utrumque ;Fuma t uterque po lus : quos si vio laverit ign is,

I44. LAT IN READER.

Praebeban t ; a liquisque ma lo fuit usus in illo .

At Clymen e , po stquam dix it quaecunque fuerunt

In ta n tis dicenda ma lis, lugubris et amens,

Et la n ia ta sinus, to tum p ercen suit orhem

Exan imesque artus p rimb, mox ossa requiren s,Repp erit o ssa tamen peregrine. condita ripa,In cubuitque loco : nomenque in ma rmore lec tum

Perfudit la crymis, et aperto pectore fovit.Nec m inhs H eliades fietus et ( in an ia morti

Mun era ) da n t la cryma s : et cae sa pectora p a lmisNon auditurum misera s Pha e thon ta querelasNocte dieque voca n t : adsternun turque sepulcroLun a qua ter jun ctis imp léra t com ibus orhemIllae more suo ( 11am morem fecera t usus)Pla ngorem dedera n t. E quis Pha éthusa , sororum

Max ima , chm vellet terras p rocumbere , questa est

Deriguisse pedes : ad quam con a ta ven ire

Ca ndida Lamp e tie , subita radice reten ta est .

T ertia , ci1m crin em ma n ibus lan iare p araret,Ave llit frondes. Haec stipite crura ten eri,Illa do le t fieri longos sua bra chia ramos.

Q uid fa c ia t ma ter ? n isi , qub traha t impetus illam,

Huc ea t, atque illuc ? et, dum licet, oscula junga t !Non sa tis est. T run c is ave llere corp ora ten ta t ;

Et ten eros man ibus ramos abrump ere : a t inde

Sanguin eae man an t, tamquam de vulnere , gutta .

Parce , precot , ma ter,”

quaecunque est saucia , clama t : 340

P a rce , p recor : n ostrum la cera tur in arbore corpus.

Jamque va le .

”Cortex in verba novissima ven it.

Inde fluun t la crimae : stilla taque sole rigescun tDe ramis e lectra n ovis : quae luc idus amn is

Exc ip it, et, nuribus mittit gestanda La tinis.

OVID .

2 . The Mon th of Ma rch.

[Fasti, Book III.]

BELL ICE , depositis c lipeo p aulisp er et ha sta,

Ma rs, ades, et n itida s ca sside so lve coma s .

Forsita n ip se roges, quid sit cum Ma rte poete ?A te , qui ca n itur, n omin a men sis habet .

Ip se vide s man ibus p eragi fera be lla Min erva .

Num minfis ingenuis art ibus illa va ca t ?

Pa lladis exemp lo ,p on endze tempora sume

Cuspidis : inven ies et quod in ermis aga s.

The 2732 1” of R omulus.

Ma rtia ter senos pro les adolevera t a n nos,Et subera t flavae jam n ova barba comas.

Omn ibus agricolis a rmen torumque magistris

Iliadaa fra tre s jura p e tita daba n t.

Seepe domum ven iun t p ra edonum sanguin e la ti ,E t redigun t a ctos in sua rura boves.

Ut genus audierun t, a n imos pa ter editus auget,E t pudet in p auc is nomen habere ca sis :

Romuleoque cadit trajectus Amulius ense ,Regn aque longaevo restituun tur avo .

Ma n ia condun tur ; qua quamvis p arva fuerun t,

Non tamen exp ediit tran ssiluisse Remo .

Jam m0 d0 qua fueran t silvas p ecorumque recessus,

Urbs era t, mternae cum pa ter Urbis a itArbiter armorum, de cujus sa nguin e n a tus

Credor, et ut credar, pignora multa dabo ,A te prin c ipium Romano dic imus a nno

P rimus de pa trio nomine men sis erit .”

V ox ra ta fit , p a trioque voca t de n omin e men sem.

D ic itur haac p ieta s gra ta fuisse deo .

IO

1 45

1 46 LAT IN READER .

Et tamen a n te omn es Ma rte rn co luére priores.

Hoc dedera t studiis be llica turba suis.

Ma rs La tio ven era ndus era t , quia p ra esidet a rmis.

Arma ferae gen ti remque decusque daba n t.

Nec totidem veteres, quot nun c , habuére Ka lenda e.Ille minor gemin is men sibus a n nus era t.

Nondum tradidera t victa s vic toribus a rtes

G rasc ia , fa cundum , sed ma le forte genus.

Q ui bene pugn aba t , Roma n am n overa t a rtem

M ittere qui p o tera t pila , disertus era t.Libera curreba n t e t inobserva ta p er an num

Sidera : con staba t sed tamen e sse deo s .

Non i lli cae lo laben tia sign a ten eba n t ,

Sed sua , quae magnum perdere crimen era t.

Illa quidem faeno ; sed era t reveren tia faeno

Q uan tam nun c aquila s cern is habere tua s.

Pertica suspen so s p ortaba t lo nga ma n ip los,

Unde ma n ip la ris nom in a miles habet.Ergo an imi indoc iles et adhuc rat ion e ca ren tes

Men sibus egerun t lustra minora decem .

An nus era t, dec imum cum lun a recep era t orhem.

H ic numerus magno tun e in honore fuit.

The Tea r of Numa .

Primus, o liviferis Romam deductus ah arvis,

Pompilius men ses sen sit abesse duos

S ive hoc a Samio doctus, qui po sse rena sci

No s puta t , Egeria sive mon en te sua.

Sed taman erraba n t etiam tun c tempora , donecCae saris in multis haac quoque cura fuit.

Non haac ille deus ta n taeque p rop agin is auctor

Credidit offic iis esse minora suis,Prom issumque sibi vo luit p raanoscere cae lum,

Nec deus ignota s hosp es in ire domos .

Ille mora s solis, quibus in sua signa rediret,

T raditur exactis disposuisse notis.

1 48 LAT IN READER .

Indolui, p a triamque dedi tibi , Komule , men tem.

’

Po lle preces,’dixi : quod petis arma dabun t.

’

Festa para t Co n so—Con sus tibi cetera dicet,Illo fa cta die dum sua sa cra canes.

In tumuére Cures, et quo s do lor a ttigit idemTum p rimi1m generis in tulit arma socer :

Jamque fe te rap tae ma trum quoque nomen habeba n t,

T ractaque era n t’

longé bella propinqua mora.

Conven iun t nup te dictamJunon is in aedern ,

Q ua s in ter me a sic est n a tus orsa loqui

O pa riter rap tae, quon iam hoc commun e tenemus,Non ultra len té possumus e sse p ie .

Stan t a cies : sed utra di sin t p ro parte rogandi,

Eligite : hin c conjunx , hin c pater arma ten et.

Q uwrendum est, vidua fieri ma limus, a n orba .

Consilium vobis forte p iumque dabo .

’

Con silium dedera t . Pa ren t, crinesque resolvunt,Me staque fun erea corpora veste tegun t .

Jam stetera n t a cies ferro mortique pa ra tec ,Jam lituus pugnae sign a da turus era t

Cum rap tae ven iun t in ter p a tresque virosque ,Inque sinun a tos, pign ora ca ra , tenen t.

Ut medium campi sc issis te tigére cap illis,

In terram po sito procubuére genuEt quasi sen tiren t, blando c lamore n epotesT endeban t ad avos bra cchia parva suo s.

Q ui po tera t , clamaba t avum, tunc den ique visum ;

E t qui vix p otera t, po sse coactus era t .

T ela viris a n imique cadun t ; gladiisque remotis

Dan t soceri generis a cc ip iun tque ma nus,Lauda ta sque ten ent n ata s, scutoque n ep otem

Fert avus : hic scuti dulc ior usus era t .

Inde diem, quas prima , mea s celebra t e Ka lendae(Rha lie mau'

es non leve munus habent.”

OVID . 1 49

Faunus a n d Ficus.

Q p is mihi nunc dicet, qua re caelestia Martis

Arma feran t Sa lii , Mamuriumque can a n t ?

Nympha , mone nemori stagnoque opera te. Dianae ,Nympha , Numa conjunx , ad tua fa cta ven i .

Va llis Aric in ae Silva p raec in ctus op a caE st la cus, a n tiqua relligione sa cer.

Hic la tet H ippo lytus furi is direp tus equorum ;

Unde nemus nullis illud aditur equis.

Lic ia dependen t, longa s ve lan tia saep es,

Et posita est merita multa tabe lla deae .

Saep e p oten s voti , fron tem redimita coron is,

Fem in a lucen tes porta t ah Urbe fa ces.

Regn a tenen t forte s ma n ibus, p edibusque fugaces,Et perit exemplo p o stmodo quisque suo .

Defiuit in certo lap idosus murmure rivus :

Saap e , sed ex iguis haustibus inde bibi .

Egeria est, quze p rzebet aqua s, dea gra ta Camenis.

Illa Numze conjunx con siliumque fuit.

Princ ipio n imihm p romp tos ad bella Q uiritisMo lliri p la cuit jure defimque metu

Inde da te leges, n e firmior omn ia posset ;Cmp taque sun t pure tradita sacra coli .

Exuitur ferita s arm isque p oten tius aequum est,

Et cum c ive pudet con seruisse manus.

Atque a liquis, m0 d0 trux , visa jam vertitur ara,Vin aque da t tep idis sa lsaque fa rra foc is.

E cce dehm gen itor rutila s p er nubila flamma sSp a rgit, et efi

'

usis aethera sicca t aquis.

Non a lias missi cec idére frequen tihs ignes.

Rex p avet, et volgi pectora terror habet.Cui dea Ne n imiiun terrere ! p iabile fulmenEst

”a it e t szevi flectitur ira Jovis.

Sed poterun t ritum P icus Faunusque p ia ndi

T radere , Roma n i numen utrumque soli .

1 50 LAT IN READER .

Nec sin e vi tradent : adhibeto vin cula cap tis

Atque ita , qua p ossin t, erudit, arte capi .Lucus Aven tino subera t n iger ilic is umbra,

Q uo po sses viso dicere Numen z’

n est l

In medio gramen , muscoque adop erta viren ti

Man aha t sa xo ven a peren n is aquae .

Inde feré so li Faunus P icusque bibeba n t.

Huc ven it, e t fon ti rex Numa ma cta t ovem

Plen aque odora ti disp on it p ocula Ba cchi ,

Cumque suis an tro conditus ipse la te t.Ad so litos ven iun t silve stria numin a fon tes,Et re leva n t multo pectora sicca mero .

V in a quies sequitur : ge lido Numa p rodit ah an tro ,

Vin c laque sopita s addit in a rcta ma nus.

Somnus ut abscessit , pugn ando vincula temp ta n t

Rump ere : pugn a n tes fortihs illa ten en t .

Tunc Numa Di nemorum , fa ctis ign osc ite nostris,

Si scelus ingen io sc itis abesse meo ,

Q uoque modo possit fulmen , monstra te , piari .S ic Numa . Sic qua tien s cornua Faunus a it

Magn a petis, n ec quaa mon itutibi discere nostro

Fa s sit : haben t fines numin a n ostra suos.

Di sumus agrestes, e t qui dominemur in a ltisMon tibus : arbitrium est in sua tela Jovi.

Hun e tun on p o teris p er te deducet e caelo

At poteris nostra forsita n usus op e .

”

Dixera t ha ec Faunus ; p a r est sen ten tia Pici.

Deme tamen nobis vin cula ,”P icus a it

“Jupp iter huc ven iet, va lida p erduc tus ab arte .

Nubila p romissi Styx m ihi testis crit .”

Emissi laque is quid aga n t, quae carmin a dica nt,

Q uaque traba n t superis sedibus a rte Jovem,

Sc ire n efa s bomin i . Nobis concessa ca n en tur,

Q uaeque p io dic i va tis ah ore licet.Elic iun t cae lo te ,Jupp iter : unde minoresNun c quoque te celebran t, E liciumque vocan t.

1 52 LAT IN READER.

Con stitit, a tque caput n iveo ve la tus amictu

Jam bene dis nota s sustulit ille ma nus ;Atque ita , T empus adest p rom issi mun eris, inquit :

Po llic itam dictis,Jupp iter, adde fidem .

”

Dum loquitur, totum jam so l emovera t orbem ,

E t gravis aathereo ven it ah axe fragor.

T er tonuit sine nube deus, tria fulgura misit.Credite dicenti : mira , sed a cta , loquor.

A media caelum region e dehiscere ccep it :

Submisére oculos cum duce turba suo .

Ecce levi scutum versa tum len iter aura

Dec idit : a populo clamor ad a stra ven it.

T ollit humo munus cae sa p rihs ille juven ca,Q ue dedera t nulli colla p remenda jugo ,

Atque a nc ile voca t, qubd ab omn i pa rte rec isum est ;

Q 1£1que notes oculis, a ngulus omn is abest .

Turn , memor imperii sortem con sistere in illo ,Consilium multae ca llidita tis in it .

Plura jubet fieri simi li cae la ta figura,Error ut an te oculo s in sidia n tis ea t.

Mamurius, morum fabraan e exa c tior artis,

D ifii c ile est, illud, dicere , c lausit opus.

Cui Numa mun ificus Fa cti pete p rwmia dixit

S i mea nota fides, irrita nulla petes.

”

Jam dedera t Sa liis a sa ltunom in a dicta ,

Armaque et ad certos verba c auenda modos.

Tum sic Mamurius Merces m ihi gloria detur,Nom in aque extremo ca rm in e nostra sonent.

”

Inde sa cerdotes operi p romissa vetusto

Praemia p erso lvun t, Mamuriumque vocan t.

°

The I nf a n t yupi ter .

Un a nota est Ma rti Non is, sa cra ta qu0d illisT empla putan t luco s Vejovis a n te duos.

Romulus ut saxo la cum c ircumdedit a lto ,Q uilibet huc inquit confuge , tutus eris.

OVID .

O quam de tenui Roma nus origin e crevit

Turba vetus quam non invidio sa fuit !

Ne tamen ign a ro novita s tibi n omin is obstet,

D isce , quis iste deus, curve vocetur ita .

Jup p iter est juven is, —juven a 1is a sp ice vo ltusAsp ice de inde , ma nufulm in a nulla tene t.

Fulm in a po st ausos caelum adfec ta re giga n ta s

Sump ta Jovi : primo tempore in ermis era t.Ign ibus Ossa n ovis et Pelion a ltius Ossa

Arsit, et in so lida’

i fixus Olympus humo .

Sta t quoque c ap ra simul nymphae pavisse ferun turCretides ; infan ti la c dedit illa Jovi .

Nun c vocor ad nomen : veg ra n dz’

a fa rra co lon ae

Q uas ma le creverun t, vesca que pa rva voca n t.

V is ea si verbi est, cur n on ego Vejovis aedem

[ Edam non magn i susp icer esse Jovis ?

B a cchus a nd A r i a dn e .

Jamque , ubi cae ruleum va riabun t sidera caelum,

Susp ice G orgon e i colla videbis equi .

Creditur hic cassas gravide’

i cervice Medusae

Sa nguin e resp ersis p rosiluisse jubis.

Huic supra nubes et subter sidera lapsoCae lum p ro te t ra, p ro pede pin n a fuit.

Jamque indign a n ti n ova fren a recep era t ore ,

Cfim levis Aon ia s ungula fodit aqua s.

Nun c fruitur caelo , quod p inn is an te p e teba t,E t n itidus stellis quinque decemque mica t.

Pro tinus a sp ic ies ven ien ti no cte Co t on am

G n osida T heseo crim in e fa cta dea est.

Jam ben e perjuro mutara t conjuge Ba cchum ,

Q uae dedit ingra to fila legenda Viro .

Sorte tori gauden s Q uid flebam rustica ?”dixit

Utiliter nobis perfidus ille fuit .”

Interea Liber dep exo s crin ibus Indo s

Vicit, ct coo dives ah orbe redit.

1 54 LAT IN READER .

In ter captivas fac ie pre stan te puella sG ra ta n imis Ba ccho filia regis era t .

Fleba t ama n s conjunx , sp a tia taque litore curvo

Edidit in cultis ta lia verba comis

En iterum , fluctus, similes audite querella s !Euiterum lacrima s a cc ip e , a ren a , mea s !

Dicebam , memin i , perj ure ez‘p erfide Theseul

Ille abiit ; eadem crim in a Ba cchus habet .

Nun c quoque nulla m'

ro c lamabof emz’

n a creda t l

Nomin e muta to causa re la ta mea est

O utin am mea sors , qua p rimhm cmp era t, isset,

Jamque ego prae sen ti temp ore nulla forem !

Q uid me desertis p erituram , L iber, a ren is

Servabas? potn i dedo luisse seme l.Ba cche levis, leviorque tuis, quas tempora cingun t,Frondibus, in la crima s cogn ite Ba cche mea s,

Heuubi pa cta fides ? ubi , quae jurare so leba s ?

Me m iseram , quo tien s ha c ego verba loqua t ?

T hesea culpaba s, fa lla cemque ip se vocaba sJudic io p ecca s turp iii s ipse tuo .

Ne se ia t hoc quisquam, ta c itisque do loribus urar,Ne totien s fa lli dign a fuisse puter.

Illa ego sum , cui tuso litus p rom ittere ce lum.

E i mihi , p ro cwlo qua lia don a fero

Dixera t : audiba t jamdudum verba queren tis

L iber, ut a tergo forte secutus era t.

Occup a t amp lexu, la crima sque p er o scula sicca t,

Et Pariter cae li summa p e tamus a it .

Tum ihi jun cta toro mihi jun cta vocabula sumes

Nam tibi muta tze L ibera nomen erit.

S in tque tuae tecum fa c iam monumen ta coron ae ,

Vo lcanus Veneri quam dedit, illa tibi .”

Dicta fa cit, gemma sque n ovem tra nsforma t in ignes.

Aurea per stellas nunc micat illa novem.

1 56 LAT IN READER .

T ertia nuda nda s a ccepera t a rea messes,

Inque cavo s iera n t tertia musta la cus

Pe llitur An n a domo , la crima n sque sororia linquit

M(Bn ia ; germa n e justa da t a n te suas.

Mixta bibun t mo lles la crim is unguen ta favillas,Vertice liba ta s a cc ip iun tque coma s .

T erque Va le ! dix it, c in eres ter ad ora rela tosPressit, et est illis visa subesse soror.

Na nc ta ra tem comitesque fugae , p ede labitur aequo ,

Ma an ia re 3p ic ien s, dulce sororis opus.

Fertilis est Me lite sterili Vic in a CosyraeInsula , quam L ibyc i verbera t unda freti .

H a n c p e tit , ho sp itio regis confisa vetusto

H 0 $p es opum dives rex ibi Ba ttus era t .

Q ui p ostquam didic it ca sus utriusque sororis,

Haec inquit tellus qua n tula cumque tua est.

Et tamen hosp itii servz’

isset ad ultima munus l

Sed timn it magn a s Pygm a lion is op es.

S ign a rece n suera t bis so l sua : tertius iha t

An nus, et ex ilio terra pa ra nda n ova e st.

Fra ter adest be lloque petit. Rex a rma p ero sus

No s sumus imbe lles, tufuge so sp es 1”a it .

Jussa fugit, ven toque ra tem comm ittit et undis.

Asp erior quovis aequore fra ter era t.

Est p rope p iscoso s lap ido si Cra thidis amn es

Pa rvus ager : Cameren in co la turba vo ca t.

Illuc cursus era t , n ec long1us afuit inde ,

Q uam qua n tum n ovies m ittere funda po test.Vela ca dun t prim0, e t dubia libra n tur ah aura

Findite rem igio mavita dix it aqua s

Dumque p a ra n t torto subducere ca rba sa lin o ,

Percutitur rapido pupp is adun ca No to ,

Iuque p a ten s aequor, frustra pugn a n te magistro,

Fertur, e t ex o culis visa refugit humus.

Adsiliun t fluctus, imoque a gurgite po n tusVe rtitur, e t ca n a s a lveus haurit aqua s.

OVID

Vinc itur a rs ven to : n ec jam modera tor haben is

Utitur, aut vo tis his quoque p o sc it 0 p em .

Jacta tur tumida s exsul Phe n issa p er unda s,

Humidaque opp osita lumin a veste tegit.

Tun c p rim ii rn D ido felix est dicta sorori ,

Et quaecumque a liquam co rpore p ressit humum. 41 0

Figitur ad Lauren s ingenti flamin e litusPupp is, et exp o sitis omn ibus hausta perit .

Jam pius E n ea s regno n a tfique La tin i

Auctus era t, populo s m iscuera tque duos.

Litore do ta li so lo comita tus Acha te

Secretum nudo dum pede ca rp it iter,

Asp ic it erra n tem , n ec credere sustin et Ann am

Esse —Q uid in La tios illa ven iret agros ?

Dum secum zEn e a s, An n a est exclama t Acha tes

Ad nomen vo ltus sustulit illa suos.

Q wfugia t ? quid aga t ? quo s terras quasra t hia tus ?

An te oculos miseraa fa ta sororis era n t.

Sen sit, et adloquitur trepidam Cytherei'

us heros ;

Flet tamen admon itumotus, E lissa , tui .

An n a , p er ha nc juro , quam quondam audire soleba s

T ellurem fa to p rosp eriore dari ,

Perque deos com ites, ha c nup er sede loca tos,

Seepe mea s illos in crepuisse mora s.

Ncc timui de morte tamen : me tus afuit iste .

E i m ihi credibili fortior illa fuit.Ne refer : a sp ex i n on illo pectore dign aVo ln era , T a rta rea s ausus adire domos.

A t tu, seura tio te nostris ap pulit oris,S ive deus, regn i commoda carpe me i

Multa tibi memores, n il n on debemus Elissae

Nom in e gra ta tuo , gra ta sororis, eris.

”

T a lia dicen ti n eque en im sp es a ltera resta t

Credidit , errores exp osuitque suo s.

t ue domum intravit Tyrio s induta p a ra tus,In c ipit E n ea s ce te ra turba sile t

1 58 LAT IN READER.

Ha nc tibi cur tradam, p ia causa , Lavin ia conjunx ,Est mihi : con sump si n aufragus hujus opes.

Orta Tyro est, regnum Libyca po ssedit in 0 15.

Q uam preco t ut caras more sororis ames.

”

Omn ia p romittit, fa lsumque Lavin ia vo lnus

Men te premit ta cita, dissimula tque fremens.

Don aque cum videa t praeter sua lum in a ferriMulta pa lam , mitti c lam quoque multa putat.

Non habet exa c tum , quid aga t : furia liter odit ,

E t pa ra t in sidia s, et cupit ulta mori .

Nox era t : a n te torum visa est adsta re sororis

Squa len ti Dido sa nguino len ta coma

Et Fuge , n e dubita , mae stum , fuge dicere tectum.

Sub verbum querula s impulit aura fore s.

Exsilit, et velox humili super arva fen estra

Se ja c it : auda cem fecera t ipse timor.

Q uaque meturap itur, tun ica vela ta rec in ctfi

Gurrit, ut auditis territa damma lupis.

Corn iger ha n c cup idis rapuisse Num icius undis

Creditur, et stagn is occuluisse suis .

Sidon is in te rea magn o clamore p er agros

Q ueeritur : appa ren t sign a no tasque pedum.

Ven tum era t ad rip a s : ineran t vestigia t ipisSustinuit ta c ita s con sc ius ama is aqua s

Ipsa loqui visa est P la cidi sum nympha NumiciAmn e peren n e la ten s An n a Peren n a vocor.

”

Murder oj’

Cwsa r .

Praeteriturus eram gladios in prin c ipe fixes,Cfim sic a ca stis Vesta lo cuta foc is

Ne dubita memin isse meus fuit ille sa cerdos

Sa crilegaa telis me p etiére manus.

Ipsa virum rapa i , simula craque nuda re liqui

Q uae cec idit ferro , Caesaris umbra fuit .”

Ille quidem ca lo positus Jovis a tria vidit,Et tenet in magno temp la dica ta foro .

1 60 LAT IN READER.

Ut sa tyri levisque sen ex tetigére saporem,

Q ue reba n t fiavos p er n emus omn e favos.

Audit in exesa stridorem examin is ulmo ,Adsp ic it e t cera s dissimula tque senex

t ue piger pa ndi tergo resideba t a selli,App lica t hun c ulmo cortic ibusque cavis.

Con stitit ipse super ramo so stip ite n ixus,

Atque avide trun co condita mella petit.M ilia crabronum coéun t, e t vertice nudo

Spicula defig un t, oraque sima notant.

Ille cadit p raecep s, e t c a lce feritur aselli ,In clama tque suos, aux iliumque roga t.

Con currun t sa tyri , turgen tiaque ora p aren tis

Ri den t : p ercusso c laudica t ille genu.

Ri det e t ipse deus, limumque in ducere mon stra t.H ic paret mon itis, et lin it ora luto .

Melle pa ter fruitur ; liboque infusa ca len ti

Jure repertori candida mella damus.

R i tes of'

M n erva .

Un a dies media est, e t fiunt sa cra M inervae ,Nomin a quas jun ctis quinque diebus habent.

Sa nguine prima va ca t, n ec fa s con currere ferro

Causa , quod estma n a ta M in erva die .

Altera tresque super ra sa ce lebra n tur a rena

En sibus exsertis bellica lasta dea est.

P a llada nunc puet i ten eraeque ora te puellae

Q ui ben e p la carit Pa llada , doctus et it.P a llade pla c a te. la n am mollire puella

D iscan t, et plen a s exonera t e colos.

Illa e tiam sta n tes radio p ercurrere tela sErudit, et rarum pectin e den set opus.

H a n c co le , qui la sis ma cula s de vestibus aufersH an c cole , ve lleribus quisquis a e n a pa ra s.

Nec quisquam invita fa c ie t bene vin cula pla n taePa llade , sit Tychio doctior ille licet.

OVID.

Et licet a n tiquo man ibus co lla tus Ep eo

Sit prior, ira ta Pa llade ma ncus crit.

Vos quoque , Phe bea morbos qui p ellitis arte ,Mun era de vestris pauca referte deae .

Nec vo s, turba feré cen sufrauda ta , magistri ,

Sp ern ite : disc ipulos a ttrahit illa novos.

Q uique moves cae lum , tabulamque co loribus uris,

Q uique fac is docta mo llia saxa ma nu.

Mille dea e st operum : certé dea ca rmin is illa e st

Si mereor, studiis adsit amica me is.

Cae lius ex a lto qua mon s descendit in aequum ,

H ic ubi no n pla n a est, sed prope pla n a via ,Parva licet videa s Capta de lubra M in ervas,

Q uae dea n a ta li cmp it habere suo .

Nomin is in dubio causa est . Cap ita le vocamusIngen ium so llers : ingen io sa dea est.

An quia de capitis fertur sine ma tre pa tem iVertice cum c lipeo p rosiluisse suo ?

An quia perdomitis ad nos c aptiva Fa liscisVen it ? et ho c ip sum littera prisca docet.

An qubd habet legem , cap itis quae pendere pe na s

Ex illo jubea t furta reperta loco ?A quacumque trahis ra tion e voc abula , Pa lla s,Pro ducibus nostris aegida semper habe !

The Golden F leece .

Summa dies e quinque tuba s lustrare can oras

Admonet, et forti sa crifica re dea .

Nun c potes ad so lem subla to dicere vo ltu,H ic here Phrixea—zvellera p ressit ovis.

Sem in ibus to stis sce lera ta fraude novercae ,

Sustulera t nulla s, ut so le t, herba coma s.

Mittitur ad trip oda s, certa qui sorte rep orte t,

Q uam sterili terras De lphicus eda t 0 p em .

H ic quoque , corrup tus cum sem in e , nun tia t HellesEt juven is Phrix i funera sorte p eti .

1 62 LAT IN READER.

t ue recusan tem cives et tempus et InoCompulerun t regem jussa n efa nda pa ti ,

Et 80 1 0 1 e t Phrixus, ve la ti tempora vittis,Stant simul an te ara s, jun ctaque fa ta gemunt.

Asp ic it hos, ut forté pependera t e the t e , ma ter,

Et fet it a tton ita p ec tora nuda manu

Iuque dra con igen am n imbis comitan tibus a rhem

Desilit, et n a tos erip it inde suos.

t ue fugam cap ian t, aries n itidissimus auro

T raditur ille vehit p er freta longa duos.

Dicitur infirma cornutenuisse sin istra

Femin a , ci1m de se n omin a fecit aqua .

Paene simul p eriit, dum volt succurrere lapsa ,

Frater, et exten ta s porrigit usque ma nus.

Fleba t, ut amissfigemin i consorte perieli ,Caeruleo jun ctam n esc ius esse deo .

Litoribus ta ctis aries fit sidus : a t hujusPerven it in Co lcha s aurea la na domos.

T res ubi Luc iferos ven ien s p raemiserit Eos,T empora nocturn is a qua diurn a feres.

Inde qua ter p a stor saturos ubi clauserit haedos,Ca nuerin t herbw rore recen te qua ter,

Janus adora ndus, cumque hoc Con cordia mitisEt Roman a Sa lus, a raque Pa c is erit.

Luna regit men ses : hujus quoque tempora mensisFin it Aventino Luna colenda jugo.

1 64 LAT IN READER .

E t p rocul : 0 gemitun on frustra exterrita ta nto ,

Cyren e soror, ipse tibi , tua max ima cura ,

T ristis Aristaeus Pene i gen itoris ad undam

Sta t la crima ns, et te crude lem n om in e dicit .

Huic p ercussa nova men tem form idin e ma ter,

Duc , age , duc ad nos ; fa s illi lim ina divfimT a ngere ,

”a it. Simul a lta jubet d iscedere la te

Flumina , qua juven is gressus inferret : a t illum

Curva ta in mon tis fa c iem c ircumstetit unda

Accep itque sinuva sto misitque sub amuem .

Postquam est in tha lam i p enden tia pumice tectaPerven tum , et n a ti fletus cognovit in a nes

Cyrene , ma n ibus liquido s dan t ordine fon tes

Germa na , ton sisque ferun t man te lia villis ;

Pa rs epulis on era n t men sa s, et plen a repo nun t

Foca la ; Pan chae is ado lescun t ign ibus a rse ;

Et ma ter, Cape Maeon ii carchesia Ba cchi

Ocea n o libemus,”a it . S imul ipsa preca ta r

Ocea numque p a trem rexum , Nympha sque so rores,

Cen tum quas silva s, cen tum quas fiumin a serva nt .

T e t liquido a rden tem perfudit n ectare Vestam,

T er flamma ad summum tec ti subjecta re lux it .

Omine quo firma n s a n imam , sic in c ipit ipsaEst in Ca rp a thio Nep tun i gurgite va tes

Caeruleus Proteus, magnum qui p iscibus wquor

Et ja noto bip edum currumetitur equorum .

H ic nunc Ema thiae portus p a triamque revisit

Pa llen en : hunc et Nympha ven eramur, et ipseG ra ndaevus Nereus ; n ovit n amque omn ia va tes,

Q uae sin t, quae fuerin t, quae mox ven tura trahan tur

Q uipp e ita Nep tuno visum est, imman ia cujusArmen ta et turp es p a sc it sub gurgite phoca s.

Hic tibi , n a te , p ri1‘1s vin clis cap iendus, ut omn em

Exp edia t morbi caussam , even tusque secundet .

Nam sine vi non ulla dabit p rze cep ta , n eque illumOrando fiectes : vim duram et vincula capto

VIRG IL .

T ende ; doli circum haec demum frangen tur in a n es.

Ip sa ego te , medios cum so l a ccenderit aestus,Cum sitiun t herbae , et pecori jam gra tio t umbra ,

est ,

In secre ta sen is ducam , qu0 fessus ab undis

Se re c ip it, fa c ileut somno aggredia re ja c en tem .

Verhm ubi correp tum ma n ibus vinc lisque ten ebis,

Tum va rize e luden t spec ies a tque ora fera rum .

Fiet en im subitb sus horridus, a traque t igris,

Squamo susque dra co , e t fulva cervice leaen a ;

Aut a crem flammae so n itum dahit, a tque ita vin clis

Exc idet, aut in aqua s tenue s dilap sus abibit.

Sed qua n to ille magis fo rma s se verte t in omn es,

T a n to , n a te , magis con tende ten a c ia vin c la ,

Don e c ta l is erit muta to corp ore , qua lem

V ideris, in cep to tegere t chm lum in a somno .

Hae c a it , e t liquidum ambrosiac difi'

undit odorem,

Q uo to tum n a ti corpus p e rdux it ; a t illi

Dulc is comp ositis sp iravit crin ibus aura ,

Atque habilis membris ven it vigor.

E st sp ecus ingen s

Exe si la tere in mon tis, qub p lurima ven to

Cogitur, inque sinus sc indit sese unda reduc tos,Dep ren sis o lim sta tio tutissima n a n tis ;

In tus se va sti Pro teus tegit obice saxi.

H ic juven em in la tebris aversum a lumin e NymphaCo lloca t ; ip sa p roen l n ebulis obscura re sistit .

Jam rap idus torren s sitien te s Sirius Indos

Ardeba t cae lo , et medium sol ign eus orhem

H ausera t ; a reba n t herbae , e t cava flum in a sicc is

Fauc ibus ad limum radii tep efa cta coqueba n t

Cum Proteus con sueta p eten s e fluctibus a n tra

Iha t ; cum va sti c ircum gen s hum ida pon tiExsulta n s t orem la te disp ergit amarum .

Sternun t se somno diversas in lito re pho cae

Ip se , ve lut stabuli custo s in mo n tibus o lim ,

Vesp er ubi e pa stuvitulo s ad tec ta reduc it,

1 66 LAT IN READER .

Auditi sque lupos a cuun t ba la tibus agn i,

Con sidit scopulo medius, numerumque recenset.

Cujus Aristaeo quon iam est obla ta faculta s,V ix defessa sen em pa ssus compon ere membra ,

Cum clamore ruit magno , man ic isque ja cen tem

Oc cup a t. Ille suze co n tra n on immemor artis

Omn ia tran sforma t sese in mira cula rerum ,

Ign emque , horribilemque feram , fiuviumque liquen tem.

Verhm ubi nulla fugam rep erit fa lla c ia , victusIn sese redit, a tque homin is ta ndem ore locutus

Nam quis te , juvenum confiden tissime , n ostra s

Jussit adire domos ? quidve hinc petis ? inquit. A t illeSc is, Pro teu, sc is ipse ; n eque est te fa llere quicquam

Sed tudesine velle . Defim p rae cep ta secuti

Ven imus, hin c la ssis quaesitum ora cula rebus.

T a n tum efi'

a tus. Ad haec va tes vi den ique multaArden tes oculos in torsit lumin e glauco ,E t graviter frenden s sic fa tis ora resolvit

Non te nullius exercen t num in is iras .

Magn a luis comm issa : tibi ha s m iserabilis Orp heus 1 15Haudquaquam ob meritum puma s, n i Fa ta resista n t ,

Susc ita t, e t rapta graviter p 1 0 conjuge saevit.

Illa quidem , dum te fugere t p er fium in a p rzecep s,Imman em an te pedes hydrum moritura pue lla

Serva n tem ripa s a ltfinon Vidit in herba.

At chorus aequa lis Dryadum clamore supremos

Imp lérun t mon tes ; flérun t Rhodop ei’

ae a rces,

Altaque Pangaea , et Rhesi Mavortia te llus,Atque G eta , a tque Hebra s, et Acti a s Orithyia .

Ip se , cava solan s aegrum testudin e amorem,

T e , dulc is conjux , te so lo in litore secum,

T e ven ien te die , te deceden te ca neba t.

T aen aria s etiam fauces, a lta ostia D itis,E t ca ligan tem n igra formidine lucum

Ingressus, Ma n esque adiit, Regemque tremendum ,

N esciaque human is p rec ibus man suescere corda .

1 68 LAT IN READER.

Septem illum totos p erhiben t ex ordine menses

Rupe sub a éria deserti ad Strymon isundam

Flevisse , et gelidis haec evolvisse sub antt is,

Mulcen tem tigres et agen tem ca rmine quercus ;

Q ua lis populea maerens Philomela sub umbra

Amissos queritur fetus, quos durus a ra tor

Observa ns n ido implumes detrax it ; a t illa

Flet noctem, ramoque seden s miserabile carmen

In tegra t, et ma stis la te loca questibus imp let.Nulla Venus, non ulli a n imum flexére hymenae i

So lus Hyp erborea s gla c ies T a na imque n iva lem

Arvaque Rhip aeis numquam vidua ta p ruin is

Lustraba t, raptam Eurydicen a tque irrita B itis

Don a querens ; spreta Ciconum quo mun ere ma tres

In ter sa cra defim nocturn ique orgia Ba cchi

D iscerp tum la tos juven em sp a rsére per agros.

Tum quoque marmorea caput a cervice revulsum

Gurgite c i1m medio p orta n s ( Eagrius Hebrus

Vo lveret, E urydz’

cen ! vox ipsa et frigida lingua ,Ah mz

’

semm E urydz'

een ! a n ima fugien te vocaba t ;E urydz

’

cen l toto refereba n t fiumine ripa .

”

H aec Proteus : et se ja c tudedit wquor in a ltum ,

Q uéque dedit, spuma n tem undam sub vertice torsit.

At non Cyrene ; n amque n ltro adfa ta timen tem :

Na te , licet tristes a n imo deponet e cura s :

Haec omn is morbi caussa ; hin c miserabile Nympha ,

Cum quibus illa choros luc is agitaba t in a ltis,Ex itium misére ap ibus. Tumunera supp lex

T ende , pa tens pa cem , et fac iles venerare Napaeas ;Namque dabunt ven iam votis, ira sque remittent.

Sed, modus orandi qui sit, p ri1‘1 s ordine dicam.

Q ua ttuor eximios p reesta n ti corpore tauros,Q ui tibi nun c viridis dep a scun t summa Lyca i,Delige , et in tacta to tidem cervice juvencas.

Q ua ttuor his ara s a lta ad delubra dearumCo n stitue , et sa crum jugulis demitte cruorem,

VIRG IL .

Corporaque ip sa boum frondoso deset e luco .

Post, ubi nona suos Aurora ostenderit ortus,Inferia s Orphe i Letha a p ap avera mittes,Et n igram ma ctabis ovem, lucumque revises ;

Pla ca tam Eurydicen vitula ven erabere ca sh.

”

Haud mora : con tinub ma tris p rmcep ta facessit

Ad delubra ven it ; mon stra tas exc ita t ara s ;

Q ua ttuor eximios p raestan ti corpore taurosDuc it, et in ta c ta totidem cervice juven ca s.

Post, ubi nona suos Aurora induxera t ortus,Inferias Orphe i mittit, lucumque revisit.

Hic verb subitum a c dictumirabile monstrum

Asp ic iun t, liquefa cta boum per viscera toto

Stridere apes tle et raptis eHew ere costi s,

Immen sa sque trahi nubes, jamque arbore summa

Confluere et len tis avam demittere ramis.

M T ITYRE , tup a tulae recuba n s sub tegmine fag-i

Silvestrem tenui Musam meditaris avena ;

Nos pa tria fines et dulc ia linquimus a rvaNos p a triam fugimus ; tuT ityre , len ta s in umbra,Formosam resona t e doces Ama ryllida silva s.T . O Me libce e , deus nobis hae c o tia fec it

Namque erit ille mihi semper deus ; illius aramSaep e ten er nostris ah ovilibus imbuet agnus.

Ille mea s erra re boves, ut cern is, et ipsumLudere , quae vellem, ca lamo p ermisit agresti .M Non equidem invideo ; mit or magis : undique

Usque adeo turbatur agris. En , ipse capella sPro tinus aeger ago ; ha n c eti am vix , T ityre , duco .

Hie in ter den sa s corylos mod0 n amque gemellos,

Sp em gregis, ah ! silice in nuda conn ixa reliquit.

1 70 LAT IN READER .

Saspe ma lum hocnobis, si men s non laeva fuisset,De ca lo ta cta s memin i p raedicere quercus ;

Seepe sin istra cava p rmdix it ah ilice corn ix .

Sed tamen , iste deus qui sit , da , T ityre , nobis.

T . Urbem, quam dicun t Romam , Melibaae , putavi

Stultus ego huic no stra: similem , qub sa pe so lemus

Pa stores ovium teneros dep ellere fetus.

Sic ca n ibus ca tulos sim iles, sic ma tribus haados

Nbram , sic parvis componere magna solebam .

Verhm hae c tan tum a lia s in ter caput extulit urbes,

Q uan tum lenta solen t in ter viburna cupressi .

M E t quaa tan ta fuit Romam tibi caussa videndi

T . L iberta s ; qua sera , tawen resp exit inertem ,

Candidior postquam tonden ti barba cadeba t ;

Resp exit tamen , et longo post tempore ven it,Postquam nos Amarylli s h abet, G a la tea reliquit .

Namque , fa tebor en im , dum me G a latea teneba t,Nec spes liberta tis era t, n ec cura peculi.

Q uamvis multa me is ex iret victima saep tis,P inguis et ingra ta p remeretur ca seus urbi ,Non umquam gravis a re domum mihi dextra redibat .

M Mirabar, Quid maesta deos, Amarylli, voca r'

es,

Cui pendere sufl p a tereris in arbore poma

T ityrus hinc abera t. Ip sae te , T ityre , pinus,Ipsi te fon tes, ipsa haec a rbusta vocaban t.

T . Q uid facerem ? n eque servitio me exit e liceba t,

Nec tam praesen tes a libi cognoscere divos.

H ic illum vidi juvenem , Melibwe , quota nn isBis senos cui nostra dies a ltaria fuma n t.

H ic m ihi respon sum primus dedit ille peten tiFa sc ite , ut a n te , boves, puet i ; submittite tauros.

”

M - Fortun a te senex , ergo tua rura manebun t,Et tibi magna satis, quamvis lapis omn ia nudus

L imosoque pa lus obduca t pa scua jun co !Non in sueta graves temp tabun t p abula feta s,Néc ma la vicin i pecoris con tagia lmdent.

1 72 LAT IN READER.

3. Pollio.

[Ed ogue , 1V.]

SICELIDES Muse , paullo majora canamus !

Non omn es a rbusta juvan t, humilesque myricae ;

S i can imus silvas , silvas sin t Con sule dign a .

Ultima Cumae i ven it jam carmin is e ta s ;

Magnus ah in tegro saeclorum n asc itur ordo .

Jam redit et V irgo , redeun t Sa turn ia regn a ;

Jam n ova progen ies cae lo demittitur a lto .

Tumodo n a scen ti puero , quo ferrea p rim1‘1m

Desinet, a c to to surget gen s aurea mundo ,

Ca sta fave Luc ina : tuus jam regn at Apollo .

T eque adeb decus hoc aevi , te Con sule , in ibit,

Pollio ! et in c ipien t magn i procedere men ses :

T e duce , si qua ma n en t sceleris vestigia nostri ,

Irrita p erpe tua so lven t formidin e terra s.

Ille defim vitam a cc ip ie t divosque videbit

Permixtos hero a s et ip se videbitur illis,Pa ca tumque reget p a triis virtutibus orhem .

At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu

Erran tes hedera s pa ssim cum ba ccha re T ellus,M ixtaque riden ti coloc a sia fundet a ca n tho .

Ip sae la cte domum referen t disten ta cap ellee

Ubera , n ec magn os metuen t a rmen ta leones.

Ip sa tibi bla ndos funden t cunabula flores.

Occ ide t et serp en s, et fa llax herba ven en iOcc idet ; Assyrium vulgb n a sce tur amomum .

A t simul be t oum laudes et fa cta p aren tis

Jam legere , et quas sit poteris cogn o scere virtus,Molli p aulla tim flavescet campus arista,In cultisque ruben s p endebit sen tibus uva ,Et durae quercus sudabun t rosc ida mella .

Pauca tamen suberunt p riscae vestigia fraudis,

Quae temp ta re Thetim fa tiha s, quas c ingere murisOppida , quae jubean t telluri infindere sulcos.

Alter crit tum T iphys, et a ltera qua veha t Argo

Delec tos heroa s ; crun t eti am a ltera bella ,Atque iterum ad T rojam magnus m ittetur Achilles.H in e , ubi jam firma ta virum te fecerit aetas,

Cedet et ipse ma ri vector, nec n autica pinusMutabit merces : omn is feret omn ia tellus.

Non ra stros p a tietur humus, non vin ea fa lcem ;

Robustus quoque jam tauris juga so lvet ara tor ;

Nec varios discet men tiri lana coloresIp se sed in pra ti s a ries jam suave rubenti

Murice , jam croceo mutabit vellera luto ;Spon te sua sandyx p a scen tes vestiet agno s.Ta li a swcla , suis dixerun t, currz

’

te l fusis

Con cordes stabili fa torum numin e Parcae .

Aggredere O magnos— aderit jam tempus—honores,

Cara defim subo les, magnum Jovis incrementum l

Adsp ice convexo nuta n tem pondere mundum ,

T erra sque tra ctusque ma ris ca lumque profundumAdsp ice , ven turo laeten tur ut omn ia saec lo !

O mihi tam longae manea t pa rs ultima vitae,

Spiritus et, quan tum sa t erit tua dicere fa cta !

Non me ca rmin ibus vincet n ec T hrac ius Orpheus,Nec L inus, huic ma ter quamvis a tque huic pa ter adsit,Orphe i Ca lliop ea , L ino formo sus Apollo .

Pan etiam Arcadia mecum si judice certet,

Pa n etiam Arcadia dica t se judice victum.

In c ip e , parve puer, risucogn oscere ma trem l

Ma tri longa decem tulerun t fa stidia men ses ;

Inc ip e , pa rve puer : cui non g iset e pa ren tes,Nec dens hunc mensa, dea nec dignata cubili est.

PLAUTUS

Mercury in D i sgui se.

[Amphitruq Act I. Scene

SOSIA, serva n t of Amphz'

truo MERCURY, disguised a s Sost'

a .

S . Ibo , ut, herus quod imp eravit, Alcumen ae m’

mtiem .

Sét quis hic est homo, quem a n te aedis video hoc noc tis ?

non pla cet'

.

M Ndllu’st hoc me ticulo sus é qué . S . Q uom re cogito ,

Illic homo hoc meum denn o volt pallium detéxere .

M T ime t homo : deltidam ego illum . S . Périi ! den tes

p n iriun t .

Cért‘e adven ien tem hic me hosp itio pugn eo a ccep tlirus est .

Credo misericors est : nunc p rop térea quod me meus

herus

Fec it ut vigilarem , hic pugn is fac iet hodie ut dorm iam .

Opp ido in terii : obsecro hercl‘e quan ta s et quam validus

est !

M Clare adyorsum fabulabor : H ic auscultet quas loqua t .Igitur demum magis majorem in sese con c ip iét metum .

Agite , pugn i : jam diu’st quom ventri victum non da tis

Jam p ridem videtur fa ctum , heri qu0d hom in es quattuor

In sop orem con locastis nudos. S . Form idoma leNé ego hic nomen méum conmutem , e t Q uinctus fiam e

sesia.

Q uattuor viros sopori sé dedisse hic a lituma t ;

Metn o n e numerum afigeam illum .—M Hem ! mine

jam ergo : sic volo .

S . Cingitur, certé expedit se . M Non feret quin

vapulet.

S . Q uis homo P M Q uisquis homo htic p rofecto vénerit, pugnos edet.

1 76 LAT IN READER .

M Op tumé cecum incédit ad me . S . T imeo : totus

torp eo .

Non edepol nunc tibi terrarurn sim sc io , si quis roget

Neque m iser me conmovere possum prae formidin e .

Ilicet : ma ndata heri p eriérun t, una e t Sosia .

Vérum certum’st confiden ter h1in c homin em con tra adlo

qui ,

Q ui p ossim vidéri huic fortis, a me ut abstineat manum .

M Q ub ambula s tu, qui Vo lca num in cornu con clusum

geris ?

Q dd id exquiris t1i , qui pugn is 0s exossa s homin ibus ?

M Sérvo sn e es a n liber ? S . t uomque an imo con

lubitfim’st meo .

M Ain tu ver0 ? S . A io en imvero .—M Verbero .

S . Men tire nun c .

M At jam fa c iam ut vérum dica s di cere . S . Q uid

co’st opus ?

M Possum sc ire qub p rofectus, quoin s sis, aut quid

véne ris ?

H tic eo : me i heri sum servos. Numquid nunc es

cértior ?

M Ego tibi istam hodié scelestam conp rimam lingn am .

S . Ha t'

1 potesBene pudicéque adserva tur. M Pérgin

’a rgutarierP

Q uid aput ha sce aedis tibi n egoti’st P S . Immo quid

tibi’st ?

M Rex Creo vigiles n octurnos singulo s semper loca t .S . Bén e fa c it : quia nos eramus péregri , tuta tfi

’st dom i

At nun c abi sa ne, adven isse familia ris dic ito .

M Nésc io quam tu familiaris sis : n isi a ctutum hin c

abis,

Familia ris acc ip iere faxo haufamiliariter.

S . H ic , inquam , habito ego , atque horunc sum servos.

M At sc in’

quomodo ?

Fac iam ego hodie té superbum, n i hino abis. S . Q uonam modo ?

PLAUTUS . 1 77

M Afiferere , non abibis, si ego fustem sump sero .

S . ( l ulume esse hujus fam ilia i fam ilia rem p raedico .

M V ide sis, qui m wox vapula t e vis, n isi a ctutum hin c

abis !

S . Tun ’domo p rohibere p eregré me adven ien tem p é

stula s

M Heecc ine tua domti’st ?—S . Ita , inquam .

—M Q uisherus est igitur tibi

S . Amphitruo , qui nunc T heba n is p re fectu’st legion ibus

Q uicum nup ta’stAlcumen a . M Q uid a is ? quid nomen

tibi’st ?

S . Sésiam vocan t T haba n i, Davo p rogn a ti im pa tre .

M Na : tu istic hodié ma lo tuo conp o sitis mendac iis

Adven isti , audac ia i’

columen , con sutis dolis.

S . Immo equidem tun ic is con sutis huc adven io , non

do lis.

M At men tiris étiam : certb pedibus, non tun icis ven is.

S . Ita p rofec tb. M Nun c p rofectb vapula oh mendar

c ium.

S . Non edepo l vole p rofec tb. M At p01 p rofectb in

grati is.

Hoe quidem p rofécté certurn ’st , non e st a rbitrarium .

S . T ti am fidem obsecro l—M Tun’te audes Sésiam

esse dicere ,

Q ui ego sum S . Peru M A t parum etiam , precut

futurum’st, p raadica s .

Q uoins nun c es S . Tuus n am pugn isusufec isti tuum .

Profidem , T heban i c ives l—M E tiam c lama s, carnufex ?

Loquere , quid ven isti P S . Ut esset, quém tu pugn is

caedcres.

M Q uoius es ? S . Amphitruon is, inquam , Sosia .

M Ergo istoc magis,

Q fla va n iloquu’s, vapulabis : ego sum, n on tu, Sosia .

S . Ita di fa c ian t , li t tupotihs sis, a tque ego te ut vérberem .

M E tiam muttis ? S . Jam ta cebo .—M Q uis tibi

beru’st ? S . Q uem tn voles.

1 2

1 78 LAT IN READER .

M Q uid igitur ? qui mine vocare P S . Nemo ; n isi

quem jti sseris.

M Amphitruon is te esse a ieba s Sésiam . S . Pecca

ve t am

Nam illut Amphi truo'

m'

s saci am me esse volui dicere .

M Sc ibam equidem nullum esse nobis, n isi me , servom

Sé siam .

Fugit ra tio té. S . Utin am istuc p1igui fec issént tuiM Ego sum Sosia ille , quem tududurn esse a iebas m ihi .

S . Obsecro ut p er pacem licca t te adloqui , ut n e vapulem .

M Immo indutia'

e p a rump er fian t, si quid vi s loqui .

S . Non loqua t n isi pace fa cta, quando pugn is phi s va les .

M Dic , siquid vis : non nocebo . S . Tum fide credo ?

—M Me ta .

S . Q g id, si fa llesP—M Turn Mercurius Sosia ira tti s

siet .

S . An imum advorte : utin e licet m i liberé quidvis loqui .Amphitruon is ego sum servo s Sosia . 111 . E tiam dénuo ?

S . Pacem fec i , fmdus fec i , véra dico . M Vépula .

S . Ut lubet, quod tibi lube t fa c , qdon iam pugn is phi s

va les.

Verum , utut factliru’s, hoc quidem berele haud reticebo

tamen .

M T 1i me vivo s hodie numquam fac ie s, quin sim Sosia .

S . Cérte edepo l, tume alien abis nfimquam , quin n oster

siem

Néc nobis p rae tér me quisquam’st alius servos Sesia .

M H ic homo sa n a s non est. S . Q uod mihi pré dica svitium , id tibi

’st.

Q uid, m a lum ! non sum ego servos Amphitruon is Sosia ?

Nonn e ha c n o ctunostra n avis h1i c ex portuPérsicoVen it, que me advéxit ? non ne me huc herns misit meus ?

Non ne ego nunc sto an te aedis nostra s ? non mist la ternain manu?

Non loquor .? non Vigilo ? non hic homo me pugn is con

tudit ?

1 80 LAT IN READER .

S . Pér Jovem juré med e sse : n éque me fa lsum dicere .

M At ego p er Mercurium juro , tibi Jovem non crédere

Nam injura to scio plus credet mihi , quam jura té tibi .S . Q uis ego sum sa ltém , si n on sum Sosia ? te in terrogo .

M Ubi ego Sosia esse no lim , tuesto sane Sésia .

N 1'

1n c qua ndo ego sum , vapulabis, n i hin c abis, igndbilis.

S . Cérté edepo l, quom illtim con templo , et férmam co

gno scé meam,

Q uemadmodum ego sum ( sé p e in speculum in sp éxi )n im is sim ili

’st me i .

Itidem habe t p eta sum , ac vestitum : tam con simili’st

atque ego .

Sura , p e s, sta tlira , ton sus, oculi , ma suru, vel labra ,Make , men tum , barba , co llus totus ! quid verbis opu

’st P

Si tergum c icatricosum , n ihil hoc sim ili’st sim ilius.

Set quom cogito , équidem certo idem sum qui semper fui .

Novi herum : novi é dis n o stra s : sén é sapio e t sén tio .

Non ego illi obtémp ero quod loquitur ; pultabé foris .

M Q ué agis te S . D0m1'

1m .- M Q uadriga s sf nun c

in scendas Jovis,Atque hin e fugia s, ita vix p oteris écfugere infortun ium .

S . Non herae mcaemin tia re'

, quod herus 1n eus jussit , licet ?M T 1133, si quid vis min tia re : ha n c nostram adire non

sin am .

Nam si me in ritfissis, hodie lumbifragium hinc auferes.

S . Abeo p o tius : Di Inmorta les, obsecro vostrarn fidem !

Ubi ego peru? ubi inmuta tus sum ? tibi ego formam

pérdidi ?

A11 egomet me illic reliqui , si forte oblitus fui ?Nam hic quidem omn em imagin em meam , qua; an teha c

fuera t , p 0ssidet.

Vivo fit, quod numquam quisquam mortuo fa c iét mihi .

Ibo ad po t tum , a tque haec uti sun t facta , hero dicam meo .

N isi etiam is quoque me ignorabit ; quod ille fax it Juppiter,

Uti ego hodie , raso capite , calvo s cap iam pileum .

T ERENCE.

The Self? Tarmen tor .

(Hunt , Act 1 . Scene L]

Mmmmmvs , the Seq: Tormen tor ; Cm m s , a n elderlyFriend.

Qua nquam haec in ter nos nup er notitia ad modum’st,

Inde adeo qu0d agrum in prox imo hic mercatus es,Nec rei feré sa ne amp lius quicquam fuit :

T amén ve l virtus tua me , vel vic in ita s,

Quod ego in propinqua parte amic itiae puto ,Fa c it , ti t te audacter moneam et fam iliariter

Q ubd mihi videre praeter ee ta tém tuam

Facere , ét praeter quam rés te adhorta tur tua .

Nam , p réh Defim a tque hom inum fidem l quid vis tibi ?

Q uid qué ris ? annos séxagin ta natus es,An t plus, ut conjic io : agrum in his region ibus

Me liérem , n eque preti majoris, nemo habet :

Servos n on p lures : p ro inde qua si n emo siet,

Ita ti'

1te a tten té illorum offic ia flingere .

Numquam tam ma ne egrédior, n eque tam vesperiDomum revortor, quin te in fundo con sp icer

Fodere , a t’

1t a rare , aut aliquid ferre dén iqueNulhim remittis témpus, n eque te résp ic is.

Haec n 6n vo lup ta ti tibi esse , sa tis certé sc io

At en im , me , qua n tum hic dperis fia t, p oen itet.

Q uod in dp ere fa c iundo 0perm con sum is tua ,

Si sfima s in illis éxercendis, phis aga s.

M Chremé , ta n tumne ab ré tua est o ti tibi,

Alién a ut cures, éa quas n ihil ad te attinent ?

1 82 LAT IN READER .

C. Homo sum : human i n ihil a me a lienum puto .

Ve l me mon ere hoc , vél p ercont a ri puta :

Rectfim’st ? ego ut fa c iam non e st ? te ut detérream.

M Mihi sic e st usus : tibi ut opu’st fa eth, fa ce .

C. An quoiquam est usus bomin i , se ut cruc iét ?—MM ihi .

C. Si quid laboris,nollern : sed quid istuc ma li est ?

Q uae so quid de te tantum meruisti P M Ofe i‘

l

C. Ne lacruma , a tque istuc , quicquid est, fa c me ti t

sc iam.

Ne rétice : n e verére : crede , inquam, mihi,

Aut con sola ndo , aut con silio , aut t e , j1'

1vero .

M Sc ire hoc vis —C. Ha c quidem cafisa, qua dixi tibi .M D icétur.

— C. At istos rastros in terea tamen

Appon e , n e labora .—M M in ime.

—C. Q uam rem agis ?

M S ine me, va c ivom tempus n e quod dem mihiLaboris. C. Non sin am, inquam .

—M Ah, non aaquom

fa c is.

C. Hui , tam graves hos, qua SO P—M S ic meritum’

st

meum .

C. Nun c loquere .- M Filiumun icum adulescén tulum

H abeo : ah, quid dixi ? habére me ? immo habui , Chreme :

Nun c habeam necne , in cértum’st.—C. Q uid ita istuc ?

M Sc ies.

Est é Corin tho hic Advena a nus pauperculaBjus flliam ille amare caep it virgin em ,

Prope jam ti t p ro uxore habéret : haec clam me omn ia .

Ubi rérn resc ivi , empi non human iths,Neque ut an imum decuit aegrotum adulescéntuli

T ra ctare ; sed vi , et via p ervolga tfipa trum.

Q uotidie a ccusébam H em tibine haec diutius

L icere sp era s facere , me vivo pa tre ,Amfcam ut habeas prope jam in uxoris loco ?Erras, si id credis, ét me ignora s, Clin ia .

Ego té meum esse dic i ta n tispér volo ,Dum , quéd te dignum

’st, fac ie s : sed si id non fac is,

1 84 LAT IN READER .

Fac1und0 fa c ile sdmp tum exercerén t suum,

Omnes p rodux i a c véndidi in scrip si i llicoE des mercede : quasi ta len ta ad quindec im

Goegi agrum hun c mercatus sum : hic me exérceo.

Decrévi , ta n tisp ér me m inus injurias ,Chremé , meo gn a to facere , dum fiam m iser ;

N ec fas e sse ulla me vo lup ta te 11 10 frui,

N isi ubi ille huc sa lvus rédierit meus particeps.

C. Ingen io te e sse in libero s le n i puto ,

E t illum 0bsequen tem , si quis rec t‘e aut commode

T ra ctare t . Verum n éque illum tusa tis novera s,

Nec te ille hoc ubi fit, ibi n on veré vivitur.

Tu ilhim numquam ostendisti qua n ti pendere s,Nec tibi ille

’

st credere a ti sus qua est a quém pa tri .

Q uod si esse t fa ctum , hae c numquam even issén t tibi .

JV] . Ita rés est, fa teo r : p écca tum a me maxumum’st .

C. Men edéme , a t porro rect‘e sp ero : et illlim tibi

Sa lvum adfuturum e sse hic co nfido p rop ediem .

M Utin am ita D i fax in t . C. Fac ien t . N11 110 , si com

modum ,

D ionysia hic sun t, hodie apud me sis vo lo .

M Non possum . C. Cur non ? quesso , ta ndem a li

q li a n tulum

T ibi parce idem absen s facere te ho c vo lt filius.

M Non conven it, qui illum ad laborem impéllerim ,

Nun c meip sum fugere . C. Sicc in e e st sen ten tia ?

hf . Sic . C. Bén e va le .—M E t tu. C. Lacruma s

excussft mihi,M iserétque me ejus : sed, ut die i tempus e st,Monére op orte t me hun c vic inum Phan iam ,

Ad cén am ut ven ia t : ibo , visam si dom i est .

N ihil opus fuit mon itore jamdudum dom i

Pra sto ap 1’

1d me esse a iun t : egomet convivas moror.

C ICERO .

1 . Cz’

eero’s E x ile a nd Return .

Per idem tempus , P . Clodius , homo nobilis , disertus , audax , qui n eque dicen di n eque fa c ien di ullumn isi quem vellet n0sset modum , ma lorum propositorum executor a cerrimus , — cu1n graves in imicitias

cum M . Ciceron e exerceret , (quid en im in ter tam

dissimiles amicum esse potera t ?) et a p a tribus ad

p lebem tran sisse t , — legem in tribun a tu tulit : 12m"cz

'

vem Roma num z'

ndemn a tum z'

n teremz’

sset , ez'

a gud

et zlgm’

z’

n terdz’

ceretur . Cujus verbis etsi n on n omi

n aba tur Cicero , tamen so lus p eteba tur : ita vir optime meritus de Republica con serva tee pa triae pretium ,

ca lamitatem ex ilii tulit. Non ca ruerunt suspicion es

oppressi Ciceron is Caesar et Pomp e ius : hoc sibi con

trax isse videba tur Cicero , quod in ter xx viros divi

dendo agro Campa no esse n o luisset . Idem in tra

bienn ium , sera Pompeii cura, verum , ut coep it , in

ten ta, votisque Ita lias , a c decretis Sen a tfis , virtute

a tque a ction e Amn ii Milon is , tribun i plebis , dign ita ti

p a triaeque restitutus est : n eque , post Numidici ex

ilium aut reditum , quisquam aut expulsus invidiosius ,aut receptus est laetiii s ; cujus domus , quam in feste

a Clodio disjecta era t , tam spec iose a Sema tu res

tituta est . - VELL . PAT ERC . H . R . II. 45.

1 86 LAT IN READER .

1 . Ci cero to his I!s e a n d Chi ldren .

l4‘a 39 1 3 °C 58

Ego minhs seepe do ad vos littera s quam possum , propterea qubd, chm omn ia m ihi tempora sun t m isera , tum

verb, c i1m aut scribo ad vo s, aut vestra s lego , confic ior

la crim is sic ut ferre n on p o ssim . Q uod utin am m inhs

vitae cup idi fuissemus ! cert‘e n ihil, aut non multum , in

vita ma li vidissemus. Q ubd si no s ad a liquam a licujuscommodi a liqua ndo recupe ra ndi Sp em fortun

'

a reservavit ,

m inus e st erra tum a n obis ; sin haec ma la fixa sun t, ego

verb te quam p rimhm , mea vita , cup io videre , et in tuo

comp lexu emori quo n iam n eque D ii , quo s t uc a stissime

co luisti , n eque hom in es, quibus ego servivi , n obis gra tiam

re tulerun t .

Nos Brundisu apud M . Laen ium Fla ccum dies x i i i

fuimus,—virum optimum , qui periculum fortun a rum e t

capitis sui prae mea sa lute n eglex it , n eque legis imp robissimae poena deductus est, quom inus ho sPitii et am ic itiaa

jus offic iumque p raasta ret . Huic utin am a liqua ndo gra

tiam referre p ossimus ! H abebimus quidem semper.

Brundisio p rofec ti sumus prid. Ka lenda s Ma ia s. Pe r

Ma cedon iam Cyz icum p etebamus. 0 me p erditum !

O afii ic tum ! quid nun c rogem te , ut ven ia s, mulierem

a gram , e t corpore e t a n imo confectam ? Non rogem ?

S in e te igit ur sim ? Op inor, sic agam : si e st spes n ostri

reditfis, eam confirmes et rem adjuves ; sin , ut ego me tuo ,tra n sa ctum est, quoquo modo po tes, ad me fa c ven ia s.

Unum hoc sc ito ; si te habebo , non mihi videbor planeperisse .

Sed quid Tullio la mea fiet ? Jam id vos videte ; mihi

deést co n silium . Sed certe, quoquo modo se re s habebit ,illin s m isellze et ma trimon io e t famae serviendum est .

Q uid ? Cicero meus quid aget ? Iste verb sit in sinu

semp er e t comp lexumeo . Non queo p lura jam scribere

impedit ma ror. Tu quid egeris, n esc io , utri1m a liquid

1 88 LAT IN READER .

2 . To his brother Q uin tus.

[June 1 3

M i fra ter, mi fra ter, m i fra ter, tun e id veritus es, ne

ego ira cundia a liqua adductus puero s ad te sin e litteris

m iserim ? aut e tiam ne te videre noluerim ? Ego tibi

ira scerer ? tibi ego p ossim ira sc i ? Sc ilicet , tu en im me

afil ix isti ; tui me in im ic i , tua me invidia , a c non ego te

m iseré p erdidi . Meus ille lauda tus con sula tus mihi te ,

liberos, p a triam , fortun a s, tibi velim n e quid eripuerit ,

prae ter unum me . Sed certé a te m ihi omn ia semp er

hon esta et jucunda cec iderun t ; a me tibi luctus me te

ca lam ita tis, metus tua , desiderium , mes t or, so litudo . Ego

te videre no luerim ? Immo vero me a te videri no lui

non en im vidisses fra trem tuum ; n on eum quem re li

quera s ; non eum quem n éra s n on cum , quem flen s fien

tem , p rosequen tem p rofic iscen s dimisera s ; n e ve stigium

quidem ejus, n ec simulacrum , sed qua ndam efiigiem sp ir

a n tis mortui .

A tque utin am me mortuum p r1us vidisses, aut audisses !

utin am te non so lum vitae , sed e tiam dign ita tis meae sup er

stitem re liquissem Sed testor omn es deos, me ha c un a

voce a morte esse revoca tum , qubd omnes in mea vita

pa rtem a liquam tua vitae rep ositam esse diceba n t. Q ua repeccavi scelera téque fec i . Nam si occ idissem, mors ipsameam p ieta tem amoremque in te fa c ilé defendere t . Nun c

commisi , ut me vivo ca reres, vivo me a liis indigeres ; me a

vox in domestic is p ericulis p otissimhm occ ideret, quae

saep e a lien issimis p rae sidio fuissetfi“

Nam qubd ad te pue t i sin e litteris ven erun t, quo

n iam vides n on fuisse ira cundiam in causa, certe p i

gritia fuit, e t quaedam infin ita vis la crima rum e t do lorum .

H&c ipsa me quo fletu puta s scrip sisse ? Eodem , quo

te legere cert0 sc io . An ego p ossum aut non cogitare

Ip sum en im Ca til in am , co n sula tfis compe tito rem et a dver

sa riam , defen dere cogitavera t Cicero V id . Ad Attz'

cum, I. 2 .

CICERO . 1 89

a liqua ndo de te , aut umquam sin e la crimis cogita re ?

Chm en im te desidero , fra trem so lum de sidero ? Ego

vero suavita te prope aequa lem ,obsequio filium , con silio

p a t en tem . Q uid m ihi sin e te umquam , aut tibi sin e me

jucun dum fuit ? Q uid, qubd eodem tempore desidero

filiam ? qua pieta te , qua modestia, quo ingen io ! efligiem

oris, sermon is, a n im i me i ? Q uid filium venustissimum ,

mihique dulc issimum ? quem ego ferus a c ferreus e com

p lexu dim isi meo , sap ien tio rem puerum quam vellem

sen tieba t en im miser jam, quid ageretur. Q uid verb

tuum filium , imaginem tuam , quem meusCicero e t amaba t

ut fra trem , et jam , ut majorem fra trem , vereba tur ? Q uid

quod mulierem miserrimam , fide lissimam conjugem , me

p ro sequi non sum pa ssus, ut e sse t qua : reliquia s commu

n is ca lam ita tis, commun es liberos tueretur ?Sed tamen , quoquo modo p o tui , scrip si , et dedi littera s

ad te Philogono , libe rto tuo , qua s credo tibi postea red

dita s esse ; in quibus idem te ho rtor et rogo , quod puet i

tibi verbis me is nun tifirun t , ut Romam p rotinus p erga s et

properes. Primhm en im te p rae sidio esse vo lui , si qui

essen t in imic i , quorum crude lita s n ondum esset nostra

ca lam ita te sa tia ta . De inde congressfis no stri lamen ta

tion em p ertimui ; digressum verb non tulissem ; a tque

etiam id ipsum, quod tu scribis , metuebam, n e a me

distrahi no n posses. H is de ca n sis hoc max imum ma lum ,

quod te non vidi , quo n ihil ama n tissim is et conjun c tissim is fra tribus a cerbius a c m iserius videtur a cc idere

po tuisse , minhs a cerbum , m in 1‘1 s m iseram fuit, quam

fa isset chm congressio , tum vero digre ssio n ostra .

Nun c , si potes, id quod ego , qui tibi semper fortis videba r, n o n possum , erige te et co nfirma , si qua subeunda

dim ica tio erit. Spero , si quid mea spes habet auctori

ta tis, tibi et in tegrita tem tuam e t amorem in te c ivita tis,

et a liquid etiam miserico rdiam no stri praesidii la turam .

Sin eris ah isto periculo va cuus, ages sc ilice t, si quid agi

p osse de n obis putabis. De quo scribun t ad me quidem

1 90 LAT IN READER .

multi multa , e t se Spera re demon stra n t ; sed ego , quid

sp erem , n on disp 1c 10 , cum 1n 1m 1c 1 p lurimhm va lea nt,

amic i partim deseruerin t me , pa rt im etiam p rodiderin t,

qui in meo reditu forta sse rep rehen sion em sui sceleris

p ertimesc a n t.

Sed ista qua lia sin t, tu velim p ersp ic ia s m ihique de

c la res. Ego tamen , quamdiu tibi opus erit, si quid

p ericuli subeundum videbis, Vivam . D iutihs in ha c vita

e sse non p o ssum . Neque en im tan tum vit ium habet ullaaut pruden tia aut doctrin a , ut ta n tum dolorem p ossit

sustine re . Sc io fuisse et honestius moriendi tempus e t

utilius ; sed n on hoc so lum , multa a lia p raeterm isi , quas si

queri velim p rae terita , n ihil agam , n isi ut augeam do lorem

tuum , indicem stultitiam meam . Illud quidem n ec fa c ien

dum est, n ec fieri po test, me diutius, quam aut tuum

tempus aut firma spes p ostulabit , in tam m isera tamque

turp i vita commora ri ut, qui modo fra tre fuerim, liberis ,

conjuge , cop iis, gen ere ip so p ecun iae bea tissimus, digui

ta te , auctorita te , existima tion e , gra tia’

i non inferior quam

qui umquam fuerun t amp lissimi , is nun c in ha c tam

afii icta p erditfique fortuna n eque me n eque meos lugerediutihs possim .

Q uare quid ad me scrip sisti de p ermuta tion e ? qua si

verb nun c me n on tuae fa culta tes sustin ea n t . Q ua in t e

ipsa video m iser et sen tio , quid sceleris admiserim , ci1m

de visceribus tuis et fili i tui sa tisfa cturus sis, quibus

debes, ego a ccep tam ex aera rio p ecun iam tuo n omin e

frustra dissiparim . Sed tamen et M . An ton io , qua n tum

tuscrip sera s, e t Caap iori i tan tumdem so lutum est ; m ihi ,

ad id quod cogito , hoc quod habeo sa tis est. Tu, si

forte quid erit mo lestias, te ad Gra ssum et ad Ca lidium

confera s, cen seo .

Q uan tum Hortensio credendum sit, n esc io . Me summa

simula tione amoris, summaque a ssiduita te quo tidianfi,sce lera tissime in sidiosissiméque tra ctavit , adjun c to quo

que Arrio ; quorum ego con siliis, p rom issis, p raecep tis

1 92 LAT IN READER .

tulisse , p lurimumque Operas, studu, diligen tiae , laboris ,ad confic iendum reditum meum con tulisse .

Itaque hoc tibi ver‘

e afii rmo , in max ima laetitia et exop

ta tissima gra tula tion e unum a d cumulandum gaudium

con sp ectum aut p o tihs comp lexum m ihi tuum defuisse ,

quem semel n a ctus numquam1 dim isero , a c , n isi e tiam

p raeterm isso s fruc tus tuae suavita tis omn es exegero , p ro

fectb ha c restitution e fortun es me ip se n on sa tis dignum

judicabo .

No s adhuc in n ostro sta tu, quod diffic illime recupera t ipo sse a rbitra ti sa mus, sp lendorem n ostrum illum foren

sem , a t in sen a tuauc torita tem , et apud viro s bonos gra tiam ,

magis quam op tz’

iramus con secuti sumus . In t e autem

fam ilia ri (qua quemadmodum fra cta , dissip a ta , direp ta sit,

n on ignora s) va ldé laboramus, tua rumque n on tam fa cul

ta tum , qua s ego n o stra s e sse judico , quam con siliorum

ad colligenda s e t con stituenda s re liquia s n o stra s indi

gemus.

Nunc , etsi omn ia aut scrip ta esse a tuis a rbitror,

aut e tiam nun tus a c rumore p erla ta , tamen ea scribam

brevi , quas te puto p otissimhm ex me is litteris ve lle cog

n o scere .

Pridie Non a s Sext. , Dyrrha chio sum p rofectus, ip so

illo die , quo lex est la ta de n obis. Brundisium ven i

Non is Sext . ; ibi mihi Tullio la mea fuit prae sto, n a ta lisuo ip so die , qui ca su idem n a ta lis era t et Brundisium

co lon ias e t tua vic in ae Sa lutis. Q ua res, a n imadversa a

multitudin e , summaBrundisin orum gra tula tion e celebra tae st . An te diem vi . Id. Sext. cogn ovi , chm Brundisii

e ssem , litte ris Q uin ti fratris, m irifico studio omn ium

wta tum a tque ordinum , in credibili con cursuIta lize , legemcom itiis cen turia tis e sse p e rla tam . Inde , a Brundisin is

hon estissimé orn a tus, iter ita fec i , ut undique ad me cum

gra tula tion e lega ti conven erin t . Ad urbem ita ven i , ut

n emo ullius ordin is homo n omen cla tori n otus fuerit , qui

m ihi obviam n on ven erit, p rae ter eo s in im ico s, quibus id

CICERO . 1 93

ipsum non liceret aut dissimulare aut n ega t e . Chm

ven issem ad portam Cap en am , gradus temp lorum ab

infima plebe comp le ti era n t ; a qua p lausumax imo ci1m

esset m ihi gra tula tio sign ifica ta , similis et frequen tia et

p lausus me usque ad Ca p itolium ce lebravit, in foroque et

in ipso Cap ito lio miranda multitudo fuit.Postridie in sema tu, qui fuit dies Non . Sep tembr.,sen

a tui gra tia s egimus. E0 biduo chm esset a n nonae summa

ca rita s, e t hom in es ad thea trum primo, de inde ad sen a tum

con currissen t impulsuClodii , mea opera frumen ti inop iam

esse clamaren t, cilm p er eos dies sen a tus de an nona ha

beretur, et ad ejus procura tionem sermone n on s0 11‘1m

p lebis, veu‘1m et iam bonorum Pomp e ius vocare tur, idque

ip se cuperet, multitudoque a me n om in a tim , ut id decer

n erem , p o stula ret ; fec i e t a ccura te sen ten tiam dix i , chm

abessen t con sula t es, qubd tuth se n ega ren t posse sen ten

tia rn dicere , p ra ter Me ssa lam et Afra n ium . Fa ctum est

sen a tfis con sultum in me am sen ten tiam , ut cum Pompeioageretur, ut eam rem susc ip eret, lexque ferretur ; quo

sen a tfis consulto rec ita to , chm con tinuomore hoc in sulsoet n ovo p lausum , meo nomin e rec ita ndo , dedisset, habui

con tion em ; omn es magistra tus p rassen tes, p rmter unum

p rze torem et duos tribun os p lebis. dederun t .

Postridie sen a tus frequen s et omn es con sula t es n ihilPompe io postulan ti n egarun t. Ille lega tos quindec im

chm p ostula ret, me prin c ip em nom in avit, et ad omn ia

me a lterum se fore dixit. Legem con sules con scrip se

run t, qua Pomp e io p er quinquen n ium omn is p o testa s re i

frumen ta riw toto orbe terra rum da retur ; a lteram Messius,

qui omn is p ecun iae da t po te sta tem , et adjungit c la ssem et

exerc itum , et majus imperium in p rovin c iis quam sit

corum qui ea s obtinea n t. Illa n ostra lex con sularis nunc

modesta videtur, hae c Messii n on ferenda . Pompe ia sillam velle se dic it, familia res ha n c . Co n sula res, duce

Favon io , fremun t ; n os ta cemus, e t eo magis, quod de

domo nostra n ihil adhuc p on tifices resp onderun t . Q ui

1 94 LAT IN READER .

si sustulerin t religionem , a rc am p raecla ram habebimus ;

sup erfic iem con sules ex sen a ths con sulto aestim abun t ;

sin a liter, demo lien tur, suo n om in e locabun t , rem totam

wstimabun t .

Ita sun t res n ostrae , ut in secundis fiuxae , ut in adversis

bon as . In t e familiari va ldé sumus, ut sc is, p erturba ti .

Pra terea sun t quaedam domestica , quas litteris non com

mitto . Q uin tum fra trem , in sign i pieta te , virtute , fide

p raeditum , sic amo ut debeo . T e exsp ecto , e t 0 1 0

ut ma tures ven ire , coque a n imo ven ia s, ut me tuo con

silio egere non sin a s. A lterius vita quoddam in itium

ordimur. Jam quidam , qui nos absen tes defenderun t,in c ip iun t p rae sen tibus o cculte ira sci , aperte invidere .

Vehementer te requirimus.

2 . The D ea th qf T211152 .

1 . Sulp z'

cz'

us to Ci cero .

[April, B.C.

Posteaquam mihi renun tia tum est de obitu Tullia ,

filiaa tuae , sa ne quam p ro eo a c dehui graviter mo lesteque

tuli , commun emque ea rn c a lam ita tem existimavi qui , si

istic afi'

uissem , n eque tibi defuissem , coramque meum

do lorem tibi decla rassem . E tsi genus hoc co n so la tion is

miseram a tque a cerbum e st ,—p rop terea quia , p er quos

confieri debet p 1 0 p inquos a c fam iliaris, i i ipsi pa ri molestifi affic iun tur, n eque sin e la crimis multis id con a t i

p ossun t , uti magis ipsi videa n tur a liorum con so la tione

indige t e quam a liis posse suum ofiic ium p ra sta re ,

tamen quas in praesen tia in men tem m ihi ven erun t , decrevi

brevi ad te p erscribere non qu0 ea te fugere ex istimem ,

sed qu0d forsita n dolore imp editus minus e a p ersp ic ia s.

Q p id est, qu0d tan to opere te commovea t tun s dolorin testina s ? Cogita , quemadmodum adhuc fortun a n obis

cum egerit ea nobis erep ta esse ,quze hom in ibus n on m int s

quam liberi cara esse deben t, p a triam, honesta tem, digui

1 96 LAT IN READER.

imperio populi Roma n i ta n ta deminutio facta est ; omn es

p rovin c iam: conqua ssa tze sun t : in un ius mulierculae a n i

mula si ja ctura fa cta est, ta n to op ere commoveris ? quae

si hoc temp ore n on diem suum obisset, pauc is post a n n is

tameh e i moriendum fuit , quon iam homo n a ta fuera t.

Etiam tuab hisce rebus a n imum a o cogita tionem tuam

avoca , a tque ea potin s remin iscere , quae digna tua per

sona sun t : illam , quamdiu e i opus fuerit , vix isse ; una

cum t e publica fuisse ; te , p a trem suum, p raetorem , con

sulem ,augurem vidisse

‘

; adolescen tibus p rimariis nup tam

fuisse ; omn ibus bon is prope p erfun ctam esse ; ci1m res

publica oc c ideret , vita excessisse . Q uid est, quod tu aut

illa cum fortuna hoc n om in e queri p o ssitis ?

Ben ique noli te oblivisci Ciceron em esse , et cum , qui

a li is con suéris p raec ip ere et dare conc ilium ; neque im i

ta re ma los medicos, qui in a lien is morbis p rofiten tur

ten ere se medic in ae sc ien tiam , ipsi se cura re n on p ossun t

sed p otius, quae a liis tute p rae c ip ere so les, ea tute tibi

sub'

ice , a tque apud a n imum p ropon e . Nullus do lor e st,

quem n on longinquita s temp oris minua t a o mollia t. Hoc

te exspecta re tempus tibi turpe est, ao n on c i rei sap ien tia

tua occurrere .

Q ubd si qui e tiam inferis sen sus est, qui illin s in te

amor fuit, p ieta sque in omn es suos, hoc certé illa te fa cerenon vult. Da hoc illi mortn as ; da ceteris am ic is a c

fam ilia ribus, qui tuo do lore masren t ; da pa tt ies ,ut, si quain re opus sit, opera et con silio tuo uti po ssit . Ben ique ,

quon iam in ea rn fortun am deven imus, ut e tiam huic re i

n obis serviendum sit, noli committere , ut quisquam te

putet non tam filiam quam re i publica tempora et a li

orum victoriam lugere .

Plura me ad te de ha c t e scribere pudet, n e videar

p ruden tiaa tuae difii dere : qua re , si hoc unum p rop osuero ,fin em fa c iam scribendi . V idimus a liquo ties secundam

pulcherrime te ferre fortun am , magn amque ex ea re te

laudem ap isc i : fac a liquando in telligamus, adhersam

CICER0

quoque te aequ‘e ferre posse , n eque id majus quam debea t

tibi onus videri ; n e ex omn ibus virtutibus haec un a tibi

videa tur deesse .

Q uod a d me a ttin et , chm te tranquilliorem a n imo esse

cognbro , de us rebus quas hic gerun tur, quemadmodum

que se provin cia habea t, certiorem fa c iam . Va le .

2 . Cicero to Sulp z'

cz'

us .

[Written in May, a t Astura ]

Ego verb, Servi , vellem, ut scribis, in meo gravissimo

casu afi'

uisses. Q ua n tum en im praesen s me adjuva t e

potueris, et con sola ndo et prope seque dolendo , fa c ile ex

eo in telligo , quod, litteris lectis, a liqua n thm a cquievi .

Nam et ea scrip sisti quae levare luctum p ossen t , et in me

con so la ndo non mediocrem ip se a n im i do lorem adhi

buisti . Servius tamen taus omn ibus ofli c iis, quae illi

tempe ri tribui p o tuerun t , dec la ravit, e t qua n ti ipse me

faceret, e t quam suum ta lem erga me a n imam tibi gra tum

puta ret fore ; cujus ofii c ia jucundiora licet saep e m ihi

fuerin t, numquam tamen gra tiora .

Me autem n on ora tio tua solum et soc ieta s p aen e aegri

tudin is, sed etiam auctorita s con so la tur. Turpe en im

esse existimo , me non ita ferre ca sum meum , ut tu, ta lisap ien tia p raeditus, ferendum puta s. Sed op p rimor in ter

dum , et vix resisto dolori , qubd ea me sola tia defic iun t ,quae ceteris, quorum mihi exempla p rop ono , simili infortuna non defuerun t. Nam et Q Max imus, qui filium

con sularem , c la rum virum et magn is rebus gestis, amisit,

et L . Paullus, qui duo septem diebus, et vester G a llus,et M . Ca to , qui summo ingen io , summa virtute filium

p erdidit, iis temp oribus fuerun t ,ut corum luctum ip sorum

dign ita s con solaretur ea , quam ex re publica con seque

ba n tur. M ihi autem , amissis orn amen tis i is, quae ip se

commemora s, quasque eram max imis laboribus adep tus,

unum ma n eha t illud so la tium , quod erep tum est. Non

amicorum n egotiis, non re i publicas p rocura tione imp edie

1 98 LAT IN READER.

ba n tur cogita tiones me te ; n ihil in foro agere libeba t ;

adsp icere curiam n on p oteram ; ex istimabam , id quod

era t, omn es me et industriae meae fructus et fortunes p er

didisse .

Sed, chm cogitarem haec m ihi tecum e t cum quibus

dam esse commun ia , et 0 11m fra ngerem jam ip se me ,

cogeremque illa ferre to lera n ter ; habebam quo confu

gerem , ubi conquiescerem , cujus in sermon e e t suavita te

omn es cura s do loresque dep on erem . N11 110 autem , hoc

tam gravi vulnere , etiam illa quas con sa nuisse v ideba n tur

recrudescun t . Non en im ,ut turn me a t e publicamaestum

domus exc ip ieba t , quae leva re t, sic nun c domo mae rens

ad rem publicam confugere po ssum , ut in ejus bon is

a cquie scam . Itaque et domo absum et foro , qubd n ec

cum do lorem , quem a t e publica cap io , domus jam 00 n

so la ri potest , n ec domesticum re s publica .

Q y o magis te exsp e cto , teque videre qa hm p rimhm

cup io . Major m ihi leva tio afi'

erri nulla p o test , quam

co njun ctio con sue tudin is sermonumque n ostrorum quam

quam sp erabam tuum adven tum— sic en im audiebam

— approp inqua re . Ego autem chm multis de c a n sis te

exop to qa hm p rimi1m videre ; tum etiam ,ut a n te com

men temur in ter n os, qua ra tion e n obis traducendum sit

hoc tempus, quod est to tum ad un ius vo lun ta tem a ccom

moda ndum , et p ruden tis , et libera lis, et (ut p ersp ex issevideor) n ec a me a lien i , et tibi am ic issim i . Q uod 011 11 1

ita sit , magn ae tamen est delibera tion is, quas ra tio sit

ineun da n obis, non agendi a liquid, sed illius con cessu e t

ben efic io quiescendi .

2 00 LAT IN READER

munus meum qua ndoque ambitu corrump eretur, ut a cc i

dere multis in loc is video , in quibus p raecep tore s public‘e

conducun tur. Huic vitio occurri un o rem edio p o test, si

p a ren tibus solis jus conducendi re linqua tur, isdemque

re ligio rect‘e judicandi n ecessita te co lla tion is adda tur.

Nam qui forta sse de a lieno n egligen tes, c erté de suo

diligen tes crun t ; dabun tque op eram n e a me p ecun iam

n on n isi dign a s a cc ip ia t , si a ccep turus et ah ip sis crit .

Pro inde con sen tite , con sp ira te , majoremque a n imum ex

meo sum ite , qui cup io esse quam p lurimum , quod debe am

conferre . N ihil hon estius p rae sta re liberis vestris, n'

ihil

gra tin s p a triae , p o testis. Educen tur hic qui hic n a scun tur,

sta timque ah infa n tia n a ta le solum ama re freque n ta re

con suesca n t . Atque utin am tam c la ro s p raecep tore s induca tis, ut fin itim is opp idis studia hin c p e ta n tur ; utque nun c

liberi vestri a lien a in loca , ita mox a lien i in hun c lo cumconfiua n t !

’

H aec putavi a ltlus et qua si a fon te rep etenda , quo

magis sc ires quam gra tum m ihi foret , si susc ip ere s quod

injungo . Injungo autem , e t p ro re i magn itudin e rogo ,

ut ex coPia studio sorum , quee ad te ex adm ira tion e

ingenu tui conven it, c ircumsp ic ia s p raacep tores quos so l

lic ita re possimus ; sub ea tamem condition e , n e cui fidem

meam obstringam . Omn ia en im libera p a ren tibus servo .

Illi judicen t, illi eliga n t : ego m ihi curam ta n tum et in

p endium vindico . Pro inde , si quis fuerit rep ertus qui

ingen io suo fida t , ea t illuc , ea lege ut hin c n ihil a liudcertum quhm fiduc iam suam fera t. Va le .

2 .—L etter to Ta cz

'

tus , on his Un cle’s dea th by the

E rupt ion oj’

Vesuvius , A .D . 79 .

Petis ut tibi avun culi me i ex itum scribam , quo venus

tradere p o steris p o ssis. G ra tia s ago : n am video morti

ejus, si ce lebretur a te , immorta lem gloriam e sse propositam . Q uamvis en im pulcherrima rum clade terra rum,

PL INY. 2 0 1

ut populi , ut urbes, memorabili ca su qua si semper victurus o cc iderit , quamvis ip se p lurima opera et ma n sura

condiderit ; multum tamen p erp etuita ti ejus scrip torum

tuorum ae tern ita s a ddet. Equidem bea tos puto quibus

deorum ma n ere da tum est aut fa cere scribenda , aut scri

bere legenda ; bea tissimos verb quibus utrumque . Horum

in numero avun culus meus e t suis libris et tuis crit.

Q uo liben t1us suscip io , dep osco etiam quod injungis.

Era t Misen i , c la ssemque imperio p raesen s regeba t .

Nonum Ka l . Sep tembre s, hora feré sep tima, ma ter mea

indica t c i app arere nubem inusita ta e t magn itudin e e t

sp ec ie . Usus i lle so le , mox frigida, gustavera t ja cen sstudeba tque : p o sc it so lea s, a scendit locum ex quo max

ime m ira culum illud con Sp ic i p o tera t . Nubes, in certum

p roen l in tuen tibus ex quo mon te (Vesuvium fuisse p ostea

cogn itum est) orieba tur, cujus sim i litudin em e t formam

n on a lia magis a rbor quam p inus exp resserit. N am

longissimo velut trun co e la ta , in a ltum quibusdam ram is

difi'

undeba tur,— cred0 , quia recen ti sp iritu evecta , de in

sen escen te eo , destituta aut e tiam p on dere suo vieta , in

latitudin em va n esceba t : c a ndida in terdum , in terdum sor

dida e t ma culosa , p rout terram c in eremve sustulera t.

Magnum p ropmsque noscendum , ut e ruditissimo viro ,

visum . Jubet L iburn icam ap ta ri m ihi , si ven ire una

ve llem , fa c it 0 0piam : resp ondi studere me m a lle ; e t forteipse quod scriberem dedera t . Egredieba tur domo : a cc i

p it codic illo s Rectinae T a sc i imm in e n ti p ericulo exterritae

( n am villa ejus subja ceba t, n ec ulla n isi n avibus fuga ) :ut se ta n to discrim in i erip eret oraba t . Vert it ille con

siliam , et quod studioso a n imo in choavera t obit max imo .

Deduc it quadriremes, a scendit ip se , n on Rec tin ae modb

sed multis ( era t en im frequen s amoen ita s orae ) la turus

aux ilium . Prop era t illuc unde a lii fugiun t, rec tumque

cursam , recta gubern a cula in periculum ten e t, a deb so lu

tus metu ut omn es illin s ma li mo tus, omn es figura s, ut

dep rendera t o culis, dicta ret en ota retque .

2 0 2 LAT IN READER

Jam n avibus c in is in c ideba t, quo p rop 1us a ccederen t,

ca lidior et den sior ; jam pum ices e tiam , n igrique e t

ambusti et fra cti ign e lap ides, jam vadum subitum , m ina

que mon tis litora obsta n tia . Cun cta tus p aulhm a n retro

flecteret, mox gubern a tori ut ita fa cere t mon en ti For t es

inquit f or tun e: j uva t : P omp on i cmum pete . Stabiis

era t, diremp tus sinu medio ; n am sen sim c ircuma ct is

curva tisque litoribus mare infunditur. Ibi , quamquam

nondum p ericulo appmp inqua n te , con spicuo tamem, e t

chm cresceret, p rox imo , sarc in a s con tulera t in n ave s ,

certus fugae, si con tra ria s ven tus resedisse t ; quo tun c

avun culus meus secundissimo invectus, comp lectitur tre

p idan tem , con so la tur, horta tur, utque timorem ejus sua

securita te len ire t, deferri in ba lineum jubet : lotus a ccu

ba t, cen a t aut bila t is, aut (quod est aequé magnum )similis hila ri .In terim e Vesuvio mon te pluribus in loc is la tissimae

flammae a ltaque in cendia re luceba n t, quorum fulgor et

c la rita s ten ebris n o ctis exc itaba tur. Ille , agrestium trep i

da tion e ignes re licto s deserta sque villa s p er so litudinem

a rdere , in remedium form idin is dictitaba t. Tum se

quieti dedit, et quievit verissimo quidem somno . N ammea tus a n imae , qui illi propter amp lit udinem corporisgrav ior e t son a n tior era t, ah iis qui limin i obversaba n tui‘

audieba tur. Sed a rea ex qua diae ta adiba tur ita janic in ere m ixtisque pum ic ibus opp leta surrexera t ut, si

longior in cubiculo mora , ex itus n ega retur. Exc ita tus

procedit , seque Pomp on ian o c eterisque qui p ervigilavera n t reddit . In commun e con sulta n t , in tra tecta subsista n t, a n in aperto vagen tur. Nam crebris va stisquetremoribus tecta nutaba n t, et qua si emota sedibus suisnun c huc nun c illuc abire aut refert i videba n tur.

e legit . Et apud illum quidem ra tio ra tion em , apud a lio s

timorem timor vicit. Cervica lia cap itibus imp o sita lin te is

20 4 LAT IN READER .

deren tur. Irrump it cubiculum meum ma ter : surgebam,

invicem , si quiesceret, exc ita turus. Residimus in a rea

domfis, quae ma re a tectis modico sp a tio divideba t .

Dubito con sta n tiam voca re a n inp ruden tiam debeam ;

agebam en im duodevicesimum a n num : p osco librum

T iti L ivi , et qua si p er o tium lego , a tque etiam , ut empe

ram , excerp o . E cce , amicus avun culi , qui nup er ad cum

ex H ispa n ia ven era t , ut me e t ma trem seden tes, me verb

e tiam legen tem videt, illin s p a tien tiam , securita tem meam

corrip it : n ihilo segmus ego in ten tus in librum .

Jam hora die i prima , et adhuc dubius et qua si la n

guidus dies. Jam qua ssa tis c ircumja cen tibus tec tis,

quamquam in ap erto loco , a ngusto tamem, magnus et

certus ruin ae metus. Tum demum excede re oppidovisum sequitur vulgus a tton itum , quodque in p avore

sim ile p ruden tiae , a lienum con silium suo p raefert , ingen

tique agmin e abeun tes prem it et imp e ll it . Egressi tecto

con sistimus . Multa ibi m ira nda , multa s fo rmidine s p a timur. Nam vehicula quae produc i jusseramus, quamquamin p la n issimo camp o , in con tra ria s p a rtes ageba n tur, a c

n e lap idibus quidem fulta in eodem vestigio quiesceba n t .

Prae terea ma re in se resorberi , e t tremore terras qua si

repe lli videhamus. Cert‘e p roce ssera t litus, multaque

a n ima lia ma ris sicc is ba ren is detin eba t . Ab a ltero la terenubes a tra et ho rrenda , ign e i sp iritiis tortis V ibra tisque

discursibus rup ta , in lo nga s flamma rum figura s dehisce

ba t : fulguribus illae et sim ile s et majores eraht .Tum ver0 idem ille ex H isp a n ia am icus a cr1us et

in sta n tius S i fra ter’inquit tuus, tuus avun culus vivit,

vult esse vos sa lvo s ; si p eriit, sup erstites voluit ; p ro inde

quid cessa tis evadere Respondimus n on comm issuros

n os, ut de sa lute illius in certi n o stras con suleremus .

No n mora tus ultra, p rorip it se , efl'

usoque cursu periculoaufertur. Ncc multo p o st , illa nubes deséendere in terra s,

o perire ma ria : c in xera t Ca p rea s et abscondera t : M isen i

quod p ro currit abstule ra t . Tum ma ter o ra re , hortari,

PL INY. 20 5

jubere quoquo modo fugerem ; p osse en im juvenem, se

et a n n is e t corpore gravem be n e morituram , si mihi causamortis n on fuisset. Ego con tra, sa lvum me n isi una n on

futurum : de in manum ejus amp lexus, addere gradumcogo . Pa ret aagre, in cusa tque se quod me moretur.

Jam c in is, adhuc tamen ra rus : respic io ; den sa ca ligo

tergis immin eba t, qua n os torren tis modo in fusa terrae

sequeba tur.

‘Deflectamus ’inquam ,

‘dum videmus, n ain via stra ti comita n tium turbé in ten ebris obtera

'

mur.

’

Vix con sideramus, e t nox , n on qua lis illun is aut nubila ,sed qua lis in lo c is c lausis lum in e extin c to . Audires

ulula tus femin a rum , in fan tfim quirita tus, c lamores viro

rum : a lii p a ren tes, a li i libero s, a lii conjuges voc ibus

requireban t , voc ibus n o sc itaba n t : hi suum ca sum , illi

snorum m iseraba n tur : era n t qui metu mo rtis mortem

prec a ren tur : multi ad deos manus to llere , p lure s nusquam

jam deos n llos, mtern amque illam et novissimam noctem

mundo in terp re taba n tur.

Ne c defuerun t qui fictis men titisque terroribus vera

p ericula augeren t . Adera n t qui M isen i illud ruisse , illud

a rdere fa lso, sed creden tibus nun tiaba n t . Pa n l1‘1m re lux it :

quod n on dies nobis sed adven ta n tis ign is indic ium vide

ba tur. E t ign is quidem longihs substitit, ten ebrae rursus,c in is rursus multus et gravis. Hun c iden tidem adsa r

gen tes excutiebamus : op erti a lioqui a tque e tiam oblisi

pondere essemus . Fossem gloria ri non gemitum m ihi

no n vocem p ar1‘1m fortem , in ta n tis p ericulis exc idisse ,

n isi me cum omn ibus, omn ia mecum p erire , m isero ,

magno tamen morta lita tis so la c io credidissem .

T a ndem illa ca ligo , tenua ta qua si in fumum n ebulamve ,discessit : mox dies verus, so l e tiam efi

'

ulsit, luridus

tamen , qua lis e sse chm defic it so le t. Occursaba n t tre .

p ida n tibus adhuc oculis muta ta omn ia , a ltoque c in ere

tamquam n ive , obduc ta . Regre ssi M isenum , cura tis

utcumque corporibus, susp en sam dubiamque n oc tem sp e

se metu exegimus . Metus p raeva leba t : n a rn e t tremo r

20 6 LAT IN READER.

terras perseveraba t, et p lerique lympha ti terrific is va tici

n a tion ibus et sua et a liena ma la ludificaba n tur. Nobis

tamen n e tun c quidem, quamquam et expertis p ericulume t exp ecta n tibus, abeundi con silium , don ec de avun culo

nun tius. Haec nequaquam historia dign a n on scrip turus

leges, et tibi , sc ilice t qui requisisti , imputabis, si dign a

n e ep istula quidem videbun tur. Va le .

4. L etter to Tr aj cm , con cern ing the Chr i st ia ns .

[A.D .

So llemn e est mihi , domin e , omn ia de quibus dubito

ad te referre . Q uis en im po test mehus vel cun cta tionem

meam regere , ve l ignora n tiam exstruere ?

Cogn ition ibus de Christia n is in terfui numquam : ideh

n esc io quid et qua tenus aut pun it i so lea t, aut qumri .

Nec mediocriter haesitavi , sitn e a liquod discrimen ae ta tum ,

a n quamlibet teneri n ihil a robustioribus difl'

eran t ; detur

p aen iten tiae ven ia , an c i qui omn ino Christianus fuit

desisse non prosit ; nomen ipsum , si _ fiagit11s ca rea t, a n

flagitia cohaeren tia nom in i pun ian tur.

In terim in iis qui ad me t amquam Christian i defere

ba n tur, hun c sum secutus modum . In terrogavi ipsos a n

e ssen t Christian i . Confiten tes iterum a c tertib in ter

rogavi , supp lic ium m in a tus : p ersevera ntes duc i jussi .Neque en im dubitabam , qua lecumque e sset quod fa te

ren tur, p ertin a c iam certe et infiex ibilem obstin a tion em

debere pun iri . Fuerun t a li i similis amen tias , quos, quia

c ive s Roman i eran t, adn otavi in urbem remittendos.

Mox ip so tra cta tu, ut fieri solet, difi'

unden te se crim ine ,

p lures spec ies in ciderun t. Propositus est libellus sine

auctore , multorum nomin a con tinen s. Q ui n egaba n t essese Christianos aut fuisse , chm p rmeun te me deos appe lla ren t, e t imagin i tuae (quam p ropter hoc jusseram cum

simula cris numinum adferri) ture ac vino supp lica ren t ,

p re tereama lediceren t Christo quorum n ihil posse cogi

20 8 LAT IN READER .

5.—The R eply of Traj a n .

Actnm quem debuisti , m i Secunde , in excutiendis

c an sis corum qui Christia n i ad te dela ti fueran t, secutus

es. Neque en im in un iversum a liquid quod qua si certamformam habea t con stitui potest . Conquirendi non sun t :

si defera n tur et a rguan tur, pun iendi sun t ; ita tamen ut

qui n egaverit se Christia num esse , idque t e ip sa man i

festurn fecerit, id est supplica ndo diis nostris, quamvis

susp ectus in p rae teritum , ven iam ex p aen iten tia impetre t .

S ine auctore vero , p rop ositi libelli in nullo crimin e 10

cum habere xdeben t. Nam et pessim i exempli n ec nostr i

saeculi est.

T A C’

I T U S .

The Conflagra tz’

on qf Rome , a nd First P ersecu

tion qf the Chr i stia ns .

(Annals. xv. 38-

44. A.D.

Sequitur clades , forte an dolo prin cip is in certum

( 11am utrumque auctores p rodidére ) , sed omn ibus

quae huic urbi per violen tiam ign ium a cc iderun t

gravior a tque a trocior . In itium in ea pa rte c irci

ot tum , quae P a la tino Cae lioque mon tibus con tigua

est , ubi per tabern a s , quibus id mercimon ium in era t

quo flamma a litur , simul coep tus ign is , et sta tim

va lidus a c ven to c itus longitudin em circi corripuit .

Neque en im domus mun imen tis saep tae , vel templamuris cimeta , aut quid a liud morae in terja ceba t .Impetup ervaga tum in cendium plan a primhm , de in de

in edita adsurgens et rursus in feriora populando ,

an teiit remedia velocita te ma li , et obn ox ia grbe

artis itin eribus , hucque et illuc flexis a tque enormi

bus vicis , qua lis vetus Roma fuit .

Ad hoc lamen ta p aven tium femin arum , fessa

[es ta te ] aut rudis [pueritiae ] aeta s , quique sibi qui

que a liis con suleban t , dum trahun t inva lidos aut

opperiun tur, pars mora, pars festin an s , cun eta impe

dieba n t . Et saspe , dum in tergum respecta n t , la teri

bus aut fron te circumven ieban tur ; vel si in proxima

eva sera n t , illis quoque ign i correptis , etiam quae

2 IO LAT IN READER.

longinqua credidera n t in eodem casu reperiebant.

Postremo, quid vita ren t quid peteren t ambigui , com

plere via s , stern i per agros ; quidam , amissis 0m

n ibus fortun is , diurn i quoque victfis , a lii caritate

suorum , quos erip ere n equiveran t , quamvis pa tente

efi‘

ugio in teriére . Ncc quisquam defendere audebat ,

crebris multorum min is restinguere prohiben tium,

et quia a lii pa lam fa ces ja cieban t , a tque esse sibi

auctorem vociferaban tur , sive ut raptus licen tiii s

exerceren t , seu jussu.

E0 in tempore Nero , An tii agen s , non a n t‘e in

urbem regressus est quam domui ejus , qua P a la tiumet Maacen a tis hortos con tinuavera t , ign is propin

qua ret . Neque tamen sisti potuit , quin et P a la tium

et domus et bun cta circfim hauriren tur. S ed sola

c ium populo exturba to a c profugo campum Ma rtis

a c monumen ta Agripp ae , hortos quin etiam suos

p a tefec it , et subitaria aadificia exstrux it , quae multitudin em in opem a ccip eren t ; subvectaque uten silia

ah Ostia et prOp inquis mun ic ipiis , pre tiumque fru

men ti minutum usque ad tern os nummos . Q im,

quamquam popula ria , in in riturn cadeba n t , quia

p erva serat rumor , ipso tempore flagra n tis urbis ,

in isse eum domesticam scaen am , et cecin isse T ro

janum excidium , praesen tia ma la vetustis c ladibus

adsimulan tem .

Sexto demum die , apud ima s Esquilia s fin is in

cendio fa ctus , prorutis p er inmen sum aadific iis , ut

con tinua violen tiae campus a t velut va cuum c aelurn

occurreret . Necdurn positus metus , et rediit haud

levihs rursum gra ssa tus ign is p a tulis magis urbis

locis , coque strages hom inum minor : delubra defimet porticus amoen itati dica tae la tifis proc idére . P lus

2 I 2 LAT IN READER.

que ordine et rei familiaris copus , fin ivitque tempus

in tra quod efi'

ectis domibus aut in sulis ap isceren tur .

Ruderi a ccip iendo Ostien ses pa ludes destin aba t ,

utique n aves , quas frumen tum T iberi subvectavis

sen t , onustaa rudere decurreren t , aedific iaque ipsa

certa sui parte sin e trabibus saxo G abino Albanove

solidaren tur, quod is lapis ign ibus imp ervius est ;

Jam aqua priva torum licen tl a in tercepta , quo la rgior

et pluribus locis in publicurn flueret , custodes , e t

subsidia reprimendis ign ibus in prop a tulo quisque

haberet n ec commun ion e p a rietum , sed propriis

quasque muris ambiren tur . Ea , ex utilita te a ccepta ,

decorem quoque n ovae urbi a ttulére . Eran t tamen

qui crederen t , veterern illam formam sa lubrita ti

magis condux isse , quon iam a ngustiee itin erum e t

a ltitudo tectorum n on perinde so l is vapore p errum

p eren tur a t nun c p a tulam la titudin em , et nulla

umbra defen sam , graviore aestua rdescere .

Et haec quidem huma n is con siliis provideba n tur .

Mox petita a dis pia cula , aditique S ibullae libri , ex

quibus supplica tum Vo lca n o et Ceret i Proserpin a

que , a c propitia ta Jun o p er ma tron a s , primiim in

Capitolio , de inde apud prox imum ma re , unde hausta

aqua templum et simula crum deae persp ersum est ;

et sellistern ia a c pervigilia celebravére femin ae qui

bus ma riti eran t .

Sed n on ope humana, n on largition ibus p rin cipis ,

aut defim p lacamen tis decedeba t in famia , quin jussum in cendium crederetur . Ergc

‘) abolendo rumori

Nero subdidit reos , et quae sitissimis poen is adfec it ,

quos per flagitia invisos vulgus Christianos appella

ba t . Auctor n omin is ejus Christus , T iberio imperitan te , per procuratorem Pon tium Pilatum supplicio

TACIT US 2 1 3

adfectus era t ; repressaque in prmscn s exitiabilis

sup erstitio rursum erumpeba t , non m0d0 p er Ju

daeam , origin em ejus ma li , sed per urbem etiam ,

quo cun cta undique a trocia aut pudenda confluun t

celebra n turque . Igitur primiim correp ti qui fa te

ban tur deinde , indicio corum , multitudo ingan s haud

perinde in crimin e in cendii quam odio human i ge

n eris convicti sun t . Et pereuntibus addita ludibria ,

ut fera rum tergis con tecti lan ia tu canum in teriren t ,

aut crucibus adfix i , aut flammandi , a tque ubi defe

cisset dies , in usum nocturn i lumin is ureren tur .

Hortos suos ci spectaculo Nero obtulera t , et c ir

cen se ludicrum edeba t , habitu aurigae permixtusplebi , vel curriculo in sisten s . Unde quamquam ad

versus soutes , et n ovissima exempla meritos , mi

sera tio orieba tur , tamquam n on utilitate publica sed

in sa vitiam un ius absumeren tur.

2 16 LAT IN READER .

he dep arted, saying, The third foot in this verse , n an p 6th is

a dactyl , which in iambic metre has the ictus on the second syl

lable .

4. a c erb am, se .

‘uvam.

5 . qui and quas. 48 , 1 11 . first remark ; qui is subject of ele

van t.while its an tecedent ( i i ) is subject of deb ebun t ; qua is

object of fa c ere , and its antecedent ( ea ) , of elevan t ; facere

depends upon p osaun t .

6 . d eb ebun t : we should say ought, but the La tin expresses

the relation of future time more precisely than the English idiom

requires.— a dscribere, 58 , Iv.

—sib i , 1 9 , 11 . end.

FABLE II ( IV .

1 . simul a c : as soon as 43 , 9) The position of ca llidas

makes it emphatic, and gives it some such force as, tf he is shrewd.

2 . a lterius : the other, i .e . , the p erson nearest him (mother

would be anus . The first foot is an anapaest , rép éri .

3. dec idisseh § 62 , 1 . end.—1m c1a , 5 47, v1 ., without

knowing it .

al tiore , 1 7 , v . 1 .

6 . e sse t , 6 7 , 1 . 1 .—an : whether.

7 . c op iosus , 44 , IV . 3 .—flla se . dix it .

9. p ossi t , 6 5 , 1 .

10. b a rb a tus , 44, IV . 4.—vul p ecul a , 44 , 1 . 2 .

11 . put eo , 54, v1 . com i bus , 54, abl. of means.

12 . vado , 55 , 11 1 . 5 , end : sha llowwa ter, p ool .

FABLE HI (I.

1 ven eran t ,

2 . sup eri or : above.—compulsi , —stab a t, 1 .

3. fauc e imp roba , savagej aw,belongswith

4. jurgi i , - in tul i t : brought up .

6 . b ib en ti , as I um drinking.— lan ige1 , § 44, VL ;

1 0 , 8 . The descriptive adject ive is used like ba rbams, in the

last fable , for the noun , 47 , 111 . timens , fearing at the time,

not timid as a characteristic .

7 . Qui z how. quod , 52 , 1 . first note : what youcomp la in

about .

9 This is an abbrevia tion for sci li ce t, (sc ire l icet ), mean ing understa nd .

2 18 LAT IN READER .

t ib i : for or in rega rd to yourself ; not to.

addiderts , 6 3 , 11 .

in gra ti am : to good terms .

la don di , 73 , 11 .

to, obj . of n ecare.—gen eris , 50 , 1 . 2.—a.n ima1, 46 .

bibere depends upon de lec taris : in drinking.

10. Op tem ,—vel : even .

1 1 The third foot is a da ctyl, t t'

im vén I

12. n ocona , used as an adjective : mischievous.

13. puma , 54 , IV .

FABLE VIII (IV.

3. con tra se : to his own 1033.

4. ut zwhen .

6 . imp rob is. 51 , v .

FABLE IX ( I .

1 . commutando , 7 3 and v . sa p ius : quite qften .

5 . Is refers to sen ex .

6 . fugere depends upon sua deba t ; the regular construction

would be , ut fugeret .

7. len tus : stolidly.—num, 71 and 1 .—bin as , 1 8 , 11 . 2.

8. imp os iturum, se . esse .

9. me a , 50 , IV . 4, first note .

10. 0 111, 51 , m .—p orten1 , 6 1 , 3.—meas : mine and no

more.

co

ca

ca

uh

go

FABLE X (I .

1 . p ret ium : p ay.—meri ti, 47 , Iv. 1 .

3. Begin with de inde : in the m t p lace, § 41 , 11. 4.—jamnon ,

41 , 11 . 2.

5. s ingulos : one afier another.

7. jurejuran do , 1 4 , 11. 2.

8. com longitudin em ; a graphic expression for longum0 0 1mm.

10. quo refers to the act performed by the crane. p a c tum,

from p ango : which had been agreed up on.

2 2 0 LAT IN READER .

7. n egarun t = n egave 1un t , 33 , 1 11 . 1 . This word is used

for dico n on : say no.

8. Quiz : uter, which qf the two, would be more correct .

bovem, se. esse maj orem.

9 . n oviss ime : a t last, § 41 , 1 .

10. corp ore , 54, x .— ja cui t : fell dead.

FABLE XV ( I.

1 . A then a ,Athens many names of towns in Latin are p lural,

and take a plural verb but in English theyrequire a singular verb.

2. mis cui t : mixed up or disturbed.

4. fa c ti onum p artibus , 50 , 1 . 3 : when p arty factions were

formed ( abl. absolute) .5. Pisis tra tus : a tyrant ofAthens, 560. The word tyrant

meant merelyusurp er, and did not imply oppressive or harsh rule.

Pisistratus was, on the whole , a mild and popular ruler ; but

his sons were less discreet , and were expelled by a revolution

(B.C. when the government ofAthens became a democracy.

6. A tt ic i : Attica was the coun try belonging to Athens.

7 . qui a and quoni am, 43 , 6.

8. in suet is : da tive after grave .

9. rettuli t : the t is doubled in order to make the e long ; see

7 8 , note.

12. c omp escere t , 64, 1 .

14. quod refers to t lgi llum.—vad.is , 51 , 1 1.

16. diutius : a good whi le, 1 7 , V . 1 .

18. exp lora to , 7 2 , 11 . after sm tin izing the king.

20. sup ra governs 115110 111 ; by poetical usage , it here follows

the word it govern s.

22. roga n tes : i .e. messengers.

23. esset , 6 3 , its subj. is is understood.

26. fugi tan t , 3 6 , m .— 1n ertes : the fools.

27. M ercufio : Mercurywas the messenger of the gods.

28. amic tis, 5 1 , V. con tra , an adverb : in rep ly.

30. c ives, 53 . a i t , se. E sopus .

FABLE XVI (V.

1 . labi : go astray.

2. p ro , etc. : while they defend the error of their judgment.3. pmn i ten dum , 73 , IV. agl depends upon so len t .

5. cun e ta s , a contraction of conjun ctos : a ll together.

NOTES PHE DRUS o 2 2 I

6. qui sque is subj. of p osse t , but the English idiom requires

that it should be connectedwith ooten deret : that each should show

7. laudis limits c artami n a .

8. sal e : sa lt = wi t urba n o sa l e : neat wit.

10. p ro la tum foret esse t ) 6 7 , 11.

1 1 . c ivi ta tem, used as

'

a collective noun : the citizens.

12. P aullo an te qualifies va cua .

13. con s t i t it , 5 7 , 111. first n ote.

14. a djutoribus , 54, x. : render with no assistants.

15. ip s a : very or mere, 20 , 11 . near the end.

16. sinum : the p al lium was a Greek garment , like a large

shawl ; it hung in loose folds over the breast , forming a kind of

bag, called s inus , bay.

17. sua , se. voce .

18 . verum, sc. p orc ellum. p ani c , 5 1 , v.

19. excut i, se. p allium, 6 7 , 1 . end.- aimu1, sc. a tque : as

soon as .

21. p rosequun tur : i.e., as he leaves the stage.

26 . d erisuri , 64, v. 5.

28. p lausus : used for the singular, app lause, because it ex

presses many acts.

29. s ese , 5 2, v1. vesflmen tis , 54, 1 .

30. quod refers to p orc ellum ob tigere : as in fact he did.

31. la tens : undiscovered.

32. 170 1 0 , 51 , 1. ( dat. com. et of a rea l p ig see v. 18.

FABLE XVII (II .

ven a torum, 44, m . 1 ; subjective genitive.

H ie , adverb. la ten ti , sc. cervo .

cucurreri s , 63 , 11 .

vos : youa t least, § 49 , 11 .

occ asion s da ta : when an op pm'tunity is given.

1 vi c es : the turn , or cha nge. exc ip inn t : follows.

1 N ee ille , etc. : and he, too, saw nothing.

15. qui efis : i.a ., whichhad hgvt silent.—agere gra t ias : return

p

o

co

oo

-Q

pa

gmw

17. qui dem : to be sure.

18. me , subj. ofven erlt. veneri t , 57 , m.

2 2 2 LAT IN READER .

19. vertetur = = wit l be.

21 . corrup tos : grown thin.—frouais limits p arum , § 50 , n . 4.

26. fam il ial : slaves.

FABLE XVIII (APPENDIX, II.

1 . m at ic i ,

'

sc. mum , limits c avo .

2 . glan ds ,54 , 1. after c en a t .

4. rebus ,54 , VI .

5. The fifth foot is a dactyl, -tfir r&ll —renqui is , g54 , m.

p erfmun tur, 57 , 111 . second note.

7. 0 11 0 agrees with strep ita .

1 1 . U t when. qua refers to ea understood, which is gov

14. pra metu: forfear.16. fercul is : the courses at a meal , i.e., the dishes. fruamur,6 8 , 1.

17 rure properly meansfrom the country, but stands here for

nu'

l , in the country ; 55 , 111 . and 3, note.—qm m , 6 0 , 2.

18. qui , subj. of n esc is .

19 . 9 1: conn ects securum and liberum.

20. mm vivere is subj. of p re sta t .

21 . carp i : to be worn out.

FABLE XIX (IV.

1 . doc tus ; teamed, or, rather , educated.

2. Simonides, one of the greatest of the Greek poets, born in

the island of Ceos, in the sixth century B.C. egregium , from o

and grex : one out of the herd, i.e . , distinguished for excel lence.melon : a Greek noun in the neuter gender ; used here for the

plural, songs ; the English word melody is derived from this.

3 sus t in eret , 64 , depends upon ca p i t c ircumi re .

4. scan c irc’ire . n ob i les , from n osc o : welt-known or

famous .

5. c an on s : we should say, receiving p ayfor singing. vic

tomm , i.e. , in the public games, which were established among

the Greeks, for races, contests of strength, skill, etc . See Eh. 1 12.

9. quam refers to n avem , and is governed by dissolvi t.

10. medi a , 47 , vm . ; the middle of the sea.12. subs idium ,

46 .

13. curi os ior : with some curiosity.

2 24 LAT IN READER .

IV. An attack from the Germans on northern Gaul is repulsed ;

and Cwsar follows them, by a bridge of timber hastily built , across

the Rhin e . Returning, he crosses to Britain in the early autumn ,

for a visit of exp loration .

V. The partial conquest of Brita in ( second invasion ) is fol

lowed by various movemen ts in n orthern Gaul, in which the

desperate condition of the Roman garrisons is relieved by the

pruden t and brave conduct ofLabienus and Quin tus Cicero .

VI. Caesar makes a brief expedition across the Rhin e , against

the Germans. Some gen eral disturbances are quelled, and

northern Gaul is reduced to peace .

VII. Vercingetorix , a brave and high-spirited chief of southern

Gaul , effects a consp iracy of the whole coun try, which is at length

subdued. Vercingetorix , in brillian t equipment , surrenders him

self, to secure the quiet of the coun try, and is taken in cha ins to

Rome , where he is afterwards put to death in Caesar’s triumph.

VIII. Slight in surrections, breaking out here and there , are

easily subdued ; and the subjugation of Gaul is made complete .

It was the custom of Caesar, in the in tervals of these

campaigns, to pass the win ter in Italy, or to visit his provinceof Illyria , keeping himself informed of the politica l affa irs ofRome, and the movemen ts ofPompey, who held the chiefpowerthere, and was a t one time the sole consul. At the close

of the Gallic war, being jea lous of Caesar’s power, the party

of Pompey required tha t he should disband his army. This

he refused to do, un less Pompey should make an equal

surrender of military force. From these demands grew the

suspicion of fa lse play on each side , until the Civil War

broke out and Pompey fled to Greece, where he

was defea ted the following year a t Pharsalia .

The first expedition to Brita in was in the fourth year of

Caesar’s command in Gaul, 55. The early pa rt of the

summer was occupied with campa igns in Northern G aul and

Germany. It was known to Caesar tha t the Gauls received

aid, or a t least sympa thy, from their kindred in Brita in ; be

determined, therefore, a lthough it was too la te for a regularcampa ign, to pay a visit to the isla nd, of which very little

was known beyond the fact tha t it was inhabited, like Gaul,

NOT E S—JULIUS CE SAR . 2 25

by Ce lts. His object was to obta in a persona l acqua intance

with the coun try, its chiefs and people ; to thrust himself insome way into their affa irs, and establish such rela tions with

them as might afford a conven ient pretex t for further inter

ference a t a future time.

”

(Meriva le .)The Cel ts of Southern Brita in were of the Cymric bran ch

of the race, now represen ted by the remnan ts of the ea rlyBritons sti ll occupyingWales and Cornwa ll . It would appear

tha t the Celts of Belgium and Armorica were also Cymric ;while the rest of the Gauls, like the inhabitan ts of Ireland,belonged to the Gaelic branch of this race.

PAGE

1 1 0 6. p a rte , 54, X.

9. c on ten di t , 5 8 , L—be llj s 55 , 1 .—submin istra ta , se .

ess e , 34, 11 .

10 . in d e , i .e . a Brit a n n ia .

1 1 . d efic ere t , § 5 7 ; should be inswfiicien t.12. usui , 5 1

, VII . we should say, of grea t service.- fore has

for its subject the substan tive clause 3 1 c ogn ovisset .

13. a disset , 5 7 , 5 8 , we should say, should vis it.

14 . {ere does not mean a lmost (which is p rop e ) , but for themost p art .

15 . N eque ; 43 , 10 and 1 1 .—temere , without sp ecia l oly

’

ect.

16 . his ip s is , dat . after n o tum.

18 . G al lia s , plural , because of the subdivision into Gallic and

Belgic .—vo c a t is , 7 2 , 3 ; having ca lled .

19 . n eque n eque , nei ther nor.—esset 6 7 , 1 . 1 ) de

pends upon rep erire .

21 . in s ti tut is , 54, m .

22. ad depends upon idon e i , 5 1 , note. maj orum

navium, i .e . , ships of war , etc.

24. c ogn osc en da , 7 3 , and lv. fa c ere t , 6 2 , 11 . 1 ; before

27 . 3 9 refers to the subject of the principal clause , Caesar .

quam p rimam, 17 , v. 5, as soon as p ossible.—reverta tur ,

70 , 1 .

1 2 . 1 . M orin os : theMorin i inhabited Flanders andArtois, justwhere Gaul is nearest Britain .

2 26 LAT IN READER .

1 9 . 8. quam c lassem , 48 ,m ., 2d. note.—sup eriore,former .

4. a d,for the war with the Vené‘ti , who lived on the coast

ofBrittany, had been chiefly n aval.

5 . jube t , 6 8 , ao. c lassem.

6. p er merc a tores , 54, 1. end.

7 . p o lli c ea n tur, 64, p o lli cean tur is here followed bythe pres. inf. an unusual con struction , see 6 7 , 11 1 . and 2.

10 . domum, 5 5 , 11 1 . 2.

1 1 . remi t tit , 57 , 11 . Comm ium ; Saulcy is of opin ion tha t

these negotia tion s were not in good fa ith, and tha t Commius

himself had a secret understanding with the Briton s.

12. ib i , i.e . , in A treb a tibus ; the Atrebates were east of the

Morin i .

13. quem , 6 7 , 1 . 2.

14. in his region ibus , i .s . , Brita in .

15. ma gn i, 54, 1x . 1 .—huic , 5 1 , 111 .

16. p osa it , 6 6 , 11 .— ad ea t , 64, IV .

—c ivita tes , 52 , 11 . 1 .

17 fidem , fa ith, and so a promise of fa ithful protection ; to

follow or accep t the protection of the Roman people , is to submi t

themselves to them. se , i .e . , Caesar .

19. quan tum, sc . t an tum , 22 , as much as.— e i, to one ,

20 , 11 .

20. an derat , 6 3 , 11 . There is a slight reproach in thi s

subjun ctive.

21 . di e , 55 , 1 .

24. vigi li a : the Roman night , between sunset and sunrise , wa s

divided, for military purposes, into four watches ; the third watch

therefore would average 3 A .M . at this season , somewhat earlier .

so lvi t , sc . n aves . Portus Itin s, from which the expedition

sailed, is identified by the Emperor Napoleon III. withBoulogn eby Merivale and Saulcy, with Witsand, a village between Bou

logue and Cala is. Witsand (white sa nd) was during the middle

ages the chief port of embarcation for England ; but its harbor is

now blocked up with sand. The name Itius is probably con

n ected with i tus the ha rborfor tra nsit.

27 ess et , 62, 1 .—hora ; the day, between sunrise and sun

set , was divided into twelve hours ; the fourth hour at this season ,

would be between 8 and 9 A .M .

30 . Cujus , 48 , Iv.

31 . a ngust ia , i .e . , near the shore.

2 28 LAT IN READER .

32 . tormen t is ; the Roman armies carried with them on

gines for hurling stones , darts, &c . , so efficient that theymaybe

fa irly reckoned as a substitute for modern artillery.

33. quas reg 48 , v .

1 4 . 1 . n ost ris , 47 , 111 . note , and v. note .

3. con sti terun t , were checked. a o, and more than that 43.

p aulum modo , a very little.

5 . qui relates to is understood, subj . of inqui t .—a qui lam,

the silver eagle , introduced byMarius as standard of the legion ;

carried by the chief cen turion , or primip ilus (Hb.

6. 19 510 111, 51 , 1. Da tivus commodi et incommodi .

7 . Desi li te , 5 8 , 111 .—vul tu, 5 5 9 , 1 . 11 . and note , 1 11 .

8 . c erts , 41 . 11 . 3.

9. p ra est ltero , 57 , i .e . , will be able to say that I have

done my duty.

12. in ter se , one another.—un iversi (un i versi , all turned

into one) , al l with one a ccord.

13. p rox imis p rimis , the nearest ships of thefirst line.

14. subsecut i. i .e . , those on board.

16 . Pugn a tum est , the battle was fought, or thefight went on ,g39 , 5 .

18 . anus a lia ex n avi, onefrom one ship , anotherfrom a nother,

47. 111 .

19. quibus cumque, § 21 .1 . n ote ; its anteceden t is i is (sign is )understood, depending on aggregab a t .

26 . sp ecul a toria n avigia ; swift boats , used for exp loring and

reconnoitring.

27 quos his , 548 , 111 . end. Notice the use of the imperfect

tense through this descrip tion , indicating that these circumstances

took place aga in and again .

28. simul, sc . a tque , as soon as , 43 , 9.

30. n eque p o tuerun t , but were not able.

31 . insul am c ap ere , reach the isla nd ; the transports contain

ing the cavalry had been deta ined.

1 5 . 3. The omi ssion of the conjunction 01: [after mis erun t;] isvery common imp erasse t stands for imp eraverit ( fut . perf.)in Ora tio Recta ; it becomes plup . subj . by 5 7 ( after p o lli citlaun t ) and 6 7 , 11 . ( after fa c turos esse ) .

- faoturos, 6 7 , 111 . 2.

5 . quem, 52 , VI .

NOT ES—JUL IUS CE SAR . 2 29

7 . ora toris modo , in the character of an ambassador.

9. in p e ten da p a ce , 7 3 , v.

11 . a t ign osoeretur, se . 113 . tha t p ardon should be given them,

51 , m . second note ; ign osc o govern s the dat . (ut ign osc eretiis) , and therefore cannot be used personally in the pass . ; ut

ignosc eren tur would be bad Latin .

14. mthlissen t , a lter quod, 6 3 , 1 .—ign oscere , se . se , 6 7 ,

1 . end.

15 . imp eravit , sc. tis , demanded of them, 51 . 11 1 . end.

quorum, 50 , 11 . 1 .

16 . arcessltam, which had to befetched, 72 , 1

21 . p ost quam , 5 6 , it might also be di s quarto

postquam ; see 55 , 1 . n ote .

23. sup ra , 5 6 , 1 1 . end ; see p . 12 .

25 . ex sup eriore p ortu, the cavalry had sa iled from a point

eight miles east of that from which the infa n try had started.

27 . earum, 50 , 11 . 2 .—p osset , 5 6 5 , 1 .

— a li a e a li a s ,

22 , 11 .

29. o c c asum, 5 6 , 11 . 1 .

30. sui , 1 9 , 11 . and 11 1 . 50 , 111 . to themselves . adven a

noct e , 54 , a lthough the n ight was unfavorable.

32 . ut esset , 70 , 11 . this full moon has been determined byastronomical calculations to have been on the n ight of August 30.

33. mama ; it will be remembered tha t there are n o tides in

the Mediterranean , so tha t this phenomenon was strange and

appalling to the Roman s .

1 6 . 2 . tran sp ortan dum curavera t , had had the army con

7 . essen t , 6 3 , 111 .

1 1 . N eque ; it is often best in tran sla ting to divide this word

et n on ) and join the nega tive with some other word ; for on

the one hand there were no other, etc .

1 1 . p ossen t , 6 5 , 1v . 2 .

13. c ons ta b a t , i t was an established fa ct ; its subject is

hiemari Op ort ere ; that of op ort ere is hiemari in G all i s .

14. his in lo c is ; the preposition often stands after thefirst word

it governs, when this is a pronoun agreeing with a n oun .

20. hoc ,54 , 1 . for this reas on .

22 . fac t a , 74 , 11 . dux erun t . thought, has for its subject,

p rin c ip es .

2 30 LAT IN READER .

24. res has a great varietyofmean ing in different connections ;here hostilities .

25 . in feren dl , 73 , In . first note .

31 . even tu,fa te.- ex eo quod ,from this ( thefact) , that.

32 . id is subject of fore .

33. susp ic ab a tur , began to susp ect.

1 7 . 3. ea rum , 48 , 111 . top of p . 58 .

6 . admin istraretur, 6 3 , 1 11 .

7 . re liqui a p osset , 70 ; a substantive clause governed

by efl'

ec i t .

9. frumen ta tum , 74 , 1 ,—n eque , 543 , 1 . note .

10 . b e ll i , 50 , 11 1 . 1 .

12 . ven ti taret , 3 6 , 11 1 .

14. quam c onsuetudo ferret , than was customa ry.

15 . p artem , 48 , 11 1 .

16 . cons i li i , 50 , 11 . 3 ; some new des ign .

17 The cohort was the tenth part of a legion , containing six

hundred men (Hb. 158) one cohort was posted at each of the

four ga tes of the camp (Hb. 160)26 . d isp ersos oc cup a tos , while they

'

were scattered, etc .

28. in c ert is ordin ibus , 54 , x . expressing the reason .

32 . equorum , 50 , 1 .

33. insinuaverun t , 5 7 , 111 .

1 8 . 3 . i ta ut , in such a way that. - i1li , the warriors.

6 . p ra s ta n t , they disp lay or un ite.

8 . in c i ta tos , a tfull sp eed. brevi , in a moment .

1 1 . rebus , under these circumsta nces . n ostri s , 51 , 11 .

18 occup a t is , while our men were busy, so that they could not

a ttend to matters , the country-

people [see p . 17 , l . 1 1] left theirhomes, and got out of their reach.

20 . di es , 55, 1 .

21 . con t in eren t, 6 5 , 1 . such as kep t , &c.

25 . sui , 7 3 , 11 . note .

30. The substantive clause a t effulgeren t is in apposition

with idem , which is the subject of fore .

1 9 . 3. sp a ti o , 55 , 11 . end.

10. e quin oc tii ; the season of the equinox is usually stormy.

15. eosdem quos, the same a s . reliqui , sc . c ep era n t . The

masc . is here used by Synes is .

NOT E S JULIUS SAR . 2 33

26. a tque ii s , and these too ; the first cohort of each legion was

made up of p icked men , and stood higher in rank than the others.

27 . in t er se belongs with in termiss a ; the object of this close

order wa s to preven t the essedi from penetrating between the

cohorts. c on st it issen t , 6 1 , 2 .

29 . p errup enm t , i . e . the enemy.

30. Q . Laberius Durus, 1 5 .

3 1. submissis , sent up ,i .e . , sent a s a id.

2 4 . 1 . p ro , in front of ,not in defence of.

4. ess e , were, 5 7 , IV .

9. Eques tr is , etc. ; moreover, the mode offighting with horsesfor chariots) brought p recisely the same p eril up on them

when retrea ting as wel l as when purs uing.

1 1 . A cc e'

d eb a t huc ut , besides ; the subject of a c c ed eb a t isn t , etc.,

7 0 , li terally, there was added to this , tha t .

12. s ta ti on es , relays.

13. dein c ep s ex c ip eren t , relieved one af ter the other.

2 1 . legi on i busque , i .s . , theyfollowed the foragers quite

to the ma in army.

81 . con si li o , i .e., of n ot coming aga in to a gen eral engagemen t .

33 . a t que hoc a gro , and that with dificulty.

2 5 . 2. in struc tas is here a participle , not an infin it ive , 34 ,

1 1 . end.

3 . p ra fix is , dr iven in , in front of the bank.

8 . The swimming and fording of rivers were among the

regular exercises of the Roman legionary. Though immersed upt o his chin in water , he was expert in plying his hatchet aga inst

the stakes which opposed his progress , while he held his buckler

over his head not less steadily than on dry land. Behind him a

con stant storm of ston es and darts was impelled again st the enemyfrom the engines which always accompanied the Roman armies

(Merivale)9 . The cavalry did not form a part of the legion , but were

Gallic auxiliaries

15 . servab a t , wa tched. ex vi a ex c edeb a t , kep t out of theroad .

24. dis c edi , 3 9 , 5 ; tha t any on e should dep a rt.

26. hos t ibus , 51, 111 . second note .

29. his , the inhabitan ts ofKent .

30 . ca stra n ava li a , see p . 21 . do imp roviso , unexp ectedly.

2 34 LAT IN READER .

2 6 . 7 . ex trahi ; dragged out, wa sted.

8 . in a n n os s ingul os , ea ch yea r . vec t iga lis , 50 , 11 . 3.

13. deduc t is , launched.

15 . c omme a t ibus , p assages .

17 to t n aviga t i on i bus ablative absolute , a lthough, etc .

The passage from the Sixth Book of the Ga llic War,

describing the people of Gaul and Germany, is one of the

ea rliest a nd most importan t sources of informa tion in regard

to these races.

2 7 . 9. red e a t , 64 , 1 . sha ll be referred.

10 . n e egeren t , 7 0 ; in apposition with ejus rei.

1 1 . aux il ii , 5 0 , IV . 5 .—egeret , 57

, 1 . second note.

12 . fa c i a t , 5 9 , IV . 3.

14. summ a , the constitution .

15 . The passage omitted speaks of the two great faction s of

Gaul , at the head of one of which had stood the E dui , of the

other the Sequan i ; in this con test the E dui had succeeded in

gett ing upon their side the decisive influen ce ofRome .

18 . 10 0 0 , in the p osition .

19. nul lo c on s ili o , are summoned a t n o consulta tion , i .e .

a re con sulted upon no occasion ; in English, the collective n oun

common p eop le requires a plural verb . ae re a li en o , a nother’s

money, i .e . , debt

22 . in hos , over these, i .e . , p la t i que . domi n is ( sc . aun t ) .

23. duobus ; see lin e 17 .

25. re ligi on es , the doctrin es of religion .

28. c o s , the Gauls .

30. a dm i ssum , committed ; a frequent meaning of this word.

32 . si qui , 21 , 11 1 . end ; the usual form would be qui s , when

used without a n oun ,21 , 11 .

33 . d ecre t o , 54, in a ccordance with their decision .

sa crific i is , 54 , VI . 80 . eo s , theyforbid them the samfices .

2 8 . 5 . in c ommodi limits quid .

12. Carnfitum , a tribe south—west of Paris, in the n eighbo

hood of Cha rtres and Orlea ns ; this p art of Fran ce abounds a t the

presen t day in druidical rema ins .

16 . Brit an n i a ; this is taken as a proof of the Cymric origin

of Dx'uidism .

— rep erta ,67 , IV. 1 ; it might equally well be

d isc ip li n am rep ertam esse .

2 36 LAT IN READER .

9. sup ra han o memori am , before our day.

1 1 . jus ti s , comp lete i .e . , thi s was n ecessary to the complete

ness ; translate , to render theirfun era l ri tes comp lete.

14. san c tum , established, i .a . , the clause which follows .

15 . re pub li ca , p ublic afia irs.—rumore aut fama , vague

rumor or defin ite rep ort.20. qua vis a aun t ; wha t it seems good, so. oc cul ta re .

22 . p er c oncilium , in the way of a regula r assembly.

24. This paragraph is taken from Book Iv . ch. 5 .

31 . quorum , 50 , W . 3.—in vest igi a , a t once.

3 2 . 7 . ah p arvul is ,from boyhood.

9. in te r suos , among their comp an ion s.

14 . The join t proprietorship of land, here described, with its

annual distribution , huds its an alogies in India , Russia , and other

coun tries of the Aryan ra ce (See Ma ine’s Anc . Law. oh. VIII .)

17 qua n tum agri ; howmuch land and in wha t loca l ity.

19. The true cause is probably that the property belonged to

the clan , n ot to individua ls.

20 . gerun di , 1 ; top of p . 2 . a gricul tural ,for agriculture

the ablative is the usual construction Wi th verbs of changing .

21 . p arare , a cquire.

23. vi t an d os , $47 , 11 .

27 The name of the Suevi is generally supposed to mean wan

dering ( sway back and forth) from it is derived t he modern

Swabia (Baden andWiirtemberg) . The two p aragraphs which

follow are from the first and second chapters of the Fourth Book.

29. s in gul a , 1 8 , 11 . 1 .

3 3 . 4 . p artem , in grea test p a rt.

7 . omoto ,54 , render, a ccustomed to .

8. omn in o , with n egatives, mean s a t a ll.—faoian t , 6 3 ,

it is the explan ation given of the word liberta te .

10. addux erun t , § 27 , 111 . 3.

13. et corresponds to n eque above . lavan tur , 3d. conj . here.

14. a o , 54 , for this reason .

16 . Quin et i am , nay even .

18 . p ret io ,54 , 1x .

20. sun mi lab oris , cap able of , etc . , 50 , 1 . 2 .

33 . ex pul so s agrees with fin i t imos , which is subj .°

of c adere .

—virtutis , 50 , 1 11 . 4.

17 . rerum limits ti des ; confidence in resp ect to a ll things , etc .

NOT E S ol'

rus CURT IUS 2 37

3 4 . 3 . T acitus in his German ia ( ch. V 11 . ) says Rages ex

n obili ta t e , duc es ex virtute sumun t .

” In ch. x1 . he speaks

more in deta il of the power of the p rin c ip es .

12 . qui , etc . ,

“ who wish to follow, let them p resent them

selves , 6 7 , 1 1 . 1 . T acitus , eh . xiii . , describes this custom of

person al a tta chmen t to a chief, which was one of the prin cipal

elemen ts of the feudal system.

20 . sa n c tos , inviolable.

26 . The Hercyn ian Forest was the gen eral name for the

moun ta in region of Swabia , Thuringia , and Bohemia , which

separates the waters of the Danube from those of the North Seaand Ba ltic .

32 . P rovin ci a , i .e . , Gallia Transalp ina , the modern Provence

and neighboring provin ces .

35 . 2 . ip s i , the Gauls ; i l lis , the German s.

4 . ex p edi to ,for onewith no incumbra nce, i .s . , a good wa lker ;

at the presen t day, di stances are measured in Switzerland, and

often in Germany, by hours , not miles .

8. rec ta regi on e , a long the course.

12 . hujus G erman i a , i .e . , which we are acquainted with.

17 p rod en d a , deserving to be, etc .

19. Probably a hearsay descrip tion of the reindeer .

25 . a loes elks ; the Latin 0 was probably sounded like It

26 . v ari e t as , i .e . , the changes at differen t seasons .

27 mut ila refers to the blun ted horns of these an imals .

3 6 . 3. summa sp ec ies , every app ea ra nce.9

6 . uri ; from these the Swiss can ton of Uri is thought to have

taken its n ame , a s Bern did from the bear .

7 . sp e c ie ,54 , 11 . the limiting gen itive t auri serves the

purpose of an adjective .

1 1 . ad o lesc en t es , 3 6 , while growing up .

15 . ma n suefieri , § 37 , vn . end.

18. a h labrie , a round the rims .

Q UINTUS CURTIUS RUFUS.

The precise da te of the life of Q uin tus Curtius is not

known ; but it is supposed tha t he lived in the first cen turyafter Christ : he was p robably a rhe toricia n , who selected the

2 38 LAT IN READER .

ca reer of Alexander as a suitable subject for a piece of com

position . As a history his work has little value ; but from

the grace and brillian cy of its style it has always been a

favorite . The first two books are wan ting ; the third com

mences with the yea r 333, when Alexander, after his

victory on the Gran icus, is about to push on aga inst the

Persian empire .

The period of Grecian glory under the supremacy of

Athens, Spa rta , and Thebes was past. Philip of Macedon ,

fa ther of Alexander, bad overthrown the liberty of Greece

in the ba ttle of Chaeronea , 338, and was about to take

up anew the old heredita ry war aga in st P ersia , when he wasassa ssin a ted and succeeded by his son Alexa nder,then a youth of twen ty years. Alexander, who had gen ius

a nd Spirit, a t once took up his fa ther’s pla ns. In 334 he

ga ined a victory over Da rius on the river Granicus, a nd

then advanced through Asia Minor. Early the nex t yea r,he entered Cilicia ; and now Darius abandoned his defensive

p’

olicy, left his advan tageous position in Mesopotamia , and

advan ced to meet the invader. This change of'

policy provedhis ruin , as it would have been ea sy to preven t Alexa nder

from crossing the moun ta ins which separa te Cilicia from

Syria . The following extract begins with the en tra nce of

Alexander in to Cilicia .

3 7 . 1 . Ab is t amen e , 54. x . Ca p p adoc iae , 5 1 , v.- 3.

Cas tra Cyri : a local name , like the English n ames, Win ches ter,&c . ( ofwhich the root is c as tra ) , dating from the Roman occupa

t ion of Britain .- 4. Crcssus was overthrown by Cyrus, 546.

—6 . ah a di tu, 54, VI . note .—7 . mun imen ta , obj . of imi

t an t e , which is abl. abs. with s i tu. 10 . Memnon ( the best.

gen

eral of Darius, and the origin ator of hi s former defen sive po licy)had just died, an irrep arable loss to the King.

—quo n d am

qualifies sa lub re . 14. fuit , it would have been , 59 , note“

.

19 . p ra sid eren t , 64, 1 . 20. p o pul a t or 46 ) p opul ans

terram .—vin d ic are d ebuera t , he ought to have defended 57 ,

IV . note) : as we cannot form any past ten se of ought, we are

obliged to use the perfect infinitive in English.—21 . qui , those

who , 48 , 1 1 1 . l st note .

240 LAT IN READER .

of p ronun c ia t i , depending on jussera t : this statemen t is hardlyin keeping with the amiable character ofDarius .

4 l . 6. puero c omes , 51 , 1 . note ; his comp a n ion when a boy.

ut , as . 8 . n on p rwc ep s sed s trenuum , not violen t, butp ower

ful.—se leva turum ess e , 6 7 , 111 . 1 . 10. Nulli , 5 1, 1 11 .

p ra ter ip sum , etc . , excep t the very one a t whose p eril he p romised

it . 14. in a o , i.e . , si p o tuisse t . id ip sum , even this ; i .e . ,

quod sump turus esset , 6 6 , 1 . 40 , 1 .—22. in utramque

p artem , on either side of the question . 24. p erseverem , 6 0 ,

3.- 25 . da tum fueri t , 5 7 , 1 . end.

—n e videa tur ; wha t

ever shall have happ ened will not even seem to have occurred unde

servedly, i .e . it will be the consequence ofmy rashness. 27 A t ,

43, 2 .

- 32 . assump to , having p assed.

4 2 . 6 . p osse , sc . s e .- 10. ab isto o re ; i .e . , as depending

upon thy life .- 1 1 . is to , 22 , n .

—p an'io i dii ; i .e . , because

the King is the father of his coun try ; the same word is app lied to

the murder of any n ear rela tive , or to treason to one’s country.

12 . sen a tus , 72 , ifyou a re p reserved. 14. p a tera , 5 8 ,

1 11 . 15 . laxa a n imum , relieve your mind. so ll i c itud in e , 44 ,

1 1 . 16. mo leste sedul i,too ofiicious . 1 9 . p ermi s issen t ,

59 , IV . 2 .- 20. an imum, disp osition , i .e . , towards you. a lio ,

sc . modo .

26 . a djuverin t , 57 , first n ote .- 31 . ut p rimum, when

first, as soon as. 32 . ma tris , 5 0 , IV . 1 ; sum is omitted .

4 3 . 3. exsp ect a t ion e , 54, v .- 4. p o st , etc the third day

after , 5 6 , 111 . 8. gra tes hab eb an t , exp ressed tha nks.

9 . genu, 51 , v . ; inborn in tha t ra ce.— 1 1 . regis , 5 0 , m . ,

limiting a dmira t ion i and c ari ta te . ut ique , esp ecia lly. vel ,

whether it was tha t, 43 , 3.

Darius was a t this time in Mesopotamia , where he had

in tended to awa it the advance of Alexander ; but havingchanged his plan , after the dea th of Memnon , he moved in to

Syria , and from thence to Cilicia, in order to oppose the ad

vance ofAlexander.

26. celefit a te , sc . tan ta —grave , unwieldy.—27 . s o , i .e . , its

banks . 31 . cujus , 54, 111 . n ote . 50 , IV. 6. mn lta

n omin e , as a fine.

4 4 . 1 . o t ium , a ha lt .— 3 . ZEsculap ius was the god of heal

ing : Alexander showed his confidence in his own fortune , by

NOT E S Q UINT US CURTIUS . 241

instituting games to him, instead of to the god of war. 4. sp ec

ta n t i , to him while looking on .—6. tra c tus ejus , of that section .

sum fa c ta diot ionis , were reduced under his p ower , 5 5 0 ,note ; 80 . esse . 9. a lterls c a s tris, by a second day

’s march.

12. Isson n omin e , Issus by n ame. ejus , i .e . sal tus .

14. quoque , 41 , 11 . 1 .—15 . deturba t is , sc i ls. 17 idem

P a rmen io ) a t a t once.

19. ubi , 48 , IV . ; a nd here.- utrumn e eu, 71 , the

double form utrumn e is hardly found, except in poetry. p ra

gredien dum fo re t 40 , 7 3 , whether it was best to ad

van ce . 22. cons tab a t has for subj . , quos adven ta re .

23. p reelio the usual spelling iswith <3 . Dariuswas in Syria ,with a great superiority in numbers , as well as position ; for his

army consisted largely of cavalry, for which this broad pla in gave

great advan tages. If the Greeks‘

w'

slited where they were , on the

other hand, the Persian s would be able to bring no larger forces

into battle than they themselves, on account of the n arrowness of

the ground. 25 . ip s is , the Greeks. 26 . c ircumlri. 52 , 11 . 2 .

—an c ip iti , on two sides. 27 t imere , ao. se . 28. vin c e

ren tur, 64, 11 1 . the n on does not belongwithno, but corresponds

to sed.

4 5 . 1 . sede, abl . of price ; we should say, had excha nged his

n a tive homefor exile ; see note on p . 32 , l . 20. n ob ili ta t e , 5 54 ,

1V .—12 . in i t i , 72 , 2 ; of having entered up on . 13. redde

retur, 6 2, 11 . 3.- 14. cam, subj . of dari — s igmo , 54, x .

2 1 . sp es, in appos. with mil it es .— 24 . damn a ret , 57 : in

Oratio Recta , this would be s i damn et. by 59 , W . 1 .

28. se. esse ; this is the reason ing of the courtiers.—n on

oh al iud , not on any other a ccount.—29. velle , sc . G ra c os .

30. diverse, to the enemy. c ommissum se. sibi. 33. futuros,

in order that theymight be 64, V. 5.

4 6 . 1 . sa n ctus , holy ( not sacred) , or conscientious. n ega t

is generallyused for a negative assertion ; Darius declares tha t he

will not or, refuses, etc .—4. sib i , 5 1

, 1 11 . end and Iv .

credi tm'um , 67 , 11 . 2 . 5 . imbui sse t , 57 , 111 . n emin em ,

subject of debere .—6. c ap ite , 5 0 , Iv. 2, end .

—Defuturos ,

etc . ,there would be nobody to advise 8 . ip sos , the courtiers .

9 . fide i , 5 0 , 1 . 2 .—hab eri , sc. eum 48 , 111 . note) .

1 1 . ip sum quidem , he for his p art. 13. P ama , etc . , wa rs

dep end up on rumor. 17 . vex a ta agrees with regi on e . 18.

242 LAT IN READER.

serva to more : if the custom of the a ncients were kep t.

20 . ob tul erin t , 6 6 , who [as they asserted] , etc .— 21 . an te a

qualifies terrib i lem ; et connects terrib i lem and e la tum .

regem Alexa nder) , subj . ofde l ituisse . sua , s e , and ip sum

refer to Darius . 22. cautum , etc . , becoming Alexander]cautious instead of rash.

—30. varius,

47 , V1I . 32 . Damas

cum , 55, 111 . 2 .

4 7 . 6 . t a llota , 1 0 , 2 .— fugeren t , 6 5 , 11 were flying,

not would fly; the Persians had made a flank movement past the

Macedon ians , and taken the town of Issus , which Alexander had

just left .—8 . ex cep t i , left behind. 10 . s a evi en t ium agrees

with purpura torum . c ircumduc i has quos for subj . , and de

pends on ja sa i t ; so with nun tia re . 14 . ut c redeba t qualifies

fugien tium — l 9. a d esse t , se . utrum 7 1 , 11 . note) . 22 .

camp is , 55 , 1 11 . 5 . cum : a lthough.— inoon di ta : undis

cip lined.—27 . lmtus dec ern en dum esse , glad that he was to

fight : an accusative with the infin itive often depends upon a n oun

or adjective which imp lies thought or assertion . quo d , as a

relative , referring to the clause that follows . 31 . qua as p ira n ts ,

54 , by whose favor.—32 . n ec iniuri a : a nd not without reason .

33 . esset , 57 , V . : we should say howficlcle she is.

4 8 . 2 . majora , sc . es se — p ericu1is , 54 , V . 3. sicut

dubium es se t : as it was doubtful, 6 6 , 1 .—an : this use of an

for num , in a single dep enden t question , is not common in

prose . 10. The tub a was a long stra ight born , with a harsh

sound, used for infa ntry. 23. The s ta dium , or distan ce marked

out for foot-races , was a Greek measure of about one eighth of a

mile . 14. p rmmi ss i , those who had been sen t forwa rd. The

agmen ( from ago , 44 , 111 . 3) is the armymarching ; a c ies , the

army in line of battle .

16 . Alexanderwas now retracinghis steps towards Issos, and each

army was facing towards its own conmtry. 17 . creden t i agrees

with Dario . e t i am , se . eos,subj . of o c currere . 18 . n on

mediocri s : immodera te this is the figure called Litotes, by which

a thing is affirmed by denying its opposite .—21 . discurren t ium,

i.e . , to give orders and take their position s .—25 . n ee connects

d isc ors and in t en tus .—27 . e t a fron t e , 43 , 8.

—30. vigin t i

mi li a , sc . mili tum , subj . of tran s ire and obj ic ere .

4 9 . 2 . dest in a t a , § 47 , 1V . 1 1 . m i l ibus , used as a noun

in appos. with p edit i bus 1 8 , 1 . 1 2 . Fo r the Macedon ian

244 LAT IN READER.

in cavalry, which was the weak point of the Greeks and Romans.

The ba ttle upon the Greek left was vigorously contested.

5 2 . 2 . dextrum : can this mean la vum We have seen

(p . 50, l. 10) that the enemy had been driven on Alexander’s

right. 8 . c onjun gl , 23 , 3.— ip sl, i .e., the troops of Par

men io , on the left centre.— in medium P ersarum ; the usual

construction would be medic s P ersas 47 , vm .) 12. simul ,se . a tque 43 , —in eosdem, etc. , being a imed a t the same

on es , they [tela ] interfered with one another. 15. Fighting at

a distance , with arrows, javelins, etc . , was called eminus ( e

ma nus ) ; with the sword, oominus . It will be remembered that

the Greek mercena ries of Darius were upon this wing, towards

the sea , so that Greek met Greek .

” 20. d imi c aren t , 6 1 , 1 .

27 Alexander is here described as making for Darius himself,in the centre of the line ; but the romantic deta ils given here byCurtius are not substan tiated by the best authorities. 28. Op i

mum , in allusion to the spo li a op ima , Hb. 56.

5 3 . 2. in p arc iss imis , one of a few.—6 . s imilis N in a , as if

they had been swep t down . 9 . a dverso corp ore , in fron t.27 in illud oornu: on tha t wing ; the fight had been severe at

this point , until Darius himself fled. Meanwhile , the Thessalians,

on the Greek left , had likewise succeeded in putting their an tago

n iste to flight . 28. serie lamin arum ,p la te a rmor. 30. agmen

mo lieban tur,formed in to column .

5 4 . 10 . ha nd sa n e , etc . , n a t a t a ll like, &c . ; i .e , in good order,—12 . qua , 55 , IV. 15 . d iti a agrees with ma . 18 . in

c omp a ra t io n e me liorum , in comp arison with better things.

20. p erven tum era t , 39 , 5 : they had come.—qui bus , 51 .

v . , note .—quo : in p rop ortion as understand s o with v i o len tius

54 , v . , end.) 26 . imp o ten tis ( sc . sui , powerless over itself)a rroga nt. 30 . it a very frequen tly is used withut following ; it

need not be translated at all . 31 . a t ex c ip eren t , 70 and

1 1 .—33. s emet : met is an emphatic addition 1 9 , 1 11 . end) .

5 5 . 1 . il la , the former ; haec , the latter 20 , 1 1 .— 5 . a h

num . obj . of egressum 52,11 .

— 8 . il lin s,i .e . , a nnus .

1 1 . decari s , from decor ( not deobris , from decus ) . veris

quon dam is contrasted with tun e al ien is . 13. c al ami ta t is ,

5 5 0 , IV . 1 . 21 . imp en dio , 54,1x .

- ste t i t : cost. 25 . as

suevera t , was intima te. 32 . p avoris , p anic fear is t imor ;dread, metus .

NOT ES O‘LJINTUS CURT IUS 245

5 0 . 10. S ard is , 1 . 2 .— p rimo , § 41 , 11 . 4 . 15. vivum ,

a living man , obj . of l amen t ari . 17 . The subj . of nun ti a ri is

missam se a rege . 18 . a c tnm est means it is a ll .over .

21 . p o ssen t , 6 3 , 11 .— 28. I ta que , 43 , 5 .—31 . omc io ,

54 , 111 . 33. a p p ara tu° in resp ect of the sp lendor.

5 7 . 3. cum oura qualifies sepul t is , which is abl . abs .

5. hab eri , to be rendered.- 6 . sep el iret , 64 , 1v . , after p er

mi tti .—7 . p ro habi tu, in a man ner suited to the condition .

1 1 . just is , regula r or due ceremon ies . 14 . It is certain (fromthe extract now rema in ing of this letter [written by Alexander

after the battle] ) that he n ever saw, nor ever enterta ined the idea

ot’

seeing, the captive wife of Darius , said to be the most beautiful

woman in Asia ; moreover, he even declined to hear encomiums

upon her beauty.

”(Grote .) 17 . e t hie ; referring to their

close in timacy.—22 . ex c a p t ivis follows S isygamb is . 28. n i l ,

52 , IV .—31 . vellon , 6 0 , 2 , note .

5 8 . After the ba ttle of Issus, Alexander proceeded

332) with his army towards the south, keep ing nea r the sea .

Phoen icia , now a province of the Persian empire, was the

chief n ava l power of the Mediterranean ; and there was

danger lest an a ttack might be made on the coast-towns of

Greece and Macedon ia . Tyre, a strong isla nd-fortress, was

reduced by a siege of seven mon ths ; the rema in ing cities

offered no long resistan ce. The conqueror wen t n ext to

Egypt, where he founded the great commercial city of Alexa ndria , a nd where he was saluted as the son of JupiterAmmon . In the Spring of 331 , he return ed eastward ;

crossed the Euphra tes and T igris and, in October, defea ted

the vast army ofDarius at Gaugamela ; following the pursuitas far as Arbela , fifty miles dista n t from the battle-field.

Darius was assassina ted soon after ; and the royal cities,

Babylon , Susa , and Persepolis, surrendered without a blow.

Alexander had now a rrived a t the the height of human

power ; but, in becoming an Asia tic sovereign , he lost the

generous a nd noble qua lities of his youth, a nd became a

passiona te and treacherous tyrant. H is trea tmen t of his

ea rly friend, Clitus, the brother of his nurse, in 228, is

an illustra tion of this cha nge of charrcter. His army had

246 LAT IN READER .

pen etra ted far to the east of the Caspian Sea , to Maracanda ,

the modern Samarcand.

8. ven an t ium , gen . limiting rec ep ta cula , which is in app .

with turres . 9 . wta t i bus , genera tions , 5 5,1 . 2 . 12. Lysi

machus was one of the genera ls of Alexander , who divided bis

emp ire after his dea th ; he became king of Thrace . 14 . quo ,

i .e . Lysimachus. 15 . a dj ec i t , added. t am , as well. 20 . e i

(5 1 , 1 11 . end) , we should say, up bra iding him with this .— 2 1 . N am ,

43 , 4.—24. orediderim , 6 0 , note , and 2 .

—26 . defun c tus

era t , 6 1 , 2 , note .—sc ivere , decreed. 27 . p ed es , 46 , on

foot. 31 . M ara c an da , a neuter plural .

5 0 . l . p rov in c iam : this was the importan t satrapy of Sogdiana , now T artary, the district east of the Caspian Sea .

2 . The battle on the river Grani cus was the first great vic

tory gained by Alexander over the Persians , 334. 5 .

b a lli ote , 44,IV . 2 . 10. in p os terum , for the n ext day.

13. gravis , ofi‘

ensive .— l 6 . Chwron eam ; see note on p . 51 ,

l . 1 1 .—op eris ; the result of his labors .

— 17 . s ib i , from him ;

dative of disadvan tage , 5 1 , 1 . n ote .— 21 . n on a li as, etc . , i .e . ,

p rotected on ly by the pretence, &c . 24. inv i tum deb en t em ,

unwilling to owe, 47 , VI . 29. It would appear that , while Alex

ander was away upon this expedition , Philip visited the island of

Samothrace , famed for the peculiar and myterious rites of the

Cabiri , and was in itiated in to their mysteries, in i t i a .

0 0 . 2 . cub ab an t : this refers to the custom of reclin ing a t

meals : they lean ed upon the left elbow, and the n eighbor towards

whom any one’s face was turn ed was sa id to be in fra eum.

3. Euripides‘was a great tragic poet ofAthens of the fifth cen tury ,

— 5 . regum limits n omin a . 12 . p ra sen t ibus , i .e . , the

exploits of Alexander. 14 . quis refers to e a understood , object

of audiret ; this form of the dative and abla tive is frequen t in

later writers . 16 . videretur, etc ; the English construction is

impersonal , it seemed tha t he would comma nd his temp er, if, &c.

17 p roc a oit er qualifies orto .— remi tt en te , understand eo

Clito ) . 19 . Parmen io , the genera l of Alexander who had don e

such good service in the battle of Issus, had been shortly before

assassin a ted by the king’s order . de , over . 21 . a n im i p rava

c on t en t ion s , a violen t outbreak of temp er ; he had long con cealed

his.

indign ation at the in solence and injustice of Alexander .

22. st morien dum es t , 7 3 . 1 if a ny one must d ie. 24. arb i

248 LAT IN READER.

India , crossed the river Indus, and arrived on the banks of

the HydaSpes, now the Jelum.

0 4 . 6 . rob ore , 54 , 1 1 .— 8 . gravioribus quam, etc too

heavy to be shot. 12 . sa p ien t i a , se. ta n ta era t .

15 . diflusus ; this word, wi th e lisus below, takes the gender

of ama is Hyda sp es , implied in flumen , the ma sculine, imp lying the vigor and force of the living stream. 17 N ec imp etum

ooerc eb a t , nor did it check its swiflness, as might have been ex

pected. 19. 0 118 118 , with broken course rap ids . 23. d e in

dustria irfit a ta , purp osely made furious. 25 . p ec t ora is obj .

of p ercuss eran t , and so of exp ert a ; sp e i limits c a p a c ia , which

agrees with p ec tora 31 . p a rva re i d iscrimin e , by the test ofa slight skirmish.

0 5 . 6 . Notice the tenses ; tran sn avere simply states a past

action . t an aha t describes the condition of the island .

18 . ea dem , a lso , t egen di s , 7 3 , 11 1 . 19 . rip a , 54 , VI

the common usage would be a ri p a . 22 . o p p ortun i ta t is , 5 0 ,

111 .— 27 . quam , etc . , whichhe [Ptolemy] p retended to be a iming a t .

0 0 . 1 . ut ique , a t lea st.—2 . ip sum p raesid ere depends

on sp ec iem. 14. momen ta , 55 , 1 . 2 . 17 . n ox , da rkn ess ;

oae lo ,the sky.

— 18. ho sts o ccup an ts , while the enemywere p erhap s a lready holding.

31 . humani in gen ti vit io , by a weakness of human na ture.

33. c onven era t , it had been agreed.

0 7 . 5 . s in gul i , se . currus .—The shield-bearers were to pro

teet the archers .

12. in equi t ab il is , imp assable for the horses. 20. efl’usis hab

en is , a tfull ga llop . 32 . moveb an tur, se . the elephan ts .

0 8 . 2 . gesamtes , sc . ia.—5 . i llo , i .s . , Hercules , who had

visited India among other p laces .—hoste , when he was a n enemy.

18 . There is some confusion here and below between right and

left ; as it reads, both Alexander and Coenus a ttacked the enemy’s

left ; probably it was Coenus. 22 . invehemin i ; the future is

uséd here , as is frequently the case , as n early equivalent to an

imperative . like sha ll in English.—27 . in suos a crius furi t , it is

more da ngerous to its own side .

0 9 . 4. s ta tuerun t , they have rested, 5 7 , 11 1 . 5 . imp onun t ,

fix up on the string.—6 . mo li en t es i c tus , while p rep a ring to shoot.

8. turb a t is , 51 , 111 . 10 . jun gers depends upon jub eb an t .

NOT E S Q&JINT US CURTIUS . 249

12 . in medium, in common . 13. p o tior fuers t , had had moreinfluence . 14. co lli ga t e depends on p ergi t:.

19. p aul o a n te vic to res , those who just before were victors, i .e . ,

the Macedon ians. 21 . oon curs a t i on e , in a sudden a tta ck.

28. manu, i ts trunk.— 29 . sup er s e , over their heads .

—31 . inmul tum di e i , un til la te in the day. 33 . cOp idas ; cop ia , a

Greek word for sword or scimitar , 1 1 , 1 11 . 3, end.

7 0 . 3. It is questioned whether mort is and sup p li c i i limit

quidquam or t imor ; probably it is best to conn ect them with

timo r ;“nor did their fear, not on ly of dea th, but of fresh tor

ments in death, leave anything un tried in self-defen ce . 1 1 . ex

pos itus, exp osed, i .e . , by being left alon e , as well as by his con

sp icuous size . 17 . fluen t ibus ,relaxed.

23 . regis , in appos . with T a x i lis ; Taxiles was an Indian king,

who had allied himselfwith Alexander .

7 1 . 3. resis ten tibus ,51 , 11 1 . second remark. 18. malum ,

a kind of oath, the mischief ! 19 . rerum mea rum , of my p ower ,belli , in war ; an example of two gen itives, subjective and objective , limiting the same word, fame . 20. in dedi tos follows

c lemen t im, which limits ex emp lum . 18 . Curtius here differs

from Art ian , who says (v. 19, that Porus answered that

youtreat me like a king.

” 25 . be lli , 5 5, 111 . 3 .

7 2 . 1 . a grum,while sick. 2 . c on tra sp em belongs with

oonfirma tum . 4. 1 3 511 0 ,51 , 11 . end.

—6. s immi c ius , more

imp a rtia lly.—9. quo , sc . a o ,

54 , v . end : so much the more i llus

trions in p rop ortion as those were grea ter, &c.

After the victory over Porus, Alexander desired to pushon to the Ganges, but was dissuaded by the reluctan ce of his

soldiers, and the unfavorable character of the omens ; he

therefore followed the Indus down to its mouth, and then

returned to the west.

17 . p ec orum , § 50 , 1 . 3 .—18. amn ia , 50 , 111 . after

p eri t i s . 19. en a tum , p roduced by alluvial deposits ; the delta

of the Indus .—20. so c o rdius asserv a t l , too ca relessly wa tched.

— 22. 11 3 0 rep ert is , a nd n on e being found.—23 . ut , so tha t.

26 . omn ium , for omn ium l o c orum or re rum ; an exception to

47 , IV . 1 , n ote . 28 . p a t i en s ,na vigablefor.

2 50 LAT IN READER.

7 3 . 1 . ip sos for so ; quite common in Curtius. 8. inc og

n lta , etc . , unknown excep t to the immortals .— 20. flumlni , da t .

after mixtum ; adhuc qualifies len i . 22. evect i , carried p ast.

23. reverberab a tur , bea ten ba ck. 24. securi , rega rdless.

26 . vic e , 1 4 , 1 . 3 ; the dwellers on the Mediterranean were

n ot accustomed to tides : see note on p . 15 , l . 33. 31. cern ere

videba n tur, they supp osed they discerned.

7 4 . 1 . The ships had been drawn up on land, according to the

custom of the an cients. 5 . p rohib eban t ; i .e . , by pushing with

poles, theypreven ted the oars from beingused, and so got aground.

Quidam. etc. ; since they lacked their full crews, their move

ments were languid. 9. n on rec ep era n t , were not able to con

ta in , govern s tuan tes .—14. Op is , 1 4 , 11 . 1 . 19 . duorum ,

sc. exerc i tuum . 22. ad ma nus , to blows.

27 sub sederan t , had been formed, existed. 31 . magn o

tra ctu, with a strong movement.—33. desti tut a , lefl aground.

sen tibus , ete things more terrible tha n these, which should follow.

- 8. a stum re la turum [esse ] depends upon ign arl.

29. mlrabundi , 44 , V . 1 . 32 . o ccup a ret , take advantage

of. —33. os , governed by evec tus , 52 , m . 2 .

7 0 . 2 . locorum , the la nd.—4. al tero ,

the second.

20. The paragraph which follows is taken from the ten th book ,

chap . the in terven ing passages describe the land march of

Alexander to Carmania , upon the Persian Gulf. 22 . qua dam ,

etc . , some things by hearsay, others from observa tion . 23. sub

j ec tam, lying below.—24. ah , from, not by.

—26 . a stu se

cundo , by theflow of the tide . 28 . sequi , 6 5 , 11 . note .—cnm

connects st rep i tuwith subisse .—29. cetera ,

52 , IV . note .

7 7 . 5. his : we should expect se .—10. omn i , etc . : when a ll

the sea-coast should have been subdued. 14. quam ,48 ,

there were two provin ces of Spa in . 18 . Lib an o : Mt . Lebanon

was famed for its timber, as in the time of Solomon .

After his return from the Indian expedition , Alexander

was deeply afflicted by the loss of his friend Hepbwstion ; a t

whose funeral obsequies he indulged in an unmeasured revel

a nd intoxica tion , followed by a violen t fever. It wa s soon

manifest tha t he could not recover, and the soldiers wereadmitted to see him for the last t ime .

2 52 LAT IN READE R .

17 . mut a t e , 24, v . 3 .

26 . s t a tui t , se . Fortun a .

30 . difludi t ; this refers to the division of his empire.

CORNELIUS NEPOS.

CORNELIUS 573 3 0 8 wa s an historian and biographer of the

time of Cicero. The volume of Lives of Illustrious Oom

ma nders which passes under his name ( excep ting the life of

Atticus, and perhaps tha t of Ca to, which a re genuine) , is a t

best only an abridgment of his writings.

Ca rthage was a grea t commercia l city in Africa, a Phoen ic ian colony, situa ted near the presen t site of Tunis. In

264 it engaged in a war with Rome , which had just then

made i tself sovereign of Ita ly. After three obstina te wa rs,

ca lled the three Pun ic Wa rs (Foeh ns Phoen ician ) , Carthage was destroyed, 1 46. The First Pun icWa r ( ending

241 ) had resulted in giving to Rome the isla nds of

Sicily, Sardin ia , and Corsica . T o make good their losses,

the Ca rthagin ia ns took possession of Spa in, which was

govern ed for some yea rs by Hamilcar, as governor. Some

time after his dea th, his son H ann ibal succeeded to the

governmen t, and proved the ablest and bitterest enemy tha tRome ever had.

82 . 6 . ut sup erari t ; 57, 70 , 11 . The usual construction

after verum eat is the accusat ive with the infin itive . cum eo ,

i .e . , p opulus Romanus .—quod n is i , 52 , 1v . , unless then .

16 . erga usually expresses a friendly feeling.—qui refers to

Hann ibal ; a nd indeed he.—cun1 R om a ni s , 54 , 11 . third rem.

20. Philip V king of Ma cedon ia , made war upon the R0

man s during and after the Second Pun ic War. An tiochus was

the king of Syria , with whom Han n ibal took refuge after his

ban ishmen t . Rubro m a xi ; this was the Indian Ocean with its

gulfs . daren t op eram , emp loy.

27 . read tamquam eum (un derstood) ; on the ground tha t he,&0 . tamquam often has this mean ing in late writers : 3 11 111 is sub

jcet of s en t ire ; al i a a tque , 43 , 9 ; the subjun ctives tha t follow,

fe c is sen t and vidisse t;, like ven i s s en t , follow cum.