Lapurdum, Numéro spécial 3 - OpenEdition Journals

LapurdumEuskal ikerketen aldizkaria | Revue d'études basques |Revista de estudios vascos | Basque studies review

Numéro spécial 3 | 2015Euskal hizkera eta dialektoak gaur egunLangue et dialectes basques aujourd'hui

Irantzu Epelde (dir.)

Édition électroniqueURL : http://journals.openedition.org/lapurdum/2637DOI : 10.4000/lapurdum.2637ISSN : 1965-0655

ÉditeurIKER

Édition impriméeDate de publication : 1 novembre 2015ISBN : 9782955341322ISSN : 1273-3830

Référence électroniqueIrantzu Epelde (dir.), Lapurdum, Numéro spécial 3 | 2015, « Euskal hizkera eta dialektoak gaur egun »[Linean], Sarean emana----an 25 juillet 2017, kontsultatu 27 mars 2020. URL : http://journals.openedition.org/lapurdum/2637 ; DOI : https://doi.org/10.4000/lapurdum.2637

Ce document a été généré automatiquement le 27 mars 2020.

Propriété intellectuelle IKER UMR 5478

http://journals.openedition.org

http://journals.openedition.org

http://journals.openedition.org/lapurdum/2637

SOMMAIRE

Résumé

Abstracts

Article

Egoera predikatu berriak euskarazAne Berro

Amiküzeko heskuararen hezurdura lektalaIñaki Camino

Axularren -(k)aio aditz-bukaeraz : datibo(-ikurraren) eta denbora-aspektu-moduenhistoriarako gaiakBorja Ariztimuño

Azkaingo izenordainakMaitena Duhalde

Dialektologia dinamikoaJosé Ignacio Hualde

Sare sozialak, euskalkiak ikertzeko baliabide gisaOrreaga Ibarra

J. Duvoisin On Kixote Mantxakoari ekinez. Itzulpen zirriborroa.Oroitz Jauregi

Katalanaren bariazio sintaktikoa : ikuspegi orokorra eta kasu zehatzakAnna Pineda

Nola erabili onomastikaren ekarpenak dialektologia ikerketetanPatxi Salaberri

Lapurdum, Numéro spécial 3 | 2015

1

Résumé


2

Abstracts

Ane Berro

1 In this paper, I explore some new uses of several Basque verbs, such as pisatu ‘ weigh ’,neurtu ‘ be long ’ and usaindu ‘ smell ’, in examples like maletak asko pisatzen du ‘ thesuitcase is very heavy ’ (lit. the suitcase weighs a lot). Generally, these usages are notaccepted or recommended in the standard, but many speakers find them totallynatural. In this paper, I show that these verbs are really stative predicates, by means ofseveral syntactic tests that are used in the literature. Furthermore, I am going todiscuss the relation that these new uses may have with language contact, by making acomparison between these Basque forms and the homologous Spanish forms.

Iñaki Camino

2 The grammar and lexical aspects of the Basque dialect of Amiküze are analyzed in thisstudy. The dialect of Amiküze is unknown and its writings have been late. René Lafon(1955) and Henri Guiter (1973) had the opinion that it is a complex dialect, besides thefact that it has many micro fields. Both linguists had the opinion that this dialect had tobe deeply investigated. Our work shows a general picture of this dialect, where thecharacteristics shared with the Basque of Lower Navarre and with the dialect ofZuberoa are studied in detail.

Borja Ariztimuño

3 The starting point of this paper is a special feature of Axular’s language, which ispointed out in Urgell 2015: the alleged suffix -(k)aio (as in erran ahal diazaio ‘ s/he cansay it to her/him ’). The phenomenon is thoroughly described, and more attestationsfrom the 16th-17th centuries are added in order to find an integral explanation. Bearingin mind that all such forms agree with a dative argument (with the significantexception of dadukaio ‘ s/he can hold it ’) and express future tense/potential mood(either by self or context-dependent), two hypotheses are presented : the Old Dative


3

Flag and the Archaic Future/Potential Marker. It is not decided here which of them isthe correct one ; instead, there is an attempt to diachronically clarify the apparentrelationship between the dative agreement and the TAM expression. Among otherconclusions, it opens the possibility of questioning the antecedence of finite formslacking the dative flag (diezon vs diezaion), and a different proposal is introduced forthe grammaticalization paths of the potential mood / future tense (pace Mounole2011).

Maitena Duhalde

4 In this work we refer to the Basque variety of Azkain or Coastal Lapurdian, a dialectspoken on the French side. We first describe the ordinary and intensive personalpronouns used by the Basque speakers of Azkain, and then analyze the indefinitepronouns also based on conversational data. In addition, we analyze in detail the use ofthese pronouns among three writers from Azkain : Michel Chourio, Etienne Lapeyreand Jean Elissalde.

José Ignacio Hualde

5 There is currently widespread consensus among specialists that the most recentcommon ancestor of all Basque dialects (Old Common Basque) is considerably morerecent than the Aquitanian inscriptions of Roman times and than Mitxelena’sreconstruction of ancient Basque phonology. In this context, an important task ofBasque Linguistics is that of dating different phonological and morphological changeswith respect to the Old Common Basque stage and determining their geographical ordialectal extension in different historical moments. In this paper I consider severalphenomena in this light, including the distribution of affricates, the weakening ofintervocalic /n/ and the evolution of syllable-initial palatal glides. I also point out somedifficulties that arise in these endeavors.

Orreaga Ibarra

6 In this paper we deal with youth speech. For young people, on-line social networks area source of resources used to fulfil needs, both psychological and social. We study theuse of Basque (both dialectal and standard varieties) among Basque-Spanish youngbilingual speakers, with real-life examples extracted from spontaneous conversationswhen using social networks.

Oroitz Jauregi

7 The article is the translation into Basque made by Jean Duvoisin (1810-1891) of themonumental literary work Don Quixote of La Mancha (1605), wrote by Miguel deCervantes (1547-1616). It is not the translation of the whole work, only the introductionand the first three chapters had been translated. According to the information that themanuscript gives us, the translation can be considered a draft, not the final version.


4

The purpose of the article is to reflect the translation process in order to show thedifferent choices made by the author during the translation process.

Anna Pineda

8 In this paper we deal with Catalan syntactic variation. We first describe Catalan dialectsand then analyze a number of syntactic phenomena subject to dialectal variation, suchas negation, auxiliary selection and dative/accusative alternations. In addition, wecompare Catalan with Basque and show that some instances of variation found inCatalan, such as case alternations, also appear in Basque.

Patxi Salaberri

9 In this work we refer to the contributions that place names can make to dialectology,after explaining the motivations we had to undertake work on onomastics. First of allwe comment on the importance that suffixes and endings have which are found invillage names, since said toponyms provide information about the movements ofpeoples, name fashions and tendencies that existed at the time of their creation, atleast to a certain extent. Then we go on to, based on previous work on onomastics,mention a few insights into some of the varieties of Basque that have been lost,conceding, however, that contributions from onomastics have their limitations. Afterthat we highlight the yet-to-be-investigated treasures that can be observed in thegenerics of toponyms (i.e. in the common names that stand next to -ko, -ra and -ren)and, at length, we deal with a few interesting words that came up when looking for datain archives.

INDEX

Subjects: linguistique, dialectologieMots-clés: basque (langue), dialecte basque


5

Article


6

Egoera predikatu berriak euskarazAne Berro

NOTE DE L'AUTEUR

Eskerrak eman nahi dizkiet Beatriz Fernandezi, Ane Odriari, Mikel Ayerberi eta niregaldera amaigabeak erantzun dituzten hiztun guztiei. Lanaren erantzukizun osoa nireada. Emaitza hauetara ekarri gaituen ikerketak Europar Batasunaren ikerketarako,teknologia garatu eta erakusteko Zazpigarren Esparru Programaren laguntza jaso du613465 diru-laguntza hitzarmenaren bitartez. Gainerakoan, ikerketa lan hau zenbaitikerketa proiekturi esker egin dut : Eusko Jaurlaritzaren BF109.203 doktoretza aurrekobeka eta IT665-13 egitasmoa, eta Espainiako Ekonomia eta LehiakortasunMinisterioaren FFI2014-51878-P egitasmoa.

1. Ataria

1 Lan honetan, euskarazko aditz batzuen erabilera berriak aztertuko ditut, adibidez,pisatu, neurtu eta usaindurenak. Erakutsiko dudanez, aditz hauek adiera estatiboa izandezakete zenbait testuingurutan, alboko erdaretan aditz hauen parekoek izaten dutenbezala. Erabilera estatibo hauek ez dira, oro har, estandarrean onartzen etagomendatzen, baina euskal hiztun askorentzat ezagunak dira eta erabili ere erabiltzendituzte. Lan honetan, aditz sail berri hau arakatuko dut. Lehenik, predikatuakdeskribatuko ditut, euren adierari, corpusetako adibideei eta hiztunei galdetutakoperpausei begiratuz. Ondoren, aditz hauek benetan estatiboak direla erakutsiko dut,literaturan erabili ohi diren testen bidez. Horrekin batera, aditz hauen ordainetan,euskaraz jatorragoak diren egiturak aurkeztuko ditut eta eztabaidatuko dut erabileraberriek hizkuntza ukipenarekin izan dezaketen zerikusia. Ondorioak laburbilduko ditutlanaren amaieran.


7

2. Egoera predikatu berriak

2 Euskal hiztun batzuen eguneroko hizketan zenbait egoera predikatu berri antzemandaiteke. Aditz berri hauek batez ere ahozko hizkeran aurkitzen ditugu. Gehienak ezdira estandarrak eta, horren ondorioz, oso gutxi agertzen dira hiztegietan eta idatzizkocorpusetan. Nolanahi ere, hiztun batzuentzat (batez ere gazteenentzat) hauetarikobatzuk oso naturalak dira. Aipa genitzake, esate baterako, pisatu, neurtu, erre, labaindu/irristatu/lerratu, usaindu, pikatu eta kubritu.

3 Hauek dira Ereduzko Prosa Gaur (Sarasola, Salaburu, Landa eta Zabaleta, 2011) corpusetikhartutako adibide batzuk :

(1) a. Asko pisatzen du, ez dakit eraman ahal izango duzun (H. Cano 2004 : 63)

b. 27 kilometro neurtzen ditu alde zabalean eta 19 kilometro estuan. (Berria, 2004-12-16)

4 Estatiboak deritzet aditzon erabilera hauei, izan ere, perpaus hauetan predikatueksubjektuaren ezaugarriak adierazten dituzte (pisua, luzera, usaina, tenperatura,zaporea etab.) eta ez subjekturi edo beste partaideren bati jazotzen zaizkien gertaerak.Azken horiei predikatu gertaeradunak esaten zaie.

5 Predikatu berri horietatik, pisatu eta neurtu dira beharbada gehien normaldu direnak.Pisaturen adiera hori bera Euskaltzaindiaren Hiztegian (EH) (Euskaltzaindia 2012) jasotzenda. Egungo Euskararen Hiztegian (EEH) (Sarasola prestatzen) begiratuz gero ere, pisatupredikatuaren sarrera lexikoan ‘pisu jakin bat izan’ adiera agertzen da hirugarrenzerrendaturik, eta adiera horren barruan, honako adibideak ematen ditu :

(2) Iltzeak ere urrezkoak ziren ; bakoitzak kilo erdia pisatzen zuen. (Elizen arteko biblia : 2Kro 3,9)

(3) Barruan harri bat izango balu bezala pisatzen du. (J. Urteaga, 2003 : 66)

6 Neurturen kasuan, adiera estatiboa ez dago horren onartuta. EHko neurturen sarreran,amaierako ohar batean agertzen da Euskaltzaindiak ez duela hobesten soka horrek bostmetro neurtzen du/ditu forma, eta aldiz, erabiltzekoa dela soka hori bost metro luze da.Bestetik, EEHk adiera estatiboa jasotzen du bigarren adiera gisa (‘luze/zabal/garai izan’)eta adibide hauek ematen ditu :

(4) Bi metro neurtzen zuen bufanda. (J. Osoro, 2001 : 93)

(5)Phobos [...] forma ez-biribilekoa da eta, gure ilargiarekin konparatuz, adibidez, txiki samarrada : 27 kilometro neurtzen ditu alde zabalean eta 19 kilometro estuan. (Berria, 2004-12-16)

(6)Eskultura eta arkitekturaren erdibideko panelek 5 x 2,70 zentimetro neurtzen dute, eta biparetetan daude zintzilik. (Berria, 2004-06-22)

(7) Izotz-azazkal 12-15 zentimetro neurtzen dituztenak. (P. Zabala, 2000 : 256)


8

7 Zerrendatu ditudan beste aditzen artean, usaindu da beharbada gehien erabiltzendirenetariko bat. Neurturekin gertatzen den bezalaxe, usainduren adiera estatiboa ez dajasotzen EHn, baina zerrendaturik dago EEHn (‘usaina hedatu’).

(8) Istanbuleko emakumeek ere ez dute zuk bezain gozo usaintzen ! (F. Juaristi, 2003 : 76)

8 Google-en bilaketa bat eginez gero ere, berehala aurki daitezke adibideak :

(9) Nola usaintzen du zure herriak ?

(10) Zer emango didazu aurrena ? Ondo usaintzen du… eta bero-beroa dago.

9 Gainontzeko guztiak ez dira hiztegietan jasotzen. Hiztunei galdetuta, ematen dulabaindu/irristatu/lerratu (12) aldaerak direla arraroenak edo gutxien onartzen direnak.Besteak, ordea, ohikoak eta naturalak egiten zaizkie nik galdetutako hiztun gazteei.Hauek dira hiztunei erakutsitako, haiek onartutako, eta batzuetan, haiekproposatutako adibide batzuk :

(11)(Jatetxe batean, zerbitzariak platera ekarri berri dio bezeroari eta esaten dio) Kontuz, ezukitu. Platerak erretzen du.

(12)(Sukaldeko lanbasa pasa berri du aitak eta seme-alabei esaten die) Kontuz hemendikpasatzean. Lurrak labaintzen du.

(13) Piper hauek asko pikatzen dute.

(14) Lantegi horretako keak oso gaizki usaintzen du.

(15)(Igerileku baten inguruan guraso batek bere seme gaztetxoari esaten dio) Kontuz, ez bota.Kubritu egiten du.

10 Goian aipatu dudan bezala, aditzon erabilera hauek estatiboak direla deritzot. Hori osodatu adierazgarria da, izan ere, ergatiboz markatutako subjektu bat topatzea itxurazinergatiboa den predikatu estatibo batean, subjektu ergatiboa semantikoki definitzekoezaugarri esanguratsu bat da.

3. Estatibotasuna frogatzen

11 Aipatu ditudan aditz gehienek beste adiera gertaeradunak dituzte, eta horiek dira,gainera, corpusetan gehien agertzen direnak eta estandarrean onartuta daudenak.Baten batek pentsa lezake goian erakutsi ditudan adibideak adiera ez-estatibo horienerabilera xelebreak besterik ez direla eta ez dituztela benetan egoera predikatuakislatzen. Atal honetan, zenbait test sintaktikoz baliatuko naiz goian aipatu ditudanaditzak estatiboak direla erakusteko eta hortaz, ezagutu edo sinistu bezalako egoeraaditzak direla frogatzeko.


9

12 Literaturan, bereziki argumentu egituraz eta gertakari egituraz diharduten lanetan,test sintaktiko batzuk erabiltzen dira egoera aditzak eta gertaeradunak bereizteko(ikusi, besteak beste, Vendler 1957/1967, Dowty 1979 eta Fábregas eta Marín 2012).Vendleren 1957/1967 arabera, egoera aditzak (adib. know geography ‘geografia jakin’ingelesez) ekintzak (adib. run ‘korrika egin’) eta burutzapenak (adib. write a letter ‘gutunbat idatzi’) bezalakoak dira, denboran iraun egiten dutelako (eta hortaz, lorpenetatikbereizten dira, adib. arrive ‘heldu’). Alabaina, egoera predikatuak eta orain aipatutakoekintzak eta burutzapenak desberdinak dira egoera predikatuek ez dutelako prozesurikadierazten, hau da, ez dute aditzera ematen garapenik edo faseka antolatutakogertaerarik.

13 Hemen aztertzen ari garen aditzei begiratuz gero, berehala konturatuko gara eurenadiera ez dela prozesu batena. Maletak asko pisatzen du edota mahaiak 1 m neurtzen du diogunean, maletak eta mahaiak ez dute inolako garapenik edo prozesurik jasaten.Orobat, platerak erre egiten du eta igerilekuak kubritu egiten du perpausetan, predikatuakez du inolako gertaerarik edo prozesurik adierazten, baizik eta subjektuaren ezaugarribat : platera oso bero dagoela batean eta igerilekua sakona dela bestean.1

14 Esanahiaren aldeak argi ikusten dira gutxieneko bikote hauetan :

(16) a. Etxea erre egin da

b. Zopak erre egiten du

(17) a. Jon labaindu egin da

b. Lurrak labain egiten du

15 Predikatuen interpretazioa erabat aldatu egiten da a adibidetik b adibidera. Aperpausetan, subjektuek trantsizio bat jasaten dute : egoera batetik bestera errepredikatuan, eta posizio batetik bestera labaindu predikatuan. B adibideetan, ordea, ezdago horrelako trantsiziorik : aditzek subjektuaren ezaugarri bat adierazten dute : zopaoso bero dagoela lehenengoan, eta lurra labainkorra dagoela bigarrenean. Aadibideetan ikusten denez, subjektuak absolutibo kasua du eta izan da hautatutakoaditz laguntzailea ; b adibideetan, berriz, subjektuak ergatibo kasua jasotzen du eta*edun aditz laguntzailea hautatzen da. Lehenengoari, konfigurazio inakusatiboa deitzenzaio eta, bigarrenari, inergatiboa. Aditzon bi erabilera horiek bi gertakari egituradesberdinen isla dira : lehenengoak egoera aldaketa aditzak dira, eta bigarrenak, aldiz,egoera aditzak.

16 Aditz horien bi erabilera horien atzean bi gertakari egitura egoteak azaldu lezakeaditzok zenbait test sintaktikotan duten jokabidea : (i) adiera estatiboa -tzenkonfigurazio analitikoan bakarrik ager daiteke eta galdu egiten da -tu konfigurazioanagertuz gero ; (ii) -tzen konfigurazioan, irakurketa mugagabea dute (Euskaltzaindia1987), egoera predikatuek bezala eta gertaeradun predikatuetatik desberdinduz ; (iii)astiro-astiro edo apurka-apurka prozesu aditzondoekin bateraezinak dira ; (iv) adieraestatiboa galdu egiten dute ari progresiboarekin ; (v) ezin dira agertu pertzepzioaditzen osagarri ez-finitu gunean, eta azkenik ; (vi) aditz hauekin, apur batmodifikatzaileak gradu irakurketa bakarrik lortzen du eta ez denborazkoa.


10

17 Goazen orain test horiek guztiak banan-banan aztertzera. 3.1. Egoera aditzak eta -tzen konfigurazio analitikoa

18 Lan batzuetan erakutsi denez (Euskaltzaindia 1987, Albizu 2001, Alcazar 2002, Berro2015), euskarazko -tzen konfigurazio analitikoak irakurketa errepikakorra (18) edomugagabea (19) izan ditzake. Etorri eta halako aditz gertaeradunek errepikakorra izatendute eta ezagutu moduko egoera aditzek, aldiz, mugagabea. Irakurketa errepikakorrean,gertakaria maiztasunarekin errepikatu egiten dela ulertzen da, adib. “egunero” (18a)-n ; irakurketa mugagabean, berriz, predikatuak adierazten duen egoera asertziodenboran indarrean dagoela ulertzen da.

(18) a. Jone Gasteizera busez etortzen da (egunero) Errepikakorra

b. Iratik aurreskua dantzatzen du ezkontzetan Errepikakorra

(19) a. Jonek Miren ezagutzen du Mugagabea

b. Jonek Jainkoarengan sinisten du Mugagabea

19 Oro har, egoera predikatuak -tzen konfigurazioan agertu behar dira adiera estatiboagorde ahal izateko. Izan ere, egoera adierazten duten zenbait aditz, -tu konfigurazioanagertuz gero, inkoatiboak bilakatzen dira (Berro 2015).

(20) Jonek Miren ezagutzen du (egoera) > Jonek Miren ezagutu du (inkoatiboa)

(21) Jonek istorioa sinisten du (egoera) > Jonek istorioa sinistu du (inkoatiboa)

20 Aztertzen ditugun predikatuek interpretazio mugagabea dute -tzen konfigurazioanalitikoan, eta beraz, ezagutu egoera predikatuaren antzekoak dira. Gainera, - tzenformaz ez, ez bada -tu formaz agertzen badira, ez-gramatikalak edo behintzat, osoarraroak, bihurtzen dira.2

(22) *Zopak erre egin du

(23) ? ?Maletak asko pisatu du

(24) ? ?Mahaiak 2 m neurtu du

21 Beraz, badirudi test honetan, bederen, aditz hauek egoera predikatuen ereduajarraitzen dutela.


11

3.2. Aditzondoak eta modifikatzaileak

22 Zenbait ikerketatan, estatibotasuna eta dinamikotasuna bereizteko aditzondoak etamodifikatzaileak erabili izan dira : elementu horiek predikatuarekin batera agertu otedaitezkeen edo ez, edota zein irakurketa izaten duten (Fábregas eta Marín 2012, ikusibaita ere Maienborn 2005 2007 eta Rothmayr 2009).

23 Esaterako, Fábregas eta Marínek 2012 erakusten dute egoera predikatuak bateraezinakdirela prozesua edo nolabaiteko garapena adierazten duten aditzondoekin, adibidez,astiro-astiro eta apurka-apurkarekin. Euskarara etorrita, ikus daiteke aditzondo horiekezin agertu daitezkeela ezagutu eta sinistu bezalako predikatu estatiboekin (25), ezta lanhonetan aztertzen ari garen aditzekin ere (26).

(25) a. Jonek Miren ezagutzen du *astiro-astiro / *apurka-apurka

b. Jonek Jainkoarengan sinisten du *astiro-astiro / *apurka-apurka

(26) a. Maletak asko pisatzen du *astiro-astiro / *apurka-apurka

b. Mahaiak 2 m neurtzen du *astiro-astiro / *apurka-apurka

c. Zopak erre egiten du *astiro-astiro / *apurka-apurka

24 (25a)-ko perpausa gramatikala izan daiteke beste adiera batekin, hots, ezagutuk adierainkoatiboa duenean, eta beraz, predikatu dinamikoa denean. Predikatu dinamikoprototipikoak direnekin ere, horrelako aditzondoak guztiz naturalak eta gramatikalakdira :

(27) Iratik tangoa dantzatu / dantzatzen du astiro-astiro

(28) Mahaia apurka-apurka apurtu da

25 Bestalde, (26)-ko perpausak ez-gramatikalak dira, pisatu, neurtu eta erre aditzek,testuinguru horretan behintzat, adiera estatiboa izan behar dutelako nahitaez etaondorioz, bateraezinak direlako astiro-astiro eta apurka-apurka prozesu aditzondoekin.3

Beraz, berriz ere, pisatu eta neurtu moduko aditzak ezaguturen eta sinisturen antzekojarrera dute eta bereizi egiten dira apurtu eta dantzatu moduko aditzetatik.

26 Egoera aditzak aztertzen dituzten lanetan aipatu izan den beste test bat apur batmodifikatzailearen interpretazioan datza (Maienborn 2005 2007, Rothmayr 2009,Fábregas eta Marín 2012). Apur batek bi adiera izan ditzake, agertzen dentestuinguruaren arabera. Batzuetan, denbora interpretazioa izaten du, hau da, ‘denboratarte txikia’ adierazten du. Beste batzuetan, aldiz, gradua edo maila aditzera ematendu, hots, predikatuak adierazten duen ezaugarria edo gertaera zer mailatan edogradutan dagoen edo gertatu den.

(29) Apur bat hitz egin du Denbora tarte laburra


12

(30) Apur bat herdoildu da Herdoiltasun maila

(31) Mikel apur bat ezagutzen dut Ezagupen maila

27 Ekintzak eta egoera aditzak konparatzen baditugu, ekintzetan beti lortu ahal izangodugu apur baten denborazko adiera (32), eta kasu batzuetan, gainera, graduzkoa ere bai.Egoera aditzetan, baina, graduzkoa besterik ezin dugu lortu (33).

(32) a. Apur bat dantzatu du arratsaldean

b. Mirenek korrika egiten du apur bat goizetan Denborazkoa

(33) a. Jonek Miren ezagutzen du apur bat

b. Jonek istorioa sinisten du apur bat Graduzkoa

28 Pisatu moduko aditzek graduzko irakurketa besterik ezin dute izan :

(34) a. Maletak apur bat pisatzen du

b. Zopak apur bat erretzen du Graduzkoa

c. Igerilekuak apur bat kubritu egiten du

29 Ikus daitekeen moduan, test honetan ere egoera predikatuen jokaera bera dute.

3.3. Progresiboa eta pertzepzio aditzak

30 Literaturan ezaguna da (ikus. adib. Vendler 1957/1967 eta Dowty 1979) egoerapredikatuak ez direla, oro har, gramatikalak progresiboarekin batzen ditugunean.4

(35) *John is knowing the answer

Jon da jakiten det erantzun

‘*Jon erantzuna jakiten ari da’

(36) *John is owing me 5 euros’

Jon da zor.izaten niri 5 euro.pl

‘*Jon 5 euro zor izaten ari da niri’

(37) *John is possessing two houses’

Jon da edukitzen bi etxe.pl


13

‘*Jon bi etxe izaten ari da’

31 Hemen aztertzen ari garen aditzek ere ez dute onartzen progresiboan jartzerik.

(38) *Maleta asko pisatzen ari da

(39) *Mahaia bi metro neurtzen ari da

(40) #Platera erretzen ari da

(41) *Igerilekua kubritzen ari da

32 Gramatikalak izan daitezkeen kasuetan, esate baterako, (40)n, aditzak adiera dinamikoalortzen du, interpretazio inkoatiboa hain zuzen. Gauza bera gertatzen da estatibo/inkoatibo polisemia duten aditzekin, ezaguturekin adibidez. Progresiboan jarriz gero,irakurketa estatiboa desagertu egiten da.

(42) Jon Mikel ezagutzen ari da ⊠ Egoera / ☑ Inkoatiboa

33 Azkenik, pisatu moduko aditzak egoera predikatuekin batera sailkatu behar ditugulaerakusten duen beste froga bat da pertzepzio aditzekin duten bateraezinatasuna.Maienbornen (2005) arabera, gertaera aditzak espazio-denborazko entitateak dira, etaondorioz, hautemangarriak dira, hots, ikus edo entzun daitezke. Hautemandaitezkeenez, pertzepzio aditzen -tzen osagarri ez-finituak izan daitezke :

(43) Irati aurreskua dantzatzen ikusi dut

(44) Jon Bilbora etortzen ikusi dut

(45) Mikel hitz egiten entzun dut

34 Egoera aditzak, ordea, ez dira espazio-denborazko entitateak, hau da, ez dirahautemangarriak. Ondorioz, ezin dute agertu pertzepzio aditzen osagarri ez-finituengunean. Gune sintaktiko horietan gramatikalak diren kasuetan (46), interpretazioaldaketa bat dago halabeharrez non adiera estatiboa galdu egiten den.

(46) #Mikel Jon ezagutzen ikusi dut

(47) *Jon istorioa sinisten ikusi/entzun dut

35 Pisatu moduko aditzekin gauza bera gertatzen da. Interpretazio estatiboa galdu egitenda testuinguru sintaktiko honetan.


14

(48) *Maleta asko pisatzen ikusi/entzun dut

(49) *Mahaia bi metro neurtzen ikusi/entzun dut

(50) #Platera erretzen ikusi/entzun dut

(51) *Igerilekua asko kubritzen ikusi dut

36 Polisemikoak direnek eta adiera gertaeraduna izan dezaketenek automatikokiinterpretazio hori lortzen dute (50), eta gainontzekoak ez-gramatikalak dira.

3.4. Laburbilduz

37 Honako taula honetan, aurkeztu ditudan test guztien emaitzak bildu ditut. Ikusdaitekeenez, pisatu, neurtu eta abarrek predikatu estatibo “jatorren” jokaera bera duteeta hortaz, predikatu estatiboekin batera sailkatu behar ditugu, gertaeradunetatikbereiziz.

1. taula. Aditzen arteko konparazioa test sintaktikoen bidez.

Gertaeradunak

(adib. dantzatu)

Egoera aditzak

(adib. ezagutu)Pisatu, neurtu etab.

Mugagabea -tzen konfigurazioan – + +

Adiera estatiboa galdu -tzen-etik kanpo + +

Prozesu aditzondoekin bateragarriak + – –

Denborazko interpretaziorik ez apur batekin + – –

Progresiboarekin bateragarriak + – –

Pertzepzio aditzekin bateragarriak + – –

38 Atal honekin bukatzeko, literaturan maiz aipatzen den beste diagnostiko bat gogorarazinahi nuke : azpi denbora-tarteko ezaugarria (ingelesez, the subinterval property) (Benetteta Partee 1972). Katz-ek (2003 : 218) honela formulatzen du :

(52) Pk azpi denbora-tarteko ezaugarria dauka baldin eta

P(t) =1 orduan ∀ t’ ⊆ t → P(t’) =1

39 Formulazioa honela irakurtzen da : Pk azpi denbora-tarteko ezaugarria dauka baldineta denbora tarte batean P egia bada, eta denbora-tarte horretako azpi denbora-tarteguztietan P egia bada. Jar dezagun adibide bat. Demagun platera bi minutuz egon delabero-bero. Bi minutu horietako segundo eta tarte txikiago guztietan, platera bero-bero


15

egon da. Beraz, esan dezakegu “bero-bero egon” predikatuak azpi denbora-tartekoezaugarria duela. Bestetik, “aurreskua dantzatu” moduko predikatu batek ez dubaldintza hori betetzen. Adibidez, demagun Irati 3 minutuz aritu dela aurreskuadantzatzen. Aurreskua bukatu duenean, 3 minutu pasa dira dantzan hasi denetik.Denbora-tarte horretako tarte txikiagoetan ez da egia Iratik aurreskua dantzatuduenik, izan ere, aurreskua dantzatu duela esan ahal izateko, aurreskua bukatu eginbehar duelako. Ondorioz, “aurreskua dantzatu” predikatuak ez dauka azpi denbora-tarteko ezaugarria.

40 Gure aditzetara itzuliz, pisatu, neurtu eta abarrek badute orain deskribatu berri dudanezaugarria, ezagutu eta sinistu moduko egoera aditzek bezala. Atzo arratsaldean maletakasko pisatzen bazuen, arratsaldeko momentu guztietan eta azpi denbora-tarteguztietan esan genezake maletak asko pisatzen zuela. Predikatu dinamikoek etagertaeradunek, aldiz, ez dute betetzen baldintza hori, garapen bat adierazten dutelako,eta ondorioz, euren denbora-tarteko zati txiki-txiki bat ezin daitekeelako parekatueuren denbora-tarte osoarekin.

4. Jatorrizko formak eta ukipena

41 Mintzagai ditugun aditzak hizkuntzan dauden beste forma batzuk ordezkatzen hasiakdira. Galdekatu ditugun hiztunek, nahiz eta hemen aipatu ditugun aditz gehien-gehienak onartu eta erabili, beste batzuk ere ezagutzen eta erabiltzen dituzte (eta kasubatzuetan nahiago dituzte). Hauek dira adibide batzuk, mendebaldeko, erdialdeko etaNafarroa ipar-ekialdeko hiztunei hartutakoak.5

(53) a. Minak dira Pikaturen ordez

b. Erretzen dute

(54) a. Hondo handia dauka Kubrituren ordez

b. Sakon dago

c. Sonda asko dago

d. Badauka kristoren altura

(55) Kristoren pisua dauka Pisaturen ordez

(56) a. Hiru metro dauzka Neurturen ordez

b. Hiru metroko luzera dauka

c. Baditu hiru metro

(57) a. Irristakor dago Labaindu/irristaturen ordez

b. Labainkor dago

c. Irristatzen zara


16

42 Ikus daitekeenez, forma jator gehienak kopulen bidez eraikitzen dira : eduki, egon, izan…3. ataleko ondoriora berriz joz, egitura kopulatiboen parekide izatea aditz berri hauenestatibotasunaren aldeko beste froga bat da.

43 Forma berri hauen jatorriari dagokionez, hizkuntza ukipenaren ondorioz sortutakoakizan daitezkeela pentsa genezake. Iritzi horretakoak dira, adibidez, Alberdi eta Sarasola2001 : neurturen erabilera berriak aipatzen dituztenean, gaztelaniak kutsatuakdiruditela esaten dute. Goazen orain aztertzera zein erdal formaren ondorioz sortu ahalizan diren lan honetan aztertu ditugun predikatuak. Horretarako, hona ekarriko ditutgorago eman ditudan lau adibide :

(58) a. Etxea erre egin da

b. Zopak erre egiten du

(59) a. Jon labaindu egin da

b. Lurrak labain egiten du

44 Adibide hauetako a perpausetan, aditza konfigurazio inakusatiboan ageri da :subjektuak absolutibo kasua darama eta aditz laguntzailea izan da. B perpausetan,bestalde, konfigurazio inergatiboa dugu : subjektua ergatiboz markatuta dago eta aditzlaguntzailea *edun da. Gorago ere aipatu ditugu batetik bestera dauden biezberdintasun hauek (ikus. 2. atala). Esan bezala, forman ez ezik, esanahian eredesberdindu egiten dira aditz pare hauetako bi adibideak : a adibideetakoak, egoeraaldaketa predikatuak dira eta b adibideetakoak, berriz, egoera predikatuak.Gaztelaniaz, honako perpausak erabiliko genituzke testuinguru horietan :

(60) a. La casa se ha quemado

det etxe se aux erre.part

‘Etxea erre da’

b. La sopa quema

det zopa erre

‘Zopa bero-bero dago’/‘Zopak erretzen du’

(61) a. Juan se ha resbalado

Jon se aux labaindu.part

‘Jon labaindu da’

b. El suelo resbala

det lurra labaindu


17

‘Lurra irristakor dago’/ ‘Lurrak irristatzen du’

45 Quemar eta resbalar polisemikoak dira. Euskarazko erre eta labaindu bezala, egoeraaldaketa predikatuak edo egoera predikatuak izan daitezke. Gaztelaniaz ez dirabereizten subjektuaren kasuaren edota aditz laguntzailearen bidez zeren gaztelaniaz,subjektu biek kasu bat bera partekatzen baitute eta ez baitute aditz laguntzaile bakarbat baino hautatzen, hots, haber aditza. Edonola ere, beste morfema bat erabiltzen dabereizketa hori egiteko : se klitikoa. Se ezin ager daiteke goiko egoera predikatuekinbatera :

(62) #La sopa se quema

det zopa se erre

(63) #El suelo se resbala

det lurra se irristatu

46 Alberdik 2003 dagoeneko aipatu du jatorrizko erdaran se klitikoa egoteak ala ezberebiziko garrantzia duela euskarazko aditz mailegatuetan. Alberdik 2003 euskal aditzmailegatuak arakatu zituen, bereziki arreta jarriz aditz horietako subjektuen kasuaneta aditz laguntzailearen hautaketan. Azterketa horretatik ondorioztatu zuenmailegatutako aditzak era batera edo bestera lerratzeko (konfigurazio inakusatiboanala inergatiboan) irizpide jakin batzuk daudela, eta ondorioz, ezin daitekeela esaneuskal aditz iragangaitzen joera beti ergatibo kasua ezartzea eta *edun aditzlaguntzailea aukeratzea denik (cf. Sarasola 1977 : 79). Alberdiren arabera, aditziragangaitzen lerratzean bi aldagaik eragiten dute : (i) aditzen adiera, zehatzago,egiletasuna eta barne-kausalitatea adierazten duten ala ez, eta (ii) jatorrizko erdaran seklitikoa hartzen duten ala ez. Era honetan, abortatu eta bidaiatu moduko maileguzkoaditzek ergatibo subjektua eta *edun aditz laguntzailea hartzen dute, euren adieraegileduna baita. Bestalde, deskuidatu eta mutinatu moduko aditzek absolutibo subjektuaeta izan aditz laguntzailea aukeratzen dute, jatorrizko erdaran se klitikoadaramatelako : gaztelaniaz descuidarse eta amotinarse.

47 Gure predikatuei dagokienez, esan genezake aditza bera kasu gehienetan ez delamailegatu (dagoeneko euskaraz existitzen baitziren, adib. erre, labaindu, usaindu etab.).Hori gabe, mailegatu dena ez da aditza bera, ez bada aditzaren adiera berria, estatiboa,hain zuzen. Ikusi dugunez, jatorrizko erdaretan adiera horiek ez dute se hartzen (63)(64). Beraz, Alberdik iradoki bezala, badirudi se ez hartzeak nolabaiteko lotura daukalaeuskaraz aditzok hartzen duten formarekin, izan ere, adiera horiek bateraezinak dira seklitikoarekin eta euskaraz, adiera horietan, ergatibo kasuko subjektua eta *edun aditzlaguntzailea aukeratzen dira.

48 Se klitikoak aditzen gertakari-egituran eta honek sorrarazten duen aspektuinterpretazioan duen eragina hainbat lanetan arakatu da (Zubizarreta 1987, Sanz 2000,Cuervo 2003, Folli eta Harley 2004, Basilico 2010). Horietako lan batzuek proposatu dutesek emaitza egoera bat gaineratzen duela (Cuervo 2003, Folli eta Harley 2004). Emaitzaegoera gaineratzeak, predikatua egoera-aldaketa bilakatzen du. Beharbada horregatik,


18

erdaraz se daukatenek euskaraz absolutibo subjektua eta izan aditz laguntzailea hartzendute, egoera-aldaketak adierazten dituzten predikatuak horrela egiten dutelako.Horrek lotura izango luke Aldaik (2009) proposatutakoarekin. Aldairen arabera,mendebaldeko eta erdialdeko euskalkietan absolutibo subjektua hartzen duten aditziragangaitzak jasailedunak dira, eta, bere ustez, jasailetasuna da, hain zuzen, aditziragangaitzak era batera edo bestera lerratzea eragiten duen aldagaia.

49 Sortu diren predikatu hauek interesgarriak dira ergatibo kasuaren analisiarenikuspuntutik ere, batez ere bi arrazoirengatik. Batetik, aditz hauek inergatiboak dira :ez dute osagarri zuzenik hartzen eta hala ere, subjektuak ergatiboz markatzen dira.Ondorioz, datu hauek arazotsuak izan daitezke euskarazko ergatibo kasuaabsolutiboaren ondoren ezartzen dela proposatzen duten teorientzat (Ortiz de Urbina1989, Bobaljik 1993, Laka 1993, Bittner & Hale 1996, Fernández 1997 eta Rezac et al.2014). Bestetik, predikatu hauetan, ergatiboz markatutako subjektua ez da egilea. Horiere oso adierazgarria da, izan ere, ergatibo kasua berezkotzat daukaten teorietan,normalean ergatibo kasua egiletasunarekin lotu egiten da. Gure aditzetan, ergatibokasuko subjektua egoeraduna da, aditzak adierazten duen ezaugarriaren jabea.Subjektuak duen rol hori kontuan hartzekoa da ergatibo subjektuen analisia egitendenean.

5. Ondorioak

50 Lan honetan, euskarazko zenbait predikatu estatibo berri arakatu ditut, esate baterako,pisatu, neurtu, usaindu, erre eta kubritu. Gehienak ez dira estandarrean onartzen etaidatzizko testuetan ez dira sarri agertzen. Hala ere, hiztun askorentzat –batez eregazteenentzat– ezagunak dira eta erabili ere erabiltzen dituzte. Zenbait testsintaktikoren bidez erakutsi dut predikatu hauek estatiboak direla benetan. Ezagutu edosinistu moduko aditzek bezala jokatzen dute testuinguru hauetan : interpretaziomugagabea dute -tzen konfigurazio analitikoan ; adiera estatiboa galtzen dute - tzenkonfiguraziotik kanpo ; bateraezinak dira nolabaiteko prozesua edo garapenaadierazten duten aditzondoekin eta baita progresiboarekin ere ; apur batmodifikatzailearekin agertuz gero, honek graduzko interpretazioa izan dezakebakarrik ; eta azkenik, ezin dira izan pertzepzio aditzen osagarri ez-finituak.

51 Predikatu berri horiek euskaraz jatorragoak diren egitura kopulatibo batzukordezkatzen hasiak dira, adibidez, pisu handia izan, hiru metro eduki, sakon egon etab.Hiztun batzuek, baita lan batzuek ere (Alberdi eta Salarasola 2001 esaterako), predikatuestatibo hauek hizkuntza ukipenaren ondorioz sortu direla uste dute, zehatzago,gaztelaniaren edo frantsesaren eraginpean. Edozein kasutan, sortu diren aditz berrihauek interesgarriak dira euskarazko aditzen gertakari-egituraren azterketarako, baitaergatibo kasuaren analisirako ere.


19

BIBLIOGRAPHIE

Alberdi, X. 2003. Euskal aditz mailegatuen erregimena : hurbilketa’, In J.M. Makazaga etaB.Oyharçabal (arg.), P. Lafitteren sortzearen mendemugako biltzarra. Gramatika gaiak. Iker 14 (I).37-60. Bilbao : Euskaltzaindia.

Alberdi, X. eta I. Sarasola. 2001. Euskal estilo libururantz. Gramatika, estiloa eta hiztegia. Bilbo : EHUkoArgitalpen Zerbitzua.

Albizu, P. 2001. Sobre la distribución sintáctica de las formas finitas del verbo vasco :condicionamiento léxico y sintáctico. ASJU 35(1). 65-106.

Alcazar, A. 2002. Aspectual Interpretation in Basque. Ms., University of Southern Califormia, LosAngeles.

Aldai, G. 2009. Euskararen kasu markaketaren aldakortasun dialektala. In B. Fernández, P. Albizueta R. Etxepare (arg.), Euskara eta euskarak : aldakortasun sintaktikoa aztergai, ASJUren Gehigarriak52. 5-19. Donostia : UPV/EHU and Gipuzkoako Foru Aldundia.

Bennett, M. eta B. Partee. 1972. Toward the Logic of Tense and Aspect in English. Bloomington :Indiana University Linguistics Club.

Basilico, D.2010. The se Clitic and its Relationship to Paths. Probus 22. 271-302.

Berro, A. 2015. Breaking verbs. From event structure to syntactic categories in Basque. Doktore tesia,UPV/EHU eta Université Bordeaux Montaigne.

Bittner, M. eta K. Hale. 1996. The structural determination of case and agreement. LinguisticInquiry 27. 1-68.

Bobaljik, J.D. 1993. On Ergativity and Ergative Unergatives. In C.Phillips (arg.), MIT Working Papersin Linguistics 19 : Papers on Case and Agreement II. 45-88. Cambridge : MIT.

Cuervo, M.C. Datives at Large. Doktore tesia, MIT.

Dowty, D.R. 1979. Word Meaning and Montague Grammar. The Semantics of Verbs and Times inGenerative Semantics and in Montague’s PTQ. Dordrecht : D. Reidel Publishing Company.

Euskaltzaindia. 1997[1987]. Euskal Gramatikaren Lehen Urratsak II. Nafarroa : Nafarroako ForuElkargoa eta Euskaltzaindia.

Euskaltzaindia. 2012. Euskaltzaindiaren Hiztegia. Euskaltzaindia/Elkar/Elhuyar.

Fábregas, A. eta R. Marin. 2012. Differentiating Eventivity from Dynamicity : the Aktionsart ofDavidsonian State Verbs. LSRL 42, Southern Utah University. Cedar City, UT.

Fernández, B. 1997. Egiturazko kasuaren erkaketa euskaraz. Doktore tesia, UPV/EHU.

Folli, R. eta H. Harley. 2005. Flavors of v. In P.Kempchinsky & R.Slabakova (arg.), AspectualInquiries. 95-120. Dordrecht : Springer.

Katz, G. 2003. On the Stativity of the English Perfect. In A.Alexiadou, M.Rathert eta A.von Stechow(arg.), Perfect Explorations. 205-234. Berlin/New York : Mouton de Gruyter.

Laka, I. 1993. Unergatives that Assign Ergative, Unaccusatives that Assign Accusative. InJ.D.Bobaljik & C.Phillips (arg.), Papers on Case and Agreement I, MITWPL 18. 149-172. Cambridge,MA : MITWPL.


20

Levin, B. 1993. English Verb Classes and Alternations : A Preliminary Investigation. Chicago, Ill. :University of Chicago Press.

Maienborn, C. 2005. On the limits of the Davidsonian approach : The case of copula sentences. Theoretical Linguistics 31 (3). 275-316.

Maienborn, C. 2007. On Davidsonian and Kimian states. In I.Comorovski eta K.von Heusinger(arg.), Existence : syntax and semantics. 107-130. Springer.

Ortiz de Urbina, J. 1989. Parameters in the Grammar of Basque. Studies in Generative Grammar 33.Dordrecht : Foris Publications.

Rezac, M., P. Albizu eta R. Etxepare. 2014. The structural Ergative of Basque and the Theory ofCase. Natural Language and Linguistic Theory 32. 1273-1330.

Rothmayr, A. 2009. The Structure of Stative Verbs. Amsterdam/Philadelphia : John Benjamins.

Sanz, M. 2000. Events and predication : A new approach to syntactic processing in English. Amsterdam/Philadelphia : John Benjamins.

Sarasola, I. prestatzen. Egungo Euskararen Hiztegia. Euskara Institutua. UPV/EHU. [http ://www.ehu.eus/en/web/eins/egungo-euskararen-hiztegia-eeh-]

Sarasola, I. 1977. Sobre la bipartición inicial en el análisis en constituyentes, ASJU, XI. 51-90.

Sarasola, I., Salaburu, P., Landa, J. eta J. Zabaleta. 2011. Ereduzko Prosa Gaur. Euskara Institutua.UPV/EHU. [http ://www.ehu.eus/en/web/eins/ereduzko-prosa-gaur-epg-]

Vendler, Z. 1957. Verbs and Times. The Philosophical Review, 66-2. 143-160. Reprinted in Vendler1967.

Vendler, Z. 1967. Linguistics in Philosophy. 97-121. Ithaka, NY : Cornell University Press.

Zubizarreta, M.L. 1987. Levels of representation in the lexicon and in the syntax. Dordercht : Kluwer.

NOTES1. Pisatu eta neurtu literaturan aipatu egiten diren egoera aditzak dira, baina erre, labaindu/irristatu/lerratu, pikatu eta kubritu ez dira normalean sail horretan aipatzen. Beharbada, Levinen(1993) ingelesezko aditzen sailkapeneko Entitate espezifikoen izateko moduak adierazten dituztenaditzak (ingelesez, Verbs of entity-specific modes of being direlakoen) sailaren barruan sar genitzake.Sail horretako aditzek zenbait entitateren existentzia egoera tipikoak adierazten dituzte etaondorioz, mota jakin bateko subjektuekin bakarrik agertu ohi dira.2. Goiko test hori, beste hizkuntza batzuetan erabiltzen den froga sintaktiko oso ezagun batenparekoa da. Dowtyren arabera (1979 : 55-56), ingelesez, egoera predikatuek orainaldi sinpleanagertzen direnean, aspektu interpretazio mugagabea izaten dute (Dowtyren hitzetan on-going and non-habitual). Bestalde, predikatu gertaeradunek aspektu irakurketa errepikakorra (habitual)izaten dute(i) John knows the answer MugagabeaJon daki det erantzun‘Jonek badaki erantzuna’(ii) John runs ErrepikakorraJon korrika.egin‘Jonek korrika egiten du’(iii) John builds the house Errepikakorra


21

Jon eraiki det etxe‘Jonek etxea eraikitzen du’3. Test honen aurrean hiztun batzuek zera diote : erre, pikatu etab. moduko aditzen edukisemantikoa kategorikoki ezeztatu edo baieztatu daiteke (pikatzen dute ala ez dute pikatzen), bainaezin da esanahia moldatu apurka-apurka edo astiro-astiro moduko aditzondoekin.4. Azken urteetako lan batzuek (Maienborn 2005, Rothmayr 2009, Fábregas eta Marín 2012, Berro2015) erakutsi dute egoera aditz batzuk progresiboan ager daitezkeela (adib. distiratu, gobernatu,mantendu, eutsi etab.). Aditz horiek sail berezi bat osatzen dute egoera predikatuen barruan :D(avidsoniar)-egoera aditzak. Hemen ez ditut arakatuko, baina interesa duenak goian aipatutakolanetara jo dezake, eta euskararako bereziki Berro (2015) lanera. 5. Hiztunek emandako adibideak estandarrera ekarri ditut, hau da, ez ditut gorde hizkeretakoezaugarri zehatzak, darabilgun eztabaidarako ez baitira garrantzitsuak.

RÉSUMÉSLan honetan, euskarazko aditz batzuen erabilera berriak aztertuko ditut, adibidez, pisatu, neurtueta usaindurenak, maletak asko pisatzen du bezalako adibideetan. Oro har, erabilera horiek ez diraestandarrean onartzen edo gomendatzen, baina hiztun askorentzat oso arruntak dira. Erabilerahorietan, aditzok adiera estatiboa daukatela erakutsiko dut, literaturan erabiltzen diren hainbattest sintaktikoren bitartez. Gainera, eztabaidatuko dut erabilera berri horiek hizkuntzukipenarekin izan dezaketen zerikusia, euskarazko eta gaztelaniazko pareko formak alderatuz.

INDEX

Thèmes : linguistiqueMots-clés : basque (langue), verbe, prédicat, syntaxe, contact de langues

AUTEUR

ANE BERRO

Euskal Herriko Unibertsitatea (UPV/EHU)[email protected]


22

mailto:[email protected]

Amiküzeko heskuararen hezurduralektalaIñaki Camino

NOTE DE L'AUTEUR

Lau ikerketa-egitasmotan kokatzen da ikerlan hau : a) Núcleos innovadores de losdialectos vascos, MEC, FFI2012-33190. b) Monumenta linguae vasconum (IV) : textosarcaicos vascos y euskera antiguo, MEC, FFI2012-37696. c) Historia de la lengua vasca ylingüística histórico-comparada, Grupos consolidados, 2012, GIC. IT698-13. d)Lingüística teórica y diacrónica : gramática universal, lenguas indoeuropeas y lenguavasca, UPV/EHU, UFI 11/14. Iraganean Nafarroako Gobernuak lagundu du ikerlan haudatu biltzera Amiküzera joan ahal izateko : 2008. urteko Periferias del vascuence deNavarra [440002 44200 4800 334100] eta 2009ko Periferias del vascuence de Navarra II[440002 44200 4812 334100] egitasmoen bitartez.

1. Sarbide

1 Historikoki Zuberoan egon da euskal ekialde linguistikoaren erdigunea, herrialdehonetan ageri da Euskal Herriko ekialdean geografia-eremu hedatuena dutenezaugarrien konbinazio sendoena : ekialdeko hizkuntza-ezaugarri guztiak Zuberoanbatera ageri zaizkigu eta horregatik joera dugu pentsatzeko historikoki ondoko ibarrakZuberoako mintzotik ezaugarriak hartzen edo biltzen aritu direla ; hipotesi gisa baizikez bada ere, pentsa liteke garai batean Zuberoan zegokeela demografia, gizarte,ekonomia eta beharbada kulturaren alderditik ere indarrik gehien, zuberotarrekabeltzainen erkidego edo gizarte sendo bat eratzen zuketela, ondoko ibarretako jendeaerakartzeko aski gaitasun zukeena.

2 Ordea, egun arras ahul dago Euskal Herriko hizkuntza-ekialdea : Zuberoak, Erronkarik,Zaraitzuk edo Amiküzek gizarte, erakunde, Eliza eta ekonomia aldetik ez dute orainberen arteko batasunik, gizartearen eta erakundeen aldetik inoiz baino errealitate


23

desberdinagoetan murgildurik daude. Gainera, eskualde horietako bazter gehienetanekonomia apalduz doa eta euskara bera ere gainbehera gogorrean sarturik dago.Gizarte-egoera hau ez da egokiena hizkuntza-berrikuntzak Euskal Herriko ekialdeansor eta ondoko eskualdeetara heda daitezen ; azken aspaldi honetan euskal ekialdelinguistikoa ahuleziak jorik dago. Halaz guztiz ere, aztergaia Xiberoako saihetseankokatu nahi izan dugu, haren ondoko Amiküze ibarrean. Ohiz mintzo anfibioek berezkointeresa ukan ohi dute : ez dugu zalantzarik euskaldun amiküztarren berezitasunlektalak biltzea, sailkatzea, aztertzea eta gaiaz argi amiñi baten ekartzea on dela euskaldialektologiarendako.

3 Ikerketaren aldetik aski mintzo ezezaguna da Amiküzeko euskara ; mintzo honenizaeraz hor gaindi irakur daitekeena guti da eta gainera, ñabardurak egin behar diraidatzi diren baieztapen batzuez. Eman dezagun, honela zioen Junes Casenavek duelaurte multso bateko idazki batean (1983 : 8) :

Behenafarroako euskalkia da hemen mintzatzen dena, baina hego eta hego-ekialdera badu zuberokeraren eite eta kutsua, eta zenbait herrik zuberokera garbigarbia egiten du.

4 Ez da atzendu behar Casenave 1964-1981 urteetan Donapaleuko Etxekopar ikastegiarenzuzendari izan zela (Davant 2009 : 138) eta ez da zalantzarik, beraz, Amiküzeko euskaraongi ezagutzen dukeela. Ordea, ez dakigu “zenbait herri” horiek zein diren, jakintsuzuberotarrak ez zuen zehaztu.

5 Eta zantzu iduriak ageri dira Txomin Peillen euskaltzainaren idazki batean ere, zehazkiAmiküze eskualdea aipatzen ez badu ere (1994 : 259) :

...le souletin se maintient au milieu du dialecte bas-navarrais, dans quatre ou cinqvillages de Basse-Navarre.

6 Jean-Baptiste Coyosi idatzi gutun batean, Oragarre, Ilharre eta abar mintzo erdizuberotartzat jotzen ditu Peillenek (Coyos 1999 : 45-6).

7 Gauza beharra da baieztapen horien gibelean zehazki zer dagoen xuxen argitzea, erranhoriek funtsean dialektoen mugen auziaz baitihardute eta honelako iritziak emateanarras garrantzizkoa da norberaren irizpideak zein diren garbi eta esplizituki aitortzea.

8 Gure ezagutzaren eta ikuspegiaren arabera, Baxenabarreko inon ere ez da zubereramintzatzen, are gutiago “garbi-garbia” den xiberotarra. Besterik da laphizketar edobehaxkandar baten mintzoan Zuberoan nagusi diren ezaugarri ugari aurkitzea, edoBaionan Ipar Euskal Herriko franko euskaldunek laphizketar edo behaxkandar horrenmintzoa zuberotartzat hartzea ; halaz guztiz ere, gertakari honetatik ez da jarraitzenLaphizketako edo Behaxkaneko euskara zuberera dialektoko partaide denik ; itxurari,ezaugarri salatzaile jakin bati eta entzulearen lehen irudipenari baino gehiago, auziafuntsean irizpideei eta metodologiari dagokie, dialektologia deitzen dugun jakintzagaihorren ibilbide teoriko-metodologikoari, haren garapen zientifikoari.

9 Har dezagun Amiküzeko hego-ekialdeko Sorhaphürü herria : Zuberoako Lohitzünerenondoan dago, herri bateko hondarreko etxeak eta besteko lehenak elkarri hurbil daude.Bestalde, errate batera, etnografiaren aldetik Sorhaphürüko elizan hiru zeinutegidaude, Zuberoan bezala. Ezagutzen dugun larribartar baten iritziz Sorhaphürükomintzoa zuberera da, horko mintzoak Zuberoara jotzen du. Ordea, Sorhaphürün datulektal zenbait biltzen duena berehala ohartzen da emaitzek ez dutela ikuspegi hori deusere bermatzen :

bokalarteko “r” galdu ez duen gira adizkia izan aditzaren Nor saileko iraganeko ginden ‘ginen’ aldaera berria


24

dutela adizkiaren hirugarren pertsona pluraleko -te Nork morfema ―eta ez “diela”― jaten eta jin hitzetako [ǰ-] sabaikaria ―[Ʒ] ozena beharrean―... ez dira inola ere zubereraren ezaugarriak. Ez Laphizketan, ez Sorhaphürün, ezBehaxakenen, ez Zohotan, ez Amiküzeko hego-ekialdeko zeinahi herritan, ezBaxenabarreko inolako beste herritan ere egiten da zubereraz ; uler bedi, gainera,auzi honi dagokion delako onus probandi aurkeztea baieztapenaren egileei edoaldekoei dagokiela eta ez inola ere guri.

10 Ezagun du Amiküzeko euskara ez dela zuberotar garbia ezta Baxenabarre orokorrekoedo gehieneko mintzoaren eite berekoa ere, eman dezagun, Arberokoa edo Garazikoa ;honetaz ohartzeko, gainera, ez da hizkuntzalari edo filologoa izan behar. Jean EtxepareBidegorri mirikuak 1912 urtearen aldean honela bereizten zuen Amiküzeko heskuara1

―eta beraz nortasunez janzten eta betetzen―, Eskualduna kasetara igor litezkeeneuskal idazki llabur batzuez ziharduela (in Charritton 1984 : 263) :

edozoinek bere erraitekoak han ezar ahal litzazke ; lapurtar, baxenabartar,amikuztar, xuberotar, nor nahik, zentzuz labilken ber.

11 Hein batez Baxenabarreko mintzo orokorretik saihesten da Amiküze eta Zuberoaalderdi horretara jotzen du ibarreko mintzoak : Amiküzeko mendebaletik ekialderatemeki-emeki bagoaz, herri batetik bestera Zuberoan nagusi dabiltzan ezaugarriakpilatuz eta isoglosak sortuz doazela ohartuko gara ; eman dezagun, Amiküzemendebalean sendatu aldaera ematen dute, baina ekialdean sendotü.

12 Nor den euskaldunarendako mingarri izanik ere, ahoan bilorik gabe aitor dezagunAmiküzeko heskuara guztiz egoera larrian dagoela : guti mintzatzen da, franko herri etaetxetan eten dute transmisioaren katea eta bertako jendeek diotenez hondarrekohamarkadetan zinez beheiti jo du euskararen erabilerak eskualde zabal honetan. Badiraeuskaraz mintzatzen dakiten gazte bakan batzuk, baina hauetarik anitz makeski mintzodira, ez dute ohiturarik, gehienik frantsesez usatu dira. Zuberoan bezala, Amiküzen eregainbehera doa euskara ; orain artean tradizioko hizkuntzaz ezaxola erakutsi dutenbertako hainbat lagun eta handiki, beren bizi guztian inguruan euskara entzuterausaturik zirenak, orain bai, euskara zinez galtzen ari dela ohartzen hasi dira. Egungoamiküztar batzuen euskaltzaletasunak ez du aski indar hizkuntzaren transmisioakgutieneko bermea ukan dezan, mintzoak iraganeko freskotasuna berreskura dezan.

13 Amiküzeko hizkuntza-berrikuntzak egun Lapurdi-Baxenabarretik edo Euskal Herriorokorragotik iritsiak izaten dira, non eta ez diren Hego Euskal Herriko euskara batutikjiten ; gainera, tasun berriok ez dira gizarte euskaldun guztira hedatzen, euskarazmintzatzen jarraitzeko halako barne erabakia harturik duten eta irauteko borondatezdiharduten hiztunengana baizik : hauen artean bereziki helduengana edo gazteengana,baina zaharrengana ez. Alta, ikerlanerako datuak biltzeko lekuko adinetakoak hobetsiditugu herri guztietan, tradizioko folk mintzotik nahi genuen, Amiküzeko orain artekoberezko euskaratik.

14 Herri bakoitzeko euskara leial ordezkatzen duen mintzoa bilatzen eginahalak eginditugu, zin-zinez egin ere, baina usu ez da aise izan : Amiküzen jendeak artean etxetieredo etxezain ibili dira, mozkinaren zati handi bat funtsen eta etxearen jabe zennagusiari emanez, aldizka herri batetik bestera bizitzera aldaturik : jendeenhigikortasun handia eragin du eskualdean lan baldintzen sistema kasik feudal honek,izan ere, zail da herri batean sortua den, aita-amak herri horretakoak berekoak ditueneta herri horretan berean bizi izan den beriemaile amiküztarrik aurkitzea eta halaz,batek ez daki beti xuxen honako edo halako ezaugarria zinez herri jakin batekoa ala


25

beste batekoa den. Halaz guztiz ere ikerlan honek Amiküzeko hizkuntza-errealitateaerakusten du, ez dakar ametsetako hizkuntza-egoera ideal bat, egoera lektal idiliko etabetiereko bat : bildu dugun euskara motaren berri leialtasunez ematea izan duguhelburua, hori izan da aldi oro gure borondatea, Amiküzeko herrietako jendeenmintzoa den bezala aurkeztea.

15 Baxenabarretik inguratu gara Amiküzera, Arberoako Heleta, Armendaritze etaMehainetik abiaturik eta ondotik Amiküzeko iparralde guztia eta hegoko herri guztiakiragan ditugu, Garrüze, Unaso, Aiziritze eta Zilhekoa salbu. Amiküze guztian bilduditugu datuak banden grabazio luzeetan. Ondotik datuak aurkeztean herrienlaburtzapenak baliatuko baititugu, hona zein den hauen zerrenda :2

16 Donapaleu ez dugu on lukeen alderdi soziolinguistikotik aztertu, ohiko azterketageolektala egin dugu bertan, Xibaltarre auzoko bi lekuko laborarirekin egonik.Honelako lanetan hiriek eragin ohi dituzten arazoak ager daitezke gure saioan, bainauler bedi ere, egungo Donapaleun euskarak ez duela gizarte-indar handirik, neke delabertako karrikan jendea euskaraz mintzatzen entzutea ; orain berean Donapaleunbehar den bezalako lan soziolinguistiko bat traxuan egiteko ―eredu anglo-amerikarraren araberako soziolinguistikaren ildotik bederen―, denmendrenekoaukerarik ez dugu ikusi, baina ez dugu beste nornahik ikerlan hori egiteko aukeraukatzen.

17 Berrikitan halako hizkuntza azterketa bat egin dugu Oztibarreko euskara ikergaiharturik ; bereziki alderdi lexikoan oinarriturik, ohartu gara badela Baxenabarrehegoaldeko lexikoaren sorta bat Oztibarren ageri ez dena. Bestalde, hainbat eta hainbathitz eta aldaera fonikotan Baxenabarreko hegoaldea baturik ageri da, Oztibarren ezbezalako hitzak eta aldaerak ageri dira peko alderdi horietan. Nolanahi ere den,hegoalde horretan ekialdea eta mendebala ez doaz beti-beti batera : eman dezagun,Garaziko Hergaraitik hasirik Baigorri ondoko Orzaizeraino batasun lexikoa ez daguztizkoa. Baina beste emaitza bat ere argi erakutsi digu aipatu azterketak : lexikoaridagokionez, hitz eta hitzen aldaera fonikoen multso handixko bat ageri zaigu halaBaxenabarreko hegoaldean nola erdialdean, eta oro har hitz eta aldaera hauek ez diraAmiküzen ageri, edo ez Amiküze gehienean bederen, baina Baigorrialdea, Garazi,Landibarre eta Oztibarre batera doaz hitz eta aldaera foniko ugariren erabileran,betiere amiküztarrek horiezaz bestelako itemak darabiltzatelarik. Halaz, hegoalde etaerdialdeko hizkuntza-batasun horrek espazio zabala biltzen du eta balirudike indarrezjotzen duela goiti, kasik eremu gehiago harrapatu nahirik bezala, bulkaka edo.

18 Egiazki, Nafarroa Behereko euskararen dinamikari loturik dago Amiküze eskualdea, etabereziki ibarraren hegoaldea, errate batera Uhartehiri herria. Doniane-tik goitihedatzen den gizarte-ardatzak eragina ukan du Amiküzeko hegoaldeko euskalmintzoan. Uhartehirin badira Amiküzen ibiltzen ez diren baina Baxenabarren nagusidabiltzan berrikuntzak, ez dago Uhartehiri Amiküzeren grabitazio indar linguistikoenmenpe bakarrik, baita Baxenabarreko berrikuntzen helmenean ere, herri honetakohiztunak Oztibarre-Landibarre-Garazi ardatzari ere loturik bizi izan dira : Uhartehiriketa inoiz Ostankoa herri ttipiak Baxenabarreko era orokorragoetara jotzen dute,Oztibarren, Landibarren edo Garazin direnetara.

19 Nolanahi ere den, Amiküzeko euskarak Zuberoakoarekin lotura eduki duela iradokitzendigute bertako hizkuntza-ezaugarri anitzek.

20 Eskualde zabala den Amiküze ibarreko mintzoan uler liteke guztizko batasunik ezizatea, ez da eite edo plegu bakarrekoa Amiküzeri eragiten dion hizkuntza-indarra :


26

konparazione, ez dira berdinak Oragarreko mintzoa ―Lapurdikoa eta Arberokoa hurbildituena― eta Zuberoako erak hurbilago dituzten Zohotakoa edo Behaxkanekoa.Ibarreko saihets batetik bestera aldea eta desberdintasuna sumatzen da, herri batetikbestera goazelarik ondoko herrietako hizkuntza-ezaugarriekiko desberdinak direnbeste tasun batzuen agerpena dago aldi oro, herririk herri emeki gertatuz eta ugalduzdoaz aldaketak, mailaz maila. Arberoatik Zuberoarat Amiküzen gaindi continuumgeolinguistiko nabarmena ageri da herririk herri joanez gero, baina eskualde jakinbatean etena ere sumatzen da.

21 Aldakortasun horren adibidetako aditz nagusien etorkizuneko “-tu = -tü + -ko” loturahartuko dugu, Amiküzen oro har -tiko palatalizatzen dena, baina -tuko entzun duguhego Amiküzeko Uhartehirin :

argituko ―bihar e argituko izi perpausean―, baliatuko, giilatuko, helduko

22 Amiküzen oro ez da -tiko, saihetseko Oragarren ere ezkunduko edo gertatukoetsenpluak ditugu, Arberoa ondoko Behauzen beatuko eta Labetzen finitüko, baina orohar erran daiteke Amiküzen -tiko era nagusi dela :

kafe xorta at hartiko uzia? (Arbe); bera hen plantatiko delaik (Arbo) adibideak ditugu Zuberoako mugan; barreneko herrietako etsenpluak ere aurkezdaitezke: baliatiko, gelditiko (Mar), gertatiko, hartiko (Ilh), batheatiko (Bith)...

23 Bilakabidea Amiküzetik eskuinerat Zuberoako lurrean gaindi aitzinatu da,herrialdearen ipar-mendebaleraino, Domintxaineko nahastekatiko, Berroetako phaatiko‘ordainduko’, Olhaibiko seinditiko, Arüeko ohartiko ―baina arrastratüko-rekin batean―,Sarrikotapeko aipatiko nahiz sartiko edo Oihergiko gidatiko etsenpluak lekuko; Pagolanbi joerak entzun ditugu: hartiko, baina nagusiki -tüko: azkartüko, maneatüko, mintzatüko.

24 Amiküzek hizkuntza-alderdi batekin baino gehiagorekin du muga lektala: batetikArberoarekin, non Baxenabarre erdiguneko ezaugarri nagusiak ageri baitira.

25 Uhartehirin ere beste muga nagusi bat finka daitekeela uste dugu: herri horretan etabertatik beheitira, Oztibarre, Landibarre eta Garazi inguruko euskara sentitzen hastenda; herri honetatik Xiberoako Lohitzüne edo Pagola urrun ez badaude ere, uhartearreneuskarak hegorat Oztibarre alderdirat jotzen du.

26 Garrantzi handiko beste muga gotor bat Amiküzeko ipar-ekialdean legoke, Xiberoakomugan. Zuberoako ipar-mendebaleko herrietako euskarak Amiküzeko eretara jotzendu, ez da guztizko zuberera: Domintxaine, Berroeta, Ithorrotze, Olhaibi, Etxarri, Arüeedo Lohitzüneko euskara, ez da Ligiko, Barkoxeko edo Altzürüküko mintzo bera,manexen erak franko ageri dira Zuberoako ipar-mendebaleko herri horietan. Pagolakoeuskara ere baliteke lehenago zuberotarragoa izatea orain den baino, uste dugunezArüen gertatu datekeen bezala. Goiti Sarrikotapean finka genezake zubererara sarbideaeta eskuinxeago Oihergin, baina franko ezaugarri entzun dugu Oihergiko euskaranmanexen alderdira lerratzen direnak; Ainharben berean sumatzen da oraindikBaxenabarre ez dela urrun, nahiz ainharbearren euskara zuberotarra den. Halaz,Ündürainen jabetzen da bat Amiküzen gaindi sartu diren ezaugarri “manex”-enpresentzia bukatu dela.

27 Arestian aipatu eskualde horietan dakuskigu guk Amiküze barreneko muga lektalnagusienak, baina bestelako ñabardura xeheagoak ere egin litezke: errate batera,Amiküzek iparraldean menderen mende kaskoin edo biarnesaren presentzia eta mugaezagutu du eta honek eragina utzi duke eskualdeko euskal mintzoan, eman dezagun,


27

seigarren bokal edo ü fonemaren sorreran. Amiküztar gehienek ü ahoskatzen dute,Oragarreko Barta auzoa, Oragarre, Amorotze, Ostankoa, Bithiriña eta Uhartehiriherrietan izan ezik.

28 Iparrean jarraikiz, Amiküzetik ezker Bardoze dugu, berez Lapurdiko herria dena, erdieuskaldun erdi kaskoina: Amiküzeko hizkuntza-ezaugarri frankorekin zaharra dirudienkidetasuna ageri du Bardozek eta hein batez Aturrialdeko euskarak, oraindik erebatasun horren funtsa sakon aztertu ez bada ere.

29 Eta Amiküze barrenean badira bestelako kidetasun edo berdintasun mailako taldettipiak ere: jendearen ibilerek irudikatu dituzkete hizkuntza-antzekotasun edo etenakeskualdean. Ez dago alde handi-handirik ezker-eskuin hedatzen diren Oragarre,Amorotze eta Behauzeko mintzoen artean, auzo dira, erdi-erdian dute Amorotze etahonela zioskun amoroztar batek:

ba, guk killaka, killaka ta, pilotan eta, auzo herrikoikilan berdin, edo beauztarrekinedo, oartarrekilan edo, hola

30 Oragarre herri berezia da mintzoaren aldetik : amiküztarren artean Lapurdiko eretaragehien lerratzen dena da, baina Amiküzerekiko kidetasun handia du ere.

31 Adierazgarri da arestiko lekuko amoroztarrak auzo aldaera darabilela eta ez aizo.Amorotze nahiz Behauzen Baxenabarre erdigunean ibiltzen den auzo aldaera bildudugu, baina Amiküzeko gainerateko herri gehientsuenetan aizo palatalizatua. Halaz ere,ez bedi pentsa Amiküzeko diptongoan Zuberoa edo Erronkariko au → ai bilakabideaosoki gertatu denik ; lerradura lexikoaren bidez aizo ekarri dute amiküztarrekekialdetik, bai, baina gainerateko au diptongo guztiak honelaxe gelditu dira ibarrean,palatalizatu gabe, ez dira ai-ra lerratu :

belauniko (Laph), gau (Gam, Arbe), gauza (Beh, Gam, Arbo), irauten (Arbe) ; 1913anAmorotzen iraunen bildu zuen Trebitschek (Etxebarria 1994 : 65)

2. Espazioa, gizartea, bizia, berrikuntzak eta hizkuntza

32 1952an Torsten Hägerstrand saiatu zen erakusten nola hedatzen den berrikuntza batenharrera, nola kurritzen duen eskualde sistema batean gaindi : hark oinarriaondokotasunean eta distantzian zekusan, komunikazioaren baitan, muga fisikoen etagizarte erresistentziaren arabera, izan ere, berrikuntza baten azterketan jarraipenabezain garrantzizkoa baita etena edo kontrastea.

33 Laborarien ohiko erkidegoek egonkorrak izateko joera dute, non gizakien ekintzenegitasmoak denbora luzean errepikatzen baitira espazio murritzean, kasik eskualdekognitibo uniformean. Aldiz, laborarien gizartean baino, mundu hiritar etaindustrialean egitasmoen egokitze lehiakorra konplexuagoa da eta hedatuago dagomundu osoko espazioan gaindi.

34 Geografia eta gizartea bereiz aztertzeko joera dugu zientzian dihardugunok, baina heinhandian bateratsu doaz. Dialektologia egiten denean gizarte erlazioen eta egituraespazialen arteko hartu-emana jokabide zientifikoaren erdigunean kokatzen da, areagogure eguneroko bizian denboraren eta espazioaren antolaketa eraldatzen ari direngarai honetan.

35 Leku bat ez da espazio euklidearra soilik, gizarte elkarrekintza jakin batzuen jokalekugeografikoa baizik : uneoro aintzat hartu behar da zein den espazioan eta denborangertatzen diren ekintzen baldintzen hierarkia eta banaketa. Lekuak eskualdeka eta


28

barren-barreneko baldintzen arabera bereiz ditzakegu, non gizarte praktikaerrutinizatuen arautzea eta hurrenkera baitira botere erlazioen sorreraren etaerreprodukzioaren eragileak.

36 Erkidego batean berrikuntzak gertatzen direnean, gizarte erlazioen egituren bitartezeta gizarteko praktiken sistemen bitartez iragazten dira : ebentuen sekuentziak,komunikazioa eta berrikuntzaren harrera ez dira morfologia espazial hutseangauzatzen, gizarte orotako berezko osagaia dira lehia eta gatazka : ez dezakegu pentsaberrikuntzak pro bono publico direla, horien harrera beti arazo edo gatazkarik gabeadela, horregatik, bada, indibidualismotik eta fisikalismotik harat, ebentuen konjuntzioiraunkorrak baino, gizartearen anatomiaren teorizazio bat galdegiten duten aldetikgizarte-praktiken sistemak argigarriago dira ikertzailearentzat.

37 Higidurak berez du lehenagoko hurrenkera hausten, egitasmo batek ez dezake higiduramultzo bat baino anitzez higidura posible gehiago gauzatu kolapsatu gabe, espazioakmugak ditu aldi bereko norabideak egokitzeko, auzokotasun egoeran egile bakoitzakhigidura batzuk baizik ez ditzake egin, ez ditzake guztiak batera egin, egitasmoenantolaketan hurrenkera egon behar du, elkarrekintzen sistemak denbora-espazioarennorabideen geometrian errutinizaturik daude : delako “espazio-denbora” adigaia,egitasmoen arteko lehiaren jokalekua bilakatzen da. Derek Gregory geografoakdioenez, espazioen historia botereen historia da : estrategia geo-politiko handietarikhabitat-aren taktika ttipietara doan historia (1985 : 316).

38 Michel Foucault-ek dioen bezala (1980), konfigurazio espazialek agerian uzten dituztebotere-bilakabide historikoak : pentsalari honek dioenez, legitimazio eta menperatze-egituren sorrerari eta ugalketari loturik dago informazioaren zirkulazioa (in Gregory1985 : 316-317) ; ura gure eiherara, edo hobeki erran, dialektologiarenera ekarririkadieraz genezake, hizkuntza-berrikuntza baten ibilbidea, hedadura eta helmena ere―espazio jakin baten egituraren barrenean, denbora jakin batean eta gizarte motajakin baten baldintzen arabera gertatzen direnez―, legitimazio eta menperatze-egituren sorrerari eta ugalketari loturik daudela.

39 Foucault-ek “gizarte diziplinatua” deitzen duen errealitatean, gizabanakoek espazioanduten distribuziotik beretik dator diziplina. Berrikuntza bat gertatzen denean ―emandezagun, hizkuntzan―, mintzoaren ezaugarri baten higidura dago, baina gizataldeenarteko ohiko auzokotasun hertsiak hor dirau. Badakigu zernahi espaziotan higidurakordena-haustura eragiten duela : errealitatean ez dago ekinbiderik higidura kopurujakin bat baino gehiago egin dezakeenik kolapsatu gabe : norabideak aldi bereanegokitzeko espazioak duen gaitasuna mugatua da ; ekintzaile baten ingurukoauzokotasunak bere ezaugarriak ditu eta delako “espazio - denbora” lehiaguneaekimenen arteko guda-eremua bilakatzen da (Focault 1980, in Gregory 1985).

40 Hizkuntza-ezaugarriak espazioan higitzeak halako lehia sortzen du haien artean :Baxenabarre gehienaren eta Zuberoaren artean ixtaklok kokaturik dagoen Amiküzekoeskualdeak halako hizkuntza-unibertso berezia eratu du, alderdi bateko eta bestekoezaugarriekin halako nahasketa berezia egin du eta franko ezaugarritan berezkoberrikuntza endemikoak eraiki ditu, ondoko eskualdeetan ezezagunak direnak,amiküztarrek baizik baliatzen ez dituzten hizkuntza-ezaugarriak.

41 Erran dugunez, Amiküzen bereziena hizkuntza-ezaugarrien konbinazioa bera da : hainbat ezaugarri berri Zuberoan baliatzen direnak, baina Baxenabarreko gaineratekoibarretan ageri ez direnak

•


29

Baxenabarre orokorreko franko berrikuntza okzitanieratik mailegatu ahal ukan duen berrikuntza bat edo beste Garazi, Oztibarre eta Landibarreko ardatzetik Uhartehiri edo Ostankoaraino bederen heldudiren ezaugarri batzuk eta Amiküzeko mendebalean ageri den Hazparnetikako berrikuntzen sorta bat

42 Hazparnetikako berrikuntza horien berri emanen dugu orain llabur : Lapurdikosaihetsean dagoen Hazparne hiriaren kokaguneak ez du Lapurdik bere mintzoa etaBaxenabarrek berea dutelako ikuspegiaren alde jokatzen. Baxenabarreko euskaldunugariren eskualdeburua izan da hondarreko mendeetan Hazparne, aspalditik merkatuaukan du eta jendea usu inguratu da bertara. Honela diosku oragartar batek :

ama ta aita ta goxama zena ta, Hazparnen tzien iiltzen merkhatian, arrutze saltzenta hola ; amak bazien hemen holako kapeta at, erten den bezela, hartan eta zaria tabate atxiki gabe juiten tzen Hazparnea, xendraka, geo, ez bidez bide, xendraka,bazitzien eta, hola mendiz mendi, bazitzien bere bideak, xendra bidiak... nik ikhusidiat ama juiten Hazparneat merkhatura ni haurra nintzạlaik ... ikhusi diat ba juitenuñez

43 Ez da urrun Oragarre Hazparnetik : Oragarre → Aiherra → Hazparne edo Oragarre →Izturitze → Aiherra → Hazparne bidea egin behar da, non ez bidea mendiz egin.

44 Bestalde, kanpotar batzuek garrantzi handiko zapatagintza lantegiak eraiki zituztenhiri honetan XX. mendearen hasieran ; bi eragileok erakarpena izan dute ondokoeskualdeetan eskuin-ezker eta goi-behe. Berebat, demografikoki edo demolinguistikokihazpandarrak portzentaietan gehiago dira eskualdeko beste euskaldunak baino.

45 Aberastasuna eta gizarte-dinamika eragin ditu Hazparnek ingurumarian. Alde eta aldiguztietako hizkuntza eta dialektoetan, Hazparnekoa bezalako errealitateek hizkuntzabatasun zerbait edo berrikuntza batzuen hedadura bederen eragin ohi dituzte, baiEuskal Herritik kanpo eta bai hemen ere. Gure ustez baitezpadako eragina izan duHazparnek hizkuntza-ezaugarri batzuen hedaduran, barnealdeko Ipar Euskal Herrikohizkuntza-berrikuntza batzuk barreiatu izanean munta du hiri honek.

46 Hurranen hiru tasunok Hazparnetik ondoko eskualdeetara abiatu zirelakoan gaude : a) Genitibo singularreko atzizkiaren -aan aldaera ohiko gertakaria da Hazparnen,Heletan, Beskoitzen edo Bardozen egun, baina -aen dago Bardozen 1863ko B. Celhabenotari hangotarra-ren katiximan : mundiaen akaantchadio (Pagola, Iribar & Iribar1999a : 305) ; aldiz, XIX. mendeko Hazparneko katiximan guiichtinuaan ‘kristauaren’(Pagola, Iribar & Iribar 1999b : 214) eta haan ‘haren’ (217) adibideak ditugu eta aditznagusian ere bai, etorkizuneko joaan ‘joanen’ adibidean (229). Baigorri, Garazi,Oztibarre, Amiküze gehienean eta Zuberoan bezala, -ain dago Iholdi (cf. Duny Pétré1959), Armendaritze edo Mehainen, baina Arberoko Donamartiriko XIX. mendekokatiximan -aan dago, egun ere Amiküzeko mendebalean dagoen bezala ; ezker,Epeldek Uztaritze, Milafranga, Jatsu, Haltsu eta Kanbon entzun du -aan (2003 : 320). b) Nor Nori eta Nor Nori Nork aditz sailetako iraganean ageri den tarteko n berrianalogikoa, egun zauntan & zaundan ‘zidan, zitzaidan’, zankon & zangon ‘zion &zitzaion’, nankon ‘nion’ aldaerak dituena, XVIII. mende erdiko Hazparneko euskaraislatzen dukeen Kadet eta Bettiriño idazlanean ageri da : zangola ‘ziola’ (Padilla 2011 :235). Ez dakigu berrikuntza horren ispilua ginduen & zinduen ―edun-en iraganekoberezko -nd- horrek― eragina den, ala gindakon & zindakon edo gindauden &zindauden erako adizkiek eskaini ote duten, baina ez litzateke ezina. Irizarrek1981ean tipo ustaritzano izendatzen du era n-dun hau (1981 II : 309), baina ez daahantzi behar eskuinetik Amiküzeko mendebalera ere hedadura izan duela, gukArrüetan eta Behauzen entzun dugu ; ez dakigu, gainera, Uztaritze alderdi horretan

• • •

•


30

berrikuntza hau XVIII. mendearen erdialdean ibiltzen ote zen. Guztiz ageri da nberri hau Hazparne inguruan : Aturrialdean Bardoze barne, Larresoro alderdian(Uztaritze, Larresoro, Milafranga, Itsasu), Arberoan (Izturitze, Aiherra, Heleta,Armendaritze) eta Amiküzeko mendebalean. Aldaera hauen hedaduran garrantziaeta zerikusia duke Hazparne eskualdeburuak.3c) Ohikotasuna adieraz dezake johan (da) erako egiturak. Arberoan eta Amiküzekomendebalean bildu ditugu adibideok : beldurraz johan ginden, zeen ta erremarkatia zinden ezpazinden mezara joaiten(Armendaritze) aste guziez johan ginden (Armendaritze) bezpeetan iilten bigintien eta geo pla[z]er bagintzin bezperetaik landa elgarrekilanjohan elheka artzia, ta kartaka ta hola (Arrüeta)

47 EHHA-k Bidarrai, Itsasu (93610-n johan duk), Makea, Hazparne, Bastida, Izturitze etaAturrialdean dakar johan da adizkia eta hedadurak Hazparne du erdi-erdian, ez daBaigorri-Garazietan, Oztibarren edo Amiküze gehienean sumatzen ; konparazione,Ibarrolan joaiten gintzun Lurdaat bildu dugu edo ama joaiten tzu ; Hoztan gu Garazirat,merkhatia baugu Donienen, ordian haat merkhatura joaiten gira eta Donaixtin astelehen guzizene arreba bere arrọtzen saltzera Donianeko merkhaturat juaiten duk, baina ez **johan duk.

48 Balio puntukaria ere ukan dezake ibiltzen den eskualdean : cf. sorthu nintuzun amaanaltzotik johan zelaikan Espaiñiaat, beste ahizpa’aten ikhusteat, Beskoitzen Trebitsch-ek1913an bildua (Etxebarria 1994 : 61) ; ikus johan da adizkia doa / badoa / badua / juiten da/ ari da aldaerekin batean ( EHHA 92010), hiztunek balio puntukarian emanik.Oztibarreko Donaixtin adizki trinkoak bildu ditugu : badoa / badian & badiak / badiazu, ez**johan da.

49 Dagoen lekuan egoteak eragin du gizarte-errutinizazioaren bidez amiküztarrek batekoeta besteko euskaldunekin hizkuntza-harreman hori ―eta ez beste bat― ukan izana.Gizarte-sare horiexen baitan ―eta ez beste batzuetan― loturik egon izanak halakounikotasun edo berezkotasuna eragin du, errealitate horrek eman dio Amiküzekoheskuarari daukan kolore berezia. Eman dezagun etsenplu bat :

Eskuinaldean den Xiberoko müsa ‘diru poltsa’ eta Baxenabarre gehieneko nahizLapurdiko moltsa ez, multsa ibiltzen dute amiküztar gehienek : halako aldaerainterdialect bat eratu dute, bateko eta besteko ezaugarriak batera daramatzanhirugarren errealitatea, ez eskuinekoa ez ezkerrekoa, erdiguneko berri bereziabaizik : ixtaklok.

50 Amiküzeko mintzoa ez dago gizarte-errealitate historiko jakin batetik bereiz.

51 Etxetiergoak hizkuntza-batasuna eragin duke eskualdean, baina honela zail dahizkuntzalariarentzat hiztun baten ezaugarriak xuxen nongoak diren jakitea : harenaita-amen herrikoak, hura sortu zen herrikoak, ondotik etxetiergoan luzaz bizi izanden beste herri batekoak, ala azkenik etxea erosi duen herrikoak... orok eragiten dupertsona baten bizi linguistikoan, nahiz haur denboran entzuten dugun mintzoa dennagusiki gure garunean txertatzen.

52 Idazten diharduen monografian edo mapa/karta geografiko batean lekuko euskaldunetxetier horien mintzoaren ezaugarriak kokatu nahian dabilelarik, hizkuntzalariak ususentipena du kimera baten ondotik dabilela, corpus-ean ezinezkoa dirudien hurrenkeraeta koherentzia aurkitu nahian, eta inoizka halako zalantza sortzen zaio eskuarteanduen eginkizunaz, atera uste dituen ondorioen xuxentasunaz eta ziurtasunaz.

53 Funtsean, egiten duen lanaren kalitateaz. Eta zer egin behar da ?


31

3. Amiküzeko hizkuntza-ezaugarrien hezurduraorokorra

54 3.1. Amiküztarrak mintzoaren aldetik funtsean manexak dira, xiberotarren eraginaluzaz bildu duten iparreko baxenabartarrak. Kokagune horrek izaera berezia eragin du,bateko eta besteko ezaugarriak ukaitea : oinarri baxenabartarraren gainean edohoriekin batean bederen, ezaugarri xiberotarrak kokatu dira, eta beste batzuetan,berriz, halako interdialect ezaugarri bereziak eraiki dituzte, Baxenabarren edo Zuberoanageri ez diren Amiküzeko aldaera anfibio edo mixtoak, batetik eta bestetik nahasizhirugarren errealitate berezko bat ekarririk, berena baizik ez dena.

55 Hizkuntza-ezaugarri ugariren konbinazioa dago Amiküzen eta guk tasun horien halakotipologia edo antolaketa egin dugu, amiküztarren mintzoaren hezurduran zein eratakoosagaiak dauden argitu nahiz ; munduko hizkuntza natural ororendako saihestu ezinakdiren denbora eta espazioa aintzat hartu ditugu tipologia hau eratzeko :

56 3.2. Lehenik Amiküzeko heskuaran ageri diren ezaugarri zaharrak aurkeztuko ditugu,oro har ondoko Zuberoan entzun ohi direnak, baina ohar gaitezen tasun hauetarikbatzuek Euskal Herriko ekialde hertsia baino hedadura zabalagoa ukan dezaketela,izatez euskararen ezaugarri zaharrak baitira, han eta hemen berragerdakizkigukeenak :

guk entzunik bederen hainbat hitzetan gorde diren h ondoko bokal sudurkariakrz, rs, rx eta nx kontsonante talde ez afrikatuakmugatzailerik gabeko izen sintagmakpartitiboaren erabilera baiezko eta erlatibozko perpausetan genitiboaren balio destinatiboaosagarri zuzen genitiboaren extraposizioa-a- gabeko -en inesiboakadlatiboaren atzizkiaren -la aldaeraaldi bakan ablatiboan -ti agertzeapolaritate negatiborik gabe nihat ‘nehorat’ erakoak baliatzeadain astian ‘datorren astean’ edo daigün urthian erako aditz trinko puntukari batzuek irautea izan aditzean etorkizuneko -te atzizkia baliatzea baldintzaren protasian *edin eta *ezan oinarrietako adizkiak baliatzea

57 3.3. Zuberoan entzunen ditugu jarraian datozen ezaugarriak ere, baina berritzaileakdira, batzuk Erronkarin ere baliatzen zirenak ; nolanahi ere den, baliatzen dituzte tasunhauek amiküztarrek ere. Xiberotar eta amiküztar elkarren ondoko jende aizoak baitira,auzokotasun hartu-emanak eta giza-errutinizazioak eragin du hizkuntza-ezaugarrihauek ukan duten eta orainokoan ere baduten geografia-hedadura. Batzuek eta besteekhizkuntza-berrikuntza hauek partekatzea giza-komunikazioaren emaitza da.

58 Hona gure ustean zein diren garrantzizkoenak edo gramatikan sistematikoenak :kaskoinaren mailegua dirudien ü fonema palatalizatua ibarraren iparreko eta erdigunekoherrietan i-u > ü-ü bokal sekuentziaren asimilazioa aitzinerat -oin > -uin & -uñ bokal hersketa txistukari ahostunak bokal artean, nahiz Baxenabarren ere gertatzen den hau

• • • • • • • • • • • • •

•

• • •


32

bokal arteko r kontsonantearen galeraren hein bateko maiztasun gora ; guk usteBaxenabarreko gainerateko ibarretan baino azkarrago den Amiküzeko ekialdean, bainaZuberoan baino ahulagogañan adizlagunaetxengo ‘etxeko’ erako lokatiboak ―cf. Xiberoan etxenko― bañotek ‘bakar batek’ erako -ot atzizki txikigarriaaditz trinko puntukari zenbait galdu izana datiboko morfema bikoizturik duten aditz laguntzaileak : zindatazün ‘zenidan’ot(h)e partikularen extraposizioa, Arberoan ere hein batez bederen badena konparazio perpausetako bezainbeste zenbatzailea moduzko perpausetan partizipio bururatua beharrean, Amiküzeko ekialdean aditz-izenabaliatzea : uai libertitzez ai zizte lanian ‘orain dibertituz ari zarete lanean’ (Zoho), baina ez dahau Amiküzeko ohitura orokorra, ibarreko ekialdekoa baizik ; Arberoko Mehainen egiturahorretan baitezpadakoa da partizipioa : hau pusatuz atheako ukZuberoan bezalakoak diren zenbait hitz eta aldaera, 5.2.5. eta 5.2.10. arteko §-etanaurkeztuko ditugunak, eman dezagun : ohit nüzü ‘oroitzen naiz’

59 Gramatikan edo sisteman hainbeste eragin ez duten ezaugarri edo aldaera berri haboroere badira Amiküzen ; ikus, errate batera, honako aditz erabilerok, Zuberoa gogoradakarkigutenak :

juiten niz adiera puntukarian baliatzea, ohiko ‘noa’ adierazteko

60 3.4. Jarraian datozen ezaugarriok ezagunak eta orokorrak dira Baxenabarren eta baitaondoko beste zenbait eskualdetan ere ; funtsean, amiküztarrak ere baxenabartarrakdirela salatzen digute eta ondorioz, amiküztarren mintzoaren hezurdura eratzen eredute :

bokalen aferesi eta sinkopa zenbaitai → ei goratzeabait → bit soiltzealexemaren mugan “herskaria + txistukaria” afrikatzeaZuberoa gehienean ez bezala aditz nagusiaren etorkizuneko forman bokal arteko n galtzeark > rg eta -rk > -k gertakariakadizkietan ez + g- sandhia soiltzeakasu atzizkietan -aren → -ain laburtzeaizena jokatzean plurala beharrean usu forma mugagabea baliatzeapluraleko izenordainean bere → beren bilakaera gertatu izanabat zenbatzailearen joko mugagabea instrumentaleko -etaz plural berriasoziatiboko -kilan atzizki-aldaera hor(t)xet, han(t)xet, holaxet, heen(t)xetan, holetan, holaxetan erako adizlagunakleku-denborazko postposizioen sail guztiaizenordain, zenbatzaile eta determinatzaile zehaztugabeen hainbat jokaeraeratorpen atzizki zenbaiten jokaeraaditz eta lokuzio batzuen balentzia eta aditz batzuen gobernu bereziakaditzoina ohikotasunaren adierazle izateaizan eta ukhan perfektiboak baliatzeazuketa alokutiboan mintzatzead- morfema agertzea oraineko adizki alokutiboetanginden, ginten / zinden, zinten erako adizki berriak baliatzea izan-en iraganean

•

• • • • • • • •

•

•

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •


33

*ezan adizkietan zki pluralgile berria baliatzeabigarren pertsonaren morfeman zu & tzu aldaerak agertzea kausazko -lakoan atzizkia baliatzea perpaus konpletiboetan be(i)zik eta partikula sartzailea ibiltzea zehargalderan -en-ez aldaera agertzea xedezko amokatik eta partikula ibiltzeaBaxenabarren orokorrak diren zenbait hitz eta aldaera erabiltzea

61 3.5. Badira beste ezaugarri batzuk Baxenabarren orokorrak ez direnak bainaAmiküzeko endemikoak ere ez direnak eta beraz, Amiküze inguruan aurkituko ditugu,baina ez Baxenabarre guztian ; hauek ere amiküztarren heskuara eratzen dute :

ta datibo morfema lehen pertsonannintien ‘nituen’ & nintzin analogikoakedun aditzaren z pluralgile berria Nor Nori Nork sailean zt erako osagarri zuzen pluralakothe partikula modalaren kokaguneaeskualdeko eta inguruko zenbait hitz eta aldaera berezi

4. Amiküzeko mintzoaren nortasunaz eta harenidatzizko agerpen berankorraz

62 4.1. Artean zuberotarrek eta baxenabartarrek baliatzen dituzten ezaugarri sail handibana erakutsi ditugu, baina anitz ez izanik ere, badira Amiküzeko endemikoak direnezaugarri berriak ere, eskualde honetako euskaran baizik ageri ez direnak,amiküztarren heskuarari halako berezitasuna ematen diotenak, bertatik kanpo ageri ezdiren heinean edo bertatik kanpoko herri guti batzuetan baizik ageri ez diren heinean.Mintzoaren ezaugarri hauexek dira aitzinean dugun mintzalaguna sortzez amiküztarradela salatzen digutenak, hizkuntzaren geografian marker-tzat, salatzailetzat etabereizgarritzat hartu ohi direnak ; hona aurkezten ditugun ezaugarri endemikohaboroxenak Amiküzen gertatu berrikuntzak dira :

a) etorkizuneko atzizki -tiko ez da Baxenabarren beste inon ageri ez badaBaigorrialdean, baina ibar bateko eta besteko berrikuntza beregainak dira, ez duteinolako loturarik sorreran b) hizkuntzalari batzuen ustez muga adlatiboko atzizkiaren -radio aldaera zaharrada : Lakarrak -ra + *din + *no berreraikitzen du (2008 : 484) ―ikus Santaziliarensistematizazioa ere (2013 : 268-9)―. Amiküzen ageri da aldera hau, baina inguruankasik inon ez ; Aturrialdeko Urketan eta Bardozen bada -radio eta Bardozen baita -raidio ere ; Oztibarren eta Landibarren - radino ibiltzen da eta AturrialdekoMugerren ere bildu da alomorfo hau ; Arbero alderdiko Armendaritzen -rardino entzun dugu gukc) atzizki superlatiboa pleonastikoa da, “-en + -en + mugatzailea” eran bikoizturikageri da : etzin urtheik gaxtoenenak, e (Sar) ; arbola lodienen heek (Lab) ; erretreta ttipi bat,ttipienena (Arbo)d) adizkietan aipagarri da gu morfemaren murrizketa foniko nabarmena eta aregalera ere ; Labetzen bildu dugun pasartean argi dago hiztunak pluraleko gu-tikkontatzen duela errealitatea, higadura fonikoak morfemaren itxura diaguk → diauk→ dik aldatu badu ere : guk, hori, lüze-lüzia, hor miñardia baginian, bazian seiehün undo aihen hor, na gio etxekoakjoan dielaik eta, anoa Españan eosten dik, laotanoita hemezortzi zæntima pinta anoa, ta, nikedaten nia, emazteak bate etik (sic) edaten, ta eztik biziki behar, ta miñardia errotik khendü

• • • • • • •

• • • • • •


34

dik, ena aitan denboan ta langiliak e bagintielaik miñardia baliatü dik, e, seürkie) adizkietan datiboa hirugarren pertsona plurala delarik -e(e) morfema arruntazlanda -ei aldaera ere ageri zaigu eskualdeanf) bigarren pertsona pluraleko datiboaren morfema -zite da eta ez -zie ; ezaugarrihau Aturrialdeko mintzoarekin partekatzen dute amiküztarrek eta OztibarrekoDonaixtin galdeginik badakigu berrikuntzak bertan oihartzun zenbait duela ere ;ezaugarria singularrera ere iragan da eta ‘dizute’ adierazteko erabiltzen duteamiküztarrek dauziete ere g) *edin + -ke adizkietan e - e eredua agertu zaigu Amiküzen, baina ez dirudi guztizorokortu den ere ; guk dakigula ez da eskualdetik kanpo ageri ; Amendüzen uaieneteke kapable eta zakhur batek bizpahirü hil ta han anbalatü zetekenez ‘zatekeenez’perpausak entzun ditugu h) hiketako gitzan ‘gaitun’ & gitzak ‘gaituk’ & gützak ‘gaituk’ adizki berri analogikoakageri dira eskualdean i) aldaera lexikoetan ere badira ale batzuk erakusten digutenak Amiküzen gaudelaeta ez beste inon : errate batera, küxkandel(a) ‘surangila’ aldaerako bigarren -k- hori,ziur aski Xiberoan sortua da, aldaera sorta honen hedadurari so egiten badiogu :süskandea dago Xiberoan, suskandila Oztibarren, eta suangila, sugeaingira, subeaingilaedo subebandi Baxenabarre hegoaldean ; alta, berezia da küxkandel(a) konbinazioa,lehen k- asimilatu hori Amiküzen berriztatu da, endemikoa da

63 Amiküzen ez dira horrenbeste ezaugarri espezifiko edo esklusibo baliatzen, guti diradarabiltzaten berezko ezaugarriak, ale endemiko guti batzuk baizik ez ditugu aurkitu ;honela, bakan dira Oztibarre aldekoak, Baxenabarre orokorrekoak edo Zuberoakoak ezbezalakoak diren Amiküzeko ezaugarri endemikoak. Teorian ezaugarri endemikohauen sorreraren balizko arrazoia, Donapaleu hiriaren inguruko gizarte-dinamikakAmiküze eskualdean eragin duen giza-errutinizazioa izan dateke, hiri honeningurumarian iduri luke hedatu direla eskuin-ezker eta peko alderdirat, baita jendekaskoinen bizilekuak bitarteko ibarreko iparreko herrietaraino ere.

64 4.2. Nolanahi ere den, arestian zerrendatu ditugun amiküztarren berrikuntza espezifikohoriek, a → i artekoak, eskualdeari hizkuntza-nortasun berezi hori ematen diotenak, ezdira testuetan berandu arte ageri ; horren berankorra ote da Amiküzeko heskuararenizaera eta nortasuna ? Ez jakin.

65 Hurranen sailean honelako ezaugarrien adibideen sorta bat dakargu, lehen agerpenidatzien berri emanik :

Partizipio eta etorkizun atzizkien loturako -tuko & -tüko → -tiko palatalizazioarenidazkietako adibide zahar bakarra XVIII. mendekoa da : maitatico (1786 : 13), testu hartanbeste adibide guztiak -tuko dira : adoratuco (13), barcatuco (85), beiratuco (13, 88), cehatuco (86),gouticiatuco (14), ohoratuco (13)... Ondotik ez da gehiago ageri Bourciezen 1894ko itzulpenaarte : Gabadi eta Garrüzen hartico (Aurrekoetxea & Videgain 2004 : 130, 132) ; Donapaleunhartiko (102-4)4 Muga adlatiboko -radio aldaera ez da testuetan ageri : ez XIX. mendeko Donapaleukokatiximan ―tenoreano (225), bulharretaano (227)―, ez Jauregiberriren 1891ko itzulpenean ―fundamenerano (76) ; ahi arteraino (78)― ezta Cerquand-en XIX. mende bukaerako Oragarrekoipuinetan ere : elizaraino (93), hamaketeraino (96), zabaleraino (96). Bourciezen parabolan ez damuga-adlatiboko atzizkirik ageriAdizkiko gu morfemaren higadura fonikoa ez da 1894 arte ageri, haur prodigoarenparabolaren Aiziritzeko aldakiak dakar : cantatcen dic éta irouz guitouc (105)Hiketan Nor saileko gitzan ‘gaitun’ & gitzak ‘gaituk’ adizki berriak ibiltzen dira Amiküzen ;Garrüzen baita gützak aldaera ere ; XIX. mende bukaerako Bourciezen parabolan gutzak &

•

•

•

•


35

gützak aldaerak ageri dira Uhartehirin (144), Oztibarreko Arhantsusin (149) eta Zuberoamugako Etxarrin (129)

66 4.3. Badira, bestalde, testuetan berandu ageri diren edo batere ageri ez diren ezaugarrihaboro ere, geografia-hedadura handiagoa dutenak ; hona sorta bat :

Izen pluralen instrumentaleko -etaz atzizki aldaera berria ere ez da eskualdeko testuetanageri : cf. XIX-ko Donapaleuko katixima : othoitzez, barurez, limosnez, induljentziez (242), eginbekhatiez (243), egin bekhatu guziez (245)Analogiak eragin Baxenabarre gehieneko izan aditzeko ginden ‘ginen’ & zinden ‘zinen’ edoginten ‘ginen’ adizki berritzaileak ez dira eskualdeko idazki zaharretan ageri“nihork” + “-ek” ergatibo pleonastikoaren adibideak ere XIX. gizaldiaren bukaeran agerizaizkigu idatziz, Bourciezek bildu parabolan ; eman dezagun, Martxüetan nihokec etzacociendéusic émaiten (138) eta Donapaleun bainan néhokec ezakoten yéous émaiten (103)Nor Nori aditz saileko zata ‘zait’ erako adizkiak XIX. gizaldiaren bukaeran ageri zaizkigu.Cazenave Bithiriñako apezaren Donapaleuko katiximan ez da ageri ―emaïn zautan ‘zaidan’penitentziaïn egiteko dakar (225)―, baina leial irudikatu ote zen Donapaleuko mintzoaCazenaveren itzulpen honetan ? Bourciezek 1894an herrietako errientei itzularazi haurprodigoaren parabolan zaut dugu Amorotze eta Behaskane-Laphizketako aldakietan, bainaçatana ‘zaidana’ Aiziritzekoan. Trebitschek 1913an behauztar baten etnotestuan sü lothu zatazün ‘zitzaidan’ eskian eta oro erre dakar (67) ; alta, ez da oraineko tempuseko adibiderikageri

5. Amiküzeko lexikoa

67 Halako iritzi bat badabil kurri, baizik eta euskaraz dihardutenean amiküztarrek soberaele kaskoin edo frants darabiltela, Hazparne batean edo Armendaritze batean bainomaileguzko hitz gehiago ematen dutela mintzoan. Iritzi hau hala amiküztar ez direneinola amiküztarrei berei entzun diegu eta arrazoitzat menderen mende kaskoinaondoan ukan izana eta hondarreko mendean frantsesak indar handia hartu ukanaaipatzen dira. Datuek erakutsiko dute honelako zerbait badela, bai, baina hori bainoanitzez aberatsago dela Amiküzeko alderdi lexikoa eta horregatik, amiküztarren ele etaaldaera fonikoen aurkezpen bat dakargu hona, osoa ez dena, jakina, baina guk usteerakusgarri izanen dena.

68 Datuak guk bilduak dira batzuk eta beste batzuk Euskaltzaindiaren atlasetik hartuditugu, EHHA lanetik (2008-14) ; 5 bertatik hartuak eta guhaurek bilduak bereiztekonabarmendurik eman ditugu EHHA-koak ; eman dezagun, Arrüetako hitz edo aldaerabat (Arrü) edo (Arrü) eran ager daiteke : lehena guk bildua litzateke eta bigarrenaeuskal atlasekoa. Ikerlan honetan Aranzadi Zientzia Elkartearen EAEL (1984-90)atlasetik edo Azkueren Erizkizundi Irukoitza bildumatik (1922-25) zerbait aipatzekotan,esplizituki eginen dugu.

69 Item eta aldaera fonikoen aurkezpena amiküztarrenak baizik ez diren horiek ekarrizhasiko dugu ; horra, beraz :

70 5.1. Amiküzeko hitz eta aldaera endemikoak

71 5.1.1. Amiküztarren konpromisoa : interdialect

72 Aurkezpenaren estrategian Amiküzeko lexikoaren kokagunea aintzat hartu dugu, izanere, bizpalau hizkuntza-eremuren bitartekari lana egiten baitu Amiküzek eta honekhalako nortasun hibridoa eman dio eta ematen ere dio oraino. Eman dezagun : aldaera

•

•

•

•


36

batzuetan Amiküze biderdi gelditu da, bi hizkuntza-eremu hedaturen artean pivotatzenerauntsi du etengabe, zubigintzan, konpromiso betean. Lehen ere agertu zaiguBaxenabarren moltsa ‘diru poltsa’ dena ―hego Amiküzeko Uhartehiri eta Ostankoabarne― eskuin Zuberoan musa & müsa dela, baina Amiküze gehienean bi aldaera hauenarteko tertium quid dirudien multsa ageri dela (Ora, Amo, Mar, Zoho). Interdialect hau ezda ez Baxenabarreko ez Xiberoko aldaera, bien arteko konpromisoan hirugarrensubjektu batek eraiki irtenbide berria baizik eta honelako aldaera berri gehiago ereaurki dezakegu.

73 Errate batera, Zuberoan giltzarrapo ‘sarraila’ aldaera nagusi da eta Lapurdi ekialdean etaBaxenabarreko erdialde eta hegoaldean, berriz, zerrapo, Oztibarre, Landibarre,Baigorrialdea eta Garazi gehiena barne, baina Amiküzen erdibideko zarrapo ibiltzen da,Bardoze eta Zuberoako Domintxainen bezala ; bestalde, Pagola herrian ―ohi bezala hauere konpromisoan―, giltzarrapu eta arrapu aldaerak erabiltzen dira ; AmiküzekoArrüetan, berriz zerrüra (EHHA, 34110).

74 elkhi eta jelki aldaera zuberotarren eta Baxenabarreko jalgi-ren artean dugu Amiküzekojelgi ere : (Meh / Bith, Ilh, Lab, Gab, Ame, Zoha, Zoho, Laph, Larri, Sor / Dom). Zuberoanbezala bada Amiküzen jelki ere (Behas, Zoho). Baina bada jalgi ere (Arm / Amo, Arrü,Ilh) eta jali ere bai (Bardo / Hel / Ora, Lük).

75 5.1.2. Berezko nortasuna Amiküzeko hitzetan

76 Amiküzeko lexikoari halako izaera berezia eta nortasuna ematen dioten ezaugarriakdira hitz endemikoak, eskualdeaz landa baliatzen ez direnak edo ondoko bazterzenbaitetan soilik ibiltzen direnak. Alderdi batetik amiküztarrekin guk izanharremanean bildu emaitza eta bestetik EHHA atlasak eskualdean bildua aintzatharturik, bertako hitz berezien sail bat dakargu orriotara. Ondotik Amiküzeko lexikoakezker eta eskuin dituen mintzoekin zer partekatzen duen eta nola egokitzen etaegituratzen den ikusiko dugu, hondarreko aldian zer nolako konstelazio lexikoak eratudituen eskualdeko geografia zabalean.

77 Hona Amiküzeko hitz endemikoen sail bat : arreitzül ‘behiari eskuin joateko errana’ (Gar / Dom) & arraützül (Arbo),6 arteka ‘mendia iragateko gunea’ (Arrü, Gar)7 dauztiri ‘hesiak gainditzeko eskaileratxoa’ (Behau) & dauzteri (Arbo / Dom) & dautziri(Gar) & dozteri (Arrü) e[ʒ]nia gala(a)zi ‘aberearen umea amarengandik bereizi, higuindu’ (Bardo / Arbo /Dom)8 gita ‘ahatea’ (Mar, Lab, Donap, Zoho, Arbe / Dom, Olh),9 gizkei ‘sukaldeko zalia’―Amiküzen entzun dugu ; Bardozen gixkei & kixkei dakartza OEH-k―hüxet ‘abere adarzuta’ (Bardo / Arrü, Gar) & huxet (Arbo)10 koka ‘arrautzak berotu, txitatu’ (Arrü, Gar) & kokan (Arbo) & kokatü (Gar, Arbo), khorbe ‘ganbela, abereen egurrezko janlekua, hormari loturik’ (Arrü, Gar, Arbo,Laph / Dom) ―Landibarren ere bai ; Oztibarren abereen jateko ‘aska’ da khorbe, ezhorman dena―11 lits ‘lursagarraren landarea’ (Arbo / Dom),12 lobiro ‘etxe aintzina, samatsa’ (Bardo /Uha, Arrü, Arbo, Zoho / Dom) & loiro (Gar) & lobio (Pag) & lohiru (Arbo) & lubiro (Lük,Dom),13 loila ‘urtarrila’ (Arbo)14 tunkaka ‘behiak buru-ukaldika’ (Arrü) & tunkatü (Arbo)15 sausi[ź]a ‘lukainka’ (Ilh) & xauxixa (Arbo, Dom) & sausisa (Gar),16 xendra ‘lasterbidea,laburbidea’ (Ora, Behau) & xenra (Laph)17 zintzür ‘mozteko den arbolari egin hozka’ (Arbo) & xintxur (Arrü)18

78 5.1.3. Berezko nortasuna Amiküzeko aldaeretan


37

añiñer ‘satanderea, erbiñudea, ogigastaia’,19 auhal- ‘afal-’ (Ora, Ilh / Dom) & auhaldu20

‘afaldu’ (Ora) & auhalten (Ora), axerü ‘azeria’ (Ilh, Arbo)basaurde (Bardo / Ilh, Arbo, Laph / Dom),21 baskaiten ‘bazkaltzen’ (Ora, Amo, Arrü,Sor) & baskaiteat (Zok) & baskal aditzoina (Bith) & baskari (Bith, Zok, Laph / Dom,Etx) ―cf. Oztibarreko Jutsin bazkaiten ari (Videgain 1989 : 1135)―, behaztun‘eraztuna’ (Ora), bezela ‘bezala’ (Arm / Ora, Sar, Amo, Behau, Lab, Gam, Zoho /Sarkp), buntz ‘atearen gontza, txoria, orpoa, txanga, bisagra’ (Arrü, Arbo) ―cf. guntz(Gar / Dom, Pag / Larz)―,22 burtxintxa ‘urtxintxa, katagorria’,23 burxaz ‘bortxaz’(Arrü) & borxaz (Barta, Ora, Arbo, Sor) defendio ‘abereak sasoin batez sartu ezin diren soroa’,24 deurru ‘deabrua’ (Amo) &diurru (Uha) ―baina bada debriain & debriein ere Uharten― egurdi (Amo, Arrü, Lük) & egürdi (Arrü) & eürdi (Arrü) & eurdi (Amo) & egordi25

(Bardo / Ilh, Lük, Zoha, Arbo / Etx) ―cf. eguerdi (Bardo / Bith, Gar, Arbo) eta egüerdi(Arbe / Olh, Sarkp, Ündü, Ainh)―, eman ‘eraman’ (Behau, Bith, Zoho)―, 26 eskaller ‘eskilarak’ (Lab),27 espalakoin (Behau, Bith) ―cf. eskalapuñ (Bith, Zoho)―, esperuñ ‘oilarrak gibelean duen azazkala’28 gaalla ‘harri xintxola’ (Gar) & galla (Arbo, Dom),29 gaphar ‘laharra, sasia’ (Ilh, Arbo,Zoho) ―Zuberoa guztian khapar dago―, garbuts ‘gaztainaren morkotsa’ (Gab, Arrü/ Dom) & garbots (Bardo / Gar, Arbo),30 goizetan goizik (Arrü, Arbo / Dom) & goiztangoizik (Bith)31 heskuara (Bardo / Amo, Sar, Arrü, Mar, Altzü, Lab, Ilh, Altzü, Gab, Zoho, Sor), 32 hürren ‘hurbil’ (Behau, Arrü, Gar, Arbo / Dom) & hurren (Lab) & urrendia‘hurbildurik’ (Bith)33 ik(h)atzile (Arm / Arrü, Arbo) ―ipar Baxenabarren Amiküzen eta Arberoan nahizHazparnen ageri da eta Oztibarreko Larzabalen ere bai ; Zuberoan inkhatzile dagoPagolan eta inkhatzegile Ürrüstoi, Urdiñarbe, Altzai eta Santa Grazin ; Zuberoanbezala, Garrüzen ikatxero bildu da―, ilharreski ‘ainarra, txilarra, ilarrea’ (Arrü, Arbo / Dom) & ilharresku (Gar) & ilharski (Bardo) ; cf. ilharroski (Lan)34kokozaika ‘kakaraka, kokorazka’ (Arrü, Gar, Zoha),35 korringo ‘arrautzarena’36 & korringo ‘Amanita Caesarea’ izeneko perretxiko mota’37, kriniera ‘zaldiarenlepagaineko ilea’ (Arrü, Arbo) & kriñera ( Bardo) ―Aturrialdean ere bai, bainaBaxenabarre gehienean bezala, Garrüzen kuma eta Zuberoan gima―, küxkandela‘surangila’ (Zoho)leizamin ‘liztorra’ (Bardo / Arrü, Gar / Dom, Pag) & lezamin (Arbo)38 mezinder ‘sendagilea’ (Bith, Lab, Gar, Arbo, Zoho)39 ―cf. Zuberoako bedezĩ―, mimen‘zumea’ (Bardo / Arrü, Gar, Arbo) ―baita Hazparnealdean eta Aturrialdean ere ;Baxenabarre ekialdean eta Zuberoan mihimen, Domintxaine eta Pagola barne―,mistika ‘mertxika’ (Bardo / Arbo / Dom) & mixtika (Arrü, Arbe) & miztika (Dom) &mistiga (Gar),40 nekato ‘neskatoa’ (Meh / Behau, Zoho) oihen ‘oihana’ (Bardo / Behau, Sar, Arrü, Mar, Lab, Gab, Lük, Zoha, Arbo, Zoho, Laph/ Dom, Sarkp),41 otsonahar ‘otsolaharra, astoarrosa, basaarrosa, sasiarrosa’ (Arrü, Gar, Arbo / Dom, Pag) ; cf. otsonaharlili (Jut) ―Zuberoan basaarro[ź]atze eta basanaharageri dira eta Baxenabarren otsolahar edo basaarrosa― pexil(a) ‘perrexila’,42 phintze (Arbo, Zoho, Laph / Sarkp),43 piuñ ‘antzararen umea’(Arrü, Gar, Arbo / Dom),44 puatrall ‘zaldiaren bularraldea’45 saphar ‘sasia’ (Bardo / Zoho) ―EHHA-k ez dakar beste inon― tartaña ‘armiarma’ (Mar, Ame) & tardaña (Arrü, Gar)46 udalatu ‘goldatu’ (Ora) & üdalen ‘iraulden, goldatzen’ (Ilh, Zoho, Arbe / Olh, Sarkp),47 üdari ‘zuldarra, behiaren azala zulatzen duen gaitza’ (Gar, Arbo) & uder (Lan, Izu,Jut, Hoz) & uer (Arrü) & üdarro (Dom) ―Zuberoan bezala, Pagolan üder―,48 ülütxa‘eltxoa’ (Ame, Gar, Arbo / Pag) & ulutxa (Gar, Zoho) ―cf. ulitxa (Dom) & ülitxa(Pag)―49 xitxa ‘txita, xitoa’ (Lab, Gar, Arbo),50 xitxar ‘kazkabarra’ (Gar, Arbo) & xixar (Arrü)―Garrüzen baita baazuza ere―, xurta ‘txorta, tanta’ (Ora, Bith, Zoho, Arbe) zehalo ‘abereak edo jendea jotzeko makila mehea’ (Arbo) & zealo (Gar)51


38

79 5.1.4. Amiküzeko alderdi batek nortasuna aldaeretanabaña ‘armiarma’ (Arbo, Arbe (Erizkizundi Irukoitza, 1922-25) / Dom) & amaña (Ame,EAEL)52 haitz ‘arbola, zuhaitza’ (Gar / Dom) ―cf. haitz ‘haritza’ 5.2.2. §-n― ; baita arbole ere(Dom)ixañ ‘izaina’ (Arbo, Gar),53 ihauzka ‘zaldi jendea lurrean iraulka aritzea’54 khadeña ‘behia lotzekoa’ ; bada kadena ere55 mindi ‘mendia’ (Zoha, Arbo, Zoho, Laph, Sor / Dom, Ber, Arüe) ; cf. mendi (Hel, Arm,Meh / Ora, Behau, Ost, Uha, Arrü, Arbo, Arbe / Sarkp),56 miuñ ‘mirua’ (Arrü)

80 Eskualdean nagusitu ez diren eta anekdotikoak diruditen aldaerak ere agertu zaizkiguAmiküzeko elkarrizketetan :

buzkalentzia ‘bozkalentzia, poza’ (Arbe) erain ‘erein’ (Arrü),57 ergal ‘elkar’ (Uha) & ergaletaatu (Uha) napait ‘norabait’ (Arrü) ; erabilera nagusiak noapeit (Arm / Ora, Amo, Behau, Zoho /Olh) & noapait (Sarkp, Urd) diraxuikita ‘xuriketa, arropa garbitzea’ (Behau) ; Arberoko Mehainen xuiketa

81 5.2. Amiküze eta ondoko eskualdeetako lexikoa

82 5.2.1. Ipar Euskal Herri barnealdeko hitzak Amiküzen

83 Zuberoakoak ez bezalako item lexiko orokor franko ageri dira Amiküzen, Baxenabarrennagusi direnak; Nafarroa Beherearen eskuineko saihetsean egonik ere, usu jotzen duAmiküzek Baxenabarre zabaleko joeretara. Egiazki, ekialdekoak ez diren ezaugarriakpartekatzen ditu Amiküzek ondoko mintzo baxenabartarrekin. Hona adibide zenbait:

aatxe ‘aretxea’ (Meh / Behau, Lab / Sarkp) & aatxe (Laph) & atxe (Laph) ―cf. xãhãl(Sarkp), xahãl (Ündü) & xahal (Ainh); aldiz, bada xahaldun Amiküzen, Laphizketanentzun dugu―, ahaide (Bith),58 ai(n)tzinaire & ai(n)tzinaize ‘ekialdeko haizea’, alainan―adiera ilatiboa du eta ba partikula eramen dezake ezker― (Arm / Ora, Amo,Behau, Arrü, Mar, Gam, Donap) & alaina (Ora, Amo, Lab), alta aurkaritza balioa duenpartikula (Ora, Amo, Behau, Mar, Lab, Ame, Zoha, Donap, Zoho), andana (at) (Arm /Ora, Behau, Arrü, Mar, Lab, Gam, Donap, Arbe, Sor / Olh, Arüe, Pag) & andanaxka(Sor), aphoosto ‘Arctium minus landarea’,59 azantz ‘zarata’ (Bith, Zoho, Arbe)60 basaphorrü ‘Galanthus nivalis landarea’,61 beha ‘zain’ (Arm, Meh / Behau, Donap, Arbe/ Pag) ―baina behatü-k badu Zuberoan legez entzute adiera ere Amiküzen (Laph)― dala ‘teilatuko delako canal / chéneau zatia’; Baxenabarre hegoaldean kotera eleka ari (Amo, Bith, Lab, Ilh, Zoho, Sor) & elheka (Ora, Amo, Arrü, Ilh, Lük, Ame,Donap) & elhekatü (Zoho) & eleketan (Arm / Arbe); cf. Zuberoan elhesta (Oih, Pag) &elhestan (Urd) & elhestatü (Urd) & elhestakatzez (Urd)fitsik ‘deus ere’ (Arm / Ora, Amo, Bith, Uha, Gam) & fritsik (Uha, Lab, Ame / Arüe) &pitxik (Behau) hodei ‘erauntsia, ekaitza’ (Arrü) & odei (Arbo, Zoho, Laph) & hodeiaire (Gar); baitagalerna ere (Arrü),62 hotseman ‘abereen aitzinean joatea’ (Ilh) & otsemaiten (Mar) &hotsemaile ‘abereak alorrean hotsez gidatzen dituena’ (Laph) & otsemailea (Mar) iakoitz ‘larunbata’ (Meh / Amo, Behau, Uha, Arrü, Mar, Lab, Ilh, Gam / Etx, Olh,Sarkp, Loh, Pag) & iiakoitz (Pag) & ihiakoitz (Olh) & ibiakoitz (Arm / Arbe) & ebiakoitz(Pag) & eiakoitz (Sarkp) ―cf. neskenegün (Sarkp) & nexkenegün (Sarkp) & neskeneün(Oih, Pag)―, ikhatz ‘behien eritasun bat’,63 irian ‘ondoan, aldean’ (Arm / Ora, Sor),irri ‘barrea’ (Arm, Meh / Bith, Sor / Pag) ―cf. erri (Zoho / Ith, Sarkp, Pag)― kalapitan (Bith), kallu ‘zerriaren azala’ (Gar) & kallü (Arrü, Dom) & kailü (Arbo)―baita kalla eta kailla ere (Arbo)―, karlos ‘mutilzaharra’ (Barta / Arüe), kilikan‘sentibera’ (Zoho), kinkili-kankala ‘baldar ibiltzea’ (Arbe), komesa ‘-z mintzo’ (Uha /Pag), kokin ‘maltzurra’ (Behau, Bith, Donap) ―adieraz bedi kasu honetan Zuberoanere badela koki & kokin― labasi ‘erauntsia, euri jasa’ (Gar, Arbo, Zoho)


39

mando ‘ardi antzua, dehota’, muthil ‘morroi joan ohi dena’ (Arm, Meh / Amo, Behau,Bith, Ilh, Lab, Laph) & mutil (Mar) naski ‘dirudienez’ (Ora, Behau, Bith, Gam / Sarkp) ondo ‘arbola gerria, trunkoa, nadia’ (Gar, Arbo / Dom, Pag) ―baita trunko (Arbo /Dom, Pag) eta billun ere (Arrü, Arbo)―, otte ‘kilkerra’ (Arm / Arrü, Gar, Arbo /Dom / Lan, Jut, Larz) & otthé (Pag) ―‘matxinsaltoa’ ere adierazten du hitz honekBaxenabarre guztian―, otto ‘osaba’ (Behau, Bith, Gam, Donap, Laph / Olh, Arüe)putar ‘zaldiaren ostikoa’ (Arm / Arrü / Dom, Pag / Jut, Larz) tole ‘nahi bezainbat’ (Behau, Ame) phindar ‘txinparta’ (Zoho),64 plano ‘ordokia, leku zelaia’ (Uha, Mar),65 poxulu ‘behaztopa, oztopoa’ (Meh / Amo),66 primadera (Arm / Amo, Uha, Ilh / Pag), punpeka‘jauzika, errate batera zaldia edo gurdia’ (Ora, Behau / Dom) & punpaka (Arrü / Pag) uhar ‘euri jasa, zaparrada’ (Arm / Arrü, Gar, Arbo)67

84 5.2.2. Ipar Euskal Herri barnealdeko aldaerak Amiküzen

85 Aldaera lexiko hauek Amiküzen entzun ditugu eta ez dira Zuberoan ageri direnakberak, dela Zuberoakoek beste aldaketa bat jasan dutelako, dela Zuberoan lehengoizaerari eutsi dioten hitzak Amiküzen berriztatu direlako ; hona sorta bat :

a(a)txebürü ‘zapaburua’,68 aitatxi ‘aitona’ (Arm / Behau, Arbe / Dom, Olh)―Laphizketan aitatxi eta attatti, biak ageri dira ; Bithiriñan dioskute uaiko gaztek“aitatxi” erraten dutela, guk aitañi erten gintzin , eta attitti ere ibiltzen dute ohikomintzoan―, alfor lanak ‘udako lanak, lurra bero denean’ (Uha), amatxi ‘amona’(Arm, Meh / Behau, Laph / Dom) ―cf. amañi ere (Bith, Gab)―, aneia (Arm, Meh /Ora, Amo, Bith, Uha, Mar, Lab, Gam, Arbe / Olh, Oih), ano ‘ardoa’ (Arm, Meh / Bith,Ilh, Uha, Arbe), araiz (1) ‘nonbait, dirudienez’ (Behau, Bith), araiz (2) ‘zinez, egiazki’(Uha), arront ‘guztiz’ (Uha), asteharte (Lab, Zoho / Olh, Pag, Ündü),69 astelegunaz(Amo), astezken (Arm / Bith, Arrü, Mar, Gab, Ame, Zoho), atsalde (Arm, Meh / Amo,Behau, Uha, Bith, Lab, Ilh, Arbo / Etx, Olh, Arüe, Sarkp, Oih, Ainh, Pag), atxiki (Arm,Meh / Amo, Behau, Bith, Uha, Mar, Lab, Ilh, Zoho, Laph / Olh, Sarkp, Pag) ―cf.etxeki (Urd)―, aurdiki ‘jaurtiki’ (Bardo / Arm, Meh / Arrü, Mar, Gar, Arbo, Zoho),70 ausmarria ‘hausnarra’ (Gar, Arbo) & ausmarria in (Arrü) & ausmarren ‘hausnar egiten’(Arbo) ; cf. ausmaarri (Arm) bana ‘baina’ (Arm / Ora, Bith, Ost, Uha, Lab), 71 behor (Meh / Ora, Bith, Uha, Arrü,Mar, Zoho, Arbe) ―cf. xiberotarren bohor―, bekada ‘oilagorra’ (Arrü, Gar, Arbo /Dom, Pag) ―baita pekada ere (Dom)―,72 berdin (Arm, Meh / Amo, Behau, Bith, Uha,Arrü, Mar, Lab, Gam, Arbo, Arbe) ―cf. bardin 5.2.8. §-n)―, berenez (Mar, Ilh), berret ‘apotea, aketza, umea egiten duen zerri arra’ (Arrü, Gar),73 bihamun ‘biharamuna’(Urketa, Bardo / Arm / Bith, Uha / Jut, Larz, Zib, Ibarro, Donaix) & bihaamun(Ibarro) & biaamun (Meh) & biamun (Ilh) & bihamon (Ora), bokheta ‘arroparengarbialdia ibaian’ (Meh) & bokhata (Ost, Uha), buxer ‘harakina’ (Arrü, Gar, Arbo) ddantza ‘dantza’ (Arm / Arrü),74 deizte ‘abereak jaistea’ (Ora), dilindan ‘zintzilik’(Arbe), dorphe ‘pertsona baldarra’ (Bith), dupina ‘jan egosteko ontzi mota bat’(Behau) ―cf. düphüña (Zoha)― edaki ‘irakin duena’ ―ur edakiekin― (Amo), elgar ‘elkar’ (Arm, Meh / Amo, Behau,Bith, Mar, Ilh, Lab, Arbe, Sor, Laph / Dom, Olh, Loh, Oih, Pag) ―Uharten ergal ; cf.algar (Urd)―, emazteki ‘emakumea’ (Arm / Amo), euri (Arm, Meh / Bith, Uha, Lab,Zoho, Laph / Olh, Loh, Pag) ―cf. ebi (Urd)―, ezik (Amo),75 ezontsa (Arbe) & ezuntsa(Uha) & e[z]untsa (Laph) fidea ‘fedea’ (Bith),76 frango ‘franko, anitz’ (Arm, Meh / Ora, Amo, Bith, Ost, Arrü,Mar, Lab, Ilh, Ame, Zoha, Arbe, Sor, Laph / Olh, Loh) gaixtaginik (Arrü), gañatikoa ‘gainerakoa’ (Lab) & gañetiko (Amo), gasna ‘gazta’ (Arm,Meh / Behau, Bith, Uha, Arrü, Lab, Gam, Zoha, Arbe, Sor / Dom, Olh, Pag) ―cf. gazna(Urd)―, gauherdi (Arrü) haitz ‘haritza’ (Meh / Ora, Bith, Arbe / Arüe), hamoost ‘hamabost’ (Arm, Meh / Ora,Bith, Arrü, Mar, Lab, Ilh, Ame, Gam, Zoho, Arbe, Sor / Dom, Etx, Olh, Arüe, Sarkp,


40

Ündü, Pag) ―baina hamabost (Urd), Larrasketek bezala―, 77 haragi (Ilh)―xiberotarrek h- gabe―, hea ‘ea’ (Bith), heaztei erdal ‘corbeau / alero’ (Arrü / Lan), hemen (Arm, Meh / Bith, Lab, Arbe), hipaka ‘negar zotinka’ (Zoho)78 ihortziak ‘ehortziak’ (Bith), ikhatzile ‘ikazkina’,79 ilar xehe ‘ilarra’ (Arrü, Gar) & *ilharxehe (Lan) ―cf. ilhar biibil (Arbo), Zuberoan bezala―,80 intzun ‘entzun’ (Bardo / Arm/ Barta, Ora, Amo, Behau, Bith, Ost, Uha, Ilh / Olh) & intzün (Lab, Zoha, Donap, Arbe/ Pag) ―cf. saihetsetan entzun (Ora, Beh) & entzün (Zoho)81―jali (Hel, Bardo / Ora, Lük) & jalitzen (Lük) & jalgi ‘irten’ (Arm / Amo, Arrü, Ilh) &jalgiten (Arrü) ―cf. jelgi ere (Meh / Bith, Ilh, Lab, Gab, Ame, Zoha, Zoho, Laph, Larri,Sor / Dom) ; Zuberoan bezala bada Amiküzen jelki ere (Behas, Zoho)―, jarrikaazten‘jarraikarazten’ (Arrü), jela ‘alorra hersteko ataka’ (Arrü),82 Jingo ‘Jaungoikoa’ (Arbe),83 Jondone & Jondoni (Arrü)84 kondu ―aphez kondu re― (Behau), khotsu ‘pixka bat’ —khotsia forman— (Arm, Meh /Ora, Behau, Gam) leizar ‘lizarra’ (Bardo / Uha, Arrü, Gar, Arbo / Dom, Pag)85motzale ‘mozten duena’ (Ora) noiztenka ‘noizbehinka’ (Meh / Zoho) ohite ‘oroimena’ (Gam) ―cf. nik ja gure ohitian―, oixtian ‘arestian’ (Amo, Behau, Mar,Lab, Gab, Gam, Zoho, Sor) paatu ‘ordaindu’ (Meh / Amo, Behau, Bith, Uha, Lab, Arbe) & patü (Lab) ―cf. pakhátüZuberoan―, pazko (Bardo / Amo, Behau, Sar, Zoko, Arrü, Gar, Arbo / Dom) & phazko(Arrü),86 phesta ‘jaia’ (Arm, Meh / Ora, Amo, Behau, Bith, Arrü, Mar, Altzü, Lab, Ilh /Dom, Etx, Olh, Loh, Arüe, Sarkp, Oih)―cf. besta (Ündü, Pag, Urd)―, phestaberri ‘Corpus Christi eguna’,87 poloka ‘puloka, multzoka’ (Behau), poxi (b)at ‘pixka bat’ (Arm,Meh / Behau, Ost, Arbe) & puxi bat (Arrü) & puxü at (Behau) ―cf. buxi bat (Urd)―,88 pullit ‘ederra’ (Ora, Arbe), puthiko (Ora) & putiko (Behau)89sasoi ‘garaia’ (Arm / Amo) & sasoin (Meh / Lab / Loh) & sasoñ (Ost, Sor) & sasoñik(Ora) ―cf. sa[ź]u (Ündü, Pag) & sa[ź]ũ (Ainh) & sa[ź]uin (Urd) & sa[ź]uiña (Pag)―,sohallü ‘belar idorra gordetzeko etxe ondoko eraikuntza’ (Ilh, Arbo) & soallü (Sarkp)& soallia (Gar) & sohallan (Amo) ―Landibarren sabai eta soallu dakartza EHHA-k etaBardozen selhauru―90

zalhü ‘arin, bizkor’ (Zoho / Olh) ―cf. zalhe (Urd)―, zendako ‘zergatik’ (Ora, Bith,Ame)

86 5.2.3. Baxenabarre ekialdeko hitzak Amiküzen

87 Sail honetako hitzak Baxenabarreko ipar-ekialdean edo ingurumarian bildu dira,Oztibarren eta goitixeago Amiküzeko eskualdean edo ingurumarian :

artzaiñizar ‘artizarra, goizeko izarra’ (Bardo / Arm / Gar / Lan) ; Arberoan ere ageridadala ‘teilatuko ura jaisten den hodia’ (Arrü, Gar, Arbo / Dom, Pag / Lan, Jut, Larz) ;baita zenga Arrüetan eta gutiera Pagolan erekixkarratu ‘zerriaren azala erre’ (Gar ―proposamen onetsia―, Lan, Jut, Larz) cf.kixkarratü (Dom, Pag) ―Garazin ere bai ; Zuberoan oro har txokhartü―, kokatra‘sortu den txita multzoa’ (Arrü, Gar, Arbo / Dom) ―aldiz, kookatra (Jut), Pagolankokatá―,91 kuduiñ ‘irasagarra’ (Gar) & khuuñ (Arbo) & khuduñ (Dom, Pag) & kuduñ(Jut) & kuduiñ (Lan) mando ‘delako behi nymphomane’ (Arrü, Arbo / Lan, Jut, Larz) ; ageri da LapurdikoMugerren eta Makean nahiz Arberoan ere patitü ‘jasan, sufritu’,92 pularda ‘oilanda’ (Arrü, Gar, Arbo / Larz) & pullarda (Dom /Jut)93 traimü ‘bi haberen arteko tartea’ (Arrü) & tranü (Gar / Dom) & tramu (Jut, Larz) &tramü (Pag) ; hego Zuberoan sumearte urde hiltze (Bardo / Bith, Arrü, Mar, Lab, Gar, Arbo / Dom, Arüe, Pag / Lan, Jut, Larz) ; baita Lapurdiko Aturrialdean eta Arberoan ere ; dena den, zerri hiltze edoxerri hiltze ere baliatzen dira Amiküzen


41

xamango ‘txongoa, txungurra’ (Arrü, Gar, Arbo / Lan) & [ʒ]amango (Dom) & [ʒ]amangoki (Dom) & xamalgo (Larz)zeru zahar ‘atertzean ikusten dena’ (Arrü) & zelü xahar (Arbo / Pag) & zerü xahar(Dom) & zeru xahar (Larz) ; Garaziko Gamarten ere zeru xahar

88 5.2.4. Baxenabarre ekialdeko aldaerak Amiküzen

89 Sail honetako aldaerak Amiküzeko eskualdean eta Oztibarren ageri zaizkigu, bainainoiz baita Arberoan ere ; franko aldaera EHHA egitasmotik harturik dakartzagu, bainaguztiak ez :

argizaite ‘ilargia’ (Uha / Larz, Donaix) & argizaitu (Lan) & argizeitu ( Jut),94 arthei‘neguan ardiak gauez etxe inguruan gordetzeko lekua’ (Gar, Arbo / Dom) & artei(Arrü / Jut, Larz) ―Pagolan arditei―, auhari ‘afaria’ (Ora, Gab, Lab, Larri, Laph /Ibarre) ―Ibarrolako Salaberrik ere bai― ; cf. auari (Zib) ; Haritxelharrek Iholdialderdian kokatzen zuen ahuaria & ahualdu (1963 : 61), baina guk ArberokoArmendaritzen afari entzun dugu gakho ‘hil ondoren urdea tilintatzeko’ (Gar, Arbo / Dom / Jut, Larz) & gako (Arrü),95 gaphuñ ‘kapoia’ (Bardo / Bith, Arrü / Dom, Pag) & gapuñ (Lan) & gaphuin (Arbo /Larz) ―hegoaldera eta mendebalera k- dago Bastida, Baigorri, Irisarri, Arnegi etaGaraziko Uharten eta baita Amiküzeko Arrüetan ere―, goha ‘bero tzarra, haizerikgabea’ (Bardo / Meh / Arrü, Arbo / Lan, Jut, Larz) & goa (Gar) & gorha (Arm) ;Zuberoan gohan & gohain aldaerak ditugu haxot ‘egur sorta’ ―cf. Olhaibin bildu dugun belhar haxot― (Arbo / Dom / Lan, Jut,Zib, Donaix) & axot (Gar),96 heen ―pean heben duela dirudiena— (Bith, Uha, Mar, Ilh,Gam / Dom) ; ikus Oztibarren ere heen (Arh, Izu, Jut, Larz, Bun, Ibarre, Ibarro, Hoz ;in Videgain 1989)ihitz ‘ihintza’ (Behau, Arrü / Lan, Jut, Larz, Ibarro) ―Zuberoan ĩhĩtz ahoskatzendutena ; Ipar Euskal Herrian hedadura handia du : Lapurdiko Aturrialdean etaekialdeko Garazin ere ihitz, mendebaleko Garazin iitz, baina Lapurdiko eran Baigorrieta Bidarrain ihintz ; alta, Baxenabarreko mendebalean eta Amiküzeko Garrüzenizarrihitz ageri da― k(h)adiña ‘behia lotzeko katea’ (Gar, Arbo / Jut, Larz) ―baita Garazi ekialdekoBehorlegi eta Ezterenzubin ere ; cf. kadena (Arrü), khadeña (Dom) eta khatiña(Pag)―, kafe ‘habia’ (Bardo / Arrü, Gar, Arbo, Zoho / Dom / Jut, Larz) ―Gamarte,Behorlegi edo Arnegin ageri da ; EHHA-ko datuek partitiboan kafeik dakarte Jutsin ;Landibarren kafia da erantzuna, izan ere, Baxenabarren kafi(a) eta kafir(a) ditugubestela ; cf. kafira (Arm, Meh) ; Zuberoan habia erraten da, Pagola barne, baina baitaAmiküzeko Behaskanen ere―, klosko ‘ur putzua’ (Arm / Arrü, Zoha, Arbo / Dom /Larz) ; cf. losko (Sarkp)97mitre ‘berina, kristala’ (Arrü, Gar / Lan, Larz), muxerun ‘udaberriko ziza, Tricholomageorgii’ (Gar) & muxerœn (Arbo) & moxolon (Larz) ; Gamarten ere moxolon, Behorleginmuxerona, Zuberoan buxeuoseba (Ora, Bith, Gab, Arbe, Laph / Dom) ; Ibarrolako Salaberrik ere oseba dakar,baina Zuberoan osaba dago (EAEL)txitatei ‘txitak sartzeko kaxa berezia, kaiola’ (Arbo / Larz) ―Garaziko Behorlegi-Ezterenzubin legez ; Altzürükü-Urdiñarben ere (t)xitxategi ; Arrüetan kaiola ; Garrüzen kaloi dakar EHHA-k, Zuberoan bezala, baina galdera ikurra darama ; gukZohotan kaloia bildu dugu― urdandei ‘zerritegia’ (Bardo / Arrü, Lab, Gar, Arbo, Zoho / Dom / Lan, Jut, Larz) xaz ‘iragan urtean’ (Arm / Ora, Behau, Bith, Lab / Olh / Lan, Jut, Larz) ―baitaAturrialdeko Mugerre, Urketa eta Bardozen ere―, xingar ‘zerriaren urdai azpikoa’(Arm, Meh / Ora) & zingar (Sarkp), xilkhoi ‘zila, zilborra’ (Arbo / Dom, Pag / Jut, Larz) & xilkoi (Arrü, Gar)98zaaldü ‘atea ireki’ (Arrü, Arbo) & zaaldu (Bardo) & zaldü (Gar / Dom) & zabaldu (Jut) &zaaldu (Lan, Larz) ; Pagolan zabaltü ; Baxenabarre mendebalean nagusi da ideki eta


42

Lapurdin ireki ; sabaldu & zabaldu Bizkaian, Gipuzkoako mendebalean eta NafarroaGaraiko mendebalean berragertzen zaizkigu

90 5.2.5. Baxenabarre ekialdeko eta Zuberoako hitzak Amiküzenãhãrdi ‘zerrama, zerri emea’ (Ora, Zoho) & ahardi (Barta, Mar / Jut, Larz), ahari ‘zikiroa, irendua dena’ (Bardo / Arrü, Gar, Arbo / Dom / Lan, Jut, Larz) & ahai (Pag)―Baxenabarre mendebalean zikiro dena, Arnegi, Aldude, Baigorri, Bidarrai,Armendaritze barne, nahiz aari eskuinaldetik Hazparneraino hedatzen den―,axurdun ‘oraindik umea kendu ez dioten ardia’ (Larri) ―proposamen onetsia daGarrüzen ; Oztibarren ere ageri da (Lan, Jut, Larz) eta baita Garaziko Gamarte etaEzterenzubin ere―, axuri ‘ardiak egiten duen ume jaioberria’ (Bith, Arrü, Lab, Gar, Arbo / Dom, Ainh / Lan, Jut, Larz, Hoz) ; cf. axui (Pag), Zuberoa guztian bezala ;ezker bil(d)ots dago Baxenabarren, eta halaxe bildu dugu Mehainen ; Lapurdin,Nafarroan, Gipuzkoako mendebalean eta Bizkaian ere bildots ; Amiküzen baitaArrüetan ere eta Garrüzen proposamen onetsia da bildotxabasajaun ‘kakalardoa, kakamarloa’ (Mugerre / Arm /Arbo / Dom, Pag / Jut, Larz)―Aturrialdeko Mugerre eta Beskoitze barne ; Landibarren eta Baxenabarregehienean kakamarlo dago, Larzabale, Aldude, Baigorri, Eugi, Baztan edo Lapurdialderdia barne―,99 be(h)or(t)zori delako Sturnus vulgaris txoria, behorraren ongarrianibiltzen dena, erdal ‘étourneau sansonnet / estornino’ (Arrü, Gar, Arbo / Dom / Lan,Jut, Larz) ―behorxori aldaera ere bildu dugu (Ibarro) : beltxa, xoxoa iduri, larrazkeneanheentik badoazi ; Garazin proposamena egitean Ezterenzubin eta HergaraikoBehorlegin be(h)ortxori onetsi dute ; Zuberoan bohortxoi erraten da, Pagola barne ; cf.harxori (Jut) eta hartzori (Larz) ere ; peko alderdian hartzori ageri da Garazin, bainaIrisarrin ere onetsi da artzori ; beheiti jarraipena du behor(t)zori hitzak,proposamena egitean Behorlegi-Ezterenzubietan onetsi dute―, biphila ‘Convulvulusarvensis landarea’ (Arbo / Dom, Pag / Jut) ―baita luhuntz ere Baxenabarre ekialdean(Jut, Larz, Ibarro) ; palatalizaturik lühüntz(a) egiten dute xiberotar gehienek, Pagolabarne, baina ipar Zuberoan piphila & biphila dago―, brosta ‘sasitza’ (Arrü / Pag /Lan, Larz) & *brusta (Gar) ; Zuberoan brusta, Domintxaine barne eauntsi ‘erauntsi, jardun’ (Mar, Ame / Pag, Urd) & eontsi (Ora, Bith, Mar, Lab, Ilh,Zoho, Arbe / Etx, Olh, Arüe, Sarkp, Pag / Jut, Hoz), ek(h)i ‘eguzkia’ (Zoho, Arbe, Laph/ Olh, Sarkp, Oih / Jut, Larz) ―Trebitsch-ek Amorotzen dakar 1913an eta gukOztibarreko Jutsin bildu dugu ; cf. ekitara (Jut), eta baita iruzki eta iguzki ere (Jut) ;Hoztan “ekhi” ezetz dioskute―, elhe ‘hitza’ (Meh / Lab, Mar, Arbo / Ibarro)gei ‘nahia’, ‘asmoa’ eta ‘itxaropena’ adierazten ditu hein batean (Uha, Zoho, Laph /Oih, Pag) ―Ilharren ezezaguntzat eman digute ; cf. Oztibarren ere : jin gei dik(Ibarro), jin gei duk ba holako jendea (Jut)―, giltz (Arrü, Gar / Jut, Larz) & giltza (Arbo)& giltzatzen (Lük), gi[ź]ala ‘nonbait, dirudienez’ (Uha, Zoha / Jut, Larz, Ibarro, Hoz,Donaix) & gisalat (Hoz)haizoble ‘geriza, haizearen babesa’ (Arbo / Jut, Larz) & aizoble (Gar) ; Zuberoanhaizolbe & (h)axolbe ; cf. Garazin Gamarteko haizedoble, Ezterenzubiko haizoble eta Behorlegiko aizolbe kharrika ‘bide hertsia, estarta, inta’ (Arrü, Gar, Arbo / Dom / Larz) & kharrika beltza(Pag) ―Zuberoan kintha da nagusi, baina ipar-ekialdean Altzürükü barne kharrikabaliatzen da―, kharroña ‘izotzaldi gaitza’ (Ost) & kharruñ (Ora, Lab, Arbe / Oih) &kharrointe (Uha) & kharroin ( Lan, Jut, Larz), (neskato) khundia ‘nesken taldea,kategoria’ (Arbo) & ardi khunde ‘ardi jendea : ardiak, ahariak, artzarrak...’ (Jut)―zaldietan ere khunde ibiltzen da (Bun, Jut)―, kutel ‘aihotza, adar moztekoguraizeak’ (Arbo) & kutela (Dom, Pag / Jut) & kotela (Arrü) labri ‘artzain txakurra’ ( Arbo) & labrika ( Larz) & llabrika ( Dom) ―AturrialdekoUrketan ere labri ; Zuberoan llabrit, Pagola barne―, larrutu ‘amildegian behera joan’(Gar / Jut, Larz) & larrütü ( Pag) ―cf. lerratu ( Bardo)―, lekaxina ‘ziza horia,Cantharelus cibarius’ (Gar, Arbo / Dom, Pag / Lan, Jut, Larz) ―Zuberoan eta Jutsinlekaxin―, lunka ‘solomoa’ (Bardo / Arrü, Gar, Arbo / Dom / Jut, Larz) & lünka (Ilh /Pag) & lonka (Larz) ; Zuberoan lünk(a)100


43

mahunga ‘ibaian arrantzu egiteko sarea’ ( Arbo / Lan, Larz) & maunga ( Gar)―Zuberoan arramahanka, Pagolan armahanka―, mant(h)ar ‘behiak lepotik dilindanduen larru plegua’ (Arbo / Pag / Jut) ; Zuberoan lephomanthar, Domintxaine etaPagola barne, baina Amiküzeko Arrüetan lepomanta ; cf. lepamantar ( Lan) &papomanthar (Larz)ordoki ‘leku zelaia, ordeka’ (Arm / Uha, Mar, Gar / Lan, Jut, Larz) ; Arrüetan plano etaArbotin planada ; Baxenabarreko ipar-mendebaleraino eta Lapurdiko Makearainoheltzen da ordoki eta bestaldetik Garazi edo Zaraitzuraino ; aldiz, ondoko herrian,Aezkoako Abaurregainean etxe izena da Ordoki, hitz arrunta zelai edo eluts da,Aezkoan ez da ordoki hitza baliatzen pandüla ‘hormako ordularia’ (Bardo / Arrü, Arbo / Dom / Pag) & pandola (Jut) &pendol (Lan) & pandela (Gar) ―Urketan pandọla eta Zuberoan pandüla―, pera (Arbe /Jut) ; cf. peratze (Arb / Dom) & peatzia (Urd), 101 pilika at ‘pixka bat’ (Behau) ;Ibarrolako Salaberrik badakar eta OEH-k Arberoan kokatzen du eretirant ‘etxearen murru batetik besteraino doan zurezko pieza horizontala’ (Arm /Arrü / Jut) & tiant (Larz) ―Zuberoan thiant―, trantxa ‘urdai azpikoa’ (Arbo / Dom, Pag / Larz)üzkorno ‘hegaztien lepahezurraren bukaera, ipurdi aldean’ (Arbo / Dom, Pag) &uzkorno (Larz) & uzkurno (Jut)zeñu ‘ezkila’ (Amo, Bith) & zeinhu (Arm) ―Oztibarren ere zeinu baliatzen da,‘kanpaikada’ adiera ere baduena (Ibarro, Donaix) ; Ibarrolako Salaberrik zeinhu―, zinkha ‘irrintzia’ (Arbo / Lan, Jut, Ibarro, Donaix),102 zizkatia ‘sitsak janik’ (Arrü /Dom) & xixkatia (Dom) & zizku ‘zizka, sitsa, bipia’ (Jut) ―Pagola barne, Zuberoanzizka da nagusi―, zoleta ‘hormaren gainean dagoen zur luze horizontala, teilatuarenzurezko egiturari eusteko’ (Arrü / Dom / Jut, Larz) ; mendebalera zapeta &zapetadura hitzak ageri dira

91 5.2.6. Baxenabarre ekialdeko eta Zuberoako aldaerak Amiküzenargia gabe ‘egunsentia baino lehen’ / be behi edo idia aitzinera joanarazteko errana,bena ‘baina’, bekhan ‘bakan’, ber ―ber gauza erakoetan―, beza(i)nbeste konparaziopartikula ―baina Amiküzen nahiz Oztibarren bada bezanbat ere―, bihikatü ‘aletu,garandu’, bitre ‘berina, kristala’, busta “busti”-ren aditzoina / erratze ‘erretzea’,eskapi ‘ihes egin’ & espaki, eskusega ‘eskuzerra, zerrotea’, exker ‘ezkerra’, ezari ‘ezarri’/ früta ―Lapurdin eta Baxenabarreko mendebalean fruitu― / gordatze ‘gordetzea’ /hail agintezkoa ‘hoa’ adieran ―cf. Zuberoako abilua ‘hoa’―, (h)atsarre ‘hasiera’ /iautiri ‘ihauteria’, ihaurgei ‘abereen azpigarria ukuiluan’, ihizor ‘ehizako zakurra’,irrintziri ‘zaldiaren irrintzia’, it(h)ain ‘akaina, lakasta’ / ka(l)antxerri ‘sabelaldikotxerrikume ttipiena’, küküla ‘gandorra, gangarra’, kuntre ‘kontra’ & kontre / laa !‘zaldiak-eta geldiarazteko egin oihua’, lauhazka ‘zaldia galopean’, luhuntz ‘aihena,lurruntza, Convulvulus arvensis landarea’ / migantxa ‘urruxa gaztea, biga bainogazteagoa’, mosko ‘hegaztien mokoa’ / nahar ‘laharra, sasia’ / ohit ‘oroit’ / phalet ‘abere adarzabala’, pheldo ―Zuberoan meldo & meldũ― / sabre ‘eskuzerra, zerrotea’,sagartze ‘sagarrondoa’, segazahi ‘zerrautsa, zerrazahia’, sendotü ‘sendatu’ / trenkasega‘arpana, trontza’ / ülü ‘eulia’, urzo ‘usoa’ / zerrallü ‘egurrez egin itxitura edo hesia’,zurt(h)ai ‘zureria, etxegintzan egurrezko pieza guztien multzoa’, züzülü ‘zizeilua’.

92 5.2.7. Amiküzeko hitzak Zuberoan bezalakoak

93 Badira franko Amiküzen, ekialdeko herrietan bereziki. Hona sorta bat : adret ‘antzetsua, iaioa’, agrada izan ‘gogoko izan’, aiduru ‘zain’, aizebeltza ‘mendebala,zeharraizea’, amiñí bat ‘pixka bat’, arraitzuli ‘bigarren aldiz joan’, arrunt ‘berehala’,askazi ‘ahaidea’ & azkazi / deskokatü ‘oiloa deskokatu, freskatu, busti’, drole ‘bitxia’ /eho ‘hiltzea’ ―ez da orokorra Amiküzen―, elge ‘alor landua’, eli bat ‘sorta bat,batzuk, pare bat’ ―ez da orokorra Amiküzen―, ephantxü ‘oztopoa, eragozpena’,erdiro ‘arraildura’, errai ‘zerriaren birika’ / fundamen ‘zimendua’ / gozaita ‘eguzaita,aitapontekoa’ & goxaita / haboro ‘gehiago’, hardit ‘ausarta’, heexa ‘hatza, aztarna’ /idoki ‘kendu’, ilhantxa ‘mirua’, iüükatü ‘igurikatu’ / janbun ‘urdai azpikoa’ /


44

landabroka ‘landare biziz egin hesia’ / mahumet ‘haize zirimola, zurrunbiloa’,mainkhatu ‘min hartu’ (Zoho) / ñago ‘arbia’ / oski ‘oinetakoak’ / pharte hun ! agurra, podra ‘behoka’ / sargia & etxesargia ‘etxe aitzineko ate ondoko edo atariko kanpokoalderdia’ / sendika & senditü ‘zantzuaren gibeletik zakurra usmaka joatea’, solamente‘bakarrik, soilik’ / ter-ter-ter ‘emeki-emeki’, thini ‘gailurra, muturra’ / ülhüngia‘tximista’, ünk(h)ü ‘arbola erroa, ipurdia’, xantxa ‘aberea jaistean esnea biltzekoontzia’ & xantxo, xixklo ‘abere potrobakarra’ & xixtro

94 5.2.8. Amiküzeko aldaerak Zuberoan bezalakoakahatze ‘ahantzi’, ai[ź]et ‘erraza’, aitañí ‘aitona’, aizo ‘auzoa’ ―auzo ere entzuten daAmiküzen―, alhagi(a) ‘bazkalekua’, alajinkoiña & alajinkua, amañí ‘amona’, antzera‘antzara’, arauz ‘dirudienez, segurki’, arraga ‘marrubia’, astaña, astoüme ‘astokumea’, auher ―cf. aufer (Uha)―, a(i)xkora ‘aizkora’ / bardin ‘berdin’, barrükü ‘ikuilua,barrukia’, bart(h)adera ‘atea lotzeko zatia’, berrat ‘zerri arra’, butiga ‘norberarenbizialdi, negozio edo gora-beherak’, deskargi ‘deskargatu’ (Arbo), Domia Sendore‘Omia Saindu, Domu Santu eguna’ / eitarsün ‘eritasuna’, erri in ‘irri egin’ (Zoho) ―ezda orokorra Amiküzen eta bada irri in ere Zohotan―, espintxeta ‘suko kurrika,suhatza’, ezkun- ‘ezkon-du’ / galdo ‘eskaera’, gañan (1) ‘gainera’ ―cf. Zuberoakogañeran―, gañean (2) ‘bestela’, guntz ‘atearen gontza, txoria, bisagra’ / habia ‘kabia’,hautse ‘hautsi’, herausi & ehausi ‘zerri emea ar eske egotea’ / ian ‘iragan’ ―cf. iganak‘iraganak’ (Ora)―, ĩhĩzen ‘ehizean’, ĩhĩzi ‘ehiza’, ĩhĩzlari ‘ehiztaria’ (Zoho, Laph)―cf. ĩhĩztari (Lab)―, ikatxero ‘ikazkina’, ilhar biibil ‘ilarra’, intzaurtze ‘intxaurrondoa’/ jelki ‘irten, atera’, jeste ‘dastatu’ & jestatü , juiten ‘joa(i)ten’ / k(h)aidera ‘aulkia,kadira’, kaloia ‘kaiola’, khanbera ‘etxeko gela’ / ma(i)xtürü ‘zurgina’ ―Zuberoanmaiastürü―, mezperak ‘igande arratsaldeko elizkizunak’, muztü ‘moztu’ / nahiant‘nahi duena’, nuiz ‘noiz’, nula ‘nola’, nur ‘nor’ / ordari ‘ordaina’, ozader ‘ortzadarra’ /phe(r)edikü ‘predikua, sermoia’ & phed(e)ikü, praue ‘pobrea’ ―Gamuen proiak,Bithiriñan pobre―, püpliatze ‘makala, txipua, zurtzuria, busuntsa, Populus nigra’ /txitxa ‘txita, txitoa’ / untsalaik ‘ongi izatera, ondo bidean’ / xãhãtü ‘garbitu’,xainkhueri(a) ‘ardiaren zango muturreko min edo eritasuna’, xainkheria ‘behiarennafarreria, maingueria, delako ‘fièvre aphteuse / fiebre aftosa’, xainkhüz ‘errenka’(Laph) ―ez da orokorra Amiküzen ; cf. Zuberoako txainkü―, xakola ‘sakela’ & sakola, xerbitxü ‘zerbitzua’, xilintxau ‘zintzilik’ & zilintzau, xüti ‘zutik’ ―cf. zuti Tartasek etazüti Belapeirek ; bada xütik ere Amiküzen― / zübü ‘zubia’, zuin ‘zein’

95 Beste adibide batzuetan denbora iragan izanak aldaketak eragin ahal ukan ditueladirudi : errate batera, EAEL-k Domintxainen eta Etxarrin zelü dakar, baina Amendüzenzeria ; Zohotan zerü bildu dugu guk ere. Iraganean zelü eta zerü, bi aldaerak dituguDonapaleuko XIX. mendeko katiximan.

96 Ipar Euskal Herriko eta Baxenabarre gehieneko berrikuntza batzuekiko immune geldituda Amiküze gehiena : Zuberoan bezala eta Arberoan ez legez, ekialdeko ezaugarrizaharretarik ere ibiltzen da Amiküzen. Baxenabarren eta Bardozen hogoi ibiltzen da,baina Zuberoan eta Amiküzen ho(g)ei aldaerak iraun du.

97 Zuberoan nagusi diren baina hiztun amiküztarren ahotik ere entzuten diren aldaerakaurkeztu ditugu, baina bada alderantzizkoa ere : Baxenabarren edo Amiküzen nagusidiren ezaugarri batzuk, Zuberoako ipar-mendebaleko herrietan ageri dira, Zuberoagehienean ibiltzen ez badira ere : errate batera, Zuberoan ez bezalakoak etaBaxenabarre gehienekoak bezalakoak dira Oihergin bildu ditugun adibide lexikook :eakoitza ‘larunbata’, primadea. Baxenabarreko aldaera lexiko orokorrak dira Oiherginbildu ditugun atsalde, be(de)atzi, ederrago, elgar, ga[ź]na. Alta, Oihergi zubereraren mugaherria da, Zuberoan orokorrak diren beste adibide hauek guztiak ere bertan bilduditugu : bedatsia eta neskenegüna hitzak eta alkhar, ei[Ʒ]erra & ei[Ʒ]erki, ga[z]na aldaerak.


45

98 5.2.9. Amiküzeko hitzak ipar-Zuberoan bezalakoakfilet ‘azpizuna’ & filemiñõ / ingi[ź]atü ‘kalkatu, antzarak janez bete’ ―cf. galkhatu (Jut, Larz)― / kotera / xi[ź]a ‘gerezia’

99 5.2.10. Amiküzeko aldaerak ipar-Zuberoan bezalakoakbideka ‘herri bideetako lanak, auzolana’ / khooste ‘gorostia’ / masus(a) ‘masusta’ &maxuxa / xixkor ‘txantxigorra, gantxigorra’

6. Donapaleu sorburua : batasunaren etaaniztasunaren artean

100 6.1. Egun industria aldetik Donapaleu hiriak presentzia, eragina eta indarra badu ere,Donapaleun heskuara arras ahul dagoen garaia da oraingoa, izan ere bilakabide ekono-tekniko berritzaileek hein handian ahuldu dituzte tradizioko euskal laborarien giroaeta mundu-ikusmoldea. Alta, euskaraz ziharduen iraganeko Amiküze hartanDonapaleuko berezko dinamikak eta ostiraleko merkatuak berebiziko garrantzia ukandute eskualdeko jendeen hartu-emanetan, errutinizazioan eta gizarte-sareakfinkatzeko eran, horregatik, Amiküze eskualdeko hizkuntza-berrikuntza esklusiboakhein batez Donapaleurekin edo hondarreko mendeetan bertan garatu dendinamikarekin bederen lotzeko arrazoiak badirela uste dugu.

101 Eskualdeko buru egiten duen Donapaleu orain den baino euskaldunago izan dahistorikoki : laborari eta abeltzain bizimodua euskaraz eraman duen gizarte-egiturabaten barreneko buru ikusi behar dugu iraganean Donapaleu hiria. Ekonomian etazerbitzuetan halako buruzagitza eduki izanak nola edo halako prestigioa eman ohi dio.Donapaleuren erakarmen indarrak, bertako euskaldunekin usu jardun beharrak eta hiriorori darion balizko prestigioak nolarebaiteko hizkuntza-batasun bat eragin ahal izandu inguruan, eskualdeko hiztunek inoiz hiriko mintzamoldearen ezaugarri edo erabatzuk berenganatu dituzkete, haiek bezala mintzatzeko hautu intuitiboa egin dukete,hiri horretara usu jotzera behartu baitira.

102 6.2. Hemendik kanpo ere, hirian eta hiriaren ingurumarian gauzatzen den ekonomiaeta kultura-nagusitasunak halako erakarpen bat ukan ohi du inguruko herrietakojendeentzat, halako hizkuntza-batasun edo berdintasun moduko bat eragiten duena,hiriko ezaugarri batzuk ingurumarian hedatzen direlako, hartako, hiriaren ondokoherrietan ere agertzea itxaron beharko genuke. Donapaleura zerbitzu zenbaiten bilajorik, bertan elkartu ohi diren amiküztarren bilgune izan da hiri hau, hartu-emana,gizarte-sareak, elkartasuna, errutinizazioa eta balizko hizkuntza-batasuna eragindituzkeena.

103 Baina prestigioaren arrazoiaz landa, hemendik kanpoko dialektologiako lan frankokerakutsi du eragin berritzaile eta aldatzailea izan lezakeen bizigunea ere badela hiriaedo eskualdeburua :

Alexander (2007), Bortoni-Ricardo (1985), Bynon (1981 [1977]), Cortelazzo (1969),Chambon (2004), Montes Giraldo (1982), Nordberg (1994), Radtke (1998), Ronjat(1980 [1941]), Veny (1986), Villena (1994), Wiemer (2004)

104 Donapaleu elgarretaratze gunea izan da eta bertako merkatu eta ostatu guneetan herrifrankotako amiküztarrak eta auzo eskualdeetakoak elkarren ondoan gertatu dira.Herritik hirira ezkontzera edo bizitzera doazenek ere beren formak daramatzate haraeta barne aldakortasuna hazten dute. Balirudike arrazoi honek hiriak eta haren


46

prestigioak ingurumarian eragin hizkuntza-batasunaren aurkako ondorioa ere ukanlezakeela aldi berean : hiri-dinamika horren elgarretaratze giro berezian hizkuntza-ezaugarrien halako elkartze edo nahastea sortzen da eta horren isla hizkuntzakoezaugarri berri batzuetan ageri da, mixture kutsuko nahas-mahas bidezko hirikohizkuntza-ezaugarri berrietan. Hiriko ezaugarri berri horiek ez dira berehalakoannagusituko, baina herri ttikietarik Donapaleura usu joaten den jende hori bera daberrikuntza horien eramaile herrira itzultzen denean.

105 Donapaleuko nahasketa giro berezian sortuak diratekeen ezaugarri berri horiek hirirausu jotzen duen herritarrak haren herritarren aitzinean eta beharbada baitafamiliakoen aitzinean erabiltzen hastearekin, ezaugarriak hedatzen has daitezke etanolaz xuxen ez dakigula, hedatuz doazen ezaugarriak inoiz errotzen dira, hartako erranohi da hizkuntza-ezaugarri baten hedaduraren arrazoiek eta ondorioek elkar elikatzendutela. Konparazione, teorian ez da ulergarri sarrikotarrek, oragartarrek,lohitzündarrek edo bithirindarrek sortu berrikuntza bat hedatzea eta Amiküzeeskualdean gaindi zabaltzea, hiriko dinamika berritzailearen eskemak uste dugu hobekifuntziona lezakeela argigarri, baina ezaugarri berri bakoitzaren kasua xuxen aztertubeharko genuke ondorio generikoak atera baino lehen eta ez da hori egokiera aiseta.

106 6.3. Hiriak aniztasuna ukan ohi du mintzoaren aldetik, ondoko eskualdeetako jendeekbizitzera hirira jotzen dute eta geografia-alderdi bat baino gehiagotako ezaugarriakentzun daitezke hirian aldi berean eta nahaska ; honela, hiriko hizkuntza-aniztasunakeraginik berrikuntzak ager daitezke hiriko mintzoan, dela nahasketak eraginik edo delaprestigioak hartaraturik, izan ere, usu ikusi dugu hiria ingurumariko herrietarikhizkuntzaren bidez bereizi dela, halako nahikari burgesa du hiritarrak laborariak ezbezala mintzatzeko (Dalen 1993, 1999).

107 Hirian hizkuntza-aniztasuna egon daitekeela ez da afera berria ; Donapaleun bihiztunekin egonik gaude berri : bien aita-amak Donapaleuz kanpo sortuak ziren ; üegiten ez duen eta -tuko → - tiko berrikuntza ere egiten ez duen hiztunak amaoragartarra zuen, aita Labetzekoa eta senarra Donapaleukoa ; iduri luke amarenmintzoari loturik egon dela. Beste hiztunak ü argi ahoskatzen du eta -tiko berrikuntzaere baliatzen du ; ama Garaziko Aintzilekoa zuen, baina aita Behaskanekoa. Hirietangauza arrunta da honelako aniztasuna agertzea, nahiz teorikoki bederen hirikomintzoa ondoko herrietara hedatzeak ingurumarian halako levelling edo mintzo-bateratzea eragiteko aukera handia duela ere onetsi beste biderik ez dugun.

108 6.4. Baina hizkuntza-aniztasunaren gaiaz dihardugularik ez ditzagun jauntxoak ahantz,jauregien, lurren eta are etxe anitzen jabe ziren jende boteretsu haiek. Jauntxoeneskumenean zeuden lurren ustiatze sistemak etxetiergoa eragin du hondarrekomendeetan bederen. Etxetiergo honek garrantzia eduki ahal ukan du Amiküzekohizkuntza-ezaugarrietan : jendea haren aita-amena ez den etxe batean edo aita-amenaez den herri batean sortu ahal izan da usu, ezkontzean beste etxe batera jo, etafamiliatu ondotik ere beste herri bateko beste etxe batera jo dukete hainbatamiküztarrek azken aspaldian, non nola, noiz nola ; usu entzun dugu lelo haulekukoengandik.

109 Barne-higidura ohitura horiek ere litekeena da eskualdeko mintzamoldean halakobatasun edo kohesio era zenbait garatu izana, elkarrekin erdi nahasian ibili baitiraeskualdeko herrietako amiküztarrak, lan egin beharrak eta maitasunak ―edoezkontzek bederen― elkarren ondoko herrietako jendeak hartu-emanean jarrerazi


47

dituzte luzaz ; ez ote du honek halako levelling edo berdinkaratzea eragin eskualdekoheskuaran ?

110 Kontrakoa gertatu izana litzateke harrigarri, elkartasunak hizkuntza-zatiketa eragitea.Elkartasun horrek aniztasuna eragin dezakeela ez dugu ukatzen, eskualde bateko bainogehiagotako jendea eta haien mintzoak elkartzean, baina prozesu honek belaunaldipare baten buruan halako hizkuntza-batasun maila bat eragin dezakeela ere ez duguukatzen ahal. Eta gure ustean bada halako mintzo nuklear batu iduri bat edo Amiküzen,nahiz honekin ez dugun adierazi nahi Amiküze hizkuntzaz eskualde homogenoa denik,aparientziarik ere !

7. Berrikuntzen irispidea : Amiküzeko erdigunea vs.saihetsak

111 7.1. Donapaleu ez da hirigune hazi bakarra eskualdean, beste grabitazio-indarlinguistiko batzuen menpe ere egon dira historikoki Amiküzeko herriak, batez ereeskualdeko saihetsetan kokaturik daudenak. Donapaleuren erradiotik urrunxeagokokatzen diren herrietan gertatzen da ahulen Amiküze eskualdeko berrikuntzaendemikoen eragina ; eman dezagun, -tuko & -tüko → -tiko berrikuntza ahul ageri daedo ez da ageri mendebalean Oragarren eta honen auzo Bartan, hegoaldean Behauzekomendebaleko hiztun baten kasuan eta hego-ekialdean Uhartehirin. Egiazki UhartehiriDonapaleuren auzo herria da, urrun dela errateak ez luke kanorerik, baina herri honenkasuan pentsa liteke ere, beharbada Garazi-Oztibarre-Landibarre ardatzeko hizkuntza-ohiturek Donapaleutik hegorat etor zitekeen hizkuntza-eragin berria hein batezneutralizatu ahal ukan dutela.

112 Ibarraren saihetsetan diren herrietan ezagun du Amiküzez kanpoko hizkuntza-eragina : Uhartehirin Oztibarre-Landibarre-Garazikoa, eta Ostankoan ere segurki,honek ondoan Landibarre duela ahantzi gabe. Eta bestaldean, Amiküzeko mendebaleanezagun du Hazparne alderdiko mintzoaren eragina, ibarraren ekialdeko herrietanXiberoko euskara bereziarena ageri den bezalaxe.

113 7.2. Donapaleura hurbil ―batez ere Amiküzeko iparrean―, kaskoin jendeekamiküztarren gizartean eta mintzoan eragin ahal ukan dutela ere aintzat hartzekoa da ;u eta ü bokalen sistema berria eskualdeko iparrean eta erdigunean kokatu da,hizkuntzan eragin du eta ondorioa bederen geografikoa da : kaskoinekiko hartu-emanzuzenagoan bizi izan diren amiküztarrek berriztatu dute u baizik ez duen bokalsistematik → u eta ü dituenera, baina dinamika geografikoan gertatu da hori,auzokotasunaren arabera : amiküztar ipartarrek eta erdiguneko frankok bai eta ondoanBaxenabarre zabala ukan duten hegotarrek, berriz, ez.

114 Ez dugu ikusi ezaugarri honen geografia-hedadura berean doan beste hizkuntza-tasunik ; errate batera, zuketa alokutiboaren geografia-hedadurak ez du zerikusirik u -ü bokal sistemak duenarekin : Haasek dioena dioela (1994 : 176), guk segurik ez duguezagutzen ü berriak hartu duen hedadura bera duen beste ezaugarri berririk Amiküzen.

115 Hizkuntza-gertakari batzuk bederen aspaldikoak dira eta ez ditugu nahi bezain ederkieta sakon ezagutzen, izan ere, errate batera, egun Oragarreko Barta auzoan badirakaskoinak eta ondoko Bardozen ere bai eta halaz ere, Barta kartierreko egungoeuskaran bederen ez da kasik ü-rik sumatzen ; ez dakigu xuxen berrikuntzak noizgertatu diren, haien ondorioa ezagutzen dugu, haboro ez, baina badakigu, ordea,


48

Oragarren auzo berria dela Barta eta hain segur ez dela ü galerarik gertatu bertakoeuskaran.

116 7.3. Baina eskualdera heldu den eraginaz landa, Amiküzeko heskuararen eraginaz eremintzatu behar da : Donapaleutik eskuin indarrez eragiten du Xibero alderat,Domintxaine, Berroeta, Etxarri, Ithorrotze, Olhaibi, Arüe, Sarrikotapia, Oihergi edoPagola herrietarat eta hegoaldean badakigu Landibarreko Behaune auzoan ere badirelatasun batzuk gainerateko landibartarrenak edo arberoarrenak ez bezalakoak direnak,hain zuzen ere amiküztarrek baliatzen dituztenak bezalakoak. Ibarraz kanpokoArhantsusin ere ageri da Amiküzeko euskararen isla : egiazki, hiztun oztibartarrakberak dira honetaz ohartzen lehenak. Amiküztarrekiko hartu-emanak eraginik,eskualde horietako euskaldun zuberotar, oztibartar edo landibartarrek berenak ezziren hizkuntza ezaugarriak entzun, eskuratu, berenganatu, eraman eta errotu dituzte,amiküztarrei hartuak dituzte ; gizarte aldetik historikoki Donapaleu hiri ahula izanbalitz, hizkuntza-eragin hori ez zatekeen inolaz ere gertatuko.

117 Donapaleuren eraginaz dihardugunean ikusi behar da ea Amiküzeko ezaugarriakUhartehiriz edo Ostankoaz harat Oztibarre alderat ere hedatzen diren edo Uhartehiriraeta Ostankoara baizik ez diren heldu, izan ere, ez da gauza bera Uhartehiri edoOstankoa Amiküze gehienarekiko bereizten duten ezaugarriak zaharrak ala berriakizatea, honelako datuek hainbat argibide emanen ligukete Donapaleuren hizkuntza-eraginaren balizko aldi edo sasoinez.

118 Gure ikuspegian, hondarreko garai honetan bederen Sarrikotapea eta Oihergi dirazubereratzat jo dezakegun mintzoa egiten duten lehen bi herriak eskualdean, baina ezda zalantzarik Olhaibi batean edo Etxarrin eta bereziki Arüen zuberararen eite hartuzdoala euskara, indar handiz gainera. Domintxaine eta Berroetaraino uste dugu heltzendela Amiküzeko euskararen eragin nabarmenena, bertatik eskuinera emeki-emekiZuberoako eretarat jotzen du euskarak, baina ikusi dugun bezala, badiraBaxenabarreko ekialdean gaindi datozen ezaugarriak, Amiküzen barna eskuinerat jindiren berrikuntzak, ez Sarrikotapera bakarrik, are Ainharberaino ere heltzen direnak,Etxarri, Olhaibi, Lohitzüne, Oihergi edo Pagolara bezala ; iraganeko Donapaleukogizarte dinamika indartsua salatzen dute Amiküzen gaindi Zuberoarat sartu direnberrikuntza hauek.

119 7.4. Eta alderantzizkoan, Xiberotik heldu den hizkuntza-indarra ere aipagarri da. Ezgara ausartzen euskarari doakionez Mauleri halako eragina aitortzera, izan ere,mintzoz euskaldun ez ziren biarnesak buru izan baitira luzaz hiri honetan, baina honekez du erran nahi Zuberoak Amiküzeri eskuinetik hizkuntza erakarpenik eragin ezdionik ; ezin liteke bestela eta honela izan da, hizkuntzak ezagun du. Eskuinera lerratuzeguzkialdera goazen ber, Amiküze ekialdeko herrietan ohiz Zuberoakotzat jotzenditugun hizkuntza ezaugarrien agerpena areagotuz doa, Zuberoako muga-mugan direnherrietan : Arbotin, Zohotan, Arberatzen, Laphizketan...

Alderdi fonikoan i - ü → ü - ü asimilazio mailarik gaitzena Amiküzeko ekialdean ageri da ;konparazione, Arbotikoak dira lübürü, üdüri, ülhüntze, üngürü. Eta aditzaren morfologianezaugarri honek duen islari doakionez, Arbotin entzun dugun aldaera batek nabarmenZuberoari so jartzen gaitu : zünien ‘zenuen’, züniạn eta zünin, hirurak eman ditu herrihonetako gure bi lekukoetarik batek Galdetzaileetan kutsu zuberotarreko nur (Zoho, Laph) & nurbera (Laph), nula (Zoho) entzunditugu Amiküzeko ekialdean ; denborazko galdetzailean kutsu zuberotarreko aldaera ez da

•

•


49

hain ekialdean gertatzen : nuiz (Sar) & nuiznahi (Bith, Ame) ; ez hain ekialdean ere, zuin duguAmiküze erdialdean (Lab, Gab) nahiz ekialdean (Arbo) Zuketan joan aditzaren trinkoetan, Amiküzeko gainerateko herrietan ez bezala, Zuberoanbezala o erroa entzun dugu Arbotin eta ez i Arbotin entzun dugu deskargi ‘deskargatu’, partizipioak eratzeko Zuberoako sistema berrianlegez ; Amiküzen ez dugu aldaera berri hau beste inon entzunZohotan jeste diat, jestatü diat & jesta zak bildu ditugu, baina Trebitsch-ek, ordea, jastatu dakarAmorotzen 1913-ko etnotestu batean Arbotin ez bezala ―erranez eta phaatüz partizipio bururatuak entzun ditugu moduzkoperpausean―, Zohotan libertitzez aditz-izena entzun dugu eta ez “libertitüz”Alderdi lexikoa ere aipa dezakegu : eho ‘hil’ hitza Laphizketan agertu zaigu, eli bat Zohotan,khunde elea Arbotin ―neskato khundia―Amiküzen ahatze ‘ahantzi’ agertu zaigu (Bith, Ilh, Zoho) ; berebat, Amiküzen nagusi den artiopostposizioa artino da ekialdeko saihetsean : (Sor, Laph) ; Zohotako lekukoak, berriz,gehienik artino aldaera baliatu du, baina baita artio ere ; entzün ageri da Zohotan, Zuberoakogisan ; erri in ‘irri egin’ entzun dugu Zohotan irri in-ekin batean eta Behaskanen, berriz, habia‘habia’ aldaera ; Ilharren hautse ‘hautsi’ baliatzen da ; xainkhüz ‘errenka’ aldaera Laphizketanentzun dugu Atzizkietan -tarzün ahoskera zaharra aipa daiteke (Arbe, Laph) edo haren kide -tarsün (Zoho,Arbe / Pag)

120 Artean euskal dialektologian biziki aipatu da Zuberoako euskarak Amiküzen eraginaukan duela, baina begien bistan dagoen gauza da amiküztarrak hizkuntza-konstelaziobat baino gehiagoren menpe egon direla : orain berean ikusiko dugu.

121 7.5. Donapaleu inguruko berrikuntza batzuk Uhartehirirat edo Ostankoarat heldu ezizanak edo ohiz Garazi-Oztibarre-Landibarre alderdikotzat jotzen ditugun ezaugarribatzuk Amiküzeko hegoaldean agertzeak Donapaleu eskualdeburuaren hizkuntza-eragina erlatibizatuko luke, adieraziko luke Amiküzerat beste berrikuntza batzuk ereetorri diratekeela :

a) Garazi-Oztibarreko edo b) Landibarreko edo c) mendebaleko Baxenabarreko ardatzetarik etorri diratekeela, eta Donapaleuko hizkuntza-berrikuntzak neutralizatzekobezainbateko indarrez, gainera.

122 Amiküze hegoaldean ezagun du Uhartehiriko eskuaran Oztibarre eta Garazitik helduden hizkuntza-eragina ez dela urrun : Gabadiko hiztunak ere sumatu du eragina :

eta geo beRiz hasten tzü, UaRte, UaRtetik haat hasten tzü OztibaReko heskuara

123 Ageri denez, herri honetako zenbait ezaugarri peko eskualdeetako joeretara lerratzendira ; batzuen eta besteen arteko hartu-emana ezaguna da ; gure lekuko bithirindarrekdioskutenez, herritarrek hartu-emana dute Oztibarre aldeko jendeekin, baita familiabidez ere ; hona Amiküze hegoaldeko ezaugarri batzuk :

ostankoarrak eta bithirindarrak barne amiküztar gehienek etorkizuneko aditzetan ematenduten -tiko berrikuntza ez dute uhartearrek onetsi, gainerateko baxenabartarren -tukoorokorra ibiltzen duteOstankoan entzun dugu ie ez den ii edo antzeko bokal lotura berezi hori : ziin ‘zuen’, etziin ‘ezzuen’, behar ziin... eta bada soilagoa ere : gintzin ‘genuen’ zuketan ; alta, honek ez du errannahi ie lotura Ostankoan ez denik : zien ‘zuen’, ginien ‘genuen’, zizien ‘zuten’ ; nolanahi ere

•

•

•

•

•

•

•

•

•


50

den, Ostankoak ez ditu urrun Arberoa eta Oztibarre ; ibar horietan ere ezaguna da ii bokalasimilazio hau, ondokotasunaren eraginak azalduko liguke Arberoan, Landibarren edo Garazin legez, Oztibarrera edo Landibarrera hurbil direnUhartehirin eta Ostankoan xuketa alokutiboa baliatzen da Amiküze mugako herria izanik eta Oztibarrerekin hizkuntza-kidetasuna duen aldetik,ulergarri da datiboko lehen pertsonaren morfeman Uhartehirin da agertzea : dadatenak

‘didatenak’, t’zaazun ‘zidan’ moltsa ibiltzen dute Uhartehirin eta Ostankoan, ez Amiküzen nagusi dabilen multsa Ostankoan bezala ezkondu ibiltzen da Uhartehirin eta ez ezkunduOztibarren bezala martxo erraten da Uhartehirin eta baita zortzi ere, ez Amiküzen anitzherritan, Ostankoa barne, entzuten dugun marxo edo zorzi nahiz undarrian ‘hondarrean’ ahoskatzen duten, gizon eta konten aldaerak entzun dituguUhartehirin joanak & joaiteko & joain & juaiten erraten dute Uhartehirin eta ez amiküztar gehienen juite- ; Ostankoan, berriz, joan, juan eta juiten entzun ditugu, hiru aldaerak jiin ‘jinen’ aldaera entzun dugu Uhartehirin, Arberoan entzun ohi den hura, ez Amiküzennagusi dabiltzan jien edo jein ; Ostankoan ere jein entzun duguziin ‘zuen’ adizki aldaera ere entzuten da Uhartehirin, Amiküzen nagusi den zien beharrean Amiküzen ohikoa da bezela ‘bezala’ aldaera, baina Uhartehirin bezạla entzun dugu, a eta earteko bokala duenaAmiküzen nagusi dabilen ordinalaren -gerren aldaera beharrean, -garren entzun duguUhartehirin Ostankoan sistematikoki denak entzun dugu, ez Amiküzen ohikoa den oroOztibarre-Garazin legez, hego-Amiküzeko Bithiriñan samats elea bildu dugu ; etxe aitzina dasamatsa, korralea, basakurta, oiloak-eta dabiltzana, othe eta artho zango uzten da bertan, hoei metro etxeko portaletik, Zohotan dioskutenez Amiküze hegoaldeko herrietan baliatzen da gure eskualdea Oztibarre-Garazirekin lotzenduen bana ‘baina’ aldaera ere (Bith, Ost, Uha), eta Amiküze saihetseko Oragarren ere badabana ; dena den, Uhartehirin entzun dugu bena ere ; halaz ere, Arbotin bena, bana eta bnaentzun ditugu

124 Baina erran hauek guztiek ez dute adierazten Amiküzen nagusi dabiltzan beste hainbateta hainbat ezaugarri ibarreko hegoaldean kausituko ez ditugunik ; eman dezagun,muga adlatiboan Amiküzeko tasun endemikoa den -radio atzizkia ageri da Uhartehirin :noaadio.

125 7.6. Eta Oragarre eta ondoko herriez ere berdin erran genezake ; ez daude herri hauekAmiküzetik laxaturik, eskualdeko ezaugarriak ageri dira horietan ere, baina eskuineradituzten Amiküze gehieneko herrietan agertu ez zaizkigun eta Hazparnealdeko euskaraeratzen duten ezaugarri batzuen oihartzun nabarmena sumatu dugu Oragarren etaondoko herrietan. Sarrikotako lekukoak honela zioskun Oragarreko mintzoaz :

126 Oarre manexa da, bena han amiña at ibilten du... Istuizeko ta elgarreateko, na gañea‘bestelakoan’ manexa da OaRe, e

127 Hazparne hiriak erakarpen indarra ukan du eskualdean, zehatzago errateko,Amiküzeko mendebalean ; industriako gaiak eros zitezkeen hiri honetan eta aldi bereanhazpandarrei laborantxako lehengaiak sal zekizkiekeen. Amiküzeko mendebala ez dagoDonapaleutik urrun, baina ezta Hazparnetik ere. Ekar ditzagun tasunok gogora :

diila ‘duela’, niila ‘nuela’, nitiin ‘nituen’, gintiin ‘genituen’, baginakiin, ziin ‘zuen’, zitiin ‘zituen’erako sekuentziak ageri dira Oragarreko hiatusetan eta Barta auzoan ere bai ; izan ere,

•

•

• • •

•

•

•

• •

•

• •

•

•


51

Bartan entzun dugu jiin ‘jinen’ aldaera, Hazparneko XIX. mendeko katiximak dakarrena etaArberoan entzuten dena arlo fonikoari dagozkio Lapurdiko kutsua gogorarazten diguten palatalizatu gabeko dohainaeta gainean aldaerak ere : Amiküze mendebaleko Oragarren entzun ditugu eta herrihorretako auzo Bartan ohoinik edo sasuinian ; Sarrikotan, berriz, sasoin eta artzainak edute genitiboan -aan atzizkia darabilte oragartarrek, Hazparnen legezLapurdiko kutsua hartu diogu Oragarreko Bartan entzun dugun baniin bat ordukotzat eta...perpauseko adizlagunari auzo herri Arrüetan zaunkütelaik ‘zigutelarik’ aditzeko n horrek ere Hazparneko alderdira sojartzen gaitu ohikotasuna adierazten duen johan aldaera Bartan, Oragarren, Arrüetan eta Amorotzenagertu zaigu, betiere Amiküzeko mendebaleanLapurdin bezala hazila entzun dugu Bartan, baina Amiküzen azaro (Amo, Sor)Amiküze mendebaleko Sarrikotan entzun dugu atheatzen hitza berebat, Bartan asko lekhutan bazuten labia entzun dugu, Amiküzen entzun dugun askobakarraOragarren entzun dugu meiku, Amiküzen ohiz mezinder dena aldaera batzuek ere konexio bera erakusten dute : Beskoitzen gela ‘ataka, langa’ edo atekadena, jela da Hazparne, Bardoze, Bastida, Izturitze eta Amiküzeko Arrüetan ; hondarrekoherri honetan jela & xela ageri dira jelgi & jalgi aldaerak ageri zaizkigu Amiküzen, baina Oragarren jali entzun dugu, Heletan edoBardozen ohi den bezalaAmiküzen beste inon ez bezala orhoit entzun dugu BartanOragarren entzun dugu garbiki Baxenabarre orokorreko eta Lapurdiko hogoi aldaera etaArberoa urrun ez duen ondoko Amorotzen, berriz, hooi Lapurdi aldeko eraginaren indarra erakutsi digute Oragarre herriko Barta auzoko arno etaburraso aldaerek ; Amiküzen beste inon ere ez ditugu entzun Bartan entzun dugu zuik ‘zuek’ izenordaina ere, Lapurdiko Arrangoitze edo Uztaritze gogoradakarzkigunaAmiküze mendebaleko Sarrikotan entzun dugu bazkaiten ‘bazkaltzen’ aldaera eta baitanintzen ere, baina bi aldaerok eman dituen lekukoak bi urtez erauntsi zuen Hazparnenikasten

128 7.7. Eta aipa dezagun Amiküze erdigunea : ez du hain hurbil Garazi-Oztibarre ardatzaeta Hazparne ere urrunxe du. Oro har erdigune hau ü eginez mintzo da, Barta,Oragarre, Amorotze, Bithiriña, Ostankoa edo Uhartehiri ez bezala, baina erdigune zabalhonetako herri guztietan ez da ü bokalaren agerpen-maiztasunaren maila beraentzuten, edo guk bederen ez dugu honela entzun. Erdiguneko herri hauek ere ez dutehorren hurbil Zuberoa, baina eman dezagun, Oragarren edo Amorotzen baino eraginhandiagoa du euskara zuberotarrak erdigune honetan, nahiz erdigune zabal horretanherri batetik bestera aldea egon daitekeen, baina ez hein handian, guk uste.

129 Eta dialektologian ezaguna ere badenez, ezaugarri zaharren agerpen geografikoan ezdago halako guztizko logikarik ere ; gerta daiteke Zuberoa ondo-ondoko herri bateangizon batek herskari hasperenduen ahoskera apala izatea, eta Oragarreko auzo Bartakoemazteki batek hauek gardenago ahoskatzea, non, eta Zuberoa urrunen duenAmiküzeko bazterrean, horrexegatik diogu ondokotasunaren eta hurbiltasunarenlogikak garrantzia duela, baina ez dela ezaugarri guzti-guztietan matematikoki ageri,ñabardurak egin beharra dagoela ; hasperenaren galeran fonologia naturalaren

•

• •

•

•

• • •

• •

•

• •

•

•

•


52

erakutsia ere aintzat hartzekoa da. Alta, ezaugarri berrien hedaduran continuum-arenirudiak ongisko funtzionatzen du, dela hauek Hazparne aldetik etorriak izan, delaxiberotarren euskaratik jinak izan, dela oro har Euskal Herriko erdigune orokorretikjinak izan.

130 Halaz, Donapaleu urrun ez duen Amiküzeko erdigune zabal honek, Amiküzekoezaugarri endemiko edo berezkotzat jo ditugun horiek guztiak edo gehienak ematenditu mintzoan, bertako lekukoek ezagun dute amiküztarrak direla, nahiz mintzoan ezdiren Barta kartierreko, Oragarreko, Ostankoako, Uhartehiriko edo Zohotakoamiküztar periferiko bat bezain markatuak edo nabarmenak. Gure ikuspegian bederen,erdiguneko hiztun amiküztarrak ―eman dezagun, Martxüeta, Labetze, Ilharre,Altzümarta, Lüküze, Amendüze, Gabadi, Gamue edo Zohaztikoak...― neutroenak dira,ibarraren saihetsetako euskararen eragina ahulen biltzen duten heinean : Amiküzekomintzoaren gune-gunean leudeke herri eta hiztun hauek eta gure ustean, historikokiDonapaleu legoke mintzo honen aldaeren oinarri edo sorburuan, egun amiküztarrenhiri hau kasik guztiz erdaldundurik badago ere.

131 7.8. Aipatu bezala, Amiküzen bada halako mintzo nuklear eta neutro bat, baina ibaradministratiboaren hegoalde, mendebal eta ekialdean ibarraz kanpoko hizkuntza-eragina biltzen du mintzoak, hartako, ezin erran genezake Amiküzeko heskuarahomogeneoa denik, saihets handiak ditu ibarrak, eremu lau nahiz menditsuak,otharreak, arto elgeak, ardi alderdi eta pentzeak, oihena, kaskoinekiko ondokotasunaeta gainerateko jende baxenabartarrekiko auzokotasuna...

132 Amiküzeko administrazio-barrutia bera da homogeneoa ez dena eta hartako ezinmintzoak ere guztizko batasunik ukan. Amiküzen hogeita hamabi herri ditugu, aiseerraten da, eta argi denez neke da horrenbeste herritan eta hain espazio zabaleanhizkuntza-batasunik ukaitea, ez Oztibarrekoa izan litekeen bezainbatekoa, bederen.103

BIBLIOGRAPHIE

Alexander, R., 2007, “Dialectology”, The Slavic and East European Language Research Center http://seelrc.org/glossos/, 1-52.

Aranzadi Zientzia Elkartea, 1984-1990, Euskalerriko atlas etnolinguistikoa [EAEL], Aranzadi,Donostia.

Aurrekoetxea, G. & X. Videgain, (arg.), 2004, Haur prodigoaren parabola Ipar Euskal Herriko 150bertsiotan, ASJU-ren gehigarriak 49, UPV/EHU, Bilbo.

Bortoni-Ricardo, S. M., 1985, The urbanization of rural dialect speakers. A sociolinguistic study in Brazil, Cambridge University Press.

Bynon, Th., 1981 [1977], Lingüística histórica, Gredos, Madril.

Camino, I., 2009, “Mugako hiztun eta aldaerak ipar-mendebaleko Zuberoan”, FLV 111, 153-218.


53

http://seelrc.org/glossos/

___, 2013, Alphonsa Rodriguez Jesusen Compagnhaco aitaren guiristhinho perfeccioniarenpraticaren pparte bat (1782). Edizioa eta azterketa. ASJU 47/1 & Euskaltzaindia, Euskararenlekukoak bilduma 27, Bilbo.

___, 2015, “Oztibarreko mintzoaz eta haren lexikoaz”, FLV 119, 5-60.

Casenave-Harigile, J., 1983, Amikuze. Ikastola liburutegia. Geografia saila 8, Gordailu, Donostia.

Cerquand, J. F., 1985, Ipar Euskal Herriko legenda eta ipuinak, A. Arana (arg.), Txertoa, Donostia.

Cortelazzo, M., 1969, Avviamento critico allo studio della dialettologia italiana (1). Problemi e metodi,Pacini editore, Pisa.

Coyos, J.-B., 1999, Le parler basque souletin des Arbailles. Une approche de l’ergativité, L’Harmattan,Paris.

Chambon, J.-P., 2004, “Les centres urbains directeurs du Midi dans la francisation de l’espaceOccitan et leurs zones d’influence : esquisse d’une synthèse cartographique”, Revue de LinguistiqueRomane 68, 5-13.

Charles Auguste Le Quien de Laneufville (arg.), 1786, Catichima edo fediaren eta guiristino-eguienexplicacione laburra, René Leclercq, Akize.

Charritton, P., 1984, Jean Etchepare mirikuaren (1877-1935) idazlanak, Elkar, Donostia.

Dalen, A., 1993, “The emergence of an urban dialect”, in W. Viereck (arg.), Proceedings of theInternational Congress of Dialectologists, Bamberg, 29/7 – 4/8 1990. Historical Dialectology andLinguistic Change. Linguistic Atlases and Dictionaries, F. Steiner, Stuttgart, 42-49.

___, 1999, “Contributing factors in the making of the post-medieval urban dialect of Trondheim”,in E. H. Jahr (arg.), Language change. Advances in historical sociolinguistics, Mouton de Gruyter,Berlin-New York, 291-304.

Dassanza, M., 2015, Albaitaritzako idazlanak (1692–1892), Tx. Peillen (prest.), Euskaltzaindia, Bilbo.

Davant, J.-L., 2009, Zuberoako literaturaz. Antologia laburra, Euskaltzaindia, Bilbo.

Duny Pétré, P., 1959, “Trois textes folkloriques basques de Basse-Navarre Orientale”, BAP 15/1,47-60.

Epelde, I., 2003, Larresoroko euskara, UPV/EHU-ko tesi argitaragabea.

Etxebarria, J. M. 1994, “Las grabaciones de Viena en euskera. Bajo navarro occidental y bajonavarro oriental”, Mundaiz 47, 45-75.

Euskaltzaindia, 2008-14, Euskal Herri Hizkeren Atlasa [EHHA], 6 liburuki, Euskaltzaindia, Bilbo.

Gómez, R., 1991, “Erronkariko dotrina argitaragabe bat : edizioa eta azterketa”, in J. A. Lakarra(arg.), Memoriae L. Mitxelena magistri sacrum, ASJU-ren gehigarriak 14, Gipuzkoako Foru Aldundia,Donostia, 375-426.

Gregory, D., 1985, “Suspended animation: the stasis of diffusion theory”, in D. Gregory, & J. Urry(arg.), Social relations and spatial structures, Macmillan, Hong Kong, 296-336.

Haase, M., 1994, “Amikuzera”, in R. Gómez & J. A. Lakarra (arg.), Euskal Dialektologiako Kongresua, ASJU-ren gehigarriak 28, Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia, 173-187.

Irizar, P, 1981, Contribución a la dialectología de la lengua vasca, Gipuzkoako Aurrezki KutxaProbintziala, Donostia.

Karrika, B., 1990, Armendaritze haur begiez, Auspoa, Tolosa.


54

Lakarra, J. A., 2008, “Aitzineuskararen gramatikarantz (malkar eta osinetan zehar)”, in X.Artiagoitia & J. A. Lakarra (arg.), Gramatika jaietan. Patxi Goenagaren omenez, ASJU-ren gehigarriak51, UPV/EHU, Bilbo, 451-490.

Larrasket, J., 1939, Le basque de la Basse-Soule orientale, Klincksieck, Paris.

Mitxelena, K., 1977 [1961], Fonética histórica vasca [FHV], 2. argit., Gipuzkoako Foru Aldundia,Donostia. Ikus orain Obras Completas 6, UPV/EHU & ASJU, 2011, Bilbo.

Montes Giraldo, J. J., 1982. Dialectología general e hispanoamericana, Publicaciones del Instituto Caroy Cuervo, Bogotá.

Nordberg, B. (arg.), 1994, The sociolinguistics of urbanization: the case of the Nordic countries, Walterde Gruyter, Berlin-New York.

Orpustan, J.-B., 2005, “Sermons basques du XVIII siècle en Pays de Cize. Euskal-pheredikuakGarazin XVIII-garren mendean (Archives de la maison Iriberria de Bascassan)”, Lapurdum 10,169-232.

Otsibar, K., 2003, Lehenago Gamere, Sü Azia, Maule.

Padilla, M., 2011, Kadet eta Bettiriño. XVIII. mendeko eskuizkribu anonimo baten edizio kritikoa etaazterketa, Euskaltzaindia, Bilbo.

Pagola, R. M., I. Iribar & J. J. Iribar, 1999a, Bonaparte ondareko eskuizkribuak. Ekialdeko Behe-nafarreraI eta II, Deustuko Unibertsitatea, Bilbo.

___, 1999b, Bonaparte ondareko eskuizkribuak. Mendebaldeko Behe-nafarrera, DeustukoUnibertsitatea, Bilbo.

Peillen, Tx., 1972, “Recueil de recettes vétérinaires de Jauréguiberry (Manuscrit nº 118 du fondsceltique et basque de la Bibliothèque Nationale-Legs d’Abbadie)”, BMB 57/3, 113-144.

___, 1994, “Les langues de la Soule”, in P. Bidart (biltz.), Le Pays de Soule, Izpegi, Baigorri, 259-274.

Radtke, E., 1998, “Quant’è innovativa la dialettologia tradizionale ? Il caso della dialettologiacampana”, in G. Ruffino (arg.), Atti del XXI Congresso Internazionale di Linguistica e Filologia Romanza,Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 563-574.

de Rijk, R., 1999, “Zuberoa Garaiko mintzaeraren eredu bat”, FLV 80, 155-163.

Ronjat, J., 1980 [1941], Grammaire Istorique des parlers provençaux modernes. Tome 4, appendice : lesdialectes, index ; berrinprimaturik, Slatkine & Laffitte, Genève & Marseille, 1-55.

Salaberri Ibarrolakoa, 1856, Vocabulaire de mots basques bas-navarrais traduits en langue française, Lamaignère, Baiona.

Santazilia, E., 2013, “Noun Morphology”, in M. Martínez-Areta (arg.), Basque and Proto-Basque,Peter Lang, Frankfurt am Main, 223-281.

Veny, J., 1986, Introducció a la dialectologia catalana, Enciclopedia Catalana, Bartzelona.

Videgain, X., 1989, Le vocabulaire de l’élevage en pays d’Oztibarre. Contribution aux archives de l’oralitébasque, Université de Bordeaux III, argitaratu gabeko doktoretza tesia, lau liburuki.

Villena, J. A., 1994, La ciudad lingüística. Fundamentos críticos de la sociolingüística urbana,Universidad de Granada, Granada.

Wiemer, B., 2004, “Population linguistics on a micro-scale. Lessons to be learnt from Baltic andSlavic dialects in contact”, in B. Kortmann (arg.), Dialectology meets Typology. Dialect grammar froma cross-linguistic perspective, Mouton de Gruyter, Berlin-New York, 497-526.


55

NOTES1. Adibide frankotan hitzaren hasierako h ahul entzuten denez eta inoiz hiztunek ahoskatzendutena h gabeko eskuara aldaera denez, heskuara idatziko dugu hemen, baina jakitun garaheskuara aldaera ere usu entzuten dela ; guhaur gara lekuko edo entzule.2. Amiküze : Altzümarta (Altzü), Amendüze (Ame), Amorotze (Amo), Arberatze (Arbe), Arboti(Arbo), Arrüeta (Arrü), Barta-Oragarre (Barta), Behaskane (Behas), Behauze (Behau), Bithiriña(Bith), Donapaleu (Donap), Gabadi (Gab), Gamue (Gam), Garrüze (Gar), Ilharre (Ilh), Labetze (Lab),Laphizketa (Laph), Larribarre (Larri), Lüküze (Lük), Martxüeta (Mar), Oragarre (Ora), Ostankoa(Ost), Sarrikota (Sar), Sorhapürü (Sor), Uhartehiri (Uha), Zohazti (Zoha), Zohota (Zoho), Zokotze(Zok). Lapurdi : Bardoze (Bardo). Ipar-ekialdeko Zuberoa : Ainharbe (Ainh), Arüe (Arüe),Berroeta (Ber), Domintxaine (Dom), Etxarri (Etx), Ithorrotze (Itho), Lohitzüne (Loh), Oihergi(Oih), Olhaibi (Olh), Pagola (Pag), Sarrikotapea (Sarkp), Ündüreine (Ündü). Arberoa :Armendaritze (Arm), Donamartiri (Donam), Heleta (Hel), Mehaine (Meh). Oztibarre : Arhantsusi(Arh), Arroze (Arro), Azme (Azm), Bunuze (Bun), Donaixti (Donaix), Hozta (Hoz), Ibarre (Ibarre),Ibarrola (Ibarro), Izura (Izu), Jutsi (Jut), Larzabale (Larz), Zibitze (Zib).3. Garaziko Suhuskunen zauntan edo zauntenan eta Oztibarreko Larzabalen zauntateyan etazauntatenan dakartza Irizarrek (1981 II : 308-9), baina aldaera n-dun hauen agerpen bakarra daGarazi eta Oztibarren ; guk ez dugu Oztibarreko datuetan ezaugarri hau aurkitu.4. XIX-ko Donapaleuko katiximan ez da ageri ―barkhatuko (Pagola, Iribar & Iribar 1999a : 225),geldituko (242), juntatuko (242)―, ezta Jauregiberriren itzulpenean ere : cf. Peillenen 2015ekoargitalpenean baliatüko (Dassanza 2015 : 73), entretenitüko (70), ezagütüko (71, 74), freskatüko(74), ganzütüko (77), hartüko (75), hurtüko (71), khendüko (73), lehertüko (76), pikatüko (76),preparatüko (72), sendotüko (74), xilatüko (75) adibideak.5. Atlas honetan hiztunari proposatzen zaion eta honek herrikotzat jotzen duen hitza denean,izarño bat darama gainean ; ikerlan honetara dakartzagun datuetan ere agertuko dira honelakoizarño bakan batzuk.6. Arrüetan itzul dakar atlasak galdera ikurrarekin eta Landibarren nahiz Garaziko Gamarten ereitzul ; Zuberoan esküñ eta Lapurdi-Baxenabarretan eskuin ibiltzen dira gehienik.7. Baxenabarren lep(h)o ibiltzen da eta Zuberoan ere bai, Pagola eta Domintxaine barne.Amiküzen arteka bildu da, baina Arrüetan galdera ikurra darama. Bestalde, atheka dagoOztibarren (Larz) eta Garazin (Gamarte, Ezterenzubi). Baigorrin galdera ikurra darama.8. Bastidan galaazten eta Zuberoako Montorin galaazi. Arrüetan hiundü, antzutia eta beixiproposamen onetsia dakartza atlasak ; Garrüzen antzutu. 9. Garrüzen baita ahate ere ; Bardozen ere ahate & gita. Oragarreko lekukoak honela egin dugurekin mintzatzean : etxen anixko legüma ta arrọtze, ollasko, gi... ãhãte eta biziki eta itengintzin, saltzen gintzin. Zuberoan nagusi da ãhãte, baina Erronkarin gita. Berebat, Zuberoakoahattũ ‘ahatekumea’, gita ttipi da Amiküzen, baina Garrüzen gita ume dakar atlasak. GaineratekoBaxenabarren ahate ttipi edo ahate piru ibiltzen dira ; Alduden aate ume. Bestalde, Amiküzekoada gita ama & gitama elkarketa ere. Zuberoan ahatama & ahate ama ibiltzen da, baina Amiküzenbezala, Domintxainen gita ama ; aldiz, Oztibarre, Garazi eta Baigorrialdean ahate eme ageri da.10. Amiküze inguruan k(h)atxo eta adartxut hitzak ditugu ere eta Garazin adarxixto.11. Amiküzetik landa Landibarren baizik ez dago. Lapurdin miñeter & miñater eta Baxenabarrenmañatera. Xiberoan arrestelie dakar atlasak eta Xibero-erdialdean mand[ʒ]etea, nahiz Pagolankonpromisoan mand[ʒ]atea baliatzen duten.12. Amiküzeko Arrüeta eta Garrüzen zango dago ere eta aihen dago Izturitzen. 13. Zohotan dioskutenez hoei metro etxeko portaletik, ingürü hua, othe eta artho zango uzten dabertan. Zuberoan nagusi den barrio eta lobio dira Pagolan. Bestalde, Baxenabarreko mendebaleaneta Hazparnealdean bezala, Amiküzen bada basakurte & basakurta ere ; Aldude eta Garazin korle& korrale.


56

14. Oihenart idazlearen loila gogorarazten digu. Trebitschek llollan dakar 1913an Amorotzen bizizen bardoztar batengandik bildurik ; cf. Etxebarria (1994 : 69).15. Garrüzen joka eta Landibarren jokatu. Gainerateko Baxenabarren buruka nagusi da.16. Arrüetan lukinka. Aturrialdean ere xauxixa mailegu hau dago, baina Bardozen xauxika &xauxixka (sic) eta Itsasun sosisa. Zuberoan bakan ageri da : xauxixa (Altzai) xoxixa & xauxixa(Dom) ; Pagolan xoxixa-k galdera ikurra du. Baxenabarren luk(h)inka nagusi da, baina pekoaldean luk(h)ainka dago (Aldude, Baigorri, Ezterenzubi).17. Baxenabarre erdigune eta hegoaldean heinkabide ibiltzen da eta Zuberoan llabürbide.18. Ordea, Garrüzen pikalotxa & oxka dakartza atlasak. Baxenabarren nagusi da pikalozke &pikalozki edo pikalots era, baina ibiltzen da ozka Gamarte, Luzaide, Baigorri eta Alduden ere ;Zuberoan ozke eta oxke.19. Garrüzen anddindder dakar atlasak. Pagola barne Zuberoan nagusi da anddee(i)[ʒ]er, bainaAmiküzen bezala, añiñer dago Domintxainen. Oztibarren anddiar & anddeear erak ditugu etaLandibarren añddier ; hondarreko aldaera honek jarraipena du Garazin anddiar-ekin batean,baina eskualde honetan nagusi da andderiar, nahiz baliatzen diren bertan anddibar & angillarere. Baxenabarreko hego-mendebalean aldaera osoagoak gorde dira : *anddereder Alduden,anddeleder Baigorrin eta *anddireder Bidarrain.20. Bada auhaiten (Ora, Uha) & auhaiteko (Gab, Zoho) ere eta EHHA-k auhaitea dakar (Gar).21. Hitz elkarketaren egitura osorik ageri da ondoko Izturitzen ere ; gaineratekoan basurde dagoZuberoan ―Pagolan basorde-rekin batean―, Lapurdiko Bardozen eta Baxenabarre zabalean,Oztibarre, Garazi eta Baigorrialdean. Beste saihetsetan, basaurde ageri da Ezterenzubin etaZuberoako Larrainen, baina bietan ibiltzen da basurde ere. Euskal Herriko mendebaleanberragertzen zaigu berriz ere osoagoko basaurde.22. Zuberoan guntz, Oztibarren eta Garazin gontz, Aldude eta Baigorrin ere gontz, bainaBidarrain kontz.23. Zuberoan ürtxa(i)ntxa nagusi da, baina ohiko konpromisoan ürtxintx erabiltzen da Pagolan.Domintxainen burtxintxa dago eta Garrüzen burxintxa ; Arrüetan asimilazioak burtxuntxa eragindu eta elkarketak gathübürdzantsa Arbotin. Amiküzen bezala b- du ondoko LandibarrekBaxenabarren ; alta, Oztibarre, Garazi eta Baigorrialdean urtxintx(a) aldaera baliatzen da ―Ezterenzubin urtzintza-rekin batean―. Nafarroako ekialdean berragertuko zaigu burtxintxa etaBortzirietako Etxalarren kurtxintx.24. Zuberoan nagusi da debetü. Bardozen defentsa dago, Arbotin defendio, Arrüetan defendiatiaeta Garrüzen debekatu. Landibarren defentsa bildu da, Oztibarreko Larzabalen debekhu, defentsa& debetatu eta Jutsin debeku & defendu proposamenak onetsi. Baxenabarre hegoaldean debekatuageri da. 25. Amiküzen monoptongazioa dago, baina Baxenabarreko Oztibarre, Garazi eta Baigorrialdeaneguerdi nagusi da eta Zuberoan egüerdi. EHHA-k Pagolan egüerdi eta Domintxainen egwerdidakartza.26. EAEL-k ereman dakar Amendüzen eta Zuberoako Sarrikotapean ere eeman bildu dugu.Zuberoan eraman & eaman & iaman aldaerak ditugu ; guk Pagolan eta Urdiñarben eaman bildudugu.27. Zuberoan eskelé dago, baina Ürrüstoi eta Urdiñarben eskeler. Amiküzen bezala Domintxaineneskaller baliatzen dute eta Pagolan eskallarak, eskallerak & eskaler. Lapurdi eta Baxenabarremendebalean eskaler dago eta nagusiki eskeler ibiltzen da Baxenabarre erdialde ―Armendaritzen entzun dugu― eta hegoaldean. Oztibarren ere eskeler. Garazin eskeler & eskaleribiltzen dira eta Baigorrialdean eskaler.28. Zuberoan ezpeũ dena espeu da Pagolan eta aztapar Domintxainen. Bardozen esperun bilduda, Arrüetan esperuñ eta Garrüzen espeoiñ. Iduria da Landibarreko espriun, baina Jutsin aztaparageri da. Garazin eta Baigorrialdean ezproin ibiltzen dute, baina Gamarten zizpita.


57

29. Pagolan, Domintxainen, Arrüetan, Larzabalen, Gamarten eta Ezterenzubin kallau ; Behorlegingaallo.30. Lapurdin karlo, Zuberoan mardots eta herrialdearen iparrean margots. Domintxainekonpromisoan da : garmuts, barbuts eta garbuts emaitzak dakartza eta Amiküzen bokal arteko bda berezia. Oztibarren gardots dago, baina honezaz landa erdots & sokhal ibiltzen diraLarzabalen. Aberatsa da Baxenabarreko hegoaldea : Garazin mokots, kormots, karnots eta sokal &xokhal ditugu, Alduden kornutx, Baigorrin kormuts & khorbutx eta Bidarrain mokots. 31. Berezkoa da Amiküzeko aldaera hau, ez da ibarretik kanpo ageri : Garrüzen goizik & goiziangoizik baizik ez du bildu EHHA-k. Zuberoan guztietarik dago, baina goizetan goizik Domintxainenbaizik ez. Ugari dira ideia hau adierazteko ingurumarian diren aldaerak : argia gabe sintagma,goizalde hitza, goizik adizlaguna... ; aitor dezagun Amiküzen ere erabiltzen direla era hauek. 32. Bardozen baita heskualdun ere. Amiküzen adibide guztietan ez da hasperena indarrezentzuten, baina ibarreko franko herritan garbi entzuten da h-. Peilleni Euskaltzaindiko bilkurabatean entzunik dakigu Zuberoan Santa Grazin dirauela h- horrek.33. Nafarroan nagusi da urbil. Lapurdin, mendebaleko Baxenabarren, Baigorrialdean eta Garazinhurbil dago. Baxenabarreko ekialdean, Oztibarre eta Garazin hurran dugu eta ZaraitzukoJaurrietan urran bildu genuen ; Erronkari ibarreko tradizioan, berriz, ullan ibili da. Xiberotarrek,pagolarrak barne, hüllan ibiltzen dute egun, baina hüllen bildu da Altzürükün. 34. Bizkaiko giñer, iñer, kiñar, Leintz aldeko illar, Gipuzkoako txillar eta Nafarroa Garaiko añar,hego Zuberoan ilharre eta iparrean gilharre erraten da ; Pagolan ere gilharre ibiltzen da.Amiküzen bada ilharrezkiondo (Arrü) ere. Bardozen ilhaski dago ere eta Aturrialdean ilarraki &ilarreki. Aldaera nagusia da il(h)arre Oztibarre-Garazietan, baina Luzaiden ilarri darabilte.Aniztasuna dago hegoaldean : Alduden *larre, Baigorrin ilharka eta Bidarrain basilar eta*larreilar. 35. Zuberoan funtsean koko(d)ats & kokorats & kokolats egitura dakar atlasak eta Urdiñarbenkokolatxez entzun dugu. Erronkarin kakaraka dago. Amiküzeko aldaera hau ez da beste inonageri ; Pagolan kokoratsez ai, Domintxainen kokoatsa eta Arbotin khantüz. Gaineratekoemaitzetan aberastasuna dago. Jutsin kokhazkaz, Landibarren kokoatza eta kokoatzaz,Larzabalen kokohaska eta kokohatsa, Luzaiden kokoratza, Arnegin kokorazka, Ezterenzubinkokohoxka, kukuluxka eta kokoloxka, Behorlegin kokoraxka, Gamarten kokorika, Uhartenkokarozka, Alduden kakazka, Baigorrin kokoloskoka, inharrosi eta kokoloskaka. Bidarrainkarrakaz.36. Pagolako gorringo aldaera orokorra da eta Oztibarre, Garazi eta Baigorrialdean erraten dute.Zuberoan gorrinko dago eta Bardoze eta Amiküzen korringo. Domintxainen korringo etagorringo bildu dira.37. Bardozen ere korringo dago, baina Zuberoan gorrintxa, Pagola barne. Oztibarre eta Garazingorringo nagusi da ; Baigorrin gorringo & onddo gorringo ditugu, Bidarrain onddo papoingorri.38. Zuberoan lozabia & lozebiña & lozabiña & lozamiña erraten dena Lapurdin le(i)ztafin da ;Lapurdin legez f-duna da Baxenabarre gehieneko le(i)zafin era, Oztibarre, Garazi, Baigorri etaAldudekoa ; Bidarrain Lapurdi oroitarazten digun lestafin erraten da. Hitzaren ezkerraldeaezkerreko auzoekin partekatzen duten amiküztarrek -m- hori dute : ez da Lapurdi etaBaxenabarre gehieneko aldaera.39. Ohartzen dira amiküztarrak ondoko eskualdeetan ez dela hitz hau baliatzen, berena baizik ezdutela. Bestalde, txistukaria ahostuna izan daiteke ; Zohotan me[z]inder entzun dugu.40. Zuberoan peska eta Pagolan pexka, baina Domintxainen ez. Lapurdi eta Baxenabarregehienean legez, mer(t)xika aldaera baliatzen dute oztibartar, garaztar eta Baigorri eskualdekohiztunek.41. Nahiz Amiküzen ez den oihan falta (Arrü, Gar, Arbo), ez da oihen Amiküzetik kanpo agerisalbu Bardozen, eta gainera oihan Oztibarreko, Garazi gehieneko eta Baigorri-Bidarraiko erabakarra da ; ez dakigu Arberoko Mehainen ere ez ote den oihen ibiltzen. Zuberotar gehienen eta


58

pagolarren erabilera oihan da, baina Zuberoako ipar-mendebalean ere bada oihen. Pekoalderdian, Luzaide-Gamarten oian dago eta Aldude-Uharten ojan. 42. Zuberoan per(t)xill erraten da eta Pagolan pertxill, baina Domintxainen pexil. AturrialdekoUrketan perxil eta Bardoze eta Beskoitzen peexil baliatzen da, Baxenabarreko Bastidan legez.Oztibarren perrexila ibiltzen da eta Garazin perrexil(a), baina Uharten perrixil. Baigorrialdeanere perrexil erabiltzen dute. 43. Salaberri Ibarrolakoak ez dakar phentze baizik. Amiküzen bada phentze ere (Uha, Arrü, Gam).44. Zuberoan antzeũ denari Pagolan antxeu eta antxea piu deritza, Oztibarren piru eta antzerapiru. Garazin piru nagusi da eta Gamarten, berriz, antzera ttipi bildu da. Arnegi eta Baigorrinpiro dago eta Alduden antzara ume.45. Arbotin dakar atlasak eta Arrüetan puatrin ; Bastidan puatrail eta Bardozen potrail ; aldiz,Amiküze inguruko eskualdeetan legez, Domintxainen bulhar eta papo. Zuberoan bulhar dago etaLapurdiko Aturrialdean puatrin mailegua, Itsasun legez.46. Hitz banaren bidez Amiküzeko saihetsek ezker-eskuin lotzen dute eskualdea. Lapurdinarmiarma dena Zuberoan añharba da, Pagola eta Domintxaine barne, baina Montorin bada amañeta arraño ere. Mendebaleko Amiküze Aturrialdearekin lotzen du tardaña-k, Mugerre, Urketa,Beskoitze eta Bardozerekin. Baxenabarreko mendebala eta hegoaldea, Oztibarre-Garaziak, lipu-ren eremua dira eta Aldude-Baigorri alderdian lupu ibiltzen da. Goitik beheiti lotzen daBaxenabarre Arbotiko armau, Landibarreko amiamau eta Bidarraiko amu-ren bidez.47. Arberoko Armendaritzen iraulden ; Zuberoako Urdiñarben glosa hau bildu dugu : lürrainahatzia, ialli, batek ilduk, brabanta, brabantaekilan ützültzen bai lürra...48. har ageri da Larzabale, Garazi eta Baigorrialdean.49. Zuberoan eltxo nagusi da eta horixe entzun dugu Urdiñarben. Lapurdi-Baxenabarreetanulitx(a) aldaera nagusi da, Bardoze barne eta honelaxe da Oztibarre-Garazi-Baigorrialdekoeskualdeetan ere.50. Zuberoan txitxa erraten da. Baxenabarreko mendebalean eta Lapurdin bezala, xito dagoLandibarren eta Baigorrialdean, baina xita aldaera Oztibarre-Garazietan. 51. Zuberoan zahãu dago, baina Domintxainen zahalo ; Baxenabarreko mendebalean za(h)aro etaekialdean za(h)alo ; Bardozen, zahalo, Mugerren zaharo eta Beskoitzen zeharo.52. Zuberoako Montoriko amañ-en eite du ―bada arraño ere Montorin― Amiküze iparrekoabaña & amaña aldaerak ; gaineratekoan ez da honelakorik inon ageri. Mendebaleko AmiküzeAturrialdearekin lotzen du tardaña-k, Mugerre, Urketa, Beskoitze eta Bardozerekin.Baxenabarreko mendebala eta hegoaldea, Oztibarre-Garaziak, lipu-ren eremua dira eta Aldude-Baigorri alderdian lupu da. Baxenabarre ipar-hego lotzen da Arbotiko armau, Landibarrekoamiamau eta Bidarraiko amu-ren bidez.53. Aldiz, Arrüetan etxaint & etxaina eta Domintxainen itxaña. Gipuzkoan izañ, Lapurdi hego-mendebalean xintximari, Lapurdi barrenean odoleoskile & odoledale eta Zuberoan nagusiki zizañdena, xixañ da Pagolan, guztizko konpromisoan. Afrikatua nagusi da Baxenabarren : Oztibarreeta Garazin itxain & basaitxain aldaerak ibiltzen dira eta itxain dago Baigorrin, baina itzainAldude-Bidarraietan. 54. Gipuzkoan zaldaliak irabazi erraten zaio eta mendebalean garagarrak irabazi. Lapurdinnagusi da iharroska eta Baxenabarren ihalozka, baina Zuberoan bi ele baliatzen dira : itzilteka etaützülharrikan. Pagolan ihaloska eta ütsülarrika bildu dira eta Domintxainen inharroska.Amiküzen Arbotin ihauzka eta Arrüetan ihauska & ihaunzka dakartza atlasak. Oztibarrenihalozka baliatzen da eta Garazin ihaloska aldaera nagusi da, baina Luzaiden itxaloska erratendute, Behorlegin itsaloska eta Gamarten iharrozka ; Uharten, berriz, itzulipurdika, *jaloska eta*jaloskatu ageri dira. Oparoa da hego-mendebala : Alduden ildoska, Baigorrin itzaloska etaBidarrain itzoroska ibiltzen dira. 55. Hazparnen kadena eta Izturitzen khaden ditugu, Arrüetan kadena, Arbotin khadiña,khadañak & khadeña eta Domintxainen khaiña & khadeña. Ipar-Zuberoan legez, Pagolan khatiña.


59

Baxenabarre erdialdean legez Garrüzen kadiña dago, Jutsi eta Larzabalen khadiña etaLandibarren kadina. Garaziko Behorlegi eta Ezterenzubin ere k(h)adiña baliatzen da eta Uharte-Gamarteetan k(h)adina. Luzaidek, Aldudek eta Baigorrik gatina dute, Arnegik kadena, Baigorrikkatin & *khadina eta Bidarraik gate. 56. Arberoan, Amiküze gehienean, Xiberoa gehienean ―Pagola barne―, Oztibarren, Garazin etaBaigorrin mendi baliatzen dute. Salaberri Ibarrolakoak ez dakar hiztegian mendi baizik. 57. Nagusi da erein : erein (Zoho), ereiten (Amo, Mar, Gam, Zoho), ereitzetik (Laph) ; cf. ereen(Ilh) ere. Erizkizundi Irukoitza-k ereiten dakar (Arbe).58. Baina ez da nagusi Amiküzen ; cf. azkazi (Behau, Bith / Sarkp) eta askazi (Arbe / Ündü, Urd).59. Bada Bardozen, Makean, Jutsin edo Ezterenzubin ere. Zuberoa eta Baxenabar gehieneanlap(h)atina, baina Hazparnen eta Arberoan ohoin ; Armendaritzen baita ohoinlili ere.60. Erizkizundi Irukoitza-k azants dakar Arberatzen (1922-25).61. Baita basatipula Arrüetan ere. Ondoan otsoporru dago Makea-Izturitzen, basatipulaLandibarre & Armendaritzen eta anbulo & anbula Baxenabarre erdialde eta hegoaldean.62. Zuberoan tenpesta (Dom) eta oa[ʒ]e ageri dira eta Lapurdi gehienean kalerna ;Baxenabarreko erdi eta hegoaldean indartsu dago ortzantz, Amiküzeko Garrüze barne. EuskalHerriko mendebalean ere bada odai euri edo odei zaparrada, hego-mendebaleko Zollo, Zeberio,Orozko herrietarik hasirik Gipuzkoako Legazpiraino ―odei― eta Nafarroa Garaian ErgoienekoDorraoraino : odoi. 63. Lapurdin ere nagusi da ikatz. Bizkaian karbunko & kabrunko mailegua erraten da, Gipuzkoanlipu, Nafarroan eta Baxenabarren satar eta Zuberoan lüpe, baina Domintxainen ikhatz eta sathar.Amiküze ondoko Baxenabarren mingaixto ibiltzen da, Arrüeta barne eta Garrüzen bada satar ere.64. Amiküzen, Baxenabarre guztian eta Lapurdi gehienean ibiltzen da.65. Uztaritze, Hazparne eta Aturrialdean ere plano erraten da. Zuberoa-Baxenabarrekoa dafuntsean ordoki. 66. Zuberoan ezezaguntzat eman digute ; Larrasketek dioenez, etxe izena eta deitura da PüxülüZuberoan.67. Armendaritzen euri uharra ari da bildu dugu.68. Ipar Euskal Herriaren iparraldean gaindi hedatzen da : Mugerre, Hazparne, Izturitze,Bardoze, Arboti eta Domintxainen (EHHA). Zuberoan nagusi da xahalboka, Pagola barne ; aldiz,Eskiulan xahalbü eta Jaurrietan xalburu. Oztibarre eta Garazin zabal dabil buruzaal ―Landibarreeta Larzabalen zipaburuzaal―. Luzaiden apozaal, Behorlegin zipa, Gamarten lolo, Aldudenapotxali, Baigorrin apotzale eta Bidarrain aatxiigel.69. Atlasak Baxenabarreko Landibarren eta Zuberoako Altzürükün dakar ere.70. Makea, Izturitze, Oztibarre edo Garazin aurt(h)iki.71. Labetze da Amiküze erdialdeko salbuespena : herri honetan bena entzun dugu etsenplu kasikguztietan, baina agertu zaigu bana ere ; saihetseko Oragarren eta hegoaldeko herrietan dagobana. 72. Zuberoa guztiko da azaia, Pagola barne. Aturrialdean, Hazparne-Itsasun eta Baztangoekialdean ere bekada ageri da ; aldiz, Oztibarre, Garazi eta Baigorrialdean ez da pekada &phekada era baizik ibiltzen.73. Gamarten ere berret bildu da, baina Oztibarren perret ; Zuberoan berrat erraten da, Pagola,Domintxaine eta Amiküzeko Arboti barne. Gipuzkoa ekialdean, Nafarroa Garaian, Lapurdin etaBaxenabarre gehienean legez, aketz dago Baxenabarre hegoalde guztian, Garazin eta Baigorrieskualdeetan, Aezkoan legez. Bada, bestalde, herauts edo ehauts Landibarre, Ezterenzubi etaGamarten.74. Orokorragoko dantza ere bada Amiküzen (Ora, Amo, Bith, Arrü, Mar, Ame, Gam, Arbe).Zuberoan ere dantza bildu dugu (Dom, Olh, Loh, Sarkp, Pag, Urd) eta halaxe dakar Larrasketekere : dantza.75. Honako erabileran : ez, ez ezik, bon, egun batendako ta ola.


60

76. Lopez oztibartarraren 1782ko Pratica itzulpenean bi aldiz ageri da fide eta hogeita zortzi aldizfede.77. Baina Basabürüko Gameren amostean dakar Otsibarrek (2003 : 75).78. Lekuko zohotarrak diosku ez dutela zipha ibiltzen, nahiz OEH-k zipha dakarren Amiküzen ;hiztegi horren arabera, iduri luke Zuberoan zipha dela nagusi.79. Nafarroa Garaiko ekialdean eta Lapurdi-Baxenabarretan nagusi da ik(h)azkin aldaera etazuberotarrek, berriz, inkhatxeo ibiltzen dute. Ohiko konpromisoan Pagolan inkhatzile etainkhatxeu ibiltzen dira eta Domintxainen ere halako interdialect era da ikhatzero ; berebat,Garrüzen ikatzero bildu da. Bastidan ere ikhatzile ageri da eta Larzabalen hirukoitza da bilduma :ikhatzile, ikhatxero & ikhatzero. Oztibarreko Jutsi, Landibarre, Garazi eta Baigorri eskualdekoakaldaera nagusi ik(h)azkin-en erabiltzaile dira. 80. Lapurdiko Aturrialdean, Hazparnealdean eta Izturitzen ere bai. Landibarren proposamenonetsia da. Zuberoan bezala, Baxenabarren nagusi da ilar biribil aldaera eta Lapurdin etxilar.81. Zohotan baita üntzün asimilatua ere.82. Arrüetan baita xela ere ; Amiküzen aita-amak arberoarrak zituen lekuko behauztarbatengandik entzun dugu xehela. Baxenabarren xeila, xehe(i)la & xeheilla ditugu eta ZuberoakoUrdiñarben xehela & kehella bildu ditugu. Mendebalera doa jela : Hazparne, Izturitze, Bardozeeta Bastidara, baina Larzabalen ere jela ageri da eta Beskoitzen gela. Zuberoan kehella & kihilla ;Pettarrean baizik ez dago xehela. Sarrikotapean kheta bildu dugu eta Urdiñarben kehella : lehenegürrez eginik zitia, oai bürdüñez beitia, hanitx, bena egürrez eginik dienak tütük xehelak,bestelan bürdüñez dienak “portalik” deitzen tiagü (Urd). Pagolan honela entzun dugu : “xehela”gük erraiten dizügü “kheta”, “xehela”, bai, “xehela” xübeatar düzü, bai, nik uste, ba eta segür e.83. Lopez iutsiarraren XVIII. mendeko Pratica itzulpenak bost aldiz dakar (1782 : 35, 38, 57, 112,422).84. OEH-k aberats aurkezten digu Amiküze : Jandoni, Joandene, Jondane, Juandane, Juandene etaJuandoni. Zuberoan Jundane & Jondane.85. Lapurdi itsasaldean eta Bidarrain lizar ; Lapurdi barnealdean, Aturrialdean eta Baxenabarrenleizar ; xiberotarrek lexar erraten dute.86. Eremu zabalean ageri da aldaera ahoskabea : Lapurdiko ekialdearekin bat eginez pazko dakaratlasak ipar Baxenabarren, Landibarre eta Larzabale barne. Aldiz, Zuberoan bezala, Pagolan etaJutsin bazko aldaera ahostuna dago. Era hau bera dago Baxenabarre hegoaldean ―Aldude barne―, Nafarroa Garaiko ekialdean eta Lapurdiko mendebal guztian ere, baina Baigorri-Bidarraietanpazko.87. Baxenabarre iparraldean eta Lapurdiko ekialdean ―Aturrialdea barne― baliatzen da aldaerahau eta hegotik Garaziko Gamarte eta Oztibarreko Larzabaleraino heltzen da, Landibarre barne.Zuberoa guztian, Pagolan eta Oztibarreko Jutsin bestaberri dago, baina Domintxainen bestaberri& pestaberri. 88. Zuberotarren aldaera boxi dela diosku OEH-k.89. Zuberoan potiko ibiltzen da, baina Charlemagne pastoralean putiko ageri da.90. Bardozen hitz bukaeran -u ala -i den ez da garbi, eta bestalde, beste lekuko bardoztar batenustez ez da herriko hitza.91. Amiküzeko (ollo)kokatra bezalakoa da Oztibarreko Jutsiko ollokookatra & kokatra. Zuberoagehienean legez Pagolan kokatá dago, baina Domintxainen ollokokatra. Landibarre etaLarzabalen xitandana dago, Gamarte eta Baigorrin legez ; bestalde, xitaldi & xita alde ageri daBaxenabarre erdigune eta hegoaldean. Peko alderdian ateraldi dago Alduden eta hazaldiLuzaiden.92. Lopez oztibartarraren 1782ko Pratica-n bezala : pati-aracico dereat gossia, egarria, hotzça etaberua, eta kargaz akit-aracico, amorecatic hire ppenen jassaithiaz aboro ocupa hadin (385).Frantsesezko pâtir da. Zuberoan eta Ipar Euskal Herriko idazle gehiagorengan ageri zaigu.Tartasek Arima-n dakar, Ibarrolako Salaberrik badarabil eta Gèzek ere bai. Bazkazaneko


61

predikuetan ere ageri da : patituco du establia batian sasoinetaco rigorosena (Orpustan 2005 :213).93. Zuberoan ollanta erraten da, Pagola barne eta Domintxainen ollanda. Amiküzen ere badaoilanda Arrüetan eta Garrüzen *ollanda. Oztibarreko Jutsi eta Larzabalen ollanda diote ere.Landibarren, Ezterenzubin eta Baigorrialdean oilanda eta Garazi gehienean, berriz, ollanda. 94. EAEL-k Aturrialdeko Urketan, Amiküzeko Amendüzen eta Domintxainen dakar.95. Zuberoan khako edo kakho aldaera nagusitzen da, baina Pagolan xirrintola bildu da.Larzabalen gako & grako, baina Baxenabarre erdialdean legez, Landibarren krako. Garazingantxo nagusi da, baina bada grantxo & grantzo ere, nahiz Uharten kakotx eta kroka bildu diren.Ezker, Alduden gantzo, Baigorrin krakotz eta Bidarrain mako bildu dira.96. haxe + -ot txikigarria = haxot ibiltzen da Baxenabarre iparreko Amiküze-Oztibarretan ;bestalde, Garrüzen axot dago eta Domintxainen bezala, Arrüetan fagot. Zuberoan haxe & fagotdira nagusi eta Oztibarreko Larzabalen xixtapur bildu da. Garazi ekialdean haxe dago etahegoaldean, Baigorriko eskualdean bezala, zama. Baxenabarre mendebalean haxe berragertzenda : Bastida, Izturitze eta Irisarrin.97. Behorlegin *kloska onetsirik dakar EHHA-k.98. Zuberoan pikhoste dago, baina galdera ikurra darama pikhoste-k Pagolan. Landibarre,Behorlegi, Ezterenzubi, Arnegi, Baigorri eta Alduden xilk(h)o dute, baina Gamarte, Luzaide etaBidarrain zilk(h)o.99. Zuberoa hegoaldean kükümarro ibiltzen da eta erdialdean barbalot ; Garrüzen anaton bilduda. 100. Lapurdiko Aturrialdean eta Baxenabarreko ipar-mendebalean bezala. Aldiz, Baxenabarreerdigunean hedadura du urineko-k, Garaziko Behorlegi barne eta filet(a) dago Garazin ;Baigorrialdean, berriz, soinki ibiltzen da, baina Lapurdi ekialdeari eta Baztani lotzen zaioBidarrai : soloma darabil. 101. Arberatzen dioskute : peraendako guk “pera” eRain dizii, “udaria”, gañeat “udaria” uzu. EtaJutsin : guk “pera” erten dugu, “madaria” erten dute Heletan eta Garazin “udaria” (Videgain1989 : 1229).102. Landibarre & Larzabaleko EHHA-ko datuen arabera jendeek egiten dutena da ; jendearenadela dioskute Donaixtin ere, laburra eta indartsua, ez dela zaldiarena, baina EHHA-n ‘zaldiarenirrintzia’ da ere (Jut).103. Aski ttipia da Oztibarre ibar luxanga hori ; mendiz inguraturik dago eta hamabi herrikosatzen dute : a priori halako eskualde batek aukera handia luke mintzo homogeneoa ukaiteko.Oztibarreko hiztunekin hartu-emanean izan garelarik, eta Videgainen tesiko transkribapen luzeeta bikainak irakurri ditugularik ere berdin, aski mintzo homogeneoa aurkitu dugu, batasunnabarmenekoa. Lekuko oztibartarrei afera honetaz galdegin diegunean ez digute aurkakorikaipatu eta Videgain euskaltzaina bera ere irizkide da honetan (1989 : 30, 38).

RÉSUMÉSSaio honetan Amiküzeko euskal mintzoaren gramatika atalak eta alderdi lexikoa aztertzen dira.Ikerketaren aldetik aski mintzo ezezaguna da Amiküzeko euskara eta haren idatzizko agerpenaaski berankorra da, gainera. René Lafonek (1955) eta Henri Guiter-ek (1973) ziotenez, bizikikonplexutasun du Amiküzeko heskuarak eta baita mikroeremu anitz ere ; bi hizkuntzalariekadierazi zuten mintzo hau xeheki aztertzeko beharra. Gure lanak Amiküzeko hizkuntza-


62

ezaugarrien hezurdura orokorra aurkezten du, zein tasun partekatzen dituen Baxenabarreorokorrarekin eta zein, bestela, zuberotarrekin ; ibarreko mintzo orokorrak ingurumarikomintzoekin zein berrikuntza partekatzen dituen eta zein ezaugarri zaharri eutsi dion ereerakusten dugu. Amizküztarrek beren eskualdean garatu dituzten berrikuntza endemikoak zeindiren ere badakargu eta erakusten dugu, bestalde, Amiküze barrenean, ibarraren ekialdeak,hegoaldeak eta mendebalak ondoko beste euskal eskualdeekin zein berrikuntza partekatzenduten : funtsean, Amiküzeko saihetsetan ibarreko mintzoaren batasuna nola difuminatzen den.

INDEX

Thèmes : linguistiqueMots-clés : dialecte bas-navarrais, Pays de Mixe, syntaxe, lexique

AUTEUR

IÑAKI CAMINO

UPV/[email protected]


63


Axularren -(k)aio aditz-bukaeraz :datibo(-ikurraren) eta denbora-aspektu-moduen historiarako gaiakBorja Ariztimuño

NOTE DE L'AUTEUR

Eskerrak eman nahi dizkiet argitaratzaileei nigan izandako uste onagatik ; orobatJoseba Lakarrari eta Blanca Urgelli, artikulu honen aurreko bertsio bati egindakooharrengatik. Daudekeen akatsak, jakina, nireak dira.Lan honek hiru laguntza-iturri hauek izan ditu : 1) Joseba Lakarraren zuzendaritzapeko“Monumenta Linguae Vasconum IV : historia, critica y edicion de textos vascos”[FFI2012-37696] (Espainiar Gobernuko Hezkuntza eta Zientzia Ministerioakfinantzatua) ; 2) Joakin Gorrotxategik gidatzen duen “Historia de la Lengua Vasca yLinguistica Historico-Comparada” (HLMVLHC) [GIC 10/83, IT 486-10] (EuskoJaurlaritzak finantzatua) ; 3) Miriam Uribe-Etxebarriak zuzenduriko “HizkuntzalaritzaTeorikoa eta Diakronikoa : Gramatika Unibertsala, Hizkuntza Indoeuroparrak etaEuskara” Heziketa eta Ikerkuntza Unitatea [UFI 11/14] (UPV/EHUk finantzatua).

1. Sarrera : atzizki berri bat ?

1 Sasoi oneko dagozkigu Euskal Filologia eta, zehazki, ediziogintza. Azken bost urteon,Lazarragaren (Bilbao & al. 2010), Materraren (Ariztimuño & al. 2015), eta Bizkai-Arabetako zenbait testuren (Ulibarri 2010, 2015) edizio kritikoak argitaratu dira,lekukotasun mardul eta garrantzitsuenetara mugatuz gero (asko XXI. mendeon bertonidoroak, gainera). Areago, berriki beste testu aski ezagun eta aztertu batek (apikagramatikaren aldetik behar baino gutxiago) eman digu poztasuna : Axular handiarenGerok, Urgell 2015-ek txukun paratua.


64

2 Esan beharrik ez da hizkuntzaren historiaren ezagutzarako edizio on batek dakarzkeenonurak. Esate baterako, Lazarragaren testua hain da berezia, ezen bere horretan erebaduen garrantzia (cf., aitzitik, Urkizu 2004) ; aldiz, Materraren testuak, ezagunaizanagatik, edizio lanaren behar gorria zuela ezin uka daiteke (are lehen edizioko aleazorionez aurkitu baino lehen ere). Orobat esan daiteke Ulibarrik bere doktoretza-tesianaurkezturiko sermoi-sortaz : egilearen trebetasun filologikorik gabe, inor gutxijabetuko zen haietan lekukotua den hizkeraren berezitasunaz eta garrantziaz. Azkenik,Urgell 2015-ek hitzaurrean zein oharretan nabarmendu eta iradokitzen dituenek, nahizeta hizkuntzaren berariazko azterketan sartu ez, aztergai berrietarako ildoak irekitzenahal dizkiote filologo-hizkuntzalari arretatsuari.

3 Hain zuzen ere, iruzkin haietarik (eta beraiei esker) abiatu nintzen artikulu honetanaurkeztu nahi dudana aztertzera. Labur esanda, Urgellek espresuki aipatu baina harengaineko iritzi lausoa eskaintzen duen ezaugarri bati buruz ari naiz, hots, delako -(k)aio atzizkiaz ; ikertzailearen hitzak hartuaz :

(I)a. “ahalerazko -(k)aio atzizkia (325-34 testu-oh.)” (Urgell 2015 : XXIX ; Axularren arkaismoakzerrendatzean).

b. “ezin demaiot [Ahalera vs. subjuntiboa : demola (178-30), demogula (157-22). Oposaketa beraaurkitzen dugu *ezan-en, adibidez : ziazaion (160-24/25) vs. ziazon (328-1). Horrela edo bestela, -(k)aio ilun honexekin (eta ez -ke-rekin) markatuta daude hainbat aditzen ahalerazko formak :zerauzkaion (15-2), lekidikaio (20-30), dadukaio (68-31), zitzaikaion (75-5) eta ezpaineraukaio (109-10).” (Urgell 2015 : 325-34 testu oharra ; letrakera lodia nirea da).

2. Corpusa

4 Analisi sakonagoei ekin aurretik, egoki iritzi diot ikerlan honetarako erabili dudancorpusaren aurkezpen orokor bat egiteari, ondoren datorrena kokatu eta hobeto ulerdadin : lehenik (§2.1), Axularren Geroko adibide hautatu batzuk azalduko ditut ;1

bigarrenik (§2.2), Axularrez gain ezaugarri bera(k) erakusten d(it)u(z)ten beste autoreeta testu zaharretako lekukotasunak azalduko ditut ; azkenik (§2.3), corpusarenosaerari buruzko zenbait argigarri emango dut, datuen gaineko iruzkin orokorbatzuekin batera. Analisia zertxobait aurreratuz, esan behar dut ez natorrela guztiz batUrgelli bere analisitik edizio kritikoan isuri zaizkion zertzeladetako batzuekin, etabeharbada horren ondorio dela nire corpusean jaso ditudan Axularren adibide batzukhark halakotzat identifikatu ez izana.

5 Bestalde, adizkion “itzulpena” beti modu berean egin dudan arren (Euskara Batuko -ke-dun formen bidez), kontuan har bedi morfema horrek orobat izan ditzakeela ahaleranahiz geroaldi eta apodosi adierak (ik. §2.3). 2.1. Axularren -(k)aio

6 Azpiatal honetako (eta oro har Eranskineko) adibideak Urgell 2015-etik atereak dira(Aresti 1971 baliatuaz aditz forma guztiak aurkitzeko). Hortaz, grafia gaurkotuan eta,parentesi artean, edizio horretako orri-lerroen zenbakuntzarekin ematen ditut.


65

7 Urgellek aipatzen duen “atzizki” (Ia) edo bukaera honekiko formak bi multzotansailkatu ditut : batetik, -kaio osoa erakusten dutenak (§2.1.1) ; bestetik, herskaririkgabeko “aldaera” daukatenak (§2.1.2) . Alabaina, Axularrek baditu -o ordez (hots, 3.pertsona singularraren ordez) 1., 2. eta 3. pertsona pluralarekiko komunztaduraerakusten duten adizkiak ere (§2.1.3). 2.1.1. kaio

8 Amaiera hau hartzen dute beti *eradun2 (2), -kidi- (10, 20), eduki (21) eta izan (23) aditzek,noiz eta datibo-komunztadurarekin -ke-ren balioetako bat adierazten baitute (lekatbedi eduki ; ik. §3) :

(2)leraukaio ‘lioke’ (96-3) : “Pintatzaile batek egin baleza imajina eder bat alde guztiz konplituaeta abantailatua : <172> imajina hark, baldin ezagutzarik balu, nori lehenik behatu behar otheleraukaio ?”

(10)dakidikaio ‘dakioke’ (97-38) : “Eta hil ezpadadi ere, zer ahal daidike zahartzean, adin flakohartan ? Eta orduko ongi egitea zer balia ahal dakidikaio ?”

(20)zekidikaion ‘zekiokeen’ (290-28) : “Eta etzituen behin ere egin, Natan profeta mehatxatzeraeta eranzute egitera ethor zekidikaion arteino.”

(21)dadukaio ‘daukake’ (68-31) : “Ez eta, beraz, Jainkoak ere, bekhatuen neurria bethez gero, ezindadukaio, bere justiziaren arauaz, bere kolera agertu gabe.”

(23)litzaikaion ‘litzaiokeen’ (181-18) : “Eta manatu ere, ez noiznahi <331> den, baina bere azkenfinean, batbederari den hitzik ttipiena ere bihotzean barrena sarthu behar litzaikaiondenboran.”

2.1.2. -(a)io

9 Hasteko, ez dago arrazoirik bukaeratzat -aio osoa hartzeko (ez bada -kaio -renaldaeratzat jotzea, argudiaketa zirkularrean erortzeko arriskuaz), -a- hori *ezan (30, 37,56) eta eman (60) aditzen erroei egotz baitakieke. Bestalde, -kaio amaieradunak bezala,hauek ere -ke-dun gisa darabiltza Axularrek, baina itxura batean horretarako morfemaberezirik gabe (baldin i datibo ikurtzat hartzen badugu ; ikus §3.3.1 beste azalpenposible baterako) :

(30)ziniazaio ‘zeniezaioke’ (275-7) : “Erran bazeneza : « Hegaztina haur trabatzen eta kargatzendute bere hegalek » eta, urrikaldurik, edeki baziniatzo, kalte gehiago egin ziniazaio, probetxubaino.”

(37)diazaio ‘diezaioke’ (19-32) : “Iguzkiak arrazoinekin erran ahal diazaio beranduraino oheandatzanari : « Zerk aratza hor alfer-nagia ? (…)”

(56)eztiazaio ‘ez diezaioke’ (239-6) : “Konzientziak ez aita sainduri, ez enperadoreri, ez erregeri,eta ez munduan den bertze presunari, eztiazaio barkha.”


66

(60)demaiot ‘eman diezaioket’ (325-34) : “(...) ezin demaiot bertzeri atxakiarik, neurk neure buruagaldu dut ».”3

2.1.3. Beste pertsonekiko adibideak

10 Nahiz eta Urgell 2015-ek honen argi adierazi ez, badira -gu, -zu eta -e (hek) pertsonekikoadizki zeinetan -i : -ø oposaketa morfologikoa ikusten den, nola diazaion vs diazon (<*diazaon) bikotean.4 Zehazki, *eradun eta -kidi-ren forma bana (5, 18) eta *ezan erroko bi(32, 33) komunztatzen dira 3. pertsona pluralarekin ; aldiz, soilik *ezan-etiko adibidebatzuk daude non komunztadura 2. pertsona pluralari (34-36, 52-53) edo 1. pertsonapluralari (59) dagokien. Azken horien erakusgarri, adibide bakarra jarriko dut (34), eta -i gabeko batekin (34b) erkatuko, hauetan ere oposaketa berbera dela agerian uztealdera :

(34)liazaizute ‘liezazukete’ (166-12) : “Zeure etsaiek anhitz bidegabe egiten deratzute, etaikhusteintu Jainkoak bidegabe hek, badakizki, eta nahi balu ez liazaizute halakorik egin,debeka litzake : ordea, eztu debekatzen.”

(34b)liazazuten ‘liezazuten’ (262) : Eta, baldin erraiten ditutzun hitz ergel guztietan, dei bazenezaerrege bat edo jaun handi bat lekhuko, merezi bazenduke eman liazazuten edozein gaztigu,

2.2. Beste testu batzuetako lekukotasunak

11 Orain artekoan Urgellek idorotako Axularren aditz-morfologiako berezitasun bat (bi,nola begiratzen den) izan bada hizpide, azpiatal honetan ezaugarri bera beste autorebatzuen lekukotasunetan ere aurki daitekeela erakutsi nahi dut (kronologiaren etaatzizkiaren arabera sailkaturik aurkezten ditut adibideak). Horrela, Axularrenidiolektoaren bitxikeria bat baino gehiago dela ikusiko dugu ; areago, ekialdekohizkeretan aski hedatua eta, agian (RSeko lekukotasuna lagun), euskara orokorrekoaere izan zitekeela pentsa liteke. Hartara, datibo-komunztaduraren (eta zehazki datiboikurraren) historiari eta adizkien DAMen (denbora-aspektu-moduen) garapenari argiegiteko erabil genezake aztergai den gertakaria.

12 Etxepare (1545)

(61)eztemayo ‘ez dio emango’ (I, 148) : “Ordu hartan afer date hari apellacia / Harc ehori eztemayooren vaten epphia”.

13 Jabetzen naiz adibide honen lausoaz. Testuingurua zabaldu eta ahapaldiko azken bilerroei so egiten badiegu (“Ecetare estimacen chipia ez handia / Batvederac egarricoorduyan vere haxia.”), eztemayo adizkia estimacen aditz-izenarekin batera jarri behardela pentsa dezake batek, orainaldi orokor gisa (ikus §3.1-en Lafonen iruzkina). Halaere, ez dut uste batak bestea nahitaez ukatzen duenik. Aitzitik, “oren vaten epphia” ezbide da bizialdiko edozein uneri lotu beharreko esapidea, azken orduari baizik. Hortaz,ieyncoari ordu hartan apelatzea alferrik izango den bezala, hark inori “ordu estrarik”


67

emango ez diola baieztatzen dela esango nuke ; geroaldian, beraz. Areago, ez litzatekelekukotasun bakarra non “geroaldiko” forma batek orainaldi orokor gisa jokatzen duen(irakurketa hori nahiago badugu), maiz aurreko baldintza edo, kasu honetan bezala,denborazko erreferentzia baten menpe (cf. Oih. 658 Oihal ona kutxan dagoela sal daite ~ RS541 Ojal ona huchan saldu doa). Horrez gain, erka bitez forma hori eta “Fama gayciqeztemala lagunari falsuqui” (ustez datibo gabea), nola arestiko Axularren demaiot : lemake.

14 Leizarraga (1571)

15 Etxepareren adibidea gorabehera, argiago da Leizarragaren bi hauek zerbait adieraztenari zaizkigula, orain artean, dakidala, inork arreta berezirik eskaini izan ez dien arren(ikus §3.1-en Mounole 2011-ko salbuespenaz). Hemen proposatzen den irakurketarenindargarri, Salaberri 2014 : 42 hh.-k Leizarragaren itzulpenaren iturburu bakartzatproposatzen duen Bonnefoy-ren 1563ko Testamentu Berriko testu-zatiak dakartzat(62b, 63b) ; haietan kausituko du irakurleak Leizarragak euskaraz adierazi nahi izanzuena :

(62) cieçoyon ‘ziezaiokeen’ (Mt 22, 46) : “Eta nehorc ecin ihardets cieçoyon hitzic : (...)”.

(62b) “Et nul ne luy pouuoit respondre vn mot , (...)”.

(63)dietzoyoten ‘diezazkioketen’ (Mt 21, 41) : “(...) eta bere sasoinean fructuac renda dietzoyotenberce laborariri bere mahastia alocaturen.”

(63b) “& loera sa vigne à d’autres laboureurs , qui luy rendront les fruits en leurs saisons”.5

16 Nahiz eta Zulaika 1998-k bi adizkiok “KE gabekoen” tauletan sartu zituen (lehena, cieçon-ekin batera [472] ; bigarrena, cietzoten-en orainaldiko kidetzat [473]), adieraz bederenlekuz kanpo daude hor.6 Beharbada (62)-koa ez da horren agerikoa, ezin partikulaklagundurik doalako. Nolanahi ere, kontuan har bedi Leizarragagan -ke gabeko *ezan-enadizki hirupertsonalek, ez eta formaz eta adieraz -ke-dun direnek, ez dutela inoiz i horihartzen. Hau da, ez bide dira halabeharrez i-dun adizki bakanok aldi berean -ke-dunenbalio berekoak (testuinguruan bederen).

17 Refranes y Sentencias (1596)

(64)lemayo ‘emango lioke’ (284) : “Aramayo, dabenac ez lemayo. A Aramayona, quiê la tiene no ladaría.”

18 Aurretik aipaturiko ekialdeko autoreen kasuan bezala, oro har, Refranes y Sentenciasbildumako atsotitzetan -i gabeko formak aurkitzen ditugu adizki datibodunetan.Hemengo honekin batera, 25. errefrauko emayoc litzateke datibo-ikurrarekiko kasubakarra ; hain zuzen ere, azken hori, hemen aztergai dudana ez bezala, RSeko testunagusiaz besteko hizkera batekotzat hartzeko arrazoiak ikusi zituen Lakarrak 1996 :257 (ikus §3.1).

19 Hemendik aurrerakoek ahalera adiera dute, salbu eta Oihenarten (68) dezakeio‘diezaioke’ geroaldikoak :


68

20 Materra (1617, 1623)7

(65)baitiaçaiogu ‘baitiezaiokegu’ (1617 : 85) : “Eduquitcen du laburzqui cer-ere galdeguin ahal bai-tiaçaiogu Iaincoari, (...)” = 1623 : 86-87 : “(...) eduquitcen // du bere baithan laburzqui cer eregaldeguin ahal baitiaçayogu Iaincoari, (...)”

(66)diaçaiçut ‘diezazuket’ (1623 : 279) : “Baiña cer eman ahal diaçaiçut nic çuri hunen amoriohandiaren ordain ?”

21 Haranburu (1635)8

(67)diaçaio ‘diezaioke’ (405) : “Bitarteco on batec hainitz daidi, credita duenac hainitz irabaz diaçaio beharrean dagoen bati, (...)”

22 Oihenart (1657 ; atsotitzak)9

(68)dezaian ‘diezaakeen’ (578) : “Emak eure xahala gogo onkara, gora ahal dezaianari azkarrara.Baille ton veau de bonne grâce à celui qui pût te l’enlever par force.”

(69)dezakeio ‘diezaioke’ (94) : “Bere nahiz eri denari nork bilha dezakeio osagarri ? Qui se voudramettre en peine de procurer la santé à celui qui est malade pour son plaisir ?”

23 Urthubiako Anderearen gutunak (ca. 1598)10

(70)nizacoye ‘niezaioke’ (20 : 1) : “Jauna : orandic ezcin gastiga nizacoye zure senoriary cerquantitate mercaduria / dens, (...)”

(71) niazacoyo ‘niezaioke’ (20 : 6) : “Inglesen berriric ezin gastiga niazacoyo zure / senoriary, (...)”

24 Voltoire (ca. 1620)11

(72) dezaqueyo ‘diezaioke’ (150) : “Iaincoa lagû duenary nihorq eçin qualteriq eguin deçaqueyo.”

25 Pouvreau (1892 [ca. 1648-1659], 1664)

(73)dakidikeien ‘dakiekeen’ (1892 [ca. 1648-1659] : 63) : “(…) halaber gizonak erakhartzen dituloriara halako ordenanza batez non hartarakotz hel dakidikeien guzia gertatzen eta kausitzenbaita haren Iainkozko predestinazionearen azpian.”

(74)gakidiskeie ‘gakizkieke’ (1664 : 23) : “(...) ezin egin dezakegu ordea hek ikusten ezpaditugu,ezin ere garai gakidiskeie buruz buru hari ezpagara (...)”


69

2.3. Corpusa arakatuz

26 Orokortasunetarik hasiaz, corpusak bi zati nagusi dituela nabarmendu daiteke : batetik,Axularren lekukotasun oparoa dugu ; bestetik, beste autore eta testuetan idoro ahalakoadibide sorta. Kopuruan ez ezik, erro aniztasunari eta aztergai den amaieraren formaridagokionez ere argi ikusten da Axularren berezitasuna : berak baizik ez du erabiltzen -kai aldaera, eta bera da *eradun, eduki eta izan aditzekin ere darabilen bakarra (1. taula).Hala, ez da erraz asmatzen zergatia. Baldin berrikuntza bat bada, zer dela-eta ez dugubeste inon eta gerora gehiago aurkitzen ? Aldiz, arkaismoa bada, zergatik ez dalehenago eta ugariago ageri ? Testuak sakonki eta xeheki arakatuz gero, balitekeadibide baliotsu gehiago azaleratzea (cf. Leizarragaren adizki parea).

27 Nolanahi ere, ezaugarriaren eremu geografikoa zehazteko zenbait datu har daitezkekontuan. Alde batetik, agerpen gehienak Lapurdikoak dira, hegoaldekoak batik bat(Urthubia, Axular, Materra, Haranburu, Voltoire ; hots, Urruña-Sara-Ainhoaardatzean) ; orobat izan litezke Oihenartenak, gogoan badugu haren lapurterarakojaidura. Beste alde batetik, baxenafarreraren inguruko Leizarraga (cf. Camino 2008) etaber-bertako Etxepare ditugu. Azkenik, RSetako etsenplu bat ere ekarri dut hona, zeina,auziaren alderdi guztiak argitzeko baliatzen ez bazaigu ere, ezaugarri erkide etazaharra delako bermea baitateke.

28 Horiek horrela, honako bi taula hauetan ikus daitezke kopuruak autore/testuen12 etaDAMen arabera banaturik, atzizki13 eta aditz ezberdinak ere bereiziz :

ATZIZKIA ADITZA

AUTOREA/TESTUA

AX RS ETXEP LEIZ MAT HAR OIH UR VOL POUV

-KAI/-KEI

-kidi- 13+2 - - - - - - - - 5

*eradun 5 - - - - - - - - -

eduki 2 - - - - - - - - -

izan 2 - - - - - - - - -

*ezan- - - - - - 1 2 1 -

-I

35 - - 2 2 1 1 - - -

eman 1 1 1 - - - 1 - -

1. taula : lekukotasun guztiak, autoreka.

ATZIZKIA ADITZA

DAM

GEROALDIA AHALERA APODOSIA OROTARA

-KAI/-KEI -kidi- 2 9+2 (5) 2 15 (20)


70

*eradun - - 5 5

eduki 1 1 - 2

izan 1 - 1 2

*ezan - (1) - (3) - - (4)

Guztira 4 (5) 12 (20) 8 24 (33)

-I

*ezan 5 (1) 18 (5) 12 35 (41)

eman - (2) 1 - (1) 1 (4)

Guztira 5 (8) 19 (24) 12 (13) 36 (45)

OROTARA 9 (13) 31 (44) 20 (21) 60 (78)

2. taula : Axularren lekukotasunak (gainerakoenak parentesi artean gehiturik), DAMka.

29 Ezer nabarmentzekotan, eta soilik Axularren datuak kontuan harturik, -kidi- eta *ezanerroen nagusitasuna aipatu behar da lehenik (guztien % 83) : logikoa, horiek izanikindikatiboz kanpoko aditzak beste ororen gainetik. Areago, -kidi- erroa izanbipertsonalarekiko banaketa osagarrian denez, eta *ezan hirupertsonala * eradun-ekikoan, noiz batzuk eta noiz besteak agertzen diren behatzea interesgarria dateke. Apriori, soilik izan-ek eta *eradun-ek bete lezakete aditz nagusi funtzioa. Hain zuzen ere,adibideei so egiten badiegu, ikusiko dugu ezen lehena behar izan (23) eta gogora izan[+burutu] (24) lokuzioetan darabilela Axularrek (egun laguntzaile gisakotzat ditugunarren, euskara arkaiko eta zaharrean oraindik aditz nagusi izaera gordetzen zuten, heinbatean behinik behin). Bigarrenari dagokionez, halaber, bost adibideetarik lautan behar *eradun (2, 5) eta nahi *eradun (3, 4) lokuzioetan darabil ; bestean (1), ordea,erresultatibo kutsua gordetzen duen perifrasi bateko aditz jokatua da, izaeragordetzailekoa hau ere (egun “eman(ak) izango zizkion”-edo esango genukeena, paceVillasante 1977 ; cf. Mounole 2011 : 113-114).

30 Bestalde, DAMen erabilera orokorrean ere badira aldeak (2. Taula) : geroaldia daadibide gutxien biltzen dituena, apodosia da kopurutan hurrena, eta ahalerak dugehienik. Azken horri dagokionez, baina, esan beharra dago gehienetan (Axularrenadibideen % 90etan) ahal edo ezin partikulek lagundurik osatzen dela ; are soilikperpaus nagusietako ahalera positiboak kontuan harturik ere : ia % 85etan. Salbuespenbakarrak gertha dakidikaio(-) (11, 15), eta utz arazi diazaio (54) dira ; azkena zalantzazkoa,geroalditzat ere har bailiteke, nire ustez.14

31 Nolanahi ere den, eta laburbiltzeko, Urgell 2015-en -(k)aio atzizkiduntzat jotzen direnadizkiek -ke-dunen funtzio-kate bera besarkatzen dute : ahaleratik (8-18, 21, 37-54, 60,62, 65-68, 70-77), apodosiraino (1-7, 23, 25-36, 64), geroalditik igarota (19-20,15 22, 24,55-59, 61, 63, 69, 78).

32 Amaitzeko, hauxe da adizkiok gordetzen duten beste bereizgarri bat, zeinarenzehaztasunak eta inplikazioak hurrengo atalean zehar azalduko ditudan : (ia) guztiekdaukate datibo-komunztadura.


71

3. -(k)aio ez da bat eta bera beti

33 Orainokoan, Urgell 2015-en identifikaturiko ezaugarria zehatzago azaldu dut,Axularren beraren adibide gehiago emanez eta beste autore batzuen lekukotzetarazabalduaz. Jarraian, bada, orain arte axaletik edo soil iradokiz azaldutakoetansakonduko dut, aditz-amaiera berezi honen jatorria argitzeko.

34 Hasteko, adibideetan eta haien sailkapenean zein iruzkinetan ikus zitekeenez, nireustez argi dago ezin dela hitz egin -(k)aio atzizki bakar eta bakun batez ; hots, ez da -kaioeta -aio aldaerak lituzkeen atzizkirik. Batetik, -aio-ren kasuan, -io litzateke benetakoforma, -a aditz-erroei baitagokie (*ezan, eman). Areago, bai berorren eta bai -kaio-renamaierako -o, jatorrian bederen, hirugarren pertsona singularrari dagokio. Hortaz, -kaieta -i atzizkiak ditugula esan daiteke (eta halaxe adierazi ditut Eranskinean, arestikotauletan bezala) ; gainera, lehenbizikoa -ka-i banatzea izan daiteke egiantzekoena (ikus§3.2. -ka -ren gainean). Hala ere, horrek ez bide dakar baitezpada hondar -i biakmorfema bera izatea (ikus §3.3). Nolanahi den, aurkezten ditudan bi hipotesien arteanzuzena edozein dela ere (batto ailitz !), bada hemen ezaugarri esanguratsu bat euskaladitzaren historiarako, bereziki datibo-komunztaduraren eta DAMen garapenareninguruko ikerketarako. 3.1. Forma hauetaz aurrekoek esanak

35 Euskal aditzaren gaineko ikerketetan, aditz forma hauen aipamenak urriak dira oso.Segur aski, orain arte (hots, Urgell 2015 arte), haien batasun morfo-semantikoarierreparatu ez izana da horren arrazoia. Zehazki, lau adizkiren berariazko aipamenakaurkitu ahal izan ditut soilik, zenbait ikertzaileren lanetan zehar : Axularren dadukaio(-)(21, 22), Etxepareren eztemayo (61), Leizarragaren cieçoyon (62), eta RSeko lemayo (64).Azpiatal honetan haien iruzkinak laburbilduko ditut, eta neure corpusaren ikuspegiorokorretik interpretazio berriak proposatuko.

36 Axularrena azkenerako utziaz (aipatuena eta interesgarrienetakoa baita), eman aditzarekikoei lotuko natzaie lehenik. Alde batetik, Etxepareren eztemayo (61) dugu,zeinek Lafonen ustez orainaldi orokorra adierazten duen ; hona haren hitz zehatzak :

(II)

“Mais Dechepare et Liçarrague évitent d’employer à l’état nu les formes simples de la plupartdes verbes a valeur déterminée. (...) Aucune forme simple de présent nu appartenant à ekharri,à egin, à eman, ne se rencontre chez eux, à cette seule exception près que Dechepare emploieune fois la forme eztemayo (v. p. 229), avec la valeur d’un présent intemporel.” (Lafon 1980[1944] : 435 ; beltza nirea da)

37 Esan bezala, baliteke adibide oso argi eta esanguratsua ez izatea, edo hala iduri lukehasiera batean. Haatik, lan honen testuinguruan, eta RSeko lemayo-rekin (64) etaAxularren demaiot-ekin (60) batera irakurri beharrekoa da. Alde batetik, gogoan izanbehar dugu ezen nola Etxepareren liburuko, hala Axularreneko nahiz RSeko -i-dunbakarrak direla (RSeko emaiok hizkera ezberdin batekoa dela onartzen badugu) ; 16

bestetik, azken bi horien adizkiei -ke “falta zaiela” argi ikusten da (cf. Axularrenapodosietako liazaio ‘liezaioke’ modukoak).17 Izan ere, Mounolen arabera, apodosi


72

hipotetiko burutugabeek (« apodose hypothétique non-révolu ») -te/-ke marka hartzendute beti XV-XVI. mendeetako testuetan (IIIa), sintetikoek orainaldiko ahaleranbezalaxe (IIIb) :

(III)

a. “Tout d’abord, nous avons des formes synthétiques d’hypothétique avec (716-717) ou sans(718-719) suffixe -te / -ke.18

Ensuite, la périphrase [radical verbal / participe passé + *edin, *ezan, egin] (720-722) estemployée dans tous les dialectes. Les auxiliaires *edin et *ezan y reçoivent systématiquementles suffixes -te / -ke.” (Mounole 2011 : 117)19

b. “Morphologiquement, ce sont des formes de tempus présent auxquelles sont généralementajoutés les suffixes -te / -ke.” (Mounole 2011 : 123)20

38 Leizarragaren cieçoyon-i dagokionez (62), Céline Mounolek bere tesian aipatzen du,salbuespen moduan ; zehazki, perpaus nagusietako ahalerazko formek -te/-ke atzizkiahartzen zutela dio, oro har (IVa), baina iraganekoez ari delarik, oin-ohar bateanazaltzen du Leizarragarena (IVb) :

(IV)a. “Employées en proposition principale, les formes finies à valeur de potentiel – synthétiquesou auxiliaires des périphrases – reçoivent généralement le suffixe -te / -ke.” (Mounole 2011 :120)

b. “Nous n’avons relevé qu’une seule exception à l’emploi des suffixes -te, -ke en propositionprincipale. Elle est de Leizarraga : Eta nehorc ecin ihardets cieçoyon hitzic : ez nehor etzequiónventura guehiagoric egun harçaz harat interrogatzera (Leiz. Mat. 22, 46)” (Mounole 2011 : 126, 186.oin-oh.)

39 Badirudi ikertzaile berak ez duela dietzoyoten (63) berdin interpretatu (hots, -ke-rikgabeko “-ke-dun” bezala), ez baitu aipatzen geroaldiko formen artean.21 Nire ustez,ezaugarri beraren gauzatzeak dira bi-biak.

40 Azkenik, Urgell 2015-en aurreko ikertzaileek erabat ulertzen asmatu ez bide dutendadukaio adizkia dugu, Axularrek birritan darabilena (21, 22). Aipamenik zaharrenaIthurriren gramatikakoa bide da (V), zeinari baitarrazkio, esaterako, Euskaltzaindia1979 : 113 eta Fernández 2013 : 18-19.22

(V)“Ex : Daduko, il le lui tient. (Harizm., 136 ; A., 336 ; e. 103 ; P., 209, 269, disent Diaduko) : Zedukon, il le lui tenait : (A., 489, Ziadukon) : Dadukeo, il peut le lui tenir (A., 149, dit Dadukaio).” (Ithurri 1895 : 289 ; beltza nirea da)

41 Ordea, Urgell 2015-eko “itzulpena” da egiazko esanahira gehien hurbildu dena. Berak‘ezin izan dezake’ dio ; nire ustez, ‘ezin eduki dezake’ litzateke zehazki (aditz horrenesanahi zaharraz, izan ere : ‘gorde, eutsi’). Hortaz, lehenagokoen errakuntza dadukaio Nork-Nori-Nor motakotzat hartzetik etorri bide da, testuinguruak Nork-Nor eskatzenduelarik (noski, -io amaierak huts eragin ziekeen). 23 Ikus §3.4-n gehiago adizki honiburuz.


73

42 Amaitzeko, Laffitek bere gramatika ezagunean ezarri zuen ohar bat (VI) iruzkindu nahinuke, artikulu honen galderetako bati erantzuten baitio, harekin bat ez natorrenarren :

(VI)

“Remarque. — Dans les vieux textes, on rencontre à la voix dative de edin, des formes commedakidikaio, très intéressantes pour les philologues : elles montrent l’élément ki précédant leradical -di- du verbe, qui a disparu dans la conjugaison modernes ; elles nous suggèrent que lacaractéristique ke du potentiel est une forme évoluée de kai, suffixe qui marque l’aptitude.”(Lafitte 1944 : 269)

43 Hain zuzen ere, *edin-en joko datibodunaz ari delarik txertatzen du pasarte hori. Ezbide da konturatzen berak aipatzen dituen absolutibo pluralarekiko ahalerazkoamaieren artean -keio aipatzen duela (-hots, adib. dakizkeio ‘dakizkioke’), -kioke-renondoan eta absolutibo singularrarekiko -keo, -oke hur-hurrean dituela. Labur esanda,alde batetik, “dans le vieux textes” badio ere, halako formak Axularrek baino ez ditu,dakidanez (areago, autore berak -kai ez ezik, -kei nahiz -ke-dun adizkiak ditu, bainasoilik lehen biak datibo-komunztadura duten adizkietan, eta haietan bakarrik). Bestealde batetik, -di ez da halakoetan erroaren parte, ez behintzat dadin batean denbezalaxe ; aitzitik, -di atzizkia da hor, nola baita egin-etik eratorritako -(*g)idi-n (Lakarra2013 : 304).24 Finean, -kai ez da atzizki bakarra, biren metaketa baizik : -ka (§3.2) eta -i(§3.3).

3.2. -ka morfema

44 Onar bekit, bada, aztergai dugun atzizkia -ka-i banatu behar delako hipotesiaren ildotiksegitzea.

45 Muinera joanda, eta honezkero iradoki bainoago dudanez, *-ke > -ka aldaketa jasanduela proposatzen dut, eta horren alde argudiatzeko hiru arrazoi nagusi aurkeztukoditut.

a.Lehenik, -ke dugu alde eta aldi orotan lekukoturiko aldaera bakarra, eta ez da arrazoirik harenjatorrizko forma beste bat zela pentsatzeko, bokalari dagokionez bederen.

b.

Bigarrenik, arestian aurreratu bezala, inork -ka horretan derauka, zaika eta abarretako 3.pertsona singularraren datibo-komunztadura badakusa, azaldu beharko du zer dela-eta gehituzaion pleonastikoa litzatekeen -io amaiera, bereziki Axularrek bezala adiera horretan maizenik( =emankorki) -ka darabilen autore batengan.

c.

Lafitteren iritzia iruzkintzean aipatu dudan moduan, Axularrek berak (17) lekidikeion bat darabil(6-7) lekidikaio-en ondoan, eta beste (28) dakidikeiela bat ; Pouvreauk ere -kei-dun ale ugari ditu(73-77), eta Oihenarten atsotitzetan (69), Urthubiako Anderearen gutunetan (70-71, eraldaturikbada ere) nahiz Voltoireren elkarrizketetan (72) aurki daitezke adibideak. Horiek guztiek(Axular barne) -ke darabilte datibo-komunztadurarik gabeko testuinguruetan.


74

46 Horrez gain, ez nuke aipatzeke utzi nahi Traskek Mitxelenaren eta Lakarraren azalbidebaten harira jarritako eragozpena (VII), proposatu dudan aldaketarekin zuzeneanloturik baitago :

(VII)

“An argument against Lakarra’s hypothesis [-o > -a adizkietan], which R. L. Trask has pointedout to us, is that the rule of lowering affects both mid vowels /e/ and /o/ in derivation (e.g.lore “flower”, lora-tegi “garden” lit. “flower-place”). In finite verbal forms, on the other hand,there are no instances of /e/ to /a/ lowering.” (apud Gómez & Sainz 1995 : 252, 22. oin-oh.)

47 Hain zuzen Ariztimuño 2015a-n erakutsi nuenez (cf. Lafon 1999 [1961] : 419), L zah.derauka edo B jako bezalako adizkietan ez dugu 3. pertsona singularraren datibo-komunztadurako -o/-a markaren herskaridun aldaerarik, baizik eta -ki (edo, hobetoesanda, *-gi) datibo-ikurraren aldera kamustua. Hura azal genezake Mitxelenak 2011[1954] : §3, §5 bizkaiera zaharreko deutso : deutsan motako alternantziaren zergatiaargitzeko erabili zuen bilakabide fonologiko beraren bidez, hots, hitz konposaketan etaeratorpenean gertatzen ziren bokal aldaketez (Mitxelena 2011 [1977] : 104). Orain,Trask gogatzeko beste etsenplu bat gehiago genuke *-ke + -i > -kai emaitza.25

48 Bukatzeko, izan eta eduki aditzen gaineko bi ohar. Lehenari dagokionez, baliteke (23, 24)formak aldez edo moldez analogiari zor izatea, ezen -kaio arkaismotzat (edo gutxienez -((k)i)keo baino zaharragotzat) baldin badaukagu, nekez azal baikenezake itzai-enborraren amaierako datibo-ikurra, ez bada *-itzakaio batetik abiaturik eta -ke gabekoforma arruntagoekiko berdintze paradigmatikoaren eraginez (‘analogical levelling’ ;Campbell 2013 : 93-95) edo, besterik gabe, beste aditzetarik -kaio hedatuaz (‘analogicalextension’ ; Campbell 2013 : 95). Eduki aditzaz den bezainbatean (ikus §3.4 xehetasungehiagotarako), soilik gogorarazi nahi dut gutxienez Schuchardtengandik ikusi delaeduki aditzak antzina datibo-argumentu bat eduki behar izan zuela, zeina gerora bestelaberranalizatu baitzen (cf. Ariztimuño 2015a : 66-67, 1. taula). 3.3. -i morfema(k ?)

49 Atal honen hasieran iradoki dudan bezala, baliteke (-ka)-i eta -i amaieretako azkenbokalak jatorri ezberdinetakoak izatea. Jarraian, bi hipotesi aurkeztuko ditut, batarennahiz bestearen aldeko ondorioztapen irmorik ezin idoki badezaket ere.

3.3.1. -(*d)i arkaikoaren (eta etorki desberdinen) hipotesia

50 Baldin eta dakidikaio eta diazaio-ko azken -i-ek ez badute elkarrekin zerikusirik, etalehenbizikoarena datibo-ikurra besterik ezin daitekeela izan onarturik eta kontuanharturik, bigarrenaren forma eta esanahia erkatzeak eman liezaguke bertan morfemabokalikoak betetzen zuen funtzioaz argirik.

51 Hasteko, aurreko ataletan erakutsi den bezala, *ezan-en (eta eman-en) adizkiok -ke-dunen balio berberak dituzte. Areago, hain zuzen ere bokal horrek ezberdintzen dituadiera hori ez duten beste adizki hirupertsonaletarik (Ib).

52 Bestalde, baditugu euskara zaharrean geroaldia edo ahalera adierazteko -ke erabiltzenez zuten aditz gutxi batzuk, dela orokorrean, dela dialektoren batean : batetik,


75

bestelako markarik ere hartu ez ohi zuten egin eta -iro- ;26 bestetik, -di atzizkia eranstenzitzaien egin bera (→ -(*g)idi-) eta -ki- laguntzailea (→ -kidi-).27

53 Hala bada, garatzen ari garen hipotesi honetan, pentsatu behar genuke -i misteriotsuhori ez ote den *-di baten higadurazko emaitza (adibidea berrartuaz : * diazadio).Hartara, bi “arazo” konponduko genituzke : 1) forma zaharrotan ez genituzke bi datibo-ikur izango, non gainera atzizkiturikoa litzatekeen forma osoari arkaikotasuna ematendiona (baina ikus §3.3.2) ;28 2) -ke-ren balioa morfema ezagun bati egotzi ahal izangogenioke (eta horrela azalpen garestiagoak saihestu).29 Bide batez, orain arte soilik bierrorekin lekukotu izan den atzizki arkaiko baten konbinazio-aukera ezagunakbikoiztuko genituzke. 3.3.2. -(*g)i zaharraren (eta etorki beraren) hipotesia

54 Aldiz, forma guztiei azalpen bateratua ematen saiatu nahi badugu, bistan da -i datibo-ikurtzat hartu beharko dugula.30

55 Adostasun horretarik abiatuz gero, bi kontu datozkit berehala burura : zein dira, orohar, formarik zaharrenak : datibo-ikurra dutenak, ala ez dutenak ? Eta, artikuluarenazpitituluari doakionez, zer dute ikustekorik datibo(-ikurr)ak eta denbora-aspektu-moduen adierazpenak ?31

56 Galderok erantzun baino lehen, dena dela, kontuan hartu behar da datibo-ikurrarenitxura bera, bakanki baino ez delako halatsu ageri, esan nahi baita zuzenean *gi-tik,bokalartean kontsonantea eroririk, eta ez -k(i) aldaera (cf. orain Etxep. darauritzut ‘derauzkizut, dizkizut’ eta Leiz. dauritzan ‘dagotzan, dagozkion’ ;32 Ariztimuño 2016).

57 Lehenbiziko auziari dagokionez, nago zenbaiten (askoren ?) iritzia dela ezen datibo-komunztadura, beharbada komunztadurarik eza baino berriago delako ustean,33

geroago eta morfologikoki agerikoago edo markatuago egin dela ; eta baliteke heinbatean hala gertatu izana, baina ez aditz eta pertsona guztietan, ez eta kasu guztietanbatera ere. Ezagunak dira nagozu edo derauzut bezalako lekukotasun zaharrak (baina cf.Ariztimuño 2015a : 56-57, Hegoaldeko grafien arazoaz) ; aldiz, orokorrak dira nagoko-ren eta, ekialdean, derauko-ren kideak (salbu eta Z dereio ? Ala < *derai(g)io < *de-rau-gi-o ?).34

58 Bigarren eztabaidagaiaz den bezainbatean, argi eta garbi batak eta besteak ez duteharreman zuzenik (nola, bada ?), ezpada kronologiazko zoriak elkarren ondoan,konbinaketa berezi batean eman dituela. Hots : datibo-ikurraren aldaera “berezi” horidaukaten formek, edo 1) -ke morfemarekin batera ageri dira, ohi ez bezala (adib.leraukaio ‘lioke’ ; cf. Leiz. drauca : drauqueo), edo 2) DAM kategorien balio jakin bat gordedute, usuenik morfologikoki markatua izaten dena (adib. diazaio ‘diezaioke’ ; cf. Leiz.d(i)eçaqueo). Azken horri dagokionez, batek pentsa lezake *ezan aditzaren berezkoesanahiarekin lotua dagokeela : ukan-en (baina ez izan iragankorraren, ezta *edun-en( ?)) ‘erdietsi’ hura bezalakoa (cf. Hualde & Ortiz de Urbina 2003 : 247, non ‘obtain’itzultzen baita), nolabait izan-en eta *edin-en arteko oposaketa semantiko-aspektualaren pareko (ikus 1. irudia). Gorago (§2) azaldu dudan bezala, euskara zahareta arkaikoan -ke atzizkia aski zen perpaus nagusietan ahalera adierazteko, ahalpartikularik gabe ere ; mendekoetan, berriz, ahal nahitaezkoa zen, baina orduanatzizkirik ez ohi zitzaion adizkiari eransten (Mounole 2011 : 121-124). Hemen aurkeztuden corpusari behatuz gero, ordea, ikusiko dugu egoera hori bera perpaus nagusietan


76

ere gertatzen zela ; areago, -ke atzizkirik ez ahal/ezin partikularik ez duenik ere aurkidaiteke testuinguru horretan.

59 Horrez gain, badira halako forma biluziak adierazpen-testuinguruetan ere. Horiek diraberezienak, ezen :

(VIII)

“D’ailleurs cet écart chronologique a pour conséquence une assymétrie entre présent etpassé dans le système verbal du 16ème siècle : pour lors la périphrase [radical verbal /participe passé + *edin, *ezan, egin de présent] est limitée aux contextes non-assertifs, tandisqu’au passé on la rencontre en contextes non-assertifs et assertifs.” (Mounole 2011 : 323, 390.oin-oh.)35

60 Amaitzeko, Mounole 2011 : 330-en esaten denez, ‘ahalera > geroaldia’ aldaketa hainbathizkutzatan dago lekukotua ; alderantzizkoa ez, ordea. Horregatik, -te/-ke dutenformen jatorrizko esanahia potentziala zela, eta denborazkoa hartatik eratorri zelaproposatzen du.36 Hemen aurkezturiko lehen hipotesia (§3.3.1) bateragarria litzateke,apika, bilakaera horrekin (ezberdintasun bakarra -ke ordez -di atzizki baliokideahartzea izanik). Aldiz, behin baino gehiagotan aipatu dudan bezala, mendekoperpausean *ezan-ek eta *edin-ek ez zuten -ke atzizkia hartzen (eta bai ahal partikulabeti), eta gauza jakina da mendeko perpausak gordetzaileagoak izan ohi direla (IX) ; ezote du horrek iradokitzen ahalerazko zentzua, hain zuzen, ahal partikulak erantsi ziolalehenago geroaldi zentzua (besteak beste) izan zezakeen forma bati ?

(IX)“Since non-assertive subordinate clauses are not used for the expression of focus or topic(Hopper and Thompson 1973), they tend to be conservative grammatically, retaining oldersyntax and morphology (Givón 1979a : 85).” (Bybee & al. 1994 : 230-231)

61 Nolanahi ere, Bybee et al. 1994-n eta Heine & Kuteva 2002-n jasotako bilakaerekineskema orokor bat egin bageneza, 1. irudikoaren moduko zerbait erdietsiko genuke.Bertan ikus daitekeenez, geroaldia eta ahalera gramatikalizazio bide ezberdinetarikirits litezke, lexema beretik abiatuta (euskaraz *edin eta * ezan direla hautagaiaproposenak).37

1. irudia

3.4. Dadukaio adizkiaz

62 Bukatzeko, eduki aditzaren berezitasunaz eta, bereziki, Axularrek darabilen dadukaio adizkiaz ohar pare bat egin nahi nuke. Lehenik eta behin, argi utzi behar da ez deladadukaio-n hiru argumentu bilatu beharrik : Axularrek diaduko du Nork-Nori-Nor formagisa. Argumentu-egiturari dagokionez, eta §3.1-en erakutsi bezala, Nork-Nor hutsa da


77

sinkronikoki. Haatik, Mitxelenak 2011 [1954] : 134 Lafoni jarraituz azaldu bezala,badirudi eduki-k datibo-argumentu bat hartzen zuela antzina, atzizki horrek eta formajokatuetako -o~-a amaierak salatzen dutenez. Gerora, ordea, 3. pertsonari zegokionkomunztadura hori berranalizatu eta adizkia Nork-Nor egiturakotzat hartu zen. Bada,Axularren dadukaio-k hipotesi hori indartzen eta nolabait frogatzen duelakoan nago,ezen datibo-komunzatudarik eskatzen ez duen testuinguru batean, argiro 3. pertsonaridagokion marka baitarama, datibo-aurreko eta guzti (oroit -ka < -ke dela) ; non etahorretarako -a bokala orokortu duen hizkera batean (hots, mendebaldeko euskarazkanpoko batean). Nire ustez, adizki honek bermatzen du -kaio amaieraz orain arteesandakoa, eta areago antzinatasuna ematen dio, daduka-tik ezin erator litekeenez,*dadugio zen garaira baikaramatza, nondik *dadukegio > dadukaio.38

4. Ondorio gisa

63 Horrenbestez, lan honetan zehar hainbat gai arazotsu ukitu dira, eta horietako batzukkonpontzen saiatu. Alde batetik, Axularren ustezko -(k)aio atzizkiaren afera azalduaizan da, -kaio eta -aio bereizi beharra erakutsiaz, eta, bestetik, -o 3. pertsonarenkomunztadura-marka dela kontuan hartuta, adizkien multzoa osatu, zehaztu etalehenago identifikatu gabeko forma eta testuetara hedatu da (besteak beste RS, Etxepare, Leizarraga, Oihenart edota Materrarenetara).

64 Ondorioz, zenbait adizki eta morfemaren osaera eta jatorriari buruzko proposamenberriak aurkeztu dira. Hasteko, -kai < * -ke-i eta -ai < * (aditz erroko V)-i banatu etabigarren multzoko adizkien kategoria-zehaztapenen zergatia argitzeko saioa egin da.Zehazki, Axularren diazaio vs diazon oposaketa azaltzeko bi hipotesi plazaratu dira,lehen formako -i atzizkiaren etorkiaren arabera : datibo-komunztadurarekin (* -gi)lotzen du batak, eta aurretik soilik beste bi aditz-errori lotua ezagutzen genuen -di modalarekin besteak.

65 Datibo-ikurtzat edukiz gero, lehen aldiz identifikaturiko arkaismo baten aurreangeundeke, perpaus nagusi asertiboetan ere -ke gabeko formak baikenituzke, baigeroaldi adierarekin, bai eta ahalerarenarekin ere (azkenaren kasuan ia beti ahalpartikulak lagundurik) ; azken horri dagokionez, Mounole 2011-n defendatzen dengramatikalizazioaren ordez (ahalera > geroaldia) beste bide bat proposatu da, ikusiriktestuinguru gordetzaileenetan [ahal partikula + -ke gabeko adizkia] egitura zerabiltelaXVI. mendean : funtsean, ahalera adierazteko formarik zaharrena ahal + adizki biluziazatekeen, eta -ke-k (nahiz -di-k)39 geroaldia adieraziko zuen (zein eta inperfektibozkoformek berez izan zezaketen zentzu hori). Bi ezaugarriak batera erabiltzearen poderiozhartuko zuen atzizkiak potentzialtasuna adierazteko ahalmena. Horrez gain, adizkiotandatibo-ikurra agertzea ez agertzea baino zaharrago dela ondoriozta daiteke.

66 Aldiz, bokal hori -di atzizkiaren lorratz gisa ikusiko bagenu, morfema horren behialakohedadura handiago baten erakusgarri genituzke lan honetan aurkezturiko datuak,baina bestelako ondorio diakronikorik gabe.

67 Azkenik, eduki-ren jatorrizko datibo-komunztaduraren hipotesia frogatzen bide duendadukaio forma argitu da.


78

Postscriptum

68 Artikulua amaitua nuelarik, ataka batean aurkitu dut neure burua, §3.2-n emandakoazalpenari dagokionez : -e > -a bi silabako hitzetan gertatu ohi da ; hirutik gorakoetan,ordea, bokala galtzea zen araua (Mitxelena 2011 [1977] : 104-105). Hala eta guztiz ere,horrek ez du zertan nire proposamenaren muina uki (-ka-i banatu beharra, eta -ka = -keizatea) ; alabaina, emandako azalpena (Erdi Aroko bokal-aldaketena) ezin erabil litekebesterik gabe. Horren aurrean, hiru aukera hauek ikusten ditut, beharbada errazena (ezhorratik egiantzekoena) litzatekeenetik neuretzako interesgarrienera ordenaturik :

1)

Azken batean, -ka- ez da “eratorpeneko” aldaera, baizik eta diptongoan sortu dena, hau da [ei] >[ai] irekitzearen ondorioz (cf. Nafarroa hegoaldeko eu > au, eta, alderantziz, Iparraldeko ai > ei).Euskaraz badira au/eu eta ai/ei txandakatzeak, non e-duna zaharrago izan litekeen batzuetan(Mitxelena 2011 [1977] : 83-85 ; cf. bertan gai/gei pareaz eta gehi-rekiko balizko harremanetimologikoaz ; pace Lafitteren -kai > -ke, bide batez). Nolanahi ere, Axularren hizkerakoberezitasun bat besterik ez litzateke.

2)e > -a aldaketak luzaroago iraun zuen ezen ez bokalen erorketek (gogoan izan katu/katagorri, kutsu/kutsatu bezalako bikoteak ere, itxuraz bokal-neutraltzea morfologizatu izanarenondorio) ;

3)

ezaugarria uste baino zaharragoa da, horretarako onartu beharko genituzkeen inplikaziohauekin (gutxienez) : -ka- aldaera inoiz orokorr(ago)a izan da ; bokal-aldaketa gertatu zeneanartean klitikoak ziren gaur egungo aurrizki-atzizki batzuk bederen, eta ondorioz -ke morfemaez zatekeen bigarren silabatik haragokoen gisara mutatuko (cf. daduka vs dadukaio azaltzeko erebehar den oinarrizko ezberdintasuna : *dadug(i)-o lehenean, *daduke-(g)io bigarrenean).40

69 Ezin naiz hemen ezeinen aldeko argudiaketan sartu, eta irakurleari uzten diot honezazhausnartzeko aukera, harik eta beste proposamen batek edo (zori hobez) testu zahar“berri” batek lainopetik atera gaitzakeeno.

70 Finitzeko, eta oro har Oihenarten neurtitzak kontuan hartu ez ditudan arren(diatopikoki nahiz diakronikoki izan dezakeen zalantzazko fidagarritasuna dela-eta),hona ekarri nahi nuke haietan aurkitu dudan azken -i-dun adizki bat : (78) demaiala ‘eman diezaala’. Izan ere, nahiz eta hasiera batean jusibo balioko -ela-dun formaarruntetarik dirudien, esango nuke ezin bazter daitekeela aldi berean geroaldikokutsua duenik (cf. Etxeberri Ziburukoaren lauda egun batean zaitzakela, eta orainLazarragaren beracusque bezalakoak ; Mounole 2011 : 99-100).

Eranskina

71 Axular

72 -KAI

73 *eradun


79

(1)zerauzkaion ‘zizkiokeen’ (15-2) : “hala Jainkoak nahi izan balu, eman zerauzkaion gizonari ereabantail suerte hauk guztiok, eta gehiago ere. <25> Beztitu zukeien, etxedun egin zukeien, etadeus gosta gabe, behar zuen guztiarekin ibeni zukeien.”41

(2)leraukaio ‘lioke’ (96-3) : “Pintatzaile batek egin baleza imajina eder bat alde guztiz konplituaeta abantailatua : <172> imajina hark, baldin ezagutzarik balu, nori lehenik behatu behar otheleraukaio ?”

(3)zeneraukaio ‘zenioke’ (100-34) : “Hoberena behar duenari, eta onik baizen hartzen eztuenari,nahi zeneraukaio zuk gaixtoena bulkhatu ?”

(4)ezpaineraukaio ‘ez bainioke’ (109-10) : “Ez nuke erran nahi, zein peril handiak direnheriotzeko oren hartan. Zeren ezpaineraukaio nehori izitzeko eta esperantzaren galtzekookhasinorik eman nahi.”

(5)zeneraukaie ‘zenieke’ (262-22) : “Kofesatu ondoan, munduak, deabruak edo haragiak berrizbekhatu egitera eta leheneko estatuan, egoitzan, etzauntzan eta tokian jartzera akometatzenzaituztenean, ihardetsi behar zeneraukaie : (...)”

74 -kidi-

(6)lekidikaio ‘lekioke’ (20-30) : “eta gero, handik harat, alferlan gertha lekidikaio bere lehenekozuhurtzia guztia.”

(7)lekidikaiola ‘lekiokeela’ (143-29) : “(...) ezen orduan zure hitz sinpleari eta bakhunari, eta arekheinuari eta aieruari ere sinheste gehiago eman lekidikaiola, anhitz arnegu eta juramentu<266> egiten dutenei baino.”

(8)dakidikaion ‘dakiokeen’ (43-15) : “(orhoitzen da...) ethor ahal dakidikaion desohoreaz etakalteaz.”

(9)dakidikaion ‘dakiokeen’ (83-9) : “hobe da gizonekin ihardukitzea, eta hetarik ethor ahaldakidikaion kalteari igurikitzea, ezen ez Jainkoa baithan eta haren miserikordian fidaturikbekhatu egitea.”

(10)dakidikaio ‘dakioke’ (97-38) : “Eta hil ezpadadi ere, zer ahal daidike zahartzean, adin flakohartan ? Eta orduko ongi egitea zer balia ahal dakidikaio ?”

(11)dakidikaiona ‘dakiokeena’ (105-19) : “Bada, gizon zaharra ere banaloriatzea, eta gaztedenborako zenbait erhokeriatara bihurtzea, gizonari gertha dakidikaiona da : anhitz dabekhatu handiagorik.”

(12)dakidikaio ‘dakioke’ (141-7) : “(...) hala erran ahal dakidikaio arnegariari eta juramentuegiteko usantza duenari ere (...)”

(13)dakidikaion ‘dakiokeen’ (156-34) : “Hura da zer gertha ahal dakidikaion aitzinetik pensatzea,bere buruaren ezagutzea, ethorkizuneko perilari begiaren edukitzea, eta koleraren kontrakoeta iraungitzeko lehenbiziko erremedioa.”


80

(14)dakidikaio ‘dakioke’ (209-25) : “Halakoari erran ahal dakidikaio, Udo zeritzan bati erranzeikana”

(15)dakidikaio ‘dakioke’ (260-4) : “Egia da, ordea : ongi garbitu eta sendatuagatik ere, gerthadakidikaio berriz likitstera, eritzera eta bekhatu egitera.”

(16)dakidikaio ‘dakioke’ (302-19) : “Ordea, halako pedazua, aphaindura eta berretura eman ahaldakidikaio, non gero berretura hark eta pedazuak, arropa oso berriak baino gehiago baliobailuke.”

(17)lekidikeion ‘lekiokeen’ (253 : 19) : “Hunelatan gutarik batbederari erran ahal lekidikeionbezala : (...)”

(18)dakidikeiela ‘dakiekeela’ (143-12) : “Zeren hitz guztiaz juramentu egiten duenak emaiten duaditzera gezurtia dela ; eta haren erranei lekhukorik gabe sinhesterik ezin eman dakidikeiela.”

(19)dakiditzaiola42 ‘dakizkiokeela’ (201-16) : “Eta hain da egia haur, non uste baitut ezen,emaztetan faltarik eztuen aphezari, bertzerik anhitz falta izanagatik ere, hek guztiak hobekibarkha, estal eta disimula dakiditzaiola.”

(20)zekidikaion ‘zekiokeen’ (290-28) : “Eta etzituen behin ere egin, Natan profeta mehatxatzeraeta eranzute egitera ethor zekidikaion arteino.”

75 eduki

(21)dadukaio ‘daukake’ (68-31) : “Ez eta, beraz, Jainkoak ere, bekhatuen neurria bethez gero, ezindadukaio, bere justiziaren arauaz, bere kolera agertu gabe.”

(22)dadukaionik ‘daukakeenik’ (67-12) : “Zeren ezta soberaniak gainez eragin eztiazaionik, eztabere neurria baino gehiago dadukaionik.”

76 izan

(23)litzaikaion ‘litzaiokeen’ (181-18) : “Eta manatu ere, ez noiznahi <331> den, baina bere azkenfinean, batbederari den hitzik ttipiena ere bihotzean barrena sarthu behar litzaikaiondenboran.”

(24)zitzaikaion ‘zitzaiokeen’ (75-5) : “Finean, nori gogora zitzaikaion Daniel bezalakoa, lehoingose-minduek bere menean eta atzaparren artean edukiz gero, desegin gabe eta iretsi gabeutziko zutela ?”43

77 -I

78 *ezan

(25)ziniazaio ‘zeniezaioke’ (137-20) : “Eztuzu eginen juramenturik Jainko falsoez, zeren hartanbidegabe egin ziniazaio egiazko Jainkoari, hari dagokan ohorearen bertzeri emaiteaz.”


81

(26)liazaio ‘liezaioke’ (139-4) : “Iben baleza errege batek legea, eztioela nehork ere, biziarenpenan, nehori behar-ondokorik emanen, eta guztiarekin ere, gertha balekio zenbaiti emaiterazenbaiti, halakoak bide gabe egin liazaio erregeri.”

(27)liazaio ‘liezaioke’ (139-5) : “Baina areago egin liazaio, baldin errege berari bere presunaneman baliazo.”

(28)

bailiazaiote ‘bailiezaiokete’ (143-14) : “Nola baldin gizon bati, erraiten <265> dituen hitzguztietan nehor kontra balekio, eta erran baliazote « etzaitugu sinhesten, ekhartzu zenbaitlekhuko », desohore eman bailiazaiote ; hala hitz guztiaz juramentu egiten duenak, etajuramentuez bere erranak frogatu nahi dituenak ere, emaiten dio bere buruari desohore.”

(29)liazaio ‘liezaioke’ (186-11) : “Zeren, baldin geldi baledi, hark midizinari eta ezartzen denerremedioari indarra flaka liazaio, eta berthutea edeki.”

(30)ziniazaio ‘zeniezaioke’ (275-7) : “Erran bazeneza : « Hegaztina haur trabatzen eta kargatzendute bere hegalek » eta, urrikaldurik, edeki baziniatzo, kalte gehiago egin ziniazaio, probetxubaino.”

(31)ziniazaio ‘zeniezaioke’ (299-17) : “Eta ihardets baliazazu, midizina bat hartu nahi gabez etamidikuagana joan nahi gabez eztela sendatzen, mirets zenezake, eta arrazoinekin erranziniazaio erhoa dela.”

(32)

baili(a)zaie44 ‘bailiezaieke’ (238-7) : “Zeren hain da klar eztirela justu, non baldin bertzetanibili gabe, galdegin baliazote berek bere konzientziari, hark berak erakuts bailizaie egia. Etahandik, berek kondena bailitzakete bere buruak. Zeren bere konzientzian barrena edirenbailezakete, eskiribaturik bezala, galdez dauden guztiaren errepuesta.”

(33)

liatzaie ‘liezazkieke’ (338-7) : “Baldin ifernuan daudenek balute bere bekhatuez behar denurrikimendurik, balegite penitenziarik, itzul balezate bere borondatea bertze aldera,gaixtotik onera, usa lezake bai Jainkoak heken alderakotzat bere miserikordiaz, eta barkhaliatzaie bere bekhatu guztiak, orai guri penitenzia egiten dugunean barkhatzen derauzkigunbezala.”

(34)liazaizute ‘liezazukete’ (166-12) : “Zeure etsaiek anhitz bidegabe egiten deratzute, etaikhusteintu Jainkoak bidegabe hek, badakizki, eta nahi balu ez liazaizute halakorik egin,debeka litzake : ordea, eztu debekatzen.”

(35)liazaizula ‘liezazukeela’ (166-27) : “Eta Jainkoak uste balu etzarela harentzat izanen, halakopenarik eta atsekaberik ez liazaizula eman, baina utz zinitzakeiela nahi duzun guztiarenegitera eta zeure plazerera bizitzera.”

(36)liazaizute ‘liezazukete’ (309-26) : “Baldin zure zapatak, eta etxean zeure zerbitzuko dituzunbertze gauzak mintza albalitezi, erran liazaizute : (...)”

(37)diazaio ‘diezaio’ (19-32) : “Iguzkiak arrazoinekin erran ahal diazaio beranduraino oheandatzanari : « Zerk aratza hor alfer-nagia ? (…)”

(38)diazaio ‘diezaioke’ (49-7) : “halako faborea, garazia, indarra eta haizea eman ahal diazaioSpiritu Sainduak zure gogoari eta borondateari, non...”


82

(39)diazaiola ‘dezaiokeela’ (66-28) : “baina ez nahi duen bezanbat bekhatu egin dezakeiela, eta ezlibertate hari nahi duen bezanbat iraun arazi ahal diazaiola.”

(40)diazaio ‘diezaioke’ (82-5) : “Zeren Jainkoak ezin barkha diazaio bekhatoreari, bekhatutandagoeino, (...)”

(41)ziazaion ‘ziezaiokeen’ (160-24) : “Egun batez galdegin zeraukaten Dionisio filosofoari, eazertzaz egin ahal ziazaion gizon batek bere etsaiari damurik eta atsekaberik gehiena.”

(42)ziazaionik ‘ziezaiokeenik’ (192-10) : “Eta hain herstuki begiratzen zuen, non ezpaitzenfaborerik, ahaiderik, adiskiderik, eta ez urrerik, eta ez zilharrik, hauts arazi ahal ziazaionik.”

(43)diazaiogunz ‘diezaiokegunetz’ (275-25) : “Galdegiten dute teologoek, ea guk geurebekhatuakgatik geure Jainkoari satisfazionerik eta pagamendurik egin ahal diazaiogunz.”

(44)diazaiogu ‘diezaiokegu’ (275-29) : “Beraz, ezin egin diazaiogu guk geure Jainkoaripagamendurik.”

(45)liazaio ‘liezaioke’ (286-29) : “Bekhatu baten egitera dohanak, konsidera baleza zenbat penaeta atsekabe iragan behar duen bekhatu haren egitean eta egin ondoan, zer gozo, zer zaphore,zer atsegin eta plazer har ahal liazaio bekhatuari ?”

(46)diazaion ‘diezaiokeen’ (304-5) : “Gauza gaizki egina da, eta itsusia, adiskideari deiezdagotzunean, ez ihardestea, athean iguriki arazitzea ; eta berehala eman ahal diazaionerrepuestaren eta egin ahal diazaion zerbitzuaren geroko luzatzea.”

(47)diazaion ‘diezaiokeen’ (304-6) : “Gauza gaizki egina da, eta itsusia, adiskideari deiezdagotzunean, ez ihardestea, athean iguriki arazitzea ; eta berehala eman ahal diazaionerrepuestaren eta egin ahal diazaion zerbitzuaren geroko luzatzea.”

(48)diazaio ‘diezaioke’ (306-8) : “Utzi du Jainkoak ; har dezagun, beraz, guk ; daramagun, zerengurea da, eta nori berea, ezin nehork edeki diazaio”

(49)diazaiote ‘diezaiokete’ (311-13) : “Halaber, abre adimendugabek ere arrazoinekin erran ahaldiazaiote : (...)”

(50) diazaio ‘diezaioke’ (311-15) : “Bada, lurrak ere egin ahal diazaio eranzute.”

(51)ziazaion ‘ziezaiokeen’ (325-26) : “Zer eske eskasagorik edo othoitz ttipiagorik egin ahalziazaion ?”

(52)diazaizu ‘diezazuke’ (44-5) : “Erranen duzu oraino : « Eta zer izanen da igurikitzenbaderaut ? ». Iguriki ahal diazaizu.”

(53)diazaizula ‘diezazukeela’ (83-25) : “(...) etzara fidatzen, eztuzu esperantzarik, prestukibizitzen zarela eta bekhaturik egin gabe egoiten zarela, zeure premia eta eskastasuna estalahal diazaizula Jainkoak.”

(54)diazaio ‘diezaioke’ (66-30) : “Hark [Jainkoak] libertate hari eta haren iraupenari, gutien usteduenean, bortxarik egin gabe, utz arazi diazaio, herts eta traba, daraman bide gaixtoa.”

(55)eztiazaionik ‘ez diezaiokeenik’ (67-11) : “Zeren ezta soberaniak gainez eragin eztiazaionik,ezta bere neurria baino gehiago dadukaionik.”


83

(56)eztiazaio ‘ez diezaioke’ (239-6) : “Konzientziak ez aita sainduri, ez enperadoreri, ez erregeri,eta ez munduan den bertze presunari, eztiazaio barkha.”

(57)eztiazaiola ‘ez diezaiokeela’ (250-37) : “Iduritzen zaika halakoari ezen bere sinpletasuna etaintenzione ona duela gaztelurik <448> eta dorrerik asko ; eta berak bertzeri egiten eztioena,eztiazaiola berari ere bertzek egin.”

(58)eztiazaiola ‘ez diezaiokeela’ (339-36) : “Erran komuna da, eta ongi errana da —lehen ereerran dugun bezala— eztiazaiola nehork ere nehori hanbat kalte eta bidegabe egin, nola berakbere buruari.”

(59)eztiazaigu ‘ez diezaguke’ (78-30) : “« Miserikordios da Jainkoa, maite gaitu, on <137> derizku,bereak, bere odolaz erosiak gaitu ; men-menera gaitezinean eztiazaigu falta : beraz, hardezakegu esku eta lizentzia zenbait bekhaturen egiteko ».”

79 eman

(60)demaiot ‘eman diezaioket’ (325-34) : “(...) ezin demaiot bertzeri atxakiarik, neurk neure buruagaldu dut ».”

80 Etxepare (1545)

(61)eztemayo ‘ez dio emango’ (I, 148) : “Ordu hartan afer date hari apellacia / Harc ehori eztemayooren vaten epphia”.

81 Leizarraga (1571)

(62) cieçoyon ‘ziezaiokeen’ (Mt 22, 46) : “Eta nehorc ecin ihardets cieçoyon hitzic : (...)”.

(63)dietzoyoten ‘diezazkioketen’ (Mt 21, 41) : “(...) eta bere sasoinean fructuac renda dietzoyotenberce laborariri bere mahastia alocaturen.”

82 Refranes y Sentencias (1596)

(64)lemayo ‘emango lioke, eman liezaioke ( ?)’ (284) : “Aramayo, dabenac ez lemayo. AAramayona, quiê la tiene no la daría.”

83 Materra (1617, 1623)

(65)baitiaçaiogu ‘baitiezaiokegu’ (1617 : 85) : “Eduquitcen du laburzqui cer-ere galdeguin ahalbai-tiaçaiogu Iaincoari, (...)” = 1623 : 86-87 : “(...) eduquitcen // du bere baithan laburzqui cerere galdeguin ahal baitiaçayogu Iaincoari, (...)”


84

(66)diaçaiçut ‘diezazuket’ (1623 : 279) : “Baiña cer eman ahal diaçaiçut nic çuri hunen amoriohandiaren ordain ?”

84 Haranburu (1635)

(67)diaçaio ‘diezaioke’ (405) : “Bitarteco on batec hainitz daidi, credita duenac hainitz irabaz diaçaio beharrean dagoen bati, (...)”

85 Oihenart (1657 ; atsotitzak)

(68)dezaian ‘diezaakeen’ (578) : “Emak eure xahala gogo onkara, gora ahal dezaianari azkarrara.Baille ton veau de bonne grâce à celui qui pût te l’enlever par force.”

(69)dezakeio ‘diezaioke’ (94) : “Bere nahiz eri denari nork bilha dezakeio osagarri ? Qui se voudramettre en peine de procurer la santé à celui qui est malade pour son plaisir ?”

86 Urthubiako Anderearen gutunak (ca. 1598)

(70)nizacoye ‘niezaioke’ (20 : 1) : “Jauna : orandic ezcin gastiga nizacoye zure senoriary cerquantitate mercaduria dens (...)”

(71) niazacoyo ‘niezaioke’ (20 : 6) : “Inglesen berriric ezin gastiga niazacoyo zure senoriary (...)”

87 Voltoire (ca. 1620)

(72) dezaqueyo ‘diezaioke’ (150) : “Iaincoa lagû duenary nihorq eçin qualteriq eguin deçaqueyo.”

88 Pouvreau (1892 [ca. 1648-1659], 1664)

(73)dakidikeien ‘dakiekeen’ (1892 [ca. 1648-1659] : 63) : “(…) halaber gizonak erakhartzen dituloriara halako ordenanza batez non hartarakotz hel dakidikeien guzia gertatzen eta kausitzenbaita haren Iainkozko predestinazionearen azpian.”

(74)gakidiskeie ‘gakizkieke’ (1664 : 23) : “(...) ezin egin dezakegu ordea hek ikusten ezpaditugu,ezin ere garai gakidiskeie buruz buru hari ezpagara (...)”

(75)dakidiskeie ‘dakizkieke’ (1664 : 147) : “Ezen munduko tratuetan eta egitekoetan dabiltzanekezin osoki imita detzaketelarik sainduen akzione guziak, badarik ere iarraiki dakidiskeie edohurbilletik edo urrunetik.”

(76)dakidikeie ‘dakieke’ (1664 : 326) : “Hetaz bezanbatean, nola ezpaitzaie itxeki behar, hala ereeman dakidikeie alegeratzeko ordenatu den denbora.”


85

(77)dakidikeien ‘dakiekeen’ (1664 : 455) : “(…) nola ezpaigaudeske hekin oztetik osoki libraturik,egin dakidikeien kontrarik hoberena da, hetaz konturik ez egitea (…)”

89 Oihenart (1657 ; neurtitzak)

(78)demaiala ‘eman diezaala’ (1657 : XXII, 7) : “Hiri, Jainko hirurkuna, / guziek gehien uguna, /gog’ orok bide bezala / elhesari demaiala”45

BIBLIOGRAPHIE

Aldai, Gontzal. 1998. Un nuevo rasgo de la lengua de los Refranes y Sentencias de 1596. FontesLinguae Vasconum 79. 387-396.

Aldai, Gontzal. 2000. Split ergativity in Basque : The pre-Basque antipassive-imperfectivehypothesis. Folia Linguistica Historica 21(1-2). 31-97.

Aldai, Gontzal. 2008. Sobre el significado arcaico de las formas con prefijo l- : su uso en Lazarraga.Fontes Linguae Vasconum 108. 301-327.

Altuna, Patxi. 1980. Linguae vasconum primitiae. Edizio kritikoa. Bilbo : Euskaltzaindia & EdicionesMensajero.

Aresti, Gabriel. 1971. Flexiones verbales empleadas por Pedro de Axular en su obra “Gero”. FontesLinguae Vasconum 8. 197-221.

Ariztimuño, Borja. 2013. Finite Verbal Morphology. In Mikel Martínez-Areta (arg.), Basque andProto-Basque. Language-Internal and Typological Approaches to Linguistic Reconstruction (Mikroglottika5). Berna : Peter Lang. 359-427.

Ariztimuño, Borja. 2015a. Lazarragaren eskuizkribuko adizki batzuez (euskal aditz jokoarenkronologia erlatibo baterantz). In Maria-José Ezeizabarrena & Ricardo Gómez (arg.), Eridenen duzerzaz kontenta : sailkideen omenaldia Henrike Knörr irakasleari (1947-2008). Bilbo : UPV/EHUkoargitalpen zerbitzua. 49-70.

Ariztimuño, Borja. 2015b. Euskararen dialekto zaharrak aztertzeko saioa : aitagureen mithridates baten deskribapena. In Gotzon Aurrekoetxea, Jesus Mari Makatzaga & Patxi Salaberri Muñoa(arg.), Hire bordatxoan. Txipi Ormaetxea omenduz. Bilbo : UPV/EHUko argitalpen zerbitzua. 21-39.

Ariztimuño, Borja. 2016 (agertzeko). Etxepareren darauritzut eta Leizarragaren dauritzan, parezpare. Lapurdum 19 (Ale Berezia). 59-63.

Ariztimuño, Borja, Udane Atutxa, Dorota Krajewska, Urtzi Reguero, Ekaitz Santazilia, Oxel Uribe-Etxebarria & Eneko Zuloaga. 2015. Materra : edizioa eta azterketa (1.1), http://sites.google.com/site/materraedizioa (abenduak 22, 2015).

Benveniste, Émile. 1966. Problèmes de linguistique générale (Bibliothèque des sciences humaines). Paris : Gallimard.


86

http://sites.google.com/site/materraedizioa




Bilbao, Gidor, Joseba A. Lakarra, Julen Manterola, Céline Mounole & Blanca Urgell. 2012. Lazarragaeskuizkribua : edizioa eta azterketa (2.0), http://lazarraga.com (abenduak 22, 2015)

Bonnefoy, Jean (arg.). 1563. Le Nouveau Testament, c’est à dire, La nouvelle alliance de nostre SeigneurIesus Christ. Revue & corrigé de nouveau sur le Grec, par l’advis des Ministres de Geneve. Avec Annotationsrevés & augmentees par M. Augustin Marlorat, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k108678p(azaroak 18, 2015).

Bybee, Joan, Revere Perkins & William Pagliuca. 1994. The evolution of grammar. Tense, aspect, andmodality in the languages of the world. Chicago & London : The University of Chicago Press.

Camino, Iñaki. 2008. Nafarroa Behereko euskara zaharra. ASJU 42(1). 101-170.

Camino, Iñaki. 2013. Euskalkien historiaz : Lapurdi eta Nafarroa Garaia. In Ricardo Gómez et alii(arg.), 77-140.

Campbell, Lyle. 2013. Historical linguistics. An introduction, 3. edizioa. Edinburgh : EdinburghUniversity Press.

Euskaltzaindia. 1979. Euskal aditz batua. Donostia : Euskaltzaindia.

Fernández, Beatriz. 2013. -(K)i hiztegian, eta hiztegiaz harantzago. ASJU 48(2). 1-26.

Gómez, Ricardo & Koldo Sainz. 1995. On the origin of the finite forms of the Basque veb. In JoséIgnacio Hualde et alii (arg.), 235-274.

Gómez, Ricardo, Joaquín Gorrochategui, Joseba A. Lakarra & Céline Mounole (arg.). 2013. KoldoMitxelena Katedraren III. Biltzarra. Vitoria-Gasteiz : UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.

Heine, Bernd & Tania Kuteva. 2002. World lexicon of grammaticalization. Cambridge : CambridgeUniversity Press.

Hualde, José Ignacio, Joseba A. Lakara & Robert L. Trask. 1995. Towards a history of the Basquelanguage (Current Issues in Linguistic Theory 131). Amsterdam & Philadelphia : John Benjamins.

Ithurri, Jean. 1895. Grammaire basque : dialecte labourdin. Baiona : Lamaignère.

Koch, Harold. 1995. The Creation of Morphological Zeroes. In Geert Booij & Jaap van Marle (arg.), Yearbook of morphology, 1994, 31-71. Dordrecht : Kluwer.

Lafitte, Pierre. 1944. Grammaire basque (navarro-labourdin littéraire). Baiona : Le Livre.

Lafon, René. 1980 [1944]. Le système du verbe basque au XVIe siècle. Donostia : Elkar.

Lafon, René. 1999 [1961]. Sur les formes verbales basques qui contiennent un indice datif. In JeanHaritschelhar & Pierre Charritton (arg.). Vasconiana (Iker 11). Bilbo : Euskaltzaindia. 411-430.

Lakarra, Joseba A. 1996. Refranes y sentencias (1596) : edizioa eta ikerketak (Euskararen Lekukoak 19). Bilbo : Euskaltzaindia.

Lakarra, Joseba A. 1999. “L’interprect ou traduction françois, espagnol & basque” (~1620) : II. Elkarrizketak. ASJU 33(2). 493-568.

Lakarra, Joseba A. 2008. Temas para un prólogo : Forma canónica, tipología holística diacrónica yresconstrucción del protovasco. Oihenart 23. 277-347.

Lakarra, Joseba A. 2013. Euskararen historiaurrearen berreraiketa sakonagorako : formakanonikoa, tipologia holistikoa, kronologia eta gramatikalizazioa. In Ricardo Gómez et alii (arg.),275-324.


87

http://lazarraga.com/

http://lazarraga.com/

http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k108678p

Lakarra, Joseba A. & Iñigo Ruiz Arzalluz. 2011. Luis Michelena. Obras completas I-XV (ASJUrengehigarriak 54-68). Donostia & Vitoria-Gasteiz : Gipuzkoako Foru Aldundia & UPV/EHUkoargitalpen zerbitzua.

Mitxelena, Koldo. 2011 [1954]. Nota sobre algunos pasajes de los Refranes y Sentencias de 1596. InIñigo Ruiz & Joseba A. Lakarra (arg.), XI, 131-139.

Mitxelena, Koldo. 2011 [1964]. Textos arcaicos vascos. In Iñigo Ruiz & Joseba A. Lakarra (arg.), XII,1-197.

Mitxelena, Koldo. 2011 [1977]. Fonética histórica vasca, 2. edizioa. In Iñigo Ruiz & Joseba A. Lakarra(arg.), VI.

Mounole, Céline. 2011. Le verbe basque ancien : étude philologique et diachronique. UPV/EHUkodoktoretza-tesia, https://www.educacion.gob.es/teseo/imprimirFicheroTesis.do ?fichero =28964(abenduak 22, 2015)

Mounole, Céline. 2015. Datibo-komunztaduraz eta laguntzaile hirupertsonalen diakroniaz. InBeatriz Fernández & Pello Salaburu (arg.), Ibon Sarasola, gorazarre. Homenatge, homenaje, 473-490.Donostia : UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.

Salaberri Muñoa, Patxi. 2014. Leizarragaren idazlanetan barrena. Vitoria-Gasteiz : UPV/EHUkoargitalpen zerbitzua.

Satrustegi, José María. 1994. Gabriel Aresti eta Koldo Mitxelenaren arteko posta-harremanak. Fontes Linguae Vasconum 67. 487-520.

Trask, Robert L. 1995. On the history of the non-finite verb forms in Basque. In José IgnacioHualde et alii (arg.), 207-234.

Ulibarri, Koldo. 2010. “Viva Jesus” dotrina : edizioa eta azterketa. ASJU 44(2). 41-154.

Ulibarri, Koldo. 2015. Dotrinazko sermoitegia : galduriko hizkerak eta dialektologia historikoa. UPV/EHUko doktoretza-tesia, https://addi.ehu.es/bitstream/10810/15971/1/TESIS_KOLDO_ULIBARRI_ORUETA.pdf

Urgell, Blanca. 2015. Gero (edizio kritikoa). Bilbo : Euskaltzaindia.

Urkizu, Patri. 2004. Joan Perez de Lazarraga. Dianea & koplak. Donostia : Erein.

Zulaika, Esther. 1998. Ioanes Leizarragaren aditza. Donostia : Deustuko Unibertsitatea.

NOTES1. Irakurleak artikulu honen amaierako Eranskinean aurkituko du Axularren eta besteenlekukotza osoa autoreka, atzizkika, aditz-erroka eta adieraka ordenaturik. Testuan zehar horieiegingo zaie erreferentzia, behar denean adibidea osorik errepikatuz, eta Eranskinekozenbakuntza gorderik (horregatik, argitasunaren mesedetan datekeelakoan, bestelako aipuakzenbaki erromatarrez eman ditut).2. Konbentzioari men egin badiot ere, berriro aldarrikatu nahi dut (ik. Ariztimuño 2015a : 68, 38.oin-oh.) aditz nagusi gisa ‘eman’ adieraz lekukotua dagoen laguntzaile honen partizipiozkoformak Axularrek ere aipatzen duen erauki (204-7) amore-emateko interjekzioarena beharlukeela izan ; OEH s.v. begiratzea besterik ez da, non ‘concéder’, ‘céder’ adierak jasotzen baitira.3. Aldiz, lemake ‘emango luke/lioke ?’ (282-22) : “Eta deabruak bekhatuari emaiten dioenenganamenduzko gozotasun hura ere, bortxaz emaiten dio, eta ez borondatez. Baldin bertzelaeragin albaleza bekhatua, ez lemake munduan den plazerik ttipiena ere”. Badirudi datibodun


88

https://www.educacion.gob.es/teseo/imprimirFicheroTesis.do

https://www.educacion.gob.es/teseo/imprimirFicheroTesis.do

https://addi.ehu.es/bitstream/10810/15971/1/TESIS_KOLDO_ULIBARRI_ORUETA.pdf




forma espero zitekeela (cf. “bekhatuari emaiten dioen...”) eta, izan ere, Axularren adibidebakarra litzateke non aditzak ez duen datibo-komunztadura “behar bezala” egiten (cf. demola, demogula, eztemozula, eztemela, emok, emozu, emozue).4. Urgell 2015-en bizpahiru aldiz aipatzen dira halakoak, eta zeharka -(k)aio “atzizkiaren”aferarekin lotzen dituen arren, ez da garbi geratzen lotura horren nolakotasuna. Aldiz, berariazmarkatzen da ahal diazaizu ‘diezazuke’ (52) “-ke gabeko ahalera zaharra” dela, ahal zitzan ‘ahalzitzakeen’ bezala (ik. §3).5. Elizen arteko Bibliak egun ere honela ematen du : “eta bere garaian fruitua emango dioten bestenekazari batzuen esku utziko du mahastia”.6. Ikusiko dugunez, Zulaikak Schuchardtengandik jasotako azalpena ere ez da egokia : “Ohart*EZANen erroko cieçoyon eta dietzoyote- moldeetan bi bider ageri dela NORI marka.” (Zulaika1998 : 206). Nire ustez, asimilazio baten emaitza da (cf. (71) niazacoyo, eta bertan 10. oin-oharreanesaten dena).7. Cf. “Çortci-garrena, nehori falseriaric erauz ez-tiaçogula.” (Materra 1623 : 102).8. Cf. “Hirurgarren bihi chehean othoiztuco duçu ofreci diaçon çure Borondatea EspirituSainduari çu haren su sacratuaz seculacots erretcea gatic.” (Haranburu 1635 : 45). Bestalde, ohartbekio (67)-n aurreko sintagmako daidi-rekiko kidetasunari.9. Oihenartek ez darabil *ezan-en N-N-N forma gehiago, baina cf. emak ‘emaiok’ bera.10. Baldin eta jatorrizko huts edo transkripzioko erratak ez badira bederen (Floristán Imízcoz1993-koan oinarritu naiz), bokal-asimilazio eta metatesi bidez azal daitezke, biak < *ni(a)-zakeio-tik ; cf. asimilazioaren adibide gisa diozozu < diezozu ‘iezaiozu’ bezalako adizkiak (eta arestianaipatu Leizarragarenak, non *-zaio- > -zoio- gertatu den), eta aditzetik kanpo hedoi > hodei, hodoi (eeta o bokalen metatesirako ik. Egurtzegi 2011 : 39). Horrez gain, gutunetan ez da beste *ezanhirupertsonalaren alerik -i duenik (bai dezo(te)n ‘diezaio(te)n’).11. Ez da beste i-dun adizkirik ; esaterako, deçéçu ‘iezaiezu’ darabil Voltoirek 1620 : 163.12. Laburdurak : Ax = Axular (1643 ; Urgell 2015-etik), RS = Refranes y Sentencias (1596 ; Lakarra1996-tik), Etxep = Etxepare (1545 ; Altuna 1980-tik), Leiz = Leizarraga (1571 ; Zulaika 1998-tik),Mat = Materra (1617, 1623 ; Ariztimuño & al. 2015-etik), Har = Haranburu (1635), Oih = Oihenart(1657 ; Altuna & Mujika 2003-tik), Ur = Urthubiako Anderea (ca. 1598 ; Floristán Imízcoz 1993-tik),Vol = Voltoire (ca. 1620 ; Lakarra 1999-tik), Pouv = Pouvreau (1892 [ca. 1648-1659], 1664).13. Dagoeneko azaldu denez, Urgell 2015-en -(k)aio aipatzen da atzizkitzat (hots, -kaio eta -aioustezko aldaerak dituen atzizki soiltzat), baina, artikulu honetan erakutsi nahi dudan bezala,“aldaeron” formak -kaieta -i- dira, nire ustez (§3). Bestalde, corpusean sartu ditut -kei- aldaeradaramatenak ere, tauletan letra etzanez agertzen direnak. Axularrek halako bi ditu -kidi-erroarekin (datiboko 3. pertsona singular eta plural banarekin ; -keio eta -keie-, alegia). Hala etaguztiz ere, ezin ziurta daiteke -keie-ren kasuan -i- morfema bat ala datekeiela bezalakoetako bokalepentetikoa den (nahiz eta atzizki ezberdinak diren, -en/-ela eta -e). Izan ere, Pouvreauren obranhainbat -keie-dun adizki aurki daiteke, betiere -kidi- errokoak ; aldiz, ez da -keio-ren alerik.14. Haranbururen diazaio (67) ere partikularik gabeko ahalera dirudi, ordea egin liteke bestelakointerpretazio bat : geroaldi zentzuaren bidez orainaldi orokorra adieraztea (cf. Etxepareren (61)eztemayo-z esandakoa). Aitzitik, Pouvreauren adibide gehienek (73 eta 75-77) ahalera adieraztenbide dute ahal-ik gabe ere.15. Egiazki (20)-koa ez da (iraganeko) geroaldia huts-hutsik ; zutabe horretan kokatu dut bestehoberik ez eta sinpletasunaren mesedetan. Sintagma osoa “ethor zekidikaion arteino” da, etakontua da euskara zaharrean hala ([*edin, -kidi-, *ezan + -te/-ke] laguntzaileen bidez) eraikitzenzirela maiz denborazko esapideak (Bilbao & al. 2010 : 44, 134 ; Mounole 2011 : 320-321 ; cf.Leizarragaren Mt 24, 39 Eta ezpaitzeçaten eçagut dilubioa ethor cedino, eta guciac eraman citzaqueeno,edota Lazarragaren AL 1152r arean da Silvero egoan lecuan el citezqueano).16. Eta hala behar bide dugu. RSeko adibide honezaz landa, XV-XVI. mendeetakotzat jodaitezkeen testuetan soilik beste adibide bat aurkitu dut non eman-en adizki batek datibo ikur


89

gisa -i duen : Isasti lezoarraren 1625eko bildumako 29. errefrauan (“Eguioc eguilleari, eta emaiocemalleari”). Areago, XVII. mendeko testu guztien corpusik ez badut ere, neure datu-basean soilikhalako beste bat idoro dut, hain zuzen ere goi-nafarrerazko gutun batzuetan : emayozube. Orohar, eta Euskal Klasikoen Corpusean ere XVII-XVIII. mendeetan bilaketak eginik, ondoriozta daitekeerdialdeko eremu bateko gertakaria dela, gipuzkeraren eta goi-nafarreraren artekoa (ez naizsartuko orain berritzaile ala gordetzaile izaera duen ; kontuan har bedi, nolanahi ere,inperatiboko formak direla beti).17. Gontzal Aldai ere ohartu bide zen lemayo-ren berezitasunaz : “Aramaio, dabenak ez lemaio (porcierto, sin sufijo -ke )” (Aldai 1998 : 393). Bidenabarkoan, ikertzaile berak artikulu horretanplazaratzen duen hipotesia da l-dun formek zentzu inpertsonal arkaiko bat bazutela, ustezjatorrizko inperfektibotasun batekin lotua (Aldai 1998 : 390 ; 2000 ; 2008). Eskaintzen dituenadibideen interesgarritasuna ukatu gabe (esaterako egungo euskaraz bitxi gertatzen den RS 145(...) beste gauza lekuske ‘beste gauza bat ikusiko litzateke’, trinkoek balentzia aldaketarik ezinbaitezakete adierazi), esango nuke ez dela l-dun adizkien berezitasun bat, baizik eta 3.pertsonarekin ( = ez-pertsonarekin) lotu beharreko ezaugarri bat (cf. besteak beste Benveniste1971, Koch 1995). Izan ere, horren froga litzateke Aldaik berak aipatzen dituen d(a)-aurrizkiarekiko adibideen existentzia bera, autoreak ezer ondorioztatzeko urriegi baderitze ere(nahiz eta ez duen aukera hori erabat ukatzen) ; bada, Axularrek baditu d-dun batzuk (9, 46-47),eta gehi bekie iragan burutuko ( !) RS 307 maemana daqui emayten ‘eman izan zaiona’ (lit. ‘emanziona’).18. Oin-ohar batean zehazten du atzizki gabeko bakarrak egin-en (eta horri lotutako -idi-ren)adizkiak direla.19. Hala omen zen artean XVIII. mendean ere, salbuespenik gabe (Mounole 2011 : 238).20. Orobat XVIII. mendean (Mounole 2011 : 247).21. Izan ere, ahaleran eta baldintza-apodosietan ez bezala, geroaldiko adizkiek (Leizarragarenhonek izan ezik) ez omen zuten -te/-ke atzizkia “galtzen” mendeko perpausetan zirelarik ere :“Les auxiliaires, de morphologie présent, sont toujours dotés des préfixes -te /-ke.” (Mounole2011 : 71). Orain, cf. Axularren (55-59) adibideak eta, beharbada, Haranbururena (67) ere bai(azken hori eta Axularren batzuk arestian aipatu “orainaldi orokorraren” zentzuarekin).22. Gabriel Arestik ere berdin, 1970ean Mitxelenari igorri gutun batean : dadukaio eta dadukeodatibodun baliokide gisa paratzen ditu elkarren ondoan (Satrustegi 1994 : 501).23. Hauek dira Axularren pasarteak, adizkiok baturaturik :(21b) “Ez eta, beraz, Jainkoak ere, bekhatuen neurria betez gero, ezin eduki dezake, bere justiziarenarauaz, bere kolera agertu gabe.”(22b) “Zeren ezta soberaniak gainez eragin eztiazaionik, ezta bere neurria baino gehiago edukiko duenik.” (cf. gainez eragin eztiazaionik ‘gainez eginaraziko ez dionik’ ; beharbada, bietan artikuluanzehar behin baino gehiagotan aipaturiko ‘geroaldia > orainaldi orokorra’ adieraziaz).24. Gerora fosildu eta -kidi-/-idi- osorik erro supletibotzat hartu bide ziren, eta horregatik keerantsi beharra.25. Alabaina, ikus orain amaierako postscriptum-a.26. Perpaus nagusietara mugaturik ; mendekoetan, *ezan-ek eta *edin-ek ere ez zuten markahorren beharrik (Mounole 2011 passim). Horiez gain, Leizarragak ba omen ditu etorri-rengeroaldiko adizki biluziak ere (Zulaika 1998 : 539).27. Antza denez, azken -ki- horretaz iritzi orokor edo gutxienez aski zabaldua izan da datibo-ikurra bera dela (cf. Gómez & Sainz 1995 : 257), eta *edin-en erroa noizbait, arrazoifonetikoengatik-edo, galdu zela, baina lekualdaturik -kidi-n gorde (cf. Lafon 1999 [1961] : 423,Schuchardt-i jarraituaz). Orain, Ariztimuño 2013 : 415-en ez bezala, -ki- errotzat daukat (eta -kidi-,esan bezala, haren eratorritzat) ; beraz, ez da inon -di-rik galdu, ez **-diki- > -kidi- metatesirikgertatu. Zehazki, *edin-en Nor-Nori forma supletiboetako erroa ekhin aditzarekin lotzen dut


90

(ekidin-ena beste istorio bat da), baina harreman horren xehetasunak aipatzeke utzi beharkoditut oraingoz, ezinbestean.28. Hemen *ezan-en adizkiez ari naiz ; eman-enetan datibo-ikur bakarra litzateke (adib. demaiot).29. Nahiz eta orokorrean sistemari begira, kasu honetan, garestia bi morfema ezberdinproposatzea bera izan litekeen.30. Ezen leraukaio bezalakoetan * -di atzizkia ikusteak, * -ke-di hurrenkera onartzea eze ezik,dakidikaio-ren paradigman atzizki arkaiko bera bi aldiz dagoela esan beharra bailekarke(berriagoa tartekaturik, gainera), hiperpleonasmo anakroniko bat bailitz bezala.31. Edo, bestela esanda, datibo-ikurra DAMen adierazpide ?32. Gehi bekie, agian, (lehen Tolosakotzat geneuzkan) Elduaingo 1619ko bertso iraingarrietakozarizka ‘zaizka, zaizkio’ (cf. Mitxelena 2011 [1964] : 123).33. Jakina, Mitxelenak 2011 [1981] : 527-528 iraganeko z-ren auziaren inguruan esan bezala,oinarri glotogonikoak izan ditzake uste horrek (morfologian ‘zerok’ zaharragoa behar du‘zerbaitek’ baino), arrazoi testualak ments ditu ordea (besterik da aditz zenbaiten jokaerarenafera datibo-argumentuekiko perpausetan ; ik. Mounole 2015).34. B-Aetako deutso-k ere ez du -k-rik, jakina (cf. Trask 1995), baina bai -ts- marka, dena dela ereharen jatorri eta garapen zehatza (Lakarra 2008 : 321 ; Mounole 2015 : 475).35. Ohart bekio pasarte horretan ez dela -iro- aditza aipatzen. Azken batean, *-gi-ren hipotesiarenarabera *ezan-en jokaera arkaiko bat litzateke hemen ikusten ari garena, -iro- erroarenarenantzekoa (Padilla 2013).36. Eta gehitzen du : “Le second argument en faveur de ce scénario évolutif est morphologique.Alors que les nouvelles formes périphrastiques de potentiel sont obligatoirement accompagnéesdes particules modales ahal ou ezin, ces dernières sont loin d’être systématiques avec lessynthétiques et les périphrases [radical verbal / participe passé + *edin, *ezan, egin, *iro (+ -te / -ke)] : ahal est facultatif dans tous les textes, et ezin souvent remplacé par la particule de négationez (cf. ch. II, II.2.1). Donc, ces formes sont fondamentalement modales, et l’emploi des particulesahal et ezin ne semble être requis que lorsqu’il y a un risque d’ambigüité fonctionnelle. Rappelonsqu’il est obligatoire dans les subordonnées où le morphème -te / -ke disparaît de ces formesfinies. Autrement dit, si le suffixe -ke suffit à donner valeur potentielle à ces formes, c’estjustement parce qu’il s’agit à l’origine d’un marqueur de potentiel. Ces données vont à l’encontrede l’hypothèse de Rebuschi (1984) selon laquelle toutes les fonctions modales (conjecturale,potentielle et conditionnelle) du suffixe -ke sont dérivées de la valeur prédictive” (Mounole 2011 :330-331 ; beltza nirea da).37. Lehen hipotesian arazotzat jo dudanez diazaio batean bi datibo-ikur agertzea, azalpen batmerezi duke oraingoak : esan bezala, atzizkituriko datibo-ikurra izango litzateke zaharrena, nireustez, eta bestea (dia-) analogiaz zabaldua, forma hauetan betiere (cf. Ariztimuño 2015b,aitagureetako “barka iezazkiguzu” aditzaren aldaerez) ; horregatik gorde zuketen adizki berriekdatibo-ikur berriena (diazon), behin hori hedaturik bestea erredundantea baitzen.38. Joseba Lakarrak diost epentesitzat ere ezin har ote litekeen. Alabaina, ez dut aurkitu ao, ae >aio, aie moduko epentesien beste adibiderik inongo ez inoizko lekukotasunetan. Badira goragoaipaturiko ee > eie bezalakoak, baina betiere -ke + -en/-ela > -keien/-keiela testuinguru zeharomugatuan (orobat Lapurdi hegoaldeko athera + -a > atheraia, XVII. mende bukaeratik). Cf.Oihenarten (68) eta postscriptum-eko (78) adibideak.39. Izan ere, -di atzizkia *din ‘etorri (~ iritsi ?) ; bilakatu (~izatera iritsi)’ errotik gramatikalizatubazen, azalpen bera lukete -kidi- eta -(*g)idi- formek.40. Joseba Lakarrak gogorarazi didanez, hor dugu anderauren hitza ere, non hirugarren silabangertatu baita konposizioko -e > -a bilakabidea.41. Urgellek ‘eman ziezazkion’ itzultzen du, baina egungo euskaran bederen ‘emango zizkion’itzuli beharko litzatekeela uste dut. Bestalde, Euskal Klasikoen Corpusa arakatuz, Jean PierreArbelbideren 1895eko lan batean adizki berbera topatu dut (ez da besterik XVII. mendetik


91

aurrera). Baldin eta errata bat ez bada, ez dirudi arkaismo baten aurrean gaudekeenik. Batetik,testuinguruak ez du geroaldi~ahalera zentzurik ahalbidetzen ; bestetik, zerauzkan eta zerauzkion-en arteko gurutzaketa bat izan liteke (kontuan hartu XIX. mende amaieran nekez esango zirelahalakoak ahozkoan, eta maila jasoko literatur edo liturgi hizkerari egotzi behar zaiola forma“osoa” erabiltzea ; esaterako, dauzkigu nahiz derauzkigu darabiltza autore berak). Honatxadibidea : “Zer nahi izanik, gure merkatari Jainkotiarrak ostaler horri eman zerauzkayon berepuskak, gau hartan gakhoturik atchik lizantzat, ezen baliosak ziren puska hek, gehienak urrheeta zilharrezko joyak”. Axularren liburutik aterea ote adizki hori ? Izan ere, eman zerauzkaionosoa har zezakeen.42. Forma hau apur bat arazotsua dateke. Dadutza ( = dauzka) edo derautza ( = derauzka)bezalakoak, hurrenez hurren, < *daduk-z(a)-o eta < *deraduk-z(a)-o baldin badira (pluralgilearenkokagune ezberdinetarako, ikus Ariztimuño 2015b, 2016), dakiditzaio-n ezin proposa daiteke -kdatibo-ikurra eta -a datibo-komunztadura daudenik, amaieran baititugu (*g)i-o. Beharbada, nolaAxularrek baitarabiltza objektu singularra denean daduka, dagoka, derauka, darraika, zaika, zeikanbaina zitzaikaion (cf. litzaikaion), eta hura plurala denean dadutza, dagotza, derautza, darraitza, zaitzaorobat zaizko, zeitzan (ik. Camino 2008 : 113 ; 2013 : 109-110, eta hango 28. oin-oharra) haladakiditzaio forma analogia proportzionalaren bidez sor zitekeen (‘proportional analogy’ ;Campbell 2013 : 92-93) : daduka : dadutza : : dakidikaio : X → dakiditzaio (formen azalekoantzekotasunak bultzaturik, zeren eta morfema ezberdinak baitautza azpian : *-z-k(i)-o~*-k(i)-z-o batean, *-z-ke bestean). Hala ere, zerautzan arruntaren ondoan zerauzkaion dakar Axularrek,“espero” bezala. Hortaz, beste aukera bat litzateke da-kidi-tza-i-o banatzea, eta pentsatzea formahorretan ke- pleonastikorik ez dela (halako bakarra Axularrengan), tza osoa pluralgile hutsa izaki(cf. diotza ‘dizkio’ bezalakoak, XVII. mendearen lehen erditik Voiltoirek, Etxeberri Ziburukoak,Joanes Haranburuk, Silvain Pouvreauk, Tartasek eta bestek lekukotua ; ikusten denez, Lapurdinbereziki).43. Izan-en iraganaldiko zei- motako Nor-Nori formak eman ohi ditu Axularrek (zeitan ‘zitzaidan’, zeikan ‘zitzaion’, etab.) ; ordea, Materrak lerrakeen bezala, ea salbuespen honen azpian analogiadatzanetz (cf. litzaikaion ‘litzaiokeen’) ala diakroniazko auzia denetz, ez naiz ni hartara(oraingoan) sartzen.44. Aresti 1971-k liazaie dakar (aurrizki-atzizkiez biluzturik), baina Urgell 2015 edizioan bailizaieageri da.45. Honela bihurtzen du Oihenartek frantsesera : “Qu’à toi, Dieu en trois personnes, que nousmettons tous au dessus de tout, chaque esprit donne les louanges qui lui sont dues !”

RÉSUMÉSArtikulu honetan Urgell 2015-en aipatzen den Axularren hizkerako ezaugarri berezi bat hartzenda abiapuntutzat : ustezko -(k)aio atzizkia (adib. erran ahal diazaio ‘erran diezaioke’). Gertakariazehazki deskribatu eta XVI-XVII. mendeetako beste lekukotasun batzuk gehitzen dira, azalpenoso baten bila. Kontuan harturik ezen halako adizki guztiak datibodunak direla (dadukaio‘daukake’ salbuespen esanguratsuarekin) eta, berez nahiz testuinguruagatik, geroaldi/ahalerarenadierazle ere bai, bi hipotesi aurkezten dira : datibo-ikur zaharrarena eta geroaldi/ahalera markaarkaikoarena. Bataren ala bestearen alde egin gabe ere, datibo-komunztaduraren eta DAM-adierazpidearen arteko itxurazko harremana diakronikoki argitzeko saioa egiten da. Ondorioz,


92

besteak beste, datibo-ikurrik gabeko forma batzuen ustezko antzinatasuna zalantzan jartzekoaukera irekitzen da (diezon vs diezaion), eta ahalera-geroaldien gramatikalizaziorako bideezberdin bat proposatzen da (pace Mounole 2011).

INDEX

Thèmes : linguistique, philologieMots-clés : basque (langue), Axular, datif

AUTEUR

BORJA ARIZTIMUÑO

UPV/[email protected]


93


Azkaingo izenordainakMaitena Duhalde

NOTE DE L'AUTEUR

Eskerrak Iñaki Caminori lan honi ekarri oharrentzat. Milesker Azkaingo lekukoei,bereziki Ttotte Errandoneari, haien laguntzarentzat eta pazientziarentzat.

1. Sar-hitza

1 Lan hau hasteko, Pierre Urte, lehen euskal gramatika ezagunaren idazlearen hitzakekarriko ditugu :

De Toute la Cantabrie francoise où l’on parle le meilleur basque c’est dans laprouince de Labour, qu’on nomme Laphurdi, et surtout a St Jean de Luz et a Saradeux paroisses de cette prouince distantes de deux petites lieues l’une de l’autrec’est ce que tout le monde auoue unanimement en ce païs la. (Urte 1712 [1900] : 5).

2 Lapurtera klasikoa, prestigiozko mintzaira hau, geografikoki Sara eta DonibaneLohizuneren artean mugatua zen (Oyharçabal 2001 : 219). XVIII. mendeak tradiziolapurtar honen beherakada markatzen du eta behe-nafarreraren eragina azkartuko da(Pikabea 1993 : 288). Gaur egun, Lapurdi itsas hegiko hizkerak hein batean bereprestigioa eta maiz bere presentzia ere galdu dituela anitzek badakigu.

3 Kostatarrari, hau da, Lapurdi itsas hegiko mintzoari buruzko lanak urri dira, nahiz etainteres berezikoak ere izan. Hala ere, dialektologoek hizkera honen nortasuna agerianeman dute. XIX eta XX. mendeetan, Louis Lucien Bonapartek eta ondotik Julien Vinsoneta Pedro de Yrizarrek, Lapurdi itsasaldeko euskara, lapurteraren azpieuskalki bezalakontsideratu zuten. Gaur egun, Koldo Zuazok nafar-lapurtera euskalkian sartaldeko etasortaldeko azpieuskalkiak bereizten ditu, eta lehen honen barnean kostatar hizkeraagerian ematen du, nafar-lapurtera eta erdialdeko euskararen arteko lotura egitenduela gehituz.

4 Kostatar mintzairari buruz gure ezagutzen aberasteko gogoarekin, duela hilabetebatzuk, hizkera honen barne den Azkaingo herriko erakusleei buruz ohar zenbait


94

ekarri genituen (Duhalde : in press). Inkestak herri berean segituz, aldi honetanAzkaingo izenordainei buruzko datu batzuen ekartzera gatoz.

5 Aipatuko ditugun datuak, dialektologian usaiakoak diren irizpideen bidez hautatulekukoen ahotik bildu ditugu, inkesta zein hizketa librean. Elementu hauek ingurukohizkerekin alderatu ditugu, gure esku diren lanak kontuan hartuz. Gainera, XVIII, XIXeta XX. mendeetako hiru azkaindarren idatziak begiratu ditugu, tokiko euskararenbilakaera ere aztertu ahal izateko : Michel Chourioren Jesu-Christoren Imitacionea (1720),Etienne Lapeyreren Kredo edo sinhesten dut esplikatua (1891), Jean Elissalderen Azkainegure sorterria (1952-1957).

2. Pertsona izenordainak

2.1. Pertsona izenordain arruntak

6 Hona izenordain arruntak nola agertzen diren Azkainen, kasuen arabera sailkaturik :

Absolutiboa ni i

Ergatiboa nik ik

Datiboa neri iri

Genitiboa nere ire

Destinatiboa neretzat iretzat

Soziatiboa nerekin irekin

Instrumentala nitaz itaz

Inesiboa neregan, nere gañan, nere baitan iregan, ire gañan, ire baitan

Adlatiboa nereganat, nere baitarat ireganat, ire baitarat

Hurbiltze adlatiboa neri buruz iri buruz

Ablatiboa neretaik, nere baitaik, nereganik iretaik, ire baitaik, ireganik

Motibatiboa neregatik iregatik

zu gu zuek

zuk guk, guek zuek

zuri guri, gueri zueri

zure gure, guen zuen

zuretzat guretzat, guentzat zuentzat


95

zurekin gu(r)ekin zuekin

zutaz gutaz, guetaz zuetaz

zuregan, zure gañan, zurebaitan

gu(r)e(n)gan,

gu(r)e(n) gañan,

gu(r)e(n) baitan

zuengan, zuen gañan, zuenbaitan

zureganat, zure baitarat gureganat, guenganat zuenganat, zuen baitarat

zuri buruz guri buruz, gueri buruz zueri buruz

zuretaik, zure baitaik,zureganik

gu(r)etaik,

gu(r)e(n) baitaik,gu(r)e(n)ganik

zuetaik, zuen baitaik, zuenganik

zuregatik guregatik, guengatik zuengatik

7 Aitzineko testuetan, singularreko lehen pertsonan, ene dugu eta berriagoetan nere etaene formak ditugu. Izan ere, M. Chourio eta E. Lapeyrek ene dute : enetçat (Chourio 1978 :237), enequiñ (237), ene (Lapeyre 1982 : 187) ene gatik (188). Zerbitzarik berriz, bi formakerabiltzen ditu : nere (98), ene (59).

8 Hizketa librean egin grabaketetan nere entzun dugu beti, nahiz eta Azkaingo lekukoekene forma ezagutzen duten. XX. mende bukaeran, nere bildu zuen K. Artolak, baitakostatarra osatzen duten bertze herrietan ere : Hendaian nere (Yrizar 1997 : 257),Ziburun nèe (268), Donibane Lohizunen ne (269), nahiz Getarian neré, nerí (330).Denboran urrunago joanez, XIX. mendean, L.L. Bonapartek Donibane Lohizunen nere eta ene bildu zituen, baita Sarako euskaran ere ; Ahetzen eta Ainhoan aldiz, ene baizik ez(BDV m/s Bv.751). Lapurdin barnerago den Larresoroko hizkeran, “edute genitibokonere aski arrunta [dela]” dio tokiko mintzaira aztertu duen Irantzu Epeldek (2003 : 115),baina ene ohikoagoa dela zehazten du eta honen gainean eraiki direla eratorriak :enetako & enetzat, enekin & enekilan, enegan, bertzeak bertze.

9 K. Zuazoren sailkapena kontuan hartuz, nafar-lapurteraren sartaldeko azpieuskalkian,destinatiboan, -tzat morfema dugu eta soziatiboan berriz -kin. Morfema orokor hauekinbatera, sortaldekoan -etako eta -kilan aldaerak ere ezagunak dira, Uztaritze eskualdetikekialdera. Ez da harritzekoa beraz, kostatarraren barne den Azkaingo herrian lehen bialdaeren biltzea, lekukoen ahotik, bai idazleen eskutik : enetçat (Chourio 1978 : 237),zuretzat (Lapeyre 1982 : 126), guretzat (Elissalde 1985 : 33), enequiñ (Chourio 1978 : 237)zurekin (Lapeyre 1982 : 137).

10 Ahoskeraz bi hitz errateko, kostatarrak i bokala eta j bokalerdiaren asimilaziobustidura baduela badakigu (Zuazo 2014 : 144). Hala ere, soziatiboko -kin morfemanpalatalizazioa ez da sistematikoa, izan ere, bustidurarekin zein gabe entzun dugulekuko beraren ahoan.

11 Lapurtar idazleek XVIII. mendea arte bustidura irudikatu dutela zehazten du JosuPikabeak (1993 : 40-41). Haren hitzetan, ondoko mendetik goiti, Léonce Goyhetcheurruñarrak salbu, Lapurtar idazleek ez dute palatalizazioa adieraziko (41).


96

12 K. Zuazok /u + a, e, o/ arteko -b- epentesia Euskal Herri erdiguneko eremu murritzekoezaugarrien artean sailkatzen du (2014 : 218). XIX. mendean Bonapartek -uba- emaitzabildu zuen kostatarra osatzen duten zenbait herritan (BDV m/s Bv 84). Gainera, bereeskuizkribuetan Donibane Lohizuneko zubek, zubetaz, zuberi izenordainen berri ereematen digu (BDV m/s Bv75). Gure grabaketetan berriz, ez dugu -b- epentetikorik bilduez Azkainen ez eta Lapurdi itsas hegiko bertze herrietan ere (Duhalde : 2015).

13 Pluraleko lehen pertsonarentzat, Azkaingo lekukoen ahotik bi sail bildu ditugu, aldebatetik, guk eta eratorriak eta bertzetik, guek eta eratorriak. Lehen formak erabiltzendira literaturan : guri (Chourio 1978 : 55), gutaz (Lapeyre 1982 : 253), gure (Elissalde1985 : 33). XIX. mendean Donibane Lohizuneko euskaran ere gure dugu genitiboan (BDVm/s Bv75).

14 Entzun ditugun bigarren forma horiek, pluraleko bigarren pertsona bezala eraikiakdira : guek, gueri, guen, guentzat, eta abar. Ziburun, forma hauez gain, singularrekobigarren pertsonan ien, ientzat ere aditu ditugu. Hauen erabileraren maiztasuna etazabalera argitzea espero dugu gure hurrengo azterketetan. 2.2. Pertsona izenordain indartuak

15 Hona Azkaingo pertsona izenordain indartuak, kasuen arabera taula batean emanik :

abs. erg. dat. edute-gen.

1.p.sg. neone neonek neoni neonen

2.p.sg. ione ionek ioni ionen

1.p.pl. geone, guone geonek, guonek geoni, guoni geonen, guonen

2.p.sing. zeone, zuone zeonek, zuonek zeoni, zuoni zeonen, zuonen

2.p.pl. - - - -

16 Xiberotik Lapurdi ekialderaino nihaur saileko izenordain indartuak entzuten dira(Zuazo 2014 : 136), Uztaritze eskualdean neroni eta nihaur lehiakide dira (Epelde 2003 :115), eta mendebaldean neroni nagusitzen da. Sartaldeko hizkeretan bezala, Azkainenere neroni sailekoak ditugu.

17 L.L. Bonapartek ere Donibane Lohizuneko euskaran sail honetako izenordain indartuakbildu zituen : abs. neoni, heoni, geoni. Baita Saran ere : neoni, neonik, neoniri (BDV m/sBv75). Kostatarrarekin mugan diren Irun eta Hondarribiko euskaran neuni eta geuniformak aditzen dira (Sagarzazu 2005 : 72).

18 Mikel Martínez-Aretak, izenordainen eraketaren prozesuen berri ematen digu, aldebatetik izenordain neutroena, 1st PPSP + adverbial haur, eta bertzetik lehen eta bigarrenizenordain pertsonalen atzizki prozesua, 2nd PPSP + 1st p. haur, hon-ek / 2nd p. hori, horr-ek (2013 : 306-307) :

First comes the pronoun, then haur, interpreted as an adverbial element ofproximity (hence its lack of inflection, as is the case in the 2nd PPSP) andunspecified for 1st or 2nd p., and finally, attached to the result of the 1st PPSP (in its


97

bare form), hau(r) for 1st p. and hori for 2nd p. pronouns. These are interpreted asdemonstratives, and as such are inflected (Martínez-Areta 2013 : 307).

19 Gure idazleek neroni sailekoak darabiltzate : abs. neroni (Chourio 1978 : 282), erg. neronek(Elissalde 1985 : 98), erg. neronec eta nerorrec (Chourio 1978 : 239, 242) abs. ceroni(Chourio 1978 : 104), erg. zeronek (Lapeyre 1982 : 70), erg. gueronec (Chourio 1978 : 72).Datiboaren kasuan, lapurtar idazleek neroni, neroniri eta nerorriri baliatzen dituztelazehazten du J. Pikabeak. Izan ere, kasu absolutiboan erabili ohi den neroni izenordaina,Axularrek kasu datibo gisa dakar (1993 : 215). Ziburuko Etxeberriren obran, bi formakditugu, zerori / zeroni eta zeronek / zerorrek, “non bi sailok, -oni / -ori, -onek / orrek, ezbaitute deus ere bereizten” (Azkarate & Altuna 2001 : 35).

20 Absolutiboan -i hori ez da agertzen bildu ditugun datuetan, baizik eta -e, datiboarekinnahasketa saihestuz : neone, ione, zeone, geone. Aipatzekoa da ere, zerone eta geroneizenordain indartuez gain, guone eta zuone formak bildu ditugula, baina *nione aldiz ez.

21 Izenordain indartuez gainera, Iñaki Caminok, singularreko lehen eta bigarrenpertsonen izenordain hanpatuak, genitiboan bihurkari ere direnak, neure eta (h)eure,lehen testuetatik Euskal Herriko mendebaldean, erdialdean eta Ipar Euskal Herrigehienean ageri direla seinalatzen du, hedatze horrek forma aski zaharrak direlaerakusten duelarik (2008 : 119). Hona zer dioen Mitxelenak heure izenordainhanpatuaren jatorriaz : La forma protovasca debió de ser *hi-haur-e, o *hi-hor-e lit. ‘de este,ese, tú’ (1990 : 210).

22 Neure izenordain bihurkaria darabil M. Chouriok : Nola neure burua iasan deçaquet bizitcedohacabe hunetan ? (1978 : 191). E. Lapeyre eta J. Elissalderen idazkietan ez ditugu formahoriek irakurri. Gure grabaketetan, hizketa librean adibide urri bildu ditugu etasingularreko lehen pertsonan bakarrik.

23 2.3. Izenordain zehaztugabeak

24 Hona hemen Azkaingo izenordain zehaztugabeak, taula batean sailkaturik :

-bait edo- -nahi neh-

izord. norbait - nornai nior

zerbait - zernai -

zonbait, zenbait edozoñ, edozeñ -

lekua nunbait - nunai niun

nuapa(i)t - nunaitik niundik

niorat

denbora noizpait - noiznai -

modua nolazpait - nolanai(zka) -

25 Nabarmentzekoa da bigarren osagaia nahi duten izenordainak nagusi direla : nornai,zernai, nunai ; eta edo- duenaren adibide bakarra dugu : edozoñ edo edozeñ. Azkaingoidazleek ere forma berdinak erabili dituzte. Ondoko adibideak M. Chouriorenak dira :


98

nor nahi (1978 : 362), cer nahi (206), non nahi (175), norat nahi (175) eta edo ceiñ (39).Lapurdi barnealderago kokatuak diren Larresoroko eta Beskoitzeko herrietan ere,izenordain zehaztugabe gehienak nahi dutenak dira (Epelde 2003 : 117 ; Duhau 2003 :200-202).

26 Xiberoan, Erronkarin, Zaraitzun, Behe Nafarroan eta Lapurdi barnealdean, zoin, zonbat,zonbait berriak sortu dira, zein, zenbat eta zenbait ordezkatuz (Camino 2011 : 123). M.Chouriok, E. Lapeyrek, baita J. Elissaldek ere, zenbait darabilte : cembait (Chourio 1978 :458), zenbait (Lapeyre 1982 : 89 ; Elissalde 1985 : 78). Gure datuei begira, argi da gauregun Azkainen zenbait eta zonbait izenordainak lehian direla.

27 I. Caminok zehazten duenez, Behe-Nafarroan eta Lapurdin ne(h)or berrikuntza ibiltzenda, baita Amikuzen ere nihur eta nehor (2011 : 103-104). Ekialdean berriz, * e-nor zaharraren ordain zuzenak ditugula dio Zuberoan eta Erronkarin, ïhür & ïhün, eür & euraldaerak, hurrenez hurren. Zaraitzun, Aezkoan eta hego-nafarreran, yor eta yon ditugu.Bertze eremuetako, iñor eta iñon aldaerak, “hein batez egoera zaharraren jarraitzailedira” (Camino 2011 : 104).

28 Orain arte aipatu ditugun Azkaingo idazleek nihor darabilte, nahiz eta Lapeyrek nehork(158) behin idazten duen. Nihun dute E. Lapeyrek eta J, Elissaldek, nihon berriz M.Chouriok (90). Gaurko azkaindarrek forma berak dituzte, hasperena gabe : nior eta niun.

3. Ondorio gisa

29 Osatzea merezi duen lan honetan, Azkaingo izenordain arrunten, indartuen etazehaztugabeen berri ematen entseatu gara, guk bildu datuez gain, tokiko idazleak etaorain arte publikatu ikerlanak ere aintzat hartuz.

30 Oroitaraz dezagun Azkaingo euskaran hasperena eta -b- epentetikoa, biak galdu direla,baita kostatarra osatzen duten bertze herrietan ere ; ez dugu beraz, zubek bezalakorikentzun. Izenordain arrunten artean, XVIII. eta XIX. mendeetan ene izenordainaerabiltzen zuten M. Chouriok eta E. Lapeyrek, baina J. Elissaldek nere eta ene, biaklehian. Gaur egun ahozkoan ene baztertu da Azkainen eta inguruko herrietan,ekialderagoko hizkeretan aldiz, gordetzen dute.

31 Lapurdi eta Behe Nafarroak nehor eta nehon berriak partekatzen dituzte, baita bigarrenosagaia nahi- duten izenordainak ere. Indartuetan berriz, sail ezberdinak badira etaUztaritzetik mendebaldera neroni dugu, ekialdeak nihaur duelarik. Hala ere, nahiz etaAzkaingo idatzietan zenbait beti agertu, ekialdeko eragina sumatzen da, gaur egunazkaindarrek zenbait eta zonbait baliatzen baitituzte.

32 Aldaera iduriz berriak ere bildu ditugu gaurko hiztunen ahotik, hala nola absolutiboan -e bukaerako izenordain indartuak : neone, zeone, geone. Ahantzi gabe guk izenordainarruntarekin lehian den guek aldaera baita geone eta zeone-ren ondoan guone eta zuoneformak ere.


99

BIBLIOGRAPHIE

Arana, José Antonio & González, Carlos. 1989. L.L. Bonaparte : eskuizkribuak argitarapenak =manuscritos-publicaciones. Bilbo : Euskaltzaindia & Azkue Biblioteka.

Azkarate, Miren & Altuna, Patxi. 2001. Euskal morfologiaren historia. Donostia : Elkarlanean.

Bonaparte, Louis Lucien. (XIX. mende erdia). Contestaciones a cuestionarios dialectológicos en el PaísVasco-Francés. Notas referentes a Ahetze, Aïnhoa, Arbonne, Arcangues, Armendarits, Aroue et Etcharry,Ascain, Ayherre, Bardos, Bassussarry, Bidart, Bonloc, Cambo, Baïgorry, Briscous, Espelette, Guéthary,Hasparren, Hélette, Iholdy, Irissarry, Isturits, Itxassou, Lahonce, Larressore, Louhossoa, Macaye,Mendionde, Mouguerre, Saint-Esteben, Saint-Jean-de-Luz, Saint-Jean-Pied-de-Port (Baissassarry), Saint-Martin (Méharin), Saint-Palais, Saint-Pée, Saint-Pierre-d’Irube, Sare, Tardets, Urcuit, Urrugne, Ustaritz,Villefranque, argitaratu gabeko 30. eskuizkribua, BDV m/s Bv 75.

Bonaparte, Louis Lucien. (XIX. mende erdia). Phonologie de la langue basque dans tous ses dialectes,comprenant les règles de la prononciation, de l’accent tonique et du changement des lettres ; suivie de la loide l’affinité ou harmonie des voyelles, et précédée d’une nouvelle classification des dialectes, sous-dialecteset variétés de l’euskara. D’après de nombreux renseignements pris sur les lieux en 1856, 1857, 1866 et 1867.Argitaratu gabeko 16. eskuizkribua, BDV m/s Bv 84.

Camino, Iñaki. 2008. Nafarroa Behereko euskara zaharra. ASJU 42. 101-170.

Camino, Iñaki. 2011. Ekialdeko euskararen iraganaz. In Epelde, Irantzu (arg.) Euskal dialektologia :lehena eta oraina. ASJUren gehigarriak LXIX. 87-153.

Chourio, Michel. 1978 [1720]. Jesu-Christoren Imitacionea. 1788. urteko edizioaren faksimilea.Donostia : Hordago.

Duhalde, Maitena. 2015. Lapurdi itsas hegiko euskara : hiru ezaugarri fonologikoren azterketa. I.Ikergazte Nazioarteko ikerketa euskaraz : Kongresuko artikulu-bilduma, Udako Euskal Unibertsitatea. 101-107.

Duhalde, Maitena. (in press) Azkaingo erakusleak. Lapurdum.

Duhau, Henri. 2003. Hasian hasi. Beskoitzeko euskara (Beskoitzeko heskuara). Donibane Lohizune :Euskal Kultur Erakundea & Beskoitze.

Elissalde, Jean. 1985 [1952-1957]. Azkaine gure sorterria. Donostia : Elkar.

Epelde, Irantzu. 2003. Larresoroko euskara (Dialektologia azterketa). Doktorego tesia, UPV/EHU.

Lapeyre, Etienne. 1982 [1891]. Kredo edo sinhesten dut esplikatua. L. Villasanteren argitalpena.Bilbo : Euskaltzaindia.

Martínez-Areta, Mikel. 2013. Demonstrative and Personal Pronouns. In Martínez-Areta, Mikel(arg.) Basque and Proto-Basque : Language-Internal and Typological Approaches to LinguisticReconstruction. Mikroglottika 5. Berna : Peter Lang. 283-321.

Mitxelena, Koldo. 1990 [1961]. Fonética Histórica Vasca, Donostia : ASJU-ren gehigarriak 4,Gipuzkoako Foru Aldundia.

Oyharçabal. Beñat. 2001. Statut et évolution des lettres basques durant les XVIIème et XVIIIèmesiècles. Lapurdum 6, 219-287.

Pikabea, Josu. 1993. Lapurtera idatzia (XVII-XIX). Bilakaera baten urratsak. Donostia : KutxaFundazioa.


100

Sagarzazu, Txomin. 2005. Hondarribiko eta Irungo euskara. Irun & Zarautz : Alberdania,Hondarribiko Udala & Irungo Udala.

Urte, Pierre. 1900 [1712]. Grammaire cantabrique basque. W. Websterren argitalpena, Bagnères-de-Bigorre.

Yrizar, Pedro. 1997. Morfología del verbo auxiliar labortano (estudio dialectológico). Bilbo :Euskaltzaindia & Euskal Herriko Unibertsitatea.

Zuazo, Koldo. 2014. Euskalkiak. Donostia : Elkar.

NOTES1. BDV m/s Bv.75 : L.L. Bonaparteren euskal eskuizkribuak, 2C2 mikrofilma (Arana, J. A. &Gonzalez, C. 1989 : 42).

RÉSUMÉSLapurdi itsas hegiko euskara edo « Kostatar » mintzairari buruz gure ezagutzen aberastekohelburuarekin, hizkera honen barne den Azkaine herriko izenordainei interesatu gara. Lan xumehonetan, Azkaingo ahozko euskaran erabili ohi diren pertsona izenordain arruntak etaindartuak, baita izenordain zehaztugabeak ere ekarri ditugu. Datu hauek, dialektologianusaiakoak diren irizpideen bidez hautatu lekukoen ahotik bildu dira, inkesta zein hizketa librean.Elementu hauek inguruko hizkerekin alderatu ditugu, gure esku diren lanak kontuan hartuz.Gainera, XVIII, XIX eta XX. mendeetako hiru azkaindarren idatziak aintzat hartu ditugu, hauekdira Michel Chourio, Etienne Lapeyre eta Jean Elissalde, tokiko euskararen bilakaeraren berrieman ahal izateko.

AUTEUR

MAITENA DUHALDE

UPPA-IKER, UPV/[email protected]


101


Dialektologia dinamikoaJosé Ignacio Hualde

NOTE DE L'AUTEUR

Nire esker ona bihoakie Iñaki Caminori, Joseba Lakarrari eta Julen Manterolariartikuluaren lehen bertsioa irakurtzeagatik eta egin dizkidaten ohar etazuzenketengatik. Omnia peccata mea sunt.

1. Sarrera

1 Artikulu honekin egin nahiko nukeen ekarpena xumea da. Funtsean aldarrikatu nahidut denboraren eta espazioaren ardatzak batera kontuan hartzea argigarria izandaitekeela hizkuntza baten historiaz ikasteko. Era berean, dialektologian ere aurreragojoan gaitezke ikuspegi diakronikoa eransten diogunean diatopikoari.

2 Ideia ez da batere berria edo originala. Egia esan, artikuluaren izenburua bera 1990ekoliburu bati mailegatu diot : Mieko Ogura, Dynamic dialectology : A study of language in timeand space. Dena den, kontzeptua berri-berria ez bada ere, euskalaritzari dagokionez,uste dut merezi duela denboraren eta geografiaren arteko erlazioaz hausnarketagehiago egitea, azken urte hauetan beste ikerlari batzuk egiten hasi diren bezala (cfUrgell 20061, Camino 20082, 2011, 2013, Zuazo 2010, 2014, Lakarra 2011, Aldai 2012,Reguero 2013). Beste zenbait euskalarik irekitako ildotik noa, beraz, hemen. Bereziki,lantxo xume honek Lakarraren (2011) artikulu mardularekin duen zorra hasieratikaitortzen dut. Honek ez du esan nahi, hala are, horko eta hemengo iritziak batdatozenik beti. Batzuetan, bai ; beste batzuetan, ez.

3 Dialektologia dinamikoaren lan nagusia zera izango litzateke : isoglosak nola sortu etaaldatu diren ikertzea.

4 Diakronikoki, euskal dialektologia Mitxelenak (1981) definitzen duen euskara batuzaharrarekin (EBZ) hasten da. Hasiko gara, beraz, kontzeptu honekin. 2. eta 3. ataletangogoeta batzuk egiten ditut EBZaren eta proto-hizkuntzaren kontzeptuen inguruan. 4.


102

atalean kontsideratzen dut zein neurritan jakin dezakegun ziurtasunez aldakuntza batEBZa baino zaharragoa den ala ez. 5. Atalean saiatzen naiz fenomeno fonologiko batzuk(herskarien eta txistukarien banaketa, sudurkarien galera eta hitz-hasierako iodarengarapena) EBZaren kronologian kokatzen. Euskarak baliabide batzuk garatu ditumaileguak egokitzeko. 6. atalean aztertzen ditut egokitzapen arauek sortzen dituztenarazoak gertakari fonologikoen kronologia zehazterakoan. Azkenik, 7. ataleandialektologia dinamikoaren zeregin eta betebeharraz arituko naiz.

5 Hurrengo atalaren izenburua Mitxelenari mailegatzen diot.

2. Hizkuntzak eta proto-hizkuntzak

6 Hizkuntzak izate errealak dira. Ziur gaude mintzatzen edo mintzatu egin direla. Bestegarai batekoak badira —hala nola iberiera, latina edo ingeles zaharra— izkribuzkoaztarnak utzi dizkigutelako ezagutzen ditugu. Proto-hizkuntzak, aldiz, hipotesiak dira,asmakuntzak.

7 Ikerlari batzuek proto- eta pre- aurrizkien artean bereizten dituzte hizkuntzalaritzahistorikoaren hipotesiak izendatzeko. Tradizio honetan, proto-hizkuntza bat (adib.Proto-Western Germanic edo proto-mendebaldeko germanikoa) hizkuntza talde edofamilia baten azken ahaide komuna da eta metodo konparatiboaren bidezberreraikitzen da. Aldiz, pre- aurrizkia erabiltzen da barne-berreraiketaren ondorioakizendatzeko (adib. Pre-Old English edo pre-ingeles zaharra ; ingeles zaharrezko testuakbaino lehenagoko hizkuntza egoera bat).

8 Adibide bat emateko, galaiko-portugesa, astur-leonesa, gaztelania eta nafar-aragoieraerkatuz proto-hispano-erromanikoa (PHE) berreraiki dezakegu, metodo konparatiboaerabiliz (katalana hizkuntza galo-erromanikoen artean kokatzen da historikoki3 etahorregatik alde batera uzten dugu konparazio honetarako). Etsenplu gisa, metodologiahonen aplikazioak eramaten gaitu PHE */ɔʎu/ ‘begi’ proposatzera (cf. gal-port. olho,ast-len güeyu, gazt ojo, naf-arag. güello), eta era berean PHE */luna/ ‘hilargi’/ (cf. gal-port. lua, ast-leon lluna, gazt. & naf-arag. luna), PHE */fiʎu/ ‘seme’ (cf. gal-port. filho,ast-leon. fiu, gazt. hijo, naf-arag. fillo), eta PHE */nɔite/ ‘gau’ (cf. gal-port. noite, ast-leon.nochi, gazt. noche, naf-arag. nueite). Erkaketan, hizkuntza hispaniko-erromanikoez gain,galo-erromanikoak eta rhaeto-erromanikoak sartzen baditugu (edo, zehazkiago, proto-hispano-erromanikoa, proto-galo-erromanikoa eta proto-rhaeto-erromanikoakonparatuz), ahaide zaharrago bat berreraiki dezakegu, hots, mendebaldeko proto-erromanikoa. Azkenik, familia honetako hizkuntza guztiak kontuan hartuz, proto-erromanikora (PE) iristen gara, erromatar inperioa apurtu baino lehenagoko garaiandatatu dezakeguna. Gure lehen adibidearekin segituz, ital. occhio /ɔkkjo/, errum. ochi /okj/, etab, kontuan hartuz, PE */ɔkʎu/ ‘begi’ edo antzeko zerbait lortzen dugu.

9 Kontua da, hizkuntza erromaniko guztien ama4 ezaguna dela : latina. Eta, hemen dagokoska, latinaren datu errealak eta metodo konparatiboa aplikatuz postula ditzakegunhipotetikoak ez dira beti berdinak. Badakigu, esaterako, latinez ‘begi’ oculus esaten zela,edo oculum kasu akusatiboan, baina, esan bezala, gure metodologiak PE */ɔkʎu/ edoantzeko zerbait ematen digu, bi silabarekin bakarrik (era berean, ‘berde’ hitzak bisilaba ditu erromantze guztietan eta, ondorioz, bi silabarekin berreraiki behar, nahizeta latinez viridis izan, etab.). Normalean pentsatzen da desadostasun hauen arrazoiaklatinaren barneko bariazio diatopiko, diakroniko eta diastratrikoan bilatu behar direla.Latin klasikoan idatzitako testuek oso irudi homogeneoa eskaintzen badigute ere,


103

pentsatzekoa da latina ez zela garai, leku eta klase sozial guztietan berdin ahoskatzen.Ezagutzen ditugun hizkuntza guztiek bezala, bariazio soziolinguistikoa izan beharzuen. Pozgarria da erromanistentzat, alde honetatik, latin vulgar delakoaren aztarnekmetodo konparatiboaren hipotesiak baieztatzen dituztenean, askotan gertatu denbezala (cf. adib. Herman 1967), honek erakusten baitigu metodoak funtzionatzen duela.Hizkuntza idatziak kontserbatzaileak direnez, zenbait gauzatan latin klasikoa proto-erromanikoa baino zaharragoa da. Nekez berreraikiko genuke latin klasikoarendeklinabide osoa metodo konparatiboaren bidez.

10 Metodo konparatiboak, dena den, muga ezagunak ditu eta egia historikora hurbiltzenbagaitu ere, maiz ez digu egia osoa esaten. Hizkuntzen arteko korrespondentziak argidaudenean ere, askotan proto-formen errealitate fonetikoa iluna da : nola ahoskatzenzuten *dhghem- ‘lur’ indoeuroparrek, adibidez ? Kontsidera dezagun adibide askozmodernoago eta (beraz) argiago bat. Gaur egungo Iberiar penintsulako (ipar etaerdialdeko) gaztelania, Latinamerikakoa eta Mediterraneoko ekialdekoa edo judeo-espainola erkatzen baditugu, hurrengo korrespondentzia sistematikoak aurkitzenditugu txistukariekin :

(1) Gaztelaniaren dialektoak : txistukarien arteko korrespondentziak

Espainia Latinamerika Turkia

I. /braθo/ /braso/ /braso/

/kabeθa/ /kabesa/ /kavesa/

II. /deθir/ /desir/ /dezir/

/aθer/ /aser/ /azer/

III. /paso/ /paso/ /paso/

/ese/ /ese/ /ese/

IV. /beso/ /beso/ /bezo/

/kasa/ /kasa/ /kaza/

11 Hemen lau korrespondentzia sistematiko ditugunez gero, lau fonema postulatu beharditugu, hiru dialekto hauek konparatuz berreraiki dezakegun proto-gaztelaniarako : bihortz-arteko frikari, ahoskabea */θ/ (*/braθo/, */kabeθa/), eta ahostuna */ð/ (*/deðir/, */aðer/) eta bi hobikari, ahoskabea */s/ (*/paso/, */ese/) eta ahostuna */z/ (*/bezo/, */kaza/). Kasu honetan, gure proto-hizkuntza oso zehazki datatu dezakegu :1492 urtea dugu terminus a quo. Urte horretan hasi zen hiru hizkeren banaketageografikoa. Ertaroko gaztelania, noski, oso ongi dokumentatuta dago. Dakigunarenarabera, hizkuntza honek lau kontsonante desberdin zituen emandako adibideetan,gure berreraikuntza puntu honetan baieztatuz. Hala ere, izate fonetikoari dagokionez,lau kontsonante horietako batzuk ez ziren berreraiki bezala :


104

(2) Txistukariak proto-gaztelaniaz eta ertaroko gaztelaniaz

Proto-gaztelania Ertaroko gaztelania

I. */braθo/ braço /bratso/

*/kabeθa/ cabeça /kabetsa/

II. */deðir/ dezir /dedzir/

*/aðer/ fazer /hadzer/

III. */paso/ passo /paso/

*/ese/ esse /ese/

IV. */bezo/ beso /bezo/

*/kaza/ casa /kaza/

12 Ziur asko 1492 urterako afrikatu zaharrak frikariak ziren leku gehienetan, baina ezdirudi hortzartekoak zirenik ; /s/ > /θ/ aldakuntza beranduago gertatu zen Gaztelan ;eta */ð/ fonema hipotetikoa ez dator bat errealitatearekin.

13 Adibide honekin metodo konparatiboaren mugak erakutsi nahi izan ditut,korrespondentzia sistematikoak erabiliz berreraiki ditzakegun proto-hitzen ahoskeraden bezainbatean.

14 Eman ditudan adibideetan reality check bat egin dezakegu, konparatu ditugunhizkuntzen ama dokumentatuta baitago : proto-erromaniko hipotetikoa testuetakolatinarekin erka dezakegu eta proto-gaztelania ertaroko gaztelaniarekin. Baina, kasuhauek salbuespenezkoak dira. Gehienetan ez dago testurik gure hipotesiak baieztatzekoala ezeztatzeko. Proto-indo-europeraren kasuan, ezagunak dira berreraikitako fonemabatzuen errealitate fonetikoari buruz dauden eztabaidak, nahiz eta korrespondentziakneurri handi batean argi egon. Euskararen fonologia historikoaren eremuan,Mitxelenaren fortis/lenis edo bortitz/ahul oposaketa fonologikoaren interpretaziofonetikoan dugu auzia.

15 Metodo konparatiboaz gain, hizkuntza baten historia ezagutzeko dugun beste tresnagarrantzitsua barne-berreraiketa da. Esan bezala, goian aipatu dudan terminologian,pre- aurrizkia erabiltzen da barne-berreraiketaren bidez lortutako hipotesiakizendatzeko. Adibide bat emateko, ingeles zaharraren /mu :s/ ‘sagu’ eta bere plurala /my :s/ eta antzeko beste adibide batzuk konparatuz, pre-ingeles zaharrerako —hau da,ingeles zaharra baino lehenagoko hizkuntza egoera baterako— */mu :si/ ‘saguak’lortzen dugu.5


105

3. Antzinako euskara(k), euskara batu zaharra,akitaniera

16 Euskalaritzaren arlora etorriz, badirudi denok onartzen dugula orain gaurko euskalkieta euskal hizkeren desberdintze prozesua ertaroan hasi zela, Mitxelenak (1981)proposatu bezala, eta ez erromatarren garaian edo lehenago (ikus Zuazo 2010, Lakarra2011). Ertaroko hizkuntza hori —gaurko euskal hizkera guztien ama dena— izendatzekoeuskara batu zaharra (EBZ) terminoa erabili ohi da. EBZa beharbada IV. eta VI.mendeen artean datatu daiteke, agian Iruñaldean kokatua (ikus Zuazo 2010) edo“Iruñearen iparraldera” (Lakarra 2011 : 215). Litekeena da handik zabaldu izanaNafarroako erresumaren hedapenarekin batean, familia bereko beste dialektoen etabeharbada beste hizkuntza batzuen kaltetan. Bestaldetik, hizkuntza erromanikoenartean, gaskoiera denez euskararekin antza handiena duena bere fonologiadiakronikoan (Allières 1992), hau ere kontuan hartu beharko litzateke EBZageografikoki kokatzerakoan.

17 Euskararen aztarnak IV. mendea baino zaharragoak direnez, eta eskualde askozzabalago batean aurkitzen direnez, badirudi onartu behar dugula EBZak ahaideak izanzituela, baina hauek ez dutela iraun. Erromatarren garaian hitz egiten zen euskararenarbasoa akitaniera deitzen da lan askotan (Gorrotxategi 1984), hizkuntza edo hizkuntzatalde honek batez ere Akitanian utzi baitizkigu aztarnak (baina ez eskualde horretanbakarrik). Zentzuzkoa dirudi pentsatzeak akitanierak zatikatze dialektala ezagutuzuela. Hau da, erromatarren garaiko akitanieraren alaben artean, batek bakarrik iraunzuen bizirik, EBZ izenarekin ezagutzen dugunak, eta hori da geroko testuetan agertzenzaizkigun eta gaur egun hitz egiten diren euskara mota guztien ama edo jatorria (ikusCampbell 2011, Lakarra 2011, Reguero 2013).

18 Beharbada EBZa lehenagoko bateratze prozesu baten ondorioa zen, edo beharbada lekuedo gizatalde jakin bateko hizkera nagusitu zen, besterik gabe. Hau ezin jakin. Ez dutpisuzko arrazoirik ondorioztatzeko EBZa lehenagoko bateratze prozesu baten ondorioazenik, halabeharrez. Esan bezala, beste aukera da hizkera jakin bat gailendu zela familiabereko beste hizkeren artean. Konparaziorako, latinak ahizpa bizkiak (faliskoa),lehengusinak (oskoa, unbroa) eta ahaidetasunik gabeko beste hizkuntza batzuk(etruskera) ordezkatu zituen Italian zehar hedatu zenean. Denboraz hurbilago dugunjudeo-espainolaren kasuan, nolabaiteko bateratze prozesu bat aurkitzen duguhizkuntza hispano-erromaniko desberdinen hiztunak batu baitziren Otomandarinperioko komunitate berrietan, baina hizkuntzaren oinarria gaztelania da, eta ez dahizkuntza hispano-erromaniko hibrido bat, aragoieraren, portugesaren eta bestezenbait hizkuntzaren zenbait elementu bere baitan hartu baditu ere (Quintana 2006).

19 Bai Lakarrak (1995, 2011, etab) berreraikitzen duen hizkuntza eta baita Mitxelenarenantzinako euskara (AE) ere EBZa baino zaharragoak dira. Argi dago Lakarrarenberreraiketa akitanierazko inskripzioak baino aurreko garai bati dagokiola,inskripzioetan aurkitzen ditugun hitz gehienak edo guztiak —hala nola CISON, ANDERE,Lergako VMME, SAHAR, Soriako SESENCO (Gorrotxategi 2009), etab— polisilabikoak baitiraeta, ondorioz, polimorfemikoak, hipotesi honen arabera. Hau honela izanik, Lakarrarenberreraiketa pre-akitaniera bezala identifika dezakegu. Mitxelenaren AE, aldiz, ez dagohain garbi akitaniera baino aurrekoagoa, akitanieraren garaikidea edo modernoagoa


106

den. Posible da, noski, Mitxelenaren etimologia guztiak garai berekoak ez izatea.Itzuliko gara gai honetara. Hona hemen garapen batzuk :

(3) Adibide batzuk

andere, andre < EBZ andere < akit ANDERE < AE andere < pre-akit *and-6

gizon, gizun < EBZ gizon < akit CIS(S)ON < pre-ak *gi- +zon (Lakarra 1995)

(h)ume < EBZ hume < akit VMME, OMBE < AE *hun+ -be ?

inude, unide < EBZ unide < akit VMME- < AE *hun+ide

sein, sehi < EBZ seni < akit SENI- < pre-ak *sen-

ardo, ardao, ardu◌ < EBZ ardao < AE *ardano <pre-akit *e-da-ra-dan

(Lakarra 2008)

20 Dauzkagun datuen eta hipotesien arabera, honelako zerbait izango genuke, beraz :

1. irudia: Akitanieraren bilakaera diakronikoa.

21 EBZa eta bere dialektoak direla eta, Lakarrak (2011) arrazoia du, noski, esaten diguneanmarraztu dugun zuhaitz lauak ez duela historia osoa kontatzen. Euskalki modernoak ezziren denak aldi berean desberdindu bata bestetik. Guztiz alderantziz, aldaketagarrantzitsu bakoitzak adarkatze dialektal bitar bat eragin zuen, halabeharrez : aldebatetik, A > B aldakuntza pairatu zuen hizkera multzoa dugu, eta bestetik, pairatu ezzuena. Hau hola bada ere, interesatzen zaiguna bi garai desberdin erakustea baldinbada, besterik gabe, uste dut sinplifikazio hau justifika daitekeela, are gehiagodialektalizazioaren diakronia oraindik oso argi ez dagoenez. Adarkatze bitar egokienadeterminatzeko, hizkerak bereizteko erabiltzen ditugun aldaketen datazio erlatiboafuntsezko lana da (ikus Camino 2008 : 221, Camino 2013 : 98).

22 Beste aldetik, aspaldidanik da gauza ezaguna zuhaitz eredua ez dela nahikoa, besteeredu teoriko batzuekin osatu behar dela, ama hizkuntza baten alaben artekokontaktuak iraun duenean, gure kasuan bezala (ikus Camino 2013 : 88-89). Pentsatzen


107

dut Labov-ek (2007) plazaratu duen ezaugarri linguistikoen transmisioaren etadifusioaren arteko bereizkuntza oso erabilgarria izanen litzatekeela euskararenhistoria ulertzeko.

23 EBZezko testurik ezagutzen ez dugunez gero, EBZak proto-hizkuntza baten estatusaizan behar du. Hau da, EBZera hurbildu gaitezke metodo konparatiboa aplikatuz.Hurrengo adizkiak, adibidez, izango lirateke EBZarenak : *daud, *dauk, *daun, *dau,*daugu, *dauzu, eta, beharbada, *daude.

(4) EBZ *edun

dau, du < EBZ *dau < pre-EBZ *dadu

dut, det, dot, erronk dud ~ dur < EBZ *daud < pre-EBZ *daduda

daude, dabe, due, dute < EBZ *daude < pre-EBZ *dadude

24 Berreraiketa honetan, arazo fonetikoak sortzen dituen forma bakarra dute da.Beharbada atzizkiaren /-t-/-aren azalpena da kontsonante baten ondoren atzizkietanaurkitzen dugun herskarien gorketa, irristari baten ondoren ere eman zitekeela, cf.zauku ‘zaigu’ eta, eratorpenean, -dar atzizkiarekin adibidez, *arabadar > arabaar > arabar,*izabadar > izabar vs *uztarrozdar > uztarroztar, eta baita ere bizkaitar, diptongoarekin.(Konparaketarako, mendebaldeko erromantzeetan ahoskabeak ez dira ahostuntzenirristari baten ondoren : LACU > gazt. lago vs PAUCU > poco ; SAPET > sabe vs SAPIAT > *saipat> sepa).

25 Barne-berreraiketaren bidez, urrunago joan gaitezke. Abibidez, dut/dudala, dudana etaduk/duala/duan txandaketek, eta dadukat, etabarreko adizkiekiko konparaketakeramaten gaituzte *daduda, *daduga postulatzera EBZa baino lehenagoko garai baterako(ikus Gómez & Sainz 1995, Trask 1997 : 233).

26 Aditz morfologian badira oraindik ere askatu gabeko korapilo asko ; adibidez, zaio etajako ez dira hain erraz bateratzen. Beharbada EBZ *diaigio ? (zaio < *diai(g)io ; zaizkio <*diaizgio ; jako <*diako < *diaikio (-k- pluralarekiko analogiaz) < *diaigio).

27 Bestalde, metodo konparatiboa erabiliz, EBZaren azentuera ere berreraiki dezakegu.Honi buruzko nire azken saiaketarako, ikus Hualde (2012). Elordieta & Egurtzegiren(2014) proposamena lehenagoko garai bati dagokio.

28 Fonologiazko alderdi gehienetan, hizkera historikoen arteko diferentziak oso ttikiakdira eta, beraz, metodo konparatiboak ez gaitu oso urrun eramaten. Urrunago joangaitezke barne-berreraiketaren bidez, Mitxelenak erakutsi zigun bezala. Barne-berreraiketaz gain, euskararen kasuan, maileguek jasotzen dituzten aldaketak erabiliditzakegu fonologia historikoa egiteko. Hizkuntzalaritza historikoaren arloan,Mitxelenak (1985[1961], 1974), beste gutik bezala, jakin zuen maileguek emandiezaiguketeen ebidentziaz baliatzen hizkuntz berreraiketarako. 5. atalean zenbaitgertakari fonologiko kontsideratuko ditugu. Hori egin baino lehen, hurrengo ataleanesplikatu nahi dut zergatik ez den zilegi euskaraz orokorra den guztia EBZari esleitzeaeta zergatik ez den beti hain begi-bistakoa zer dagokion EBZari eta zer den berriagoa(cf Mitxelena 1981).


108

4. EBZa eta arau diakronikoen kronologia : EBZa bainolehen ?

29 Arau diakronikoen dataketan, printzipioz, erraza izan beharko luke jakiteak aldakuntzajakin bat EBZa baino lehen ala ondoren gauzatu zen. Aldakuntza euskalki batzuetanbakarrik aurkitzen bada, EBZa baino berriagoa izan behar du, definizioz. Taldehonetako aldakuntza garrantzitsuenen artean ditugu adibidez mendebaldeko /-a+a/ >/-e+a/ disimilazioa singularrean (alabaa > alabea) eta herskarien ahostuntzea albokariedo sudurkari baten ondoren (alte > alde), euskalki guztietan ez baitira gertatzen.Lakarraren (2011) ustez, azken bilakaera hau izango litzateke dialekto-muga garbi batmarkatzen duen lehenetarikoa : zuberera eta erronkariera vs besteak.7

30 Beste aldetik, euskalki guztiek forma berbera erakusten badute, barne-berreraiketarenbidez aurki ditzakegun aldakuntza diakronikoak EBZa baino zaharragoak izan beharkolukete, printzipioz.

31 Hala ere, esan duguna ez da beti horrela. EBZa apurtu eta gero ere, euskal hizkerakkontaktuan egon dira elkarrekin, eta oso posible da euskalki batean hasi zenberrikuntza bat bere eremutik kanpo eta baita Euskal Herri osora ere zabaldu izana.

32 Morfologiazko adibide argi bat emateko, adizkien analisi morfologikoak argi eta garbierakusten digu garai batean zu izenordaina plurala zela. Garai eta leku guztietakoeuskara historikoan, aldiz, izenordain hau singularreko bigarren pertsona bezalaerabili eta erabiltzen da. Arrazoizkoa dirudi pentsatzea lehen pausua izan zelapluralaren esanahiari errespetuzko singularraren balioa eranstea, ingurukoerromantzeetan gertatu den bezala. Hau da gaztelania zaharrean aurkitzen duguna etaorain arte frantsesez mantendu den egoera, non vous izenordainak bi erabilera horiekbaititu. Metodo konparatiboa aplikatuz, ondorioztatu behar dugu 2pl > 2pl & errespetuzko2sg aldakuntza EBZa baino lehen gertatu zela, orokorra baita euskaraz. Hala ere, ezindugu baztertu aldakuntza modernoagoa izatea, eta Euskal Herri osoan zehar zabalduizana zatiketa dialektala hasi eta gero.

33 Euskalki guztietan bilakaera honetan urrats bat aurrerago eman da. Noizpait zuizenordainak jatorrizko balio plurala galdu zuen eta forma berri bat, zuek, sortu zenbalio honekin. Antzeko garapenak ikusten ditugu inguruko erromantzeetan(gaztelaniaz eta okzitaniera/katalaneraz), baina ez urrutiagokoetan (frantsesez8 edoportugesez). Iruditzen zait ondorioztatu behar dugula bigarren aldaketa hau nahikoaberria dela, alboko erdaretan bezala, nahiz eta Euskal Herri osora zabaldu den. Aregehiago, testuek erakusten digute zarete, duzue bezalako formak are berriagoak direla ;zuek izenordaina baino berriagoak. Hasiera batean, zu eta zuek izendordainekkomunztadura bera eragiten zuten : zu zara eta zuek zara. Komunztadura mota haunahikoa berandu arte mantendu bazen ere leku batzuetan, gaurregun zara/zare(t)ebereizkuntza morfologikoa orokorra da. Adizkietako berrikuntza hau berezia daeuskaraz eta ez du paralelorik hizkuntza erromanikoetan ; zabaldu bada, ez daerdararen eragin zuzenagatik izan. Nonbait hasi zen eta handik hedatu zen EuskalHerri osora azken mende hauetan. Argi dago, beraz, dialekto guztietan aurkitzen direnberrikuntza guztiak ez direla nahitaez EBZa baino zaharragoak. Inplikazioak bakarriknorabide batean funtzionatzen du.

34 Beste mota bateko adibide bat emateko —zentzu batean kontrako adibide bat—mendebaldeko alabea vs alabaak (> alábak) ikusita, Mitxelenak (1981) hauxe idatzi zuen :


109

“el plural como el locativo sing. se formó en vasco en época ya tardía, cuando la ley queconvertía a - a + - a en - ea, etc., ya no era operante” (306 or.). Disimilazio arauamendebaldeko hizkeretan bakarrik gertatzen denez, honen interpretazioa izan litekeplural morfologikoa sortu zela EBZa baino beranduago eta hedatu zela euskalkietanzehar. Dena den, ez da pentsatu behar plurala bat-batean sortu zenik. Guztizalderantziz, ziur asko, pluralezko atzizkien garapena prozesu luzea izan zen, pausudesberdinak izan zituena (ikus Manterolaren 2015a ikerketa sakon eta argigarriaerakusleen gramatikalizazioaz). Mitxelenak esaten duena azken urratsari bakarrikaplikatzen zaio zuzenean : forma (erlatiboki) askeak zirenak atzizki bihurtu zirenmendebaldean singularrean gertatu zen disimilazioak emankortasuna galdu eta gero.Egitura sintaktikoa, (adib. *alaba hak) guztiz morfologizatu gabe, askoz zaharragoa izandaiteke eta EBZaren haustura baino lehenagokoa.

35 Konparaketarako, erromantzeetan HABĒMUS CANTĀRE ~ CANTĀRE HABĒMUS ‘kantatu behardugu’ perifrasia /kantare emus/ hurrenkerarekin gramatikalizatu zen geroaldi bezala(‘kantatuko dugu’) eta, era berean, CANTĀRE HABĒBĀMUS ‘kantatu behar genuen’ baldintzaapodosi bezala, ‘kantatuko genuke’ esanahiarekin. Gramatikalizazio bera duguhizkuntza erromantze gehienetan (Balkanetakoak eta Sardiniakoa alde batera utzita)eta, beraz, oso goiz abiatu zela pentsatu behar dugu. Dena den, bigarren osagaiarenaskatasun morfologikoa denbora luzean mantendu zen (cf. adib, conbidar le yen de gradoEl Cid-en) eta, are gehiago, neurri batean orain arte mantendu da portugesez (cf. port.dir-te-ia ).

36 Beraz, Mitxelenak “el plural se formó” esaten duen lekuan “el artículo plural se hizoafijo” edo honelako zerbait irakurri behar dugu, nire ustez, Manterolak (2015a)ondorioztatzen duen bezala.

5. Euskararen fonologia diakronikoa eta EBZa

37 Atal honetan saiatuko naiz zenbait fenomeno fonologikoren diakronia zehazten,EBZaren aurreko eta ondorengo gertakariak bereiziz posible den neurrian. Bimurriztapen eta bi bilakaera hartuko ditut kontuan.

5.1. Murriztapen fonotaktikoak

38 Denok dakigunez, euskal jatorriko hiztegian kontsonanteek oso banaketa asimetrikoaerakusten dute. Hitz erdian, bi bokalen artean afrikatuen eta frikarien artekooposaketak (s/ts, z/tz) sendoak dira. Hitz hasieran, aldiz, bakarrik frikariak aurkitzenditugu eta hitz bukaeran batez ere afrikatuak, salbuespen gutirekin. Era berean,bokalen artean herskari ahoskabe eta ahostunak oposaketa fonemikoan daude (p/b, t/d,k/d), baina hitz hasieran bakarrik ahostunak aurkitzen ditugu. Mitxelenak datuhauekin batera mailegu zaharren egokitzapena (adib CORPUS > gorputz) eta txandaketamorfonologikoak (adib gari/gal-) kontuan hartuz, aintzineko euskararako bere sistemakontsonantiko orokor ezaguna proposatu zuen (Martinet-en 1950 hipotesia onartuz etagaratuz) : erdian fortis vs lenis, hasieran lenis bakarrik eta bukaeran fortis bakarrik.

39 Zaila da jakitea noiz hasi ziren eta noiz arte iraun zuten murriztapen hauek. Garbi dagoEBZa baino lehen sortu zirela, baina ziur asko murriztapen batzuk beste batzuk bainolehenago sortu eta galdu ziren. Beharbada, hitz-hasierako herskari ahoskabeen (edo


110

bortitzen) kontrako murriztapena EBZa baino lehen ahuldu zen. Hitz-hasierakoafrikatuen kontrako murriztapenak, aldiz, askoz gehiago iraun zuen, antza denez. 5.1.1. Herskariak

40 Herskariekin hasiz, Akitaniako testuetan herskari ahoskabeak aurkitzen ditugu hitzhasieran (CISON, TALSCONIS, etab., Gorrotxategi 1984). Interpretazio posible bat dahasierako ahoskabeen aurkako murriztapena ez zela oraindik sortu Akitaniakoinskripzioen garaian.

41 Maileguek informazio zehatzagoa ematen digute ahostuntze arauaren ahalezkokronologiaz. Dakigunez mailegu zaharretan joera indartsu bat aurkitzen duguhasierako herskariak ahostuntzeko. Dena den, itxuraz nahiko zahar diren mailegubatzuetan herskari ahoskabeak hitz hasieran aurkitzen ditugunez gero (kale, kare,kirru), ondorioztatu behar dugu murriztapen hau EBZa baino lehen galdu edo ahulduzela.

42 Hasierako herskarien ahostuntzearen kronologia finkatzeko, Guiter-ek (1989) garrantziberezia ematen dio tipula maileguari. Guiter-en ustez, hasierako horzkaria ulertzekopentsatu behar dugu erdal iturriak /kj/ zuela euskarak hitza mailegatu zuenmomentuan. Bere iritziz, /ke, ki/ sekuentzien bustidura III. mendean hasi zen (cf. baitaere Straka 1979[1956] : 201). Allen-ek (1978 : 14), aldiz, ondorioztatzen du /k/ > /ʧ/palatalizazioa, /e, i/ bokalen aurrean ez zela gertatu V. mendea baino lehenago, orduraarteko gramatikalari latindarrek ez baitute horrelako ahoskerarik aipatzen. Edozeinkasutan, euskal hitzak daukan /t/ konsonantea errazago ulertzen da sorburu-hizkuntzan kontsonanteak ahoskune aurreratua bazeukan. Garrantzitsua dena da ezdela ahostuntzen. Dena den, Dipulatze leku-izena dugu (beharbada kipula, gipulaaldaerak zaharragoak dira).

43 Akitaniako akitaniera (nolabait esateko) EBZaren arbaso zuzena balitz, eta testuetakohasierako ahoskabeak at face value interpretatuko bagenitu, oso leiho estua izanengenuke hitz-hasierako ahoskabeen kontrako murriztapen fonotaktikoa kokatzeko.Badirudi noizpait I. eta VI. mendeen artean ahostuntze araua sortu eta indargabetuzela, nahiz eta hitzez-hitzezko egokitzapen analogikoak oraintsu arte iraun.

44 Hitz elkartuetan herskari ahoskabeak aurkitzen ditugu bigarren osagaiarenhasieragunean, adib ustekabe. Arrazoia, kasu batzuetan behintzat, izan daitekekonposatua eratu zela murriztapena indarrean jarri baino lehen. Adibidez, ez dakitetimologia hau zuzena den, baina lat. CANIS hitzak gaitz emanen luke euskaraz,ezagutzen ditugun arau fonologiko diakronikoak aplikatuz.9 Esanahiaren aldetik ez dutoztoporik ikusten, cf. aqua et panis est vita canis ; Clodianus canis (Cicero) ; edo esp. día deperros, vida perra, perra suerte, etab, ya canes traidores (El Cid). Jatorria hau izango balitz,espero dugun ahostuntzea dugu mailegu honetan. Edozein kasutan, beste aldetik, osolitekeena da mikaitz ~ minkatz hitza konposatu bat izatea, osagai honekin bigarrenlekuan, h.d., < *miɦi + kaitz ‘mihi gaitz’. Horrela bada, ahoskabea mantendu da berehorretan hitz erdian konposatuan. Hitz elkartuak, noski, forma libreak baino berriagoaizan behar du.10

5.1.2. Txistukariak

45 Hitz-hasierako tz-, ts- afrikatuen kontrako murriztapenak, aldiz, askoz bizi luzeagoaizan bide du, antza denez. Honetaz, maileguek eman diezaiguketen ebidentzia, hala ere,


111

berriagoa da, latinak ez baitzeukan fonema afrikaturik. Mendebaldeko hizkuntzaerromanikoek bi afrikatu horzkari garatu zituzten, ahoskabea /ts/ eta ahostuna /dz/,VI. edo VII. mendean.11 Fonema hauek bi sorburu nagusitatik datoz : alde batetikherskari belareetatik, /ke, ki/ > [kje, kji] > /ʧe, ʧi/ > /tse, tsi/ (CENTU > ciento, BRACCHIU >braço, DICIT > dize, FACET > faze), eta, bestetik, herskari horzkari + iod bilkuretatik(*CAPITIA > cabeça). Geroago, eta leku batzuetan besteetan baino lehenago, afrikatuekelementu herskaria galdu zuten. Gaztelaniaz, desafrikatze fenomeno hau XIII. mendeanhasi zen, dirudienez, eta XV. mendean oraindik ez zen orokorra (Alonso 1955 : 1. lib.,377-379, Lloyd 1987 :333).

46 VII. eta XIII. mendeen artean euskarak erromantzeetatik hartu zituen maileguguztietan /ts-/ > /s-/ egokitzapen araua aplikatu da sistematikoki, ez baitugu tz-afrikatuaz hasten diren mailegurik. Adibidez, itxura guztien arabera, zeru, zendea etaantzeko adibide batzuen iturriak /ts-/ zeukan : errom. /tselu/ > zeru, /tsentena/ >zendea. Esan bezala, erdal hitz hauetan /ke/ > /tse/ bilakaera (tarteko urratsekin) VII.mendekoa edo denez, maileguak ez dira zaharragoak.12

47 Badugu, hala ere, ulertzeko hain erraza ez den arazo bat hemen. Bokalen artean, z/tzoposaketa sendoa da euskaraz eta espero genuke erromantzearen bokalen arteko /-ts-/eta /-dz-/ afrikatuek euskal afrikatu horzkaria izatea ispilu. Baina, egia esan, osomailegu gutitan aurkitzen dugu -tz- euskaraz : gurutze (beharbada erronk. krutxemailegu zaharragoa da, itxuren kontra), zerbitzu, erronk. platza (~ plazta, ikus EstornésLasa 1997), eta... ?

48 Putzu hitzean ere afrikatua dugu, baina beharbada hitz honen afrikatua geminatua zengaztelaniaz edo sorburuko erromantzean, h.d. /poddzu/13. Hau pentsatzeko arrazoi batda hizkera judeo-espainol batzuetan (baina ez guztietan) hitz honek /dz/ (edo >/ʤ/)duela, salbuespen bezala, nahiz eta normalean desafrikazioa orokorra izan hizkerahorietan, 2. atalean ikusi dugun bezala (Quintana 2006). Bestalde, Lapurdi-Behenafarroetan dotzena aurkitzen badugu ere (cf. gask. dotzena), dozena hedatuagoa da.Judeo-espainolean afrikatua orokorra da dotze, tretze zenbakietan (katalanez bezala) etaberaz, badirudi hemen ere afrikatua geminatua zela ertaroko gaztelanian eta ingurukoerromantzeetan.

49 Zergatik hain mailegu guti bokalen arteko -tz- afrikatuarekin, afrikatua gutienez XIII.mendera arte mantendu bazen gaztelaniaz eta inguruko beste erromantzeetan ?Zergatik ez dugu, adibidez, *arratzoi, *natzio ? Eta, hitz bukaeran, zergatik erraz < gazt. /raets/ ?14 Honetarako ez dut azalpenik ikusten. 5.2. Bokalen arteko sudurkarien galera

50 Morfema-egiturako murriztapenak alde batera utzita, Mitxelenak identifikatzen dituenarau fonologiko diakronikoak ez dira hainbeste. Lakarrak (2011) hamabost arauzerrendatzen ditu. Garrantzitsuen artean bokalen arteko /n/-aren galera dugu.Antzeko gertaera bat gaskoiaren fonologia diakronikoan ere aurkitzen dugu (baitagalaiko-portugesarenean ere).

51 Sudurkariaren galera, hau da, /n/ > 0, ez zen bat-batean gertatu. Gaskoierarako,Chambon & Greub-ek (2002 : 477) pentsatzen dute komeni dela lau etapa desberdinbereiztea. Euskararako ere (cf. Lakarra 2011 : 194), antzeko modu batean (baina ezguztiz paraleloki, gaskoieraz hasperenketa ez baitzen sortu ingurune honetan) (5)en


112

zehazten diren urratsak bereiz ditzakegu (cf. Igartua 2015 konparaketarako). Lehenpausua, /n/-aren mihi-puntako kontaktua ahultzea zen, /ɦ/ sortuz. Hortik aurrera,badirudi /ɦ/ sudurkariak bi bilakaera desberdin izan zituela. Hizkera batzuetan halanola bizkaiera zaharrean eta erronkarieraz, hasperenketa galdu zen bokal sudurkarifonemikoak sortuz. Beste leku batzuetan (Lapurdi-Behenafarroetan), ezaugarrisudurkaria galdu zen hasperenketan, /ɦ/ eta /h/ fonemen arteko neutralizazioaeraginez.

(5) Hasperenketa sudurkariaren bilakabidea

(a) /ana/ [ãna] > /aɦa/ [ãɦa] > /aa/ > /aa/, */ardano/ > */ardaɦo/> /ardão/ > /ardao/

(b) /ana/ [ãna] > /aɦa/ [ãɦa] > /aha/ > /aa/

52 Portugesez ere gertatu zen bezala, hersketa sudurkari palatala berripini zen /i/ batenondoren, cf CATĒNA > /kateɦa/> /kati◌a/ > khatiña (ikus Egurtzegi 2014), ez bakarrikzubereraz (Mitxelena 1985 : 303). Era berean, hizkera batzuetan kontsonantea berripinida hitz bukaerako diptongoetan : *arrani > *arra◌i◌ > arraiñ ; GRANU > *garãu◌ >garaun.

53 Prozesua orokorra denez euskaraz, bere hasiera —baina hasiera besterik ez— EBZabaino lehenagoko garai batean kokatu behar dugu. Metodo konparatiboaren bidez,bokal sudurkariak berreraiki ditzakegu, baina ez kontsonante hobikaria, cf adib. ardao,ardo, arno, ardu◌ < EBZ *ardão.15 Zubereraz hasperenketa mantendu den hitzetan,EBZrako ere berreraiki dezakegu metodo konparatiboa aplikatuz : ate, aate, ahate, aɦate< EBZ *aɦate. Hau da, EBZerako, */ɦ/ hasperen sudurkaria proposatu behar da, katehonetako lehen pausua, hots, /ana/ > /aɦa/ EBZa hautsi baino lehenagoko garai bateangertatu zelarik.

54 Leku-izen askotan euskaraz galdu den sudurkaria aurkitzen da orain arteko erdal izenofizialetan. Honek erakusten du galera ez dela hain zaharra : Fruiz/Frúniz, Aramaio/Aramayona, Artaxoa/Artajona, Zestoa/Cestona, etab. Bestaldetik, RS errefrau bildumanAramayo dabenac ez lemayo / A Aramayona quien la tiene no la daria esaera aurkitzendugunez, ondorioztatu behar dugu toponimo honek behintzat XV. mendea baino lehenguztiz galdua zuela kontsonantea euskaraz, baina galera ez zela askoz zaharragoa. Datuguzti hauek esplikatzeko ere, badirudi egokiena dela /ɦ/-a proposatzea EBZerako. Hauda : <n> grafema erabili zen /ɦ/ idazteko.

55 Izenordain zehaztugabeetan daukagun aldakortasuna ere badirudi ongi esplikatzendela EBZ-erako /ɦ/ proposatuz : EZ *e-nor > EBZ eɦor > inor, zub iɦur, erronk eu◌r, lapnehor. Lenizio kate honetako lehen pausua, mihi-puntako hersketaren galera, EBZabaino lehen gertatu zen. Beste pausu guztiak EBZaren batasuna hautsi ondoren emanziren.

56 Lehen begiratu batean, irudiko luke Nafarroako izain (< izanen), errain, emain (etaArbizuko esaan ‘esanen’, etab.) bezalako geroaldiko partizipioek ere sorburu berberadutela. Hala ere, gertakarien lehendabiziko eta azken urratsak berdinak badira ere,hots, /n/ > 0 /V__V, ziur aski fenomeno hau modernoagoa da eta tarteko urratsak eredesberdinak izan dira. Caminok (2013 : 112) gogorarazten digunez, Lapurdiko testuzahar batzuetan, egoren, izaren, emaren, etab., aurkitzen ditugu. Beharbada, beraz, kasu


113

honetan disimilazio bat dugu lehen urrats bezala, /n/-a galdu den eskualdean ere, edoOhala-ren (1993) teorian, hiperzuzenketa : /emanen/ [emanen] > /emaɾen/ (> /emaen/> /emain/), cf. baita ere arima. 5.3. Hitz-hasierako ioda

57 Euskaraz hitz-hasierako <j->ren banaketa oso murriztua da, maileguak alde baterauzten baditugu. Ia kontsonante hau duten hitz guztiak aditzak dira : jan, joan, jakin,jardun, jarraitu, etab., salbuespen guti batzuekin : jaun, jabe, jatorri, jainko, jai. (Ziur asko,hauetariko batzuk edo agian guztiak aditzetatik datoz, cf. Lakarra 2006). Hitz hauenbigarren alderdi aipagarria haien ahoskeran aurkitzen dugun aniztasuna da, noski : jan[jan] ~ [ɟan] ~ [ʤan] ~ [ʒan] ~ [ʃan] ~ [χan].

58 Aditzen morfologiak argi uzten du aditzetan behintzat kontsonantearen azken jatorria/e/ bokala dela, adib. */e-an/ > /jan/ (Mitxelena 1975 : 119, 168). Horretaz gain,Goizuetako hizkeran aditz hauek daukaten azentuera bereziak, lehen silaban, erakustendigu hasierako sekuentzia heterosilabikoa zela azentua bigarren silaban finkatu zengaraian : (e)sán, (e)mán, artú, autsí, (i)kúsi vs yákin ( < *e.ákin edo *i.ákin), yárri, yósi, etab.(Hualde 2008 : 210). Badirudi, beraz, EBZerako *ea- (*eo-, etab) proposatu dezakegula,beste aldaketa guztiak, */ea-/ > /ja-/ barne, EBZa baino berriagoak direlarik.Gaurregungo euskaran aurkitzen ditugun aldaerak esplikatzeko hurrengo aldakuntzaordenatuak proposatu behar ditugu, beraz :

(6) Hitz-hasierako /j/-ren bilakaeraren urratsak

1. Irristariaren indartzea: /j-/ > /ɟ/ ~ /ʤ/ ~ /ʒ/

2. Frikariaren ahoskabetzea: /ʒ/ > /ʃ/

3. Ahoskunearen atzeratzea: /ʃ-/ > /χ-/

59 Goazen pausoz pauso.

5.3.1. Irristariaren indartzea : /j-/ > /ʤ/ ~ /ʒ/

60 Printzipioz, hipotesi bezala, onar dezakegu gaurregun /ʒ-/, /ʃ-/ eta /χ-/ kontsonanteakditugun eskualde guztietan gertatu zela hitz-hasierako indartze hau, lehenago edoberanduago, /ʃ-/ eta /χ-/ kontsonanteek lehenagoko /ʒ-/ bat islatzen baitute.

61 Hiru aldakuntza hauetariko bakoitzaren geografia historikoa zehaztea testuen bidez ezda beti erraza, batez ere <j> grafiak duen anbiguotasunagatik. Donemiliagako glosetan,adibidez, garbi da <jzioqui> hitzaren lehen fonema /i/ dela, baina zer dugu <ajutu>-renerdian ? Nola irakurri behar, /ajutu/, /aʤutu/, ala /aʒutu/ ?16 Mitxelenak (1985 : 171)ohartarazi bezala, Etxeparek geynco eta ieynco, gin, etab. idazten duenez, badirudi berehizkeran hitz-hasierako irristari etimologikoak ahoskera indartua zuela, nahiz eta ezden posible jakitea fonema hau /ɟ/, /ʤ/ edo /ʒ/ ahoskatzen zen.17

62 Gaurko datu geografikoak erabiliz, badirudi irristari palatalaren indartze edo gogorketa(/j-/ > /ɟ/ ~ /ʤ/ ~ /ʒ/) bi eremu desberdinetan gertatu zela, beharbada garaidesberdinetan : alde batetik, ia erdialde eta mendebalde osoan (Gipuzkoan, Bizkaiko


114

zati handi batean, Araban eta Nafarroako hego-mendebaldean) eta, bestetik,Pirineoetako hizkeretan, mugaren bi alderdietan (Zuberoan, Erronkarin, Zaraitzun,Aezkoan eta inguruko eskualde batzuetan) (ikus Mitxelena 1985 : 170). Aldiz, antzadenez, hasierako /j-/ irristariak bere horretan iraun du, indartu gabe, orain arteBizkaiko mendebaldean (Txorierri, Arratia), Lapurdin eta Nafarroako iparrean(Bortziriak, Baztan).

63 Aurresabaikari ahostuna gaur arte mantendu duten hizkeren artean, bi patroi fonetikoaurkitzen ditugu. Lekeition, Bermeon (eta beharbada /ʒ/ kontsonantea duten Bizkaikobeste hizkera guztietan) bi alofono aurkitzen ditugu, afrikatua eta frikaria,testuinguruaren arabera, adib. [ʤ]an dau vs sagarra [ʒ]an dau (cf kat [ʤ]ent, la [ʒ]ent‘jende, jendea’. Badirudi gaztelania zaharrak ere alofonia hori zeukala). Aldiz,zubereraz frikaria dugu testuinguru guztietan (frantsesez bezala).

64 Hitz-hasierako (eta silaba-hasierako) irristarien gogorketa bilakaera arrunta da.Indartze honen bidez, silaba egitura hobetzen da nolabait. Erromantze askotan,adibidez, sistematikoki aplikatu zen indartze araua (frantsesez, italieraz, portugesez,etab.). Gaztelaniaz, aldiz, ez zen hain sistematikoki aplikatu ; cf., adib. IANUĀRIU > fr.janvier, it. gennaio, port. janeiro vs gazt. enero ; IAM > fr. déjà, it. già, port. já vs gazt. ya,etab.18 Gaztelaniaz hitz-hasierako irristaria /o/ edo /u/ baten aurretik bakarrik indartuzen sistematikoki baina kontestu honetan ere aurkitzen ditugu salbuespenak : junto, jugar vs yunta, yugo. Beraz, euskararen garapen honetarako kanpotiko eraginabilatzekotan, gaztelania ez litzateke eragin-sorbururik garbiena. Gaskoieraz gertakariaorokorragoa da. Badirudi nafar-aragoieraz ere gaztelaniaz baino orokorkiago indartuzela hasierako ioda.19

65 Beharbada Bizkaiko zati batean garapen biribila eman zen : /j-/ > /ʒ-/ > /j-/, ikusHualde (2002 : 157). Txorierrin erabiltzen den koiu ‘hartu’ bezalako hitz bat azaltzekobadira bi posibilitate. Litekeena da, mailegua gaztelaniatik etorri beharrean, LJ > /j/bilakaera izan zuen hizkuntza batetik hartu zela, cf. ast-leon. coyer, muyer, trabayu vsgazt. coger, mujer, trabajo (LJ > /ʒ/). Beste posibilitatea da eskualde honetan /ʒ/ > /j/gertatu dela. Bigarren hipotesi honen bidez bakarrik esplika dezakegu yárra (< gazt.jarra). Hipotesi honen indargarri, cf. Leioa/Lejona, Loiu/Lujua, Buia/Bujana. Oraintsuarteko aldaera ofizialak ulertzeko /ʒ/ bat behar dugu izen hauetan. Bestaldetik,Lekeitioko /koʒidu/ ‘sareak bildu’ hitzean gaztelania zaharraren sabaiaurreko frikariahostuna gorde da.20

5.3.2. Frikariaren ahoskabetzea: /ʒ/ > /ʃ/

66 Gaurregun /ʒ/ kontsonantea bi eremutan bakarrik aurkitzen dugu. Alde batetik,Zuberoan eta beste aldetik Bizkaiko zenbait alderditan. Aldiz, /ʒ/ sabaiaurrekokontsonante ahostuna garatu zutèn hizkera gehienetan ahoskabetze arau bat eman zenberanduago, bai erdialdeko eskualdean, baita garai batean /ʒ/ fonema zutenNafarroako Pirineoetako hizkeretan ere (aezkera/zaraitzera/erronkariera). Pentsadaiteke /ʒ/-ren ahoskabetzea gaztelaniaren eraginagatik gertatu zela. Baina guztizposible da, era berean, euskararen eraginagatik gaztelanian gertatzea, euskarareneremu osoan ahoskabetzea ez gertatu arren. Dakiguna da eremu erromanikoangertaera Gaztelako iparraldean hasi zela. Fenomenoa orokorragoa zen hizkuntzahonetan, /z/, /dz/ eta /ʒ/ kontsonanteek pairatu baitzuten. Hizkuntza erromanikoenartean, txistukarien ahoskabetzea gaztelaniaz eta gaztelaniaren eragin zuzena izan


115

duten hizkeretan gertatu da soilik (galiziera, astur-leonera, nafar-aragoiera, etaValentziako katalanaren zati batean). Beste hizkuntza erromaniko guztiek (hala nolaportugesak, katalanak, frantsesak, italierak eta errumanierak) mantendu dituzteerdiaroko frikari ahostunak orain arte.

67 Noiz gertatu zen /ʒ/-ren ahoskabetzea, bada ? Gaztelania dela-ta, goian ikusi dugujudeo-espainolak /z/ frikari ahostuna gorde duela. Sabaiaurrekoekin ere eutsi zaioahostun/ahoskabe kontrasteari hizkuntza honetan, cf. /iʒo/, /ʤente/21 vs /di ʃo/.Honek erakusten du gaztelaniaz 1492 urtean, ahoskabetzea ez zela ahoskerarikhedatuena. Urte batzuk beranduago, XVI. mendean, Burgosen /ʃugar/ esaten zen,ahoskera ahoskabetuaz, baina Toledon oraindik ere /ʒugar/, Fray Juan de Córdovak(1578) esaten digunez (Cf. Alonso 1969 : 23)

68 XVI. mendeko testuetan, batez ere erabilera “gurutzatuek” ematen digute ebidentziaahoskabetzearen hedaduraz. Gaztelako Alfontso X.ak zabaldu zuen ortografian /ʃ/ahoskabea <x>-z idazten zenez, sabaiaurreko frikari ahoskabea, alde batetik, etafrikari/afrikatu ahostuna, bestetik, behintzat, ondo bereizten ziren, adib dixo /diʃo/ vsfijo /hiʒo/. Beranduagoko momentu batean, hala ere, txistukarien gorketa hasten daGaztelako iparraldean eta grafiak hasten dira txandaka erabiltzen, etimologia edografia zaharra errespetatu gabe.22

69 Euskarara etorriz, irudiko luke erabilera gurutzatuez ere baliatu gaitezkeelaahoskabetzearen garapen diakronikoa eta hedadura geografikoa zehazteko. RS-etan<gajpaga>, dudarik gabe /gaʃpaga/ ‘gaitz gabe’, aurkitzen dugunez, garbi dago autoreanonimoarentzat <j> eta <x> hizkiak fonetikoki baliokideak zirela, sabaiaurreko frikariahoskabea adierazteko. Modu berean, Mikoletak <xauna>, <xausi>, <xossi> , <xo> eta<jarri> idazten duenez, garbi dago <j> eta <x> balio fonetiko berberarekin erabiltzendituela, sabaiaurreko frikari ahoskabe bat /ʃ/ adierazteko, hain zuzen. (NafarroakoXVII. mendeko egoerarako, ikus Mitxelena 1985 : 171).

70 Baina gauzak ez dira hain garbiak. Momentu batetik aurrera, /ʒ/ fonema galduondoren, Burgos aldeko gaztelaniadunentzat <j> (edo <-i->), <g(i,e)>, eta baita <-x-> ereerabil zitezkeen fonema berbera adierazteko, hots, /ʃ/. Hau da Lazarragak eta RS-enegile anonimoak, adibidez, erabiltzen duten ortografia. Guztiz posible izango litzatekeortografia honetaz baliatzen den euskal idazle batek euskaraz /ʃ/ eta /ʒ/ bereiztea,baina izkribuz adierazteko bide garbirik ez izatea. Konparaziorako, hau da aurkitzenduguna garai honetan frikari eta afrikatu horzkariekin. Kasu honetan badakigu bifonema desberdin ditugula, adib /isan/ vs /etsan/, baina gaztelaniatik hartutakoortografiak ez zeukan biderik kontraste hau adierazteko.

71 Axularrek (2015[1643] :10) esaten digu batzuek igilic ‘ixilik’, gedea ‘xedea’, lajoa ‘laxoa’idazten zutela. Villasantek bere edizioaren ohar batean gehitzen duenaren arabera,badirudi Materrek sartu zuela idazkera hori Lapurdiko eskolan (ikus Ariztimuño et alii2015). Lapurtera klasikoan ez zegoen /ʒ/ fonemarik eta beharbada Materrekhegoaldeko izkribuetatik hartu zuen ohitura grafiko hau /ʃ/ fonema adierazteko,orduko frantsesaren ortografian ez baitzegoen horrelakorik (ikus Beaulieux 1967,Baddeley 1993).23 Honek guztiak gauzak korapilatzen ditu ahoskabetzearen kronologiaeta geografia zehazteko.

72 Aragoieraz hitz-hasierako prepalatalak afrikatu bihurtu ziren testuinguru sintaktikoguztietan —5.3.1 atalean aipatu genuen alofonia deseginez— (cf. arag. chunta, gazt. junta ; arag. chen, gazt. gente, etab.), ez dago garbi ahostuna ahoskabetu baino lehen (adib. /


116

la ʒunta/ > /la ʤunta/ > /la ʧunta/), edo alderantziz. Hizkuntza hau izan daiteke eusk.txarro, txertatu eta antzeko maileguen sorburua. Dena den, euskal hitzetan ere /ʃ-/ > /ʧ-/ aurkitzen dugunez gero, badirudi euskaraz edo euskal hizkera batzuetan ere jazozela gertakari hau, hurrengo azpi-atalean azaltzen dugun gertakaria baino lehen. 5.3.3. Ahoskunearen atzeratzea: /ʃ/ > /χ/

73 Gaztelaniaz sabaiaurreko frikari ahoskabea hasi zen ahoskunea atzeratzen XVII.mendean edo ; beharbada lehenago Andaluzian.24 Cervantes-ek Don Quixote argitaratuzuenean (1605ean) oraindik ere /ʃ/ sabaiaurrekoa izan bide zen prestigiozko ahoskera,nobelaren izenburua frantsesez eta italieraz Quichotte, Chischotto bezala, hurrenezhurren, egokitu baitzen (Penny 2002 :101). XVII. mendean zehar, hala ere, berrikuntzahedatu zen gaztelanian ahoskera zaharra guztiz desagertu arte.

74 Ibero-erromanikoaren eremuan, azpimarragarria da soinu aldaketa honek hizkuntzamuga zaharrak erabat errespetatu zituela. Alde batetik, gaztelaniaren eremu osorahedatu zen, bai Espainian, baita Latinamerikan ere. Bestaldetik, gaztelaniaren albokohizkuntza erromanikoetan saibaiurreko frikariaren ahoskune-atzeratzea ez zen inoizhedatu, eta /ʃ/ fonema oraindik ere galegoz, asturieraz eta aragoieraz gordetzen da.Euskal Herrian, oso laster zabaldu zen /ʃ/ > /χ/ soinu aldaketa, XVIII. mendearenhasierarako hedatua baitzegoen Gipuzkoan (Mitxelena 1985 : 171-172).

75 Badira arrazoi sendoak pentsatzeko gertaera gaztelaniatik iragan zela euskarara.Arrazoi nagusia da /ʃ/ > /χ/ aldakuntzak salbuespenak dituela euskaraz. Gipuzkoan /ʃ/soinuak iraun du balio adierazgarraria duen hitzetan : xexen, xagu, goxo, gaixo ~ gajo(Mitxelena 1985 : 191 ; ikus Trask 1997 : 156-157). Egoera hau deigarria da,Neogramatikoen irakaspenen aurka baitoa. Hau errazago azaltzen da kanpotik“inportatutako” aldakutza baldin bada euskaraz. Beharbada ahoskera berriamaileguekin hasi zen eta handik hedatu zen beste hitzetara.

76 Aezkoa, Zaraitzu eta Erronkariko hizkeratan, berriz, /ʃ/ > /χ/ aldakuntza ez zengertatu, jaun eta jainko hitzak eta maileguak alde batera utzita (erronk jein /χein/ bainaxin /ʃin/, xan /ʃan/, xakin /ʃakin/).

77 Mitxelenak (1985 : 170) orriazpiko ohar batean oso datu interesgarri bat ematen digu :XX. mendeko erdialdean /ʃ-/ > /χ-/ bilakaera oraindik hedatzen ari zen Uharte-Arakilen eta inguruko herrietan. Badirudi beraz soinu aldakuntza honek 250 urte edogehiagoko bizitza izan duela, hizkuntzan sortu zen momentutik. 5.3.4. /ʒ/ berriagoak

78 Bizkaieraz edo mendebaldeko euskalkian (Zuazoren 2010, 2014 sailkapenean) /ʒ/fonema hiru testuinguru desberdinetan sortu da, hiru momentu desberdinetan,mendebaldeko mutur-hizkeretara inoiz hedatu gabe. Frikari honen ahoskabetzeabirritan behintzat gertatu da.

79 Orain arte ikusi dugun prozesuaz gain, berrikiago */dj-/ taldeak /ʒ/ eman zuen nor-nori formetan (/ʒat/, /ʒako/) eta hitanoan (/ʒok/). Are beranduago, Bizkai-Gipuzkoetako zati handi batean /i_V/ ingurunean kontsonante epentetiko bat sortuzen. Kontsonante epentetikoa /ʝ/ edo /ɟ/ sabaikaria da Gipuzkoako ekialdean etaNafarroako zenbait hizkeratan, eta aurresaibaikaria /ʒ/, /ʃ/ mendebaldean,


117

kontsonante sabaikari eta aurresabaikarien arteko isoglosa Azpeitiaren (/mendiʝe/) etaAzkoitiaren (/mendiʃe/) artetik pasatzen delarik.

80 Hiru testuinguruak identifikatzeko jan, jako eta mendia adibideak erabiliko ditut :

(7) /ʒ/ren sorburuak mendebaldean

*ea- > ʒa /ʒan/

*dja- > ʒa /ʒako/

*-ia > iʒa /mendiʒa/

81 Gaurregungo hizkeretan hurrengo banaketak aurkitzen ditugu :

(8) jan, jako, mendia mendebaldeko zenbait hizkeratan

Lekeitio ʒan ʒako mendiʒa

Gernika χan ʒako mendiʒe

Markina χan χako mendiʃe

Oñati χan ʃako mendiʃa

82 Lekeition (eta Bermeon) /ʒ/ guztiak beren horretan gelditu dira, beste aldakuntzarikpairatu gabe. Beste hizkeretan ahoskabetze eta ahoskune-atzeratze prozesuak ditugu.

83 Garbi dago soinu aldeketen hurrenkera desberdina izan dela eskualde desberdinetan.Markinan (edo Eibarren) jako saileko formetan ahoskabetzea Gernikan edo Oñatin bainolehenago gertatu zen, hitz hauek XVII. mendeko /ʃ/> /χ/ aldakuntza jaso baitzuten.Aldiz /mendia/ > /mendiʒa/ bilakaera modernoago da. Juan Antonio Mogelek guztijaidazten duenez, badakigu epentesia 1800 urtea baino lehenago gertatu zela Markinan.Rollo-k (1925) aldiz /ʃ/ ahoskabea deskribatzen du testuinguru honetan. Beraz /iʒa/ > /iʃa/ aldakuntza XIX. mendean eman zen Markinan.

(9) /ʒ/ren garapen historikoa Markinan

Markina : < 1500 ʒan ʒako mendia

~ 1600 /ʒ/ > /ʃ/ ʃan ʃako mendia

~ 1700 /ʃ/ > /χ/ χan χako mendia

~ 1800 /ia/ > /iʒa/ χan χako mendiʒa

~ 1900 /ʒ/ > /ʃ/ χan χako mendiʃe


118

84 Gernikako datuak esplikatzeko, onartu behar dugu /ʒan/ > /ʃan/ gertatu zenean,oraingo beste /ʒ/-ak ez zirela oraindik garatu. Beharbada lehen garai batean */dj-/taldeak /ʤ/ eman zuen, eta arrazoi honegatik kontsonante hau ez zen ahoskabetu, /ʒ/-ren ahoskabetzea gertatu zenean :

(10) /ʒ/ren garapen historikoa Gernikan

Gernika : < 1500 ʒan djako mendia

~ 1600 /ʒ/ > /ʃ/ ʃan djako ~ ʤako mendia

~ 1700 /ʃ/ > /χ/ χan ʤako mendia

~ 1800 /ia/ > /iʒa/ χan ʒako mendiʒa

85 Oñatin ere antzeko bilakabide bat dugu, baina, Markinan bezala, bigarren ahoskabetzebat jazo zen :

(11) /ʒ/ren garapen historikoa Oñatin

Oñati : < 1500 ʒan djako mendia

~ 1600 /ʒ/ > /ʃ/ ʃan djako ~ ʤako mendia

~ 1700 /ʃ/ > /χ/ χan ʤako mendia

~ 1800 /ia/ > /iʒa/ χan ʒako mendiʒa

~ 1900 /ʒ/ > /ʃ/ χan ʃako mendiʃa

86 Datu hauek erakusten digute soinu aldaketen hurrenkera desberdina izan dela eskualdedesberdinetan.

6. Egokitzapen arauak eta kronologia erlatiboa

87 Ikusi dugunez, eta Mitxelenak erakutsi zuen bezala, maileguen tratamenduakinformazio garrantzitsua eman diezaguke prozesu fonologikoen kronologiainterpretatzeko. Adibidez, zendea (< /tsentena/, ez VII. mendea baino zaharragoa) etabentana (Lazarragarengan) konparatuz, jakin dezakegu, hein batean, sudurkariarenahultzea eta /nt/ > /nd/ araua noiz zeuden bizirik eta noiz ahuldu ziren. (Jakindezakeguna da ez zirela indargabetu zendea mailegatu baino lehen, baina baimendebaldeko euskarak bentana hitza hartu zuenerako. Datu hauekin bakarrik, ezinjakin noiz sortu ziren arauok.)


119

88 Badago, hala ere, arazo bat arau fonologikoen bizitza datatzeko maileguenlaguntzarekin. Arazoa da euskarak garatu dituela korrespondentzia arau batzukmaileguak egokitzeko, honela mailegu berriei zahar itxura emanez batzuetan. Esatebaterako, dakigunez, baloi hitza oso mailegu berria izan daiteke. Baina azaleko itxurenarabera *balone > *baloɦe >*balo◌e◌ > baloi eboluzioaren ondorioa izan beharko luke.Ez da esan behar, ziur asko ez dela horrela izan. Aldiz, gertatzen dena da mendebaldeeta erdialdeko euskalkietan gazt -ón → eusk -oi korrespondentzia arau bat sortu delabukaera hau daukaten erdarazko hitzak egokitzeko (Hualde 1993, Oñederra 2009). Hauda, -oi bukaera duten mailegu guztiak, ezta gehienak ere, ez datoz -one bukaeradunerdal iturri batetik, bokal-arteko sudurariaren galeraren bidez. Guztiz alderantziz,mota honetako hitz gehienak -ón modernoago batetik egokitu dira korrespondentziaarau bat aplikatuz.

89 Hizkuntza estandarrean bizirik dagoen beste mailegu-egokitzapen arau baten arabera,gaztelaniaren hitz-bukareko /-o/ → eusk. /-u/ ; hala nola, gazt. texto → eusk. testu, elemento → elementu, artículo → artikulu eta antzeko adibide askotan. Araua maileguberri askori aplikatzen bazaie ere, bukaera hau daramaten mailegu guztiek ez dutepairatzen, ikus adib. gazt. disco → eusk. disko, histórico → historiko, socialismo →sozialismo, etab.

90 Argi dago egokitzapen arau honek ez duela justifikazio fonologikorik, euskarak bibokalak onartzen baititu hitz bukaeran : /-o/ bokala /-u/ bezain onargarria da.Baditugu, adibidez, buru eta bero, esku eta asko. Aldiz, bistan da arauaren aplikazioarenazpian patroi analogikoak ditugula, batzuetan morfemen arteko korrespondentziak(clasific-ado → klasifik-atu, renaci-miento → ernazi-mendu ) eta beste batzutan, besterikgabe, hitz-akabuko fonema sekuentziaren arabera, eratorpen atzizkirik ez badugu ere(Hualde 1991). Hizkuntza estandarraren egokitzapen arau hau literatur tradizioan etaahozko hizkeretan oinarritzen da euskal hizkera guztietan adostasun osorik ez badagoere arauaren esparrua zehazteko orduan (ikus Irigoien 1984).

91 Hizkera batzuetan oso patroi analogiko interesgarriak aurkitzen ditugu (edo genituen).Adibidez, Busturialdeko hizkera batzuetan gazt. /-ero/ → /eru/ (azentugabea) duguerreferentea pertsona bat denean, hala nola, frutero → fruteru, artikuluarekin fruterue‘fruta-saltzailea’ baina gazt. /-ero/ → /éro/ (azentuduna), erreferentea ontzi edo lekubat denean, frutero → frutéro, frutéroa ‘fruta -ontzia’. 25 Bada, auzi honetan, gauzabitxiagorik ere. Jakina denez, mendebaldeko euskalkiek, besteek ez bezala,modernizatu dute partizipioak mailegatzeko erabiltzen den atzizkia, iturri-hizkuntzarekin batera, baina, irudi luke, azken bokal zaharra mantenduz : -ado → - adu(adib. enojadu) eta berrikiago -ao → -au. Itzuliko gara puntu honetara.

92 Egokitzapen arau honek motibazio fonetikorik ez duenez, pentsatu behar dugumomentu batean hiztun elebidunek korrespondentzia bat ikusi zutela bi hizkuntzenartean eta korrespondentzia emankor bihurtu dela euskaraz. Latinetik mailegatutakohitzek, jatorriko hizkuntzaren /-u/ bukaera mantendu zuten, besterik gabe : CATTU >katu, CIRRU > kirru, SACCU > zaku, GYPSU > kisu, ANGELU > aingeru eta horrela beste asko.Beranduago, alboko erromantzeetan, /-u/ > /-o/ bilakaera gertatu zenean, hiztunelebidunentzat korrespondentzia bat sortu zen bi hizkuntzen artean, gato = katu, saco =zaku eta beste hitz pare frankotan oinarriturik, mailegu berriak egokitzeko erabili etaerabiltzen dena. Erromatarren denboretan sortu bazen arau hau, oso iraupen luzekoegokitzapen araua izango litzateke hau.


120

93 Dena den, badago arrazoia pentsatzeko u-bukaeradun mailegu asko eta asko askozmodernoagoak direla eta bukaera honekin hartu zituela euskarak alboko erdarabatetik. Egokitze arauaren historia ulertzeko egin behar dugun galdera hauxe da : noizgertatu zen /-u/ > /-o/ aldakuntza maileguen sorburu-hizkuntz(et)an ? Ibero-erromanikoaren kasuan, ziur asko ez erromatarren garaian, baizik eta askozberanduago.

94 Oraindik ere, Asturiasko hizkera batzuek mantendu dute jatorrizko bereizkuntzabukaeretan : lat. MŪRU(M) > ast. muru, lat. MŪROS > ast. muros, lat. LUPU(M) > ast. llobu, lat.LUPOS > ast. llobos, etab. (gogoan har, mendebaldeko hizkuntza erromanikoetan, izenensingularra eta plurala latinaren akusatibotik datozela ia beti).

95 Daukagun ebidentziaren arabera, Gaztelako iparraldeko eskualde batzuetan ere,Burgostik iparraldera, berandu arte mantendu zen bukaerako /-u/ bokala (MenéndezPidal 1980 [1950] : 172).

96 Nafarroako erromantzeari dagokionez, bereziki interesgarria da Quintanak eta Révah-k(2004) argitaratu duten XIV. mendeko dokumentu bat. Dokumentu hau siddur bat da ;hau da, testuak juduen bazkorako ohar erritualak biltzen ditu. Honelako testu guztietanbezala, ohar hauek lekuan erabiltzen zen hizkuntzan daude idatzita, dokumentuahebraieraren hizkiekin idatzita badago ere. Quintanak eta Révahk erakusten dutetestuaren hizkuntza nafar-aragoiera dela eta esaten dute badaudela arrazoiakpentsatzeko, zehazkiago Nafarroako Tutera-aldeko hizkera dela dokumentukoa.Hebraierazko testuetan bokalak ez dira idazten normalean, baina bada bokalaktranskribitzeko tradizio bat, puntuak jarriz, hizkien azpian eta gainean. Gure testu haubokalizatuta dago. Are gehiago, testu honetan azentu lexikala ere adierazten da bokalluzeetarako diakritikoak erabiliz. Honelako adibideak aurkitzen dira, artikulu-egileentranskribapenean :

Bebrán cáda únu so básu y labarseán las manosTomarán del ápiuY emplirán los básosY çenarán y désque abrán çenadu comnán

97 Badirudi, beraz, euskararen eremutik oso gertu zeuden hizkera erromantze batzuetan -u etimologikoa mantendu zela askotan pentsatzen den baino askoz beranduago arte,dokumentu gehienetan aurkitzen dugun nafar-erromantzean eta gaztelania ofizialeangauzak bestelakoak baziren ere. Honek gauza asko esplikatuko lituzke. Euskarazko basu‘edalontzi’ hitzaren azken bokala, adibidez, ez litzateke egokitzapen arau batenondorioa, jatorri-hizkuntza Tutera-aldeko erromantzea edo bukaera horri eutsi zionbeste hizkera ibero-erromaniko bat baldin bazen. Testu honetan çenadu bezalako formabat aurkitzeak antzeko ondorio batera eramaten gaitu, mendebaldeko partizipioen -adubukaera dela-ta. Berandu arte, bukaerako -u bokala iturri-hizkuntzan bazegoen,euskaldunek ez zuten bukaera aldatu mailegatzerakoan. Hau horrela bada, honek esannahi du egokitze araua beranduago sortu edo hedatu zela, inguruko erdaretan /-u/ > /-o/ soinu aldaketa orokortu zenean ; beharbada XIV. mendean, Quintana eta Révahenbokalen transkribapena egiazkoa bada.

7. Dialektologia dinamikoaren eginkizuna

98 Goian, 4. atalean, esan dugunez, gaur euskaraz orokorrak diren berrikuntza batzuk ziurasko EBZa baino modernoagoak dira. Arrazonamendu bera aplikatuz, espero dezakegu


121

isoglosak historian zehar aldatu direla. Euskararen dialektoak kontaktuan daudenez,berrikuntzek euskalki nagusien mugak gainditu dituzte sarritan, Euskal Herri osorazabaldu ez badira ere. 5. atalean aztertu ditugun zenbait gertakari fonologikorenesparru geografikoa ere aldatu da azken mendeotan. Kontsidera ditzagun beste adibidebatzuk.

99 Urgellek (2006) erakusten duen moduan, lehen testuetatik, aditz izeneko -tzeatzizkiaren erabilera zabalduz joan da eta -te atzizkiarena, aldiz, murriztuz, euskalkienmugez gainetik. Bi atzizkiak EBZari badagozkio ere, bakoitzaren testuingurumorfolologikoa aldatuz joan da geografian ordutik hona.

100 Alderdi interesgarri bat da bi kasu jakinetan -tze ez dela erabiltzen inongo dialektotan :(1) txistukari baten ondoren (hasten, hazten, ixten eta ez **hastzen) eta (2) -n-ez bukatzendiren aditzekin (joa(i)ten, ema(i)ten ~ emo(i)ten, eta ez **joatzen). Lehen kasuan,murriztapen fonologiko bat dugu ; alegia, **/Sts/ sekuentzia saihesten da.26

101 Bide batez esanda, paralelo zehatz bat erromantzeetan aurkitzen dugu. Modu orokorbatean, lat -TIŌNE > errom [-tsjon] (cf. esp nación, situación, acción, mención, etab), salbueta -STIŌNE baldin badugu (cf. sugestión, gestión, digestión, bastión eta ez *sugesción). Beraz,hemen ere **/sts/ kontrako disimilazio murriztapena dugu.

102 Beharbada eman bezalako aditzekin ere murriztapenaren arrazoia fonologikoa zen :afrikatua ez zen onartzen diptongo sudurkaritu baten ondoren **/–ãjtse/. Beraz, -te eta-tze atzizkien eremu geografikoa aldatu da azken mendeotan, baina beti ere bimurriztapen hauek errespetatuz.

103 Bigarren adibide bat emateko, L.L. Bonaparterentzat hain garrantzitsuak ziren “bokaleufonikoak” oso aldakorrak dira diakronikoki. Markinan, adibidez, buruba, mendidxaesaten zen Mogeldarren garaian. Gaurregun, aldiz, buru(e), mendixe, aurkitzen duguMarkinako hizkeran. Beraz, garai batetik bestera eufoniek definitzen dituztenhizkuntza eremuak oso desberdinak izan daitezke.

104 “Eufonia” jakin bat etsenplubide hartuz, a > e / i,u (C)___ arauak (laguna > lagune) gauregun oso zabalera handia du Hegoaldean : ia Bizkaia osoa, Gipuzkoako hegoaldeko zatibat eta Nafarroako mendebaldeko beste zati bat, Baztaneraino (Zuazo 2014 : 265-267).Bere eremu geografikoa ez dator bat euskalkiak mugatzeko erabiltzen direnisoglosekin. Gainera bi zatitan banatuta agertzen zaigu arauaren eremua (ikus Zuazok2014 ematen duen mapa). Ez dakigu —edo nik ez dakit, behintzat— non edo noiz sortuzen berrikuntza hau eta ekialdetik mendebalderantz hedatu den edo alderantziz ; bainaedozein kasutan ez da zahar-zaharra eta posible izango litzateke honetaz informazioajasotzea testuetatik. Mendebaldea dela-ta, Refranes y Sentencias (1596) eta Lazarraga(1588) bezalako XVI. mendeko testuetan ez da kausitzen, baina Ulibarrik (2009)1596-1640 urte tartean kokatzen duen Viva Jesus testuan lekukotzen da (Ulibarri 2010)eta Ulibarrik (2015) aztertu dituen XVIII. mendeko Arabako iparmendebaldekosermoietan maiztasun handia du. Ez dakit Gipuzkoako eta Nafarroako testuek zererakusten diguten arau honi buruz.

105 Azken adibidea : posible da bizkaiera edo mendebaldeko euskalkiaren sorkuntzasingularreko /a+a/ > /ea/ disimilazioarekin identifikatzea. Zuazoren (2010)hipotesiaren arabera, Gasteiztik hedatu zen berrikuntza hau. Lehen testuetatikagertzen zaigu arau hau mendebaldean eta goiko paragrafoan aipatutako asimilazioabaino askoz zaharragoa izan daiteke, dudarik gabe (Manterolak 2015a ErtarokoElhorzahea aipatzen du). Bere eremu geografikoa dela-ta, hala ere, aldakuntza


122

berriagoek erakusten digutena ikusita, ez dugu pentsatu behar gaur egun arauak dituenmuga geografikoak zaharrak direnik. Guztiz alderantziz, XVII. mendean arau honekmarkatzen zuen isoglosa eta gaurregun aurkitzen duguna oso desberdinak izandaitezke. Hona beraz euskal dialektologia dinamikoaren eginkizuna : testuenmiaketaren bidez isoglosa nagusiak identifikatzea, eta posible den neurrian esplikatzea,garai desberdinetan (ikus Camino 2011 ildo honetatik doan ikerketa eredugarribaterako).

BIBLIOGRAPHIE

Aldai, G. 2012, “Sobre el origen de Martín Portal, autor de la poesía premiada en Pamplona en1610”. FLV 114, 93-117.

Allen, W. S. 1978. Vox Latina : The pronunciation of Classical Latin, 2nd ed. Cambridge : CambridgeUnivesity Press.

Allières, J. 1992. “Gascón y euskera : afinidades e interrelaciones lingüísticas”. ASJU 26.3 : 801-812.

Alonso, A. 1955. De la pronunciación medieval a la moderna en español, Tomo Primero. Madrid : Gredos.

Alonso, A. 1969. De la pronunciación medieval a la moderna en español, Tomo Segundo. Madrid : Gredos.

Ariztimuño, B., Atutxa, U., Krajewska, D., Reguero, U., Santazilia, E., Uribe-Etxebarria, O. &Zuloaga, E. 2015. Materra : edizioa eta azterketa (1.0) Gasteiz, UPV/EHU. Interneten eskuragarri : https://sites.google.com/site/materraedizioa.

Axular, P. 1643. Gero. Bordele : E. Milanges. [2015, B. Urgell-en edizio kritikoa. Iruñea & Bilbo :Nafarroako Gobernua & Euskaltzaindia]

Baddeley, S. 1993. L’orthographe française au temps de la reforme. Genève : Droz.

Beaulieux, C. 1967. Histoire de l’ortographe française. Tome Premier, Formation de l’Ortographe. Desorigines au milieu du XVIe siècle. Paris : Honoré Champion.

Camino, I. 2008. “Dialektologiaren alderdi kronologikoaz”, FLV 40, 209-247.

Camino, I. 2011. “Ekialdeko euskararen iraganaz”. Epelde, I., arg., Euskal dialektologia : Lehena etaoraina, 87-153. Bilbo : UPV/EHU [ASJUren gehigarriak, 69].

Camino, I. 2013. “Euskalkien historiaz : Lapurdi eta Nafarroa Garaia”. Gómez, R., Gorrochategui,J., Lakarra, J. & Mounole, C., arg., Koldo Mitxelena Katedraren III. Biltzarra/ III Congreso de la CátedraLuis Michelena/ 3rd Conference of the Luis Michelena Chair, 77-140. Gasteiz : UPV/EHU.

Campbell, L. 2011. “La investigación histórica de las lenguas aisladas o ¿es raro el vasco ?”. Lakarra, J., Gorrotxategi, J. & Urgell, B., arg., 2nd Conference of the Luis Michelena Chair/ KoldoMitxelena Katedraren II. Biltzarra/ II. Congreso de la Cátedra Luis Michelena, 23-40. Gasteiz : UPV/EHU.

Chambon, J.-P. & Greub, Y. (2002). “Note sur l’âge du (proto)gascon”. Revue de Linguistique Romane66, 473-495.

Córdova, Fray Juan de. 1578. Arte en lengua zapoteca. México : Pedro Bailli. [Berrarg. Arte del idiomazapoteco, 1886, Morelia. Faksimilea, 1987, México : Ediciones Toledo.


123

https://sites.google.com/site/materraedizioa

https://sites.google.com/site/materraedizioa

Egurtzegi, A. 2014. Towards a phonetically grounded diachronic phonology of Basque. Doktoregotesia, UPV/EHU.

Egurtzegi, A. & Elordieta, G. 2013. “Euskal azentueren historiaz”. R. Gómez, J. Gorrochategui, J.A.Lakarra & C. Mounole (arg.), Koldo Mitxelena Katedraren III. Biltzarra (Gasteiz 2012/XI/8-11), 163-186.Gasteiz : UPV/EHU.

Estornés Lasa, B. 1997. Diccionario español-uskara roncalés/ Erronkariko uskararen hiztegia. Iruñea :Nafarroako Gobernua.

Gilisasti Fano, I. 2003. Urduliz aldeko berba lapikokoa. Léxico del euskera de Uribe Kosta. Bilbao :Rontegui.

Guiter, H. 1989. “Elementos de cronología fonética del vascuence”. ASJU 23, 797-800.

Gómez, R. & Sainz, K. 1995. “On the origin of the finite forms of the Basque verb”. Hualde, J.I.,Lakarra, J. A. & Trask, R. L., arg., Towards a history of the Basque language, 235-274. Amsterdam :Benjamins.

Gorrotxategi, J. 1984. Estudio sobre la onomástica indígena de Aquitania. Bilbo : UPV/EHU.

Gorrotxategi, J. 1995. “The Basque language and its neighbors in antiquity” Hualde, J.I., Lakarra, J.A. & Trask, R. L., arg., Towards a history of the Basque language, 31-64. Amsterdam : Benjamins.

Gorrotxategi, J. 2009. “Vasco antiguo : Algunas cuestiones de geografía e historia lingüísticas”. Paleohispanica 9, 539-555.

Herman, J. 1967. Le latin vulgaire. Paris : Presses Universitaires de France.

Hualde, J.I. 1993. “Phonologically unmotivated adaptations in language contact : SpanishBorrowings in Basque.” Folia Linguistica 26, 1-25.

Hualde, J.I. 1999. “Patterns of correspondence in the adaptation of Spanish borrowings inBasque”. Proceedings of the 25th Meeting of the Berkeley Linguistics Society. General Session andParasession on loanword phenomena, 348-358.

Hualde, J.I. 2002. “Algunas observaciones acerca de la influencia de la lengua castellana en lafonología del habla vasca tradicional de Bilbao y su comarca”. A. Arejita, A. Elejabeitia, C. Isasi & J.Otaegi, arg., Bilbao. El espacio lingüístico. Simposio 700 Aniversario/Bilboren 700. Urteurrena. Hizkuntzagunea. Sinposioa, 153-162. Bilbo : Deustuko Unibertsitatea.

Hualde, J.I. 2012. “Two Basque accentual systems and the notion of pitch-accent language”. Lingua 122, 1335-1351.

Hualde, J.I. 2008. “Acentuación y cronología relativa en la lengua vasca”. Oihenart 23, 199-217.

Igartua, I. 2015. “Diachronic effects of rhynoglottophilia, symmetries in sound change and thecurious case of Basque”. Studies in Language 39.3, 635-663.

Irigoien, A. 1984. “Bizkaian o+a elkarketa -oa egiten den eremuko hitz deribatu arruntak azken -oeta -u bokalei dagozkiela, azentua ere gogoan harturik”. Euskera 29, 537-594.

Labov, W. 2007. “Transmission and diffusion”. Language 83.3, 344-387.

Lakarra, J. A. 1995. “Reconstructing the Pre-Proto-Basque root”. Hualde, J.I., Lakarra, J. A. &Trask, R. L., arg. Towards a history of the Basque language, 189-206. Amsterdam : Benjamins.

Lakarra, J.A. 2006. “Jaun eta jabe, jaio eta herio, jin eta joan... : etimologiaz eta aditz morfologiazaharraz (Hitz hasierez II)”. Fernández, B. & Laka, I., arg., Andolin gogoan : Essays in honour ofProfessor Eguzkitza, 575-611. Bilbo : UPV/EHU.


124

Lakarra, J.A. 2008. “Aitzineuskararen gramatikarantz (malkar eta osinetan zehar)”. In X.Artiagoita & J.A. Lakarra, arg., Gramatika jaietan : Patxi Goenagaren omenez, 451-490. Bilbo : UPV/EHU [ASJUren gehiagarriak, 51]

Lakarra, J. A. 2011. “Gogoetak euskal dialektologia diakronikoaz : Euskara batu zaharra berreraikibeharraz eta haren banaketaren ikerketaz”. Epelde, I., arg., Euskal dialektologia : Lehena eta oraina,155-241. Bilbo : UPV/EHU [ASJUren gehigarriak, 69].

Lloyd, P. 1987. From Latin to Spanish. Philadelphia : American Philosophical Society (Memoirs, 173).

Manterola, J. 2015a. Euskararen morfologia historikorako : artikuluak eta erakusleak. Doktorego tesia,UPV/EHU.

Manterola, J. 2015b. “Ekialdeko erromantzeetako hitzak euskaraz”. Lapurdum 19, 405-417.

Martinet, A. 1950. “De la sonorisation des occlusives initiales en basque”. Word 6, 224-236.

Menéndez Pidal, R. 1980 [1950] Orígenes del español : Estado lingüístico de la Peninsula Ibérica hasta elsiglo XI. Madrid : Espasa-Calpe.

Mitxelena, K. 1985. Fonética histórica vasca, 3. arg. Donostia : Gipuzkoako Aldundia. [1. arg. 1961].

Mitxelena, K. 1974. “El elemento latino-románico en la lengua vasca”. FLV 6, 183-209.

Mitxelena, K. 1963. Lenguas y protolenguas. Salamanca : Acta Salmanticensia, Univ. deSalamanca. Berrarg. 1990, ASJU-ren gehigarriak, XX.

Mitxelena, K. 1981. “Lengua común y dialectos vascos”. ASJU 15, 291-303. Berrarg. , 1987, inMitxelena, Palabras y Textos 23-33. Gasteiz : UPV-EHU.

Ogura, M. 1990 Dynamic Dialectology : A Study of Language in Time and Space. Tokyo : Kenkyusha.

Ohala, J. J. 1993. “The phonetics of sound change”. Jones, Ch., arg., Historical linguistics : Problemsand perspectives, 237-78. Londres : Longman

Oñederra, M. L. 2009. “Early bilingualism as a source of morphonological rules for the adaptationof loanwords : Spanish loanwords in Basque”. Calabrese, A. & Wetzels, W. L., arg., Loan Phonology,193–210. Amsterdan : Benjamins [Current Issues in Linguistic Theory, 307]

Penny, R. 2002. A history of the Spanish language, 2. arg. Cambridge : Cambridge University Press.

Price, G. 1984. The French language : Present and past. London : Grant & Cutler.

Quintana, A. 2006. Geografía lingüística del judeoespañol : Estudio sincrónico y diacrónico. Bern : PeterLang.

Quintana, A. 2014. “Judeo-Spanish in contact with Portuguese : A historical overview”. Amaral &A.M. Carvalho, arg., Portuguese-Spanish interfaces : Diachrony, synchrony, and contact, 65-94.Amsterdam : Benjamins.

Quintana, A. & I.-S. Révah. 2004. “A Sephardic Siddur with instructions in Aragonese Romance,M.S. Oxford Bodleian Library 1133 (Opp. Add. 8o 18).” Hispania Judaica Bulletin 4, 141-151.

Reguero Ugarte, U. 2013. “Euskararen dialektalizazioaren hastapenetarantz : konbergentzia etadibergentzia prozesuak Erdi Aroan”. R. Gómez, J. Gorrochategui, J.A. Lakarra & C. Mounole (arg.), Koldo Mitxelena Katedraren III. Biltzarra (Gasteiz 2012/XI/8-11), 431-444. Gasteiz : UPV/EHU.

Rollo, W. 1925. The Basque dialect of Marquina. Amsterdam : H. J. Paris [Berrarg., 2006, Bilbo :Labayru ikastegia, J. Kaltzakortaren sarrera eta azterlanarekin].

Trask, L. R. 1997. The history of Basque. London : Routledge.


125

Sánchez Méndez, J.P. 2013. “La pronunciación en la prolongación americana del español : avancesy premisas para su estudio”. Echenique Elizondo, M.T. & Satorre Grau, F. J., arg., Historia de lapronunciación de la lengua castellana. Valentzia : Tirant Humanidades.

Straka, Georges. 1956. “La dislocation linguistique de la Romania et la formation des languesromanes à la lumière de la chronologie relative des changements phonétiques”. Revue deLinguistique Romane 20 : 249-267. Berrarg., Straka 1979 : 193-211.

Straka, Georges. 1979. Les sons et les mots : Choix d’études de phonétique et de linguistique. Estrasburgo : Klincksieck.

Ulibarri, K. 2009, “Viva Jesus dotrinaren azterketa bibliografia materialaren arabera”, ASJU 43,861-872.

Ulibarri, K. 2010. “Viva Jesus dotrina : edizioa eta azterketa”, ASJU 44 :2, 41-154.

Ulibarri, K. 2015. Dotrinazko sermoitegia : Galduriko hizkerak eta dialektologia historikoa.Doktorego tesia, UPV/EHU.

Urgell, B. 2006. “Para la historia del sustantivo verbal en vasco”. In : J.A. Lakarra & J.I. Hualde,arg., Studies in Basque and historical linguistics in memory of R. L. Trask/R. L. Trasken oroitzapenetanikerketak euskalaritzaz eta hizkuntzalaritza historikoaz ( = ASJU XL), 921-948.

Zuazo, K. 2010. El euskera y sus dialectos. Irun : Alberdania.

Zuazo, K. 2014. Euskalkiak. Donostia : Elkar.

NOTES1. “Para extraer conclusiones históricas válidas [...] habría que trabajar a la vez en el eje espacialy temporal de los datos” (Urgell 2006 : 941).2. “Dialektologiaz dihardugunean kronologiaz jardun behar dugu baitezpada, hizkuntzarenhistoria eta dialektoen azterketa uztarturik baitaude” (Camino 2008 : 209).3. Hitz-bukaerako /-u/ azentugabea galdu baitzuen, geroago hizkuntza hispano-erromanikoeihurbildu bazitzaien ere eta /u/ > /y/ aldakuntza ez zuen pairatu.4. Tradizioz, hizkuntzak emakumezkoak dira : mother, daughter, sister language.5. Euskarazko terminologia dela-ta, beharbada pre- = aurre-, proto- = aitzin- (Joseba Lakarrareniruzkina).6. Cf. Gorrotxategi (1995 :42). Ez Lakarrarentzat, berreraikitzen duen erro kanonikotik aldendukobailitzakete.7. Ez dakit nola interpretatu behar diren Lakarrak (2011 : 209) aipatzen dituen datu batzuk,Miguel Ros erronkariarrak 1616-1617 urteetan idatzi zituen gutunetatik hartuta. Lakarrakerakusten duenez, erronkarieran ezaugarri ezagun batzuk, hala nola erakusleen hasierako k-, (ia)ez dira agertzen gutun horietan. Horretaz gain, geroagoko Erronkariko datuetan ez bezala,ahostunak aurkitzen ditugu deklinabideko -ti(k) eta -ko atzizkiekin : nongo, emendi, emengoez (ikuserronk. nonko, kebenti ~ kementi, kebenko geroagoko testuetan, Estornés Lasa 1997 s.v. aquí).8. Frantsesez vous autres eta italieraz voi altri aurkitzen baditugu ere, forma hauek ez diragramatikalizatu. 9. Hala ere, Julen Manterolak esaten didanez, etimologia hau izango balitz, espero genuke *gahitzaurkitzea nonbait ; baina forma hau ez da lekukotzen.10. Bestaldetik, ekaitz bezalako hitz batean, *egu + gaitz (edo *egu + kaitz) konposatu batetik baldinbadator, testuinguruak esplikatzen du ahoskabea : *eg(u) + gaitz > *etgaitz > ekaitz.


126

11. Esan dugunez, belarren palatalizazioa V. mendean edo gertatu zen ; ikerlari batzuentzat,lehenago, III. mendean. Mendebaldeko erromantzeetan hurrengo pausua /ʧ/ > /ts/ bilakaeradugu. Ez dakigu prezeski noiz gertatu zen bigarren soinu aldaketa hau ; eta ziur asko lekubatzuetan beste batzuetan baino askoz beranduago gertatu zen. Edozein kasutan, Galian etaRhaetian, /ka/ sekuentziaren palatalizatzea baino lehenago gertatu zen. Bestela frantsesez CENTU

eta CANTŌ hitzek, adibidez, kontsonante berbera izango lukete gaur, eta ez da horrela (fr cent vschante). Badirudi Rhaetian eta Galiako parte batean eman zen /ka/ > /ʧa/ aldaketa X. mendeabaino lehenago gertatu zela (Price 1984 :30). Straka-k (1979[1956] : 203), askoz goizago kokatzendu, V. mendean. 12. Hemendik ondorioak atera ditzakegu mailegu hauek erakusten dituzten beste aldankutzakere (-l- > -r-, sudurkariaren galera) datatzeko, neurri batean behintzat. Ez dakigu, adibidez, -l- > -r- araua noiz sortu zen, baina badakigu arauak ez zuela bere indarra galdu zeru hitza mailegatubaino lehen (ikus 6. atalean, zendea vs bentana).13. Mailegu honetaz, ikus Manterola (2015b).14. Ekialdean errats, erretx aldaerak aurkitzen dira (ikus OEH).15. arno aldaera /d/-aren sudurkarizatzearen bidez esplika daiteke (edo, beharbada, sinkopaz).16. Testu berean agertzen zaigun erromantzezko <aiutorio> formak anbiguotasun bera du, cfgazt. ayuda, kat. ajut.17. Gaurregun, hala ere, irristaria dugu hitz hauetan behenafarreraz, I. Caminok esaten didanez.18. Kasu batzuetan, indartze arauaren aplikazio irregularrak hitz pareak sortu ditu azkenhizkuntza honetan, hala nola yunta vs junta.19. Datu anekdotikoak emateko, Erronkariko erdaraz, juada ( = gazt. yugada), ginebro ( = gazt.enebro), etab. erabiltzen ziren. Gipuzkeraren jela hitza ere gaztelania ez den beste erdara batetikdator.20. Uribe-Kostako yaboi aldaerak (Gilisasti 2003) analogikoa dirudi ; hau da, hizkuntzen artekoegokitzapen arau edo korrespondentzia baten ondorioa da (cf. 6. atala) ; hitz honek ez baitu inoizizan /ʒ-/ edo /j-/ fonemarik inongo erromantzetan (SAPŌNE > gazt. /sabon/ eta gero > /ʃabon/,hizkuntza honetan XV. mendean eman zen /s/ eta /ʃ/ fonemen arteko nahasketa esporadikoaz ;cf. fr savon, kat sabó, port sabão).21. Hizkuntza honetan /ʒ/ zaharraren alofono frikaria eta afrikatua bi fonema desberdin bihurtudira.22. Hala nola Diego Hurtado de Mendoza-ren (1367-1404) honako bertso ezagunean “A aquelarbol que mueve la foxa”, non etimologiak eta lehenagoko grafiak foja eskatzen duen.23. Beharbada Materren belarrietara euskararen eta frantsesaren /ʃ/ fonemak ez ziren guztizberdinak eta horregatik ez zuen erabili <ch> grafia euskal fonema hau adierazteko. Kontuanhartu behar da, beste aldetik, <x> grafiak balio guztiz desberdin bat zuela frantsesez.24. Zaila da jakitea soinu aldaketa noiz hasi eta nola hedatu zen gaztelanian, kasu honetanortografiak ez baitu askorik laguntzen (ikus Sánchez Méndez 2013 : 585-586).25. Kasu honetan azentuzko desberdintasun hau, beste modu batean gauzatua, Goizuetan ereaurkitzen dugu : frutéro vs frutèro.26. Badira beste bi aterabide **/Sts/ kontrako murriztapen fonotaktikoa ez bortxatzekohonelako aditz izenetan, cf. hasitzen, hatsen (Urgell 2006 : 944).


127

RÉSUMÉSGaur egun, arlo honetan lan egiten dugun ikertzaileok ados gaude Euskara Batu Zaharra (EBZ) —hau da, euskalki guztien azken ahaide komuna— Akitanieraren aztarnak eta Mitxelenarenberreraikuntza fonologikoa baino askoz berriagoa dela. Ikerkuntzaren egoera honetan,garrantzitsua da bilakaera fonologiko eta morfologiko desberdinak EBZaren kronologiantxertatzea eta beren hedadura geografikoa eta dialektala zehaztea momentu historikodesberdinetan. Artikulu honetan gertakari batzuk kontsideratzen ditut ikuspegi honetatik.Besteak beste, afrikatuen banaketa, bokalen arteko sudurkarien ahultzea eta silaba-hasierakoirristari sabaikarien garapena aztertzen ditut. Honetaz gain, ikerketa honek dituen zailtasunbatzuk ere aipatzen ditut.

AUTEUR

JOSÉ IGNACIO HUALDE

University of Illinois at [email protected]


128


Sare sozialak, euskalkiak ikertzekobaliabide gisaOrreaga Ibarra

NOTE DE L'AUTEUR

Artikulu hau FFI2012-33190 Núcleos innovadores de los dialectos vascos proiektuarenbabespean burutu da.

1. Sarrera

1 Lan honen xedea da sarearen bidez egiten diren elkarrizketak aztertzea, eta ikustea easare sozialek balio duten euskalkien bizitasuna aztertzeko.

2 Jakina denez, sare sozialak oso interesgarriak dira komunikatzeko, harremana izatekoeta dibertitzeko, eta honenbestez, ikerketarako ere oso baliabide egokiak suertatzendira. Horregatik, lan honen helburua izanen da berauen ezaugarri linguistiko etapragmatikoak aztertzea, eta, honetarako bereziki euskaraz idatziriko blogetan etawhatsappetan oinarrituko gara. Izan ere, horiexek dira “chat”a ordezkatzen dutenadibiderik egokienak. Badira bertze batzuk : tuenti, facebook eta horrela, baina horiekez dira gure ikerketa helburu.

3 Azken honetan, ikertzaileei arreta deitu dien alor bat izan da testu hauen izaerahibridoa, idatzizkoaren eta ahozkoaren tartean dagoena. Horregatik, Francisco Yus(2001) eta Leonardo Gómez Torrego (2001) ikertzaileek, besteen artean deitzen diete“testu idatziak”, baina ahoz esandakoak (oralizados), ahoz esaten direnak. Sareansuertatzen diren komunikazio hauetan ikusi behar dugu zeintzuk direnahozkotasunaren ezaugarriak. Horregatik, blogetan eta whatsappetan erabiltzen denhizkera aztertu behar dugu.


129

4 Jakina da euskarak jauzi egin duela sareetara, eta hori dela eta, Interneten mila orrialdedaudela euskaraz ikasteko, euskaraz sakontzeko ariketak, corpusak, hiztegiak, aisiabetetzeko webguneak, informazioa aurkitzeko baliabideak etabar ugaritu dira.

5 Beste afera bat da, baina, honekin lotuta, dudarik gabe, sareak zein funtzio betetzenduen galtzeko arriskuan dauden hizkuntzak gal ez daitezen. M. Gibson soziolinguistakoroitarazten du websareen potentzialitatea hizkuntza hauetan :

6 La récolte et l’enregistrement de matériaux illustrant l’actuelle diversité peuvent aiderla communauté à maintenir ses savoirs ainsi à l’usage de sa langue, ne serait ce qu’àtitre patrimonial, et contribuer ainsi à résoudre des conflits ou questions identitaires(Gibson 2012 : 81).

7 Hauxe bera pentsatzen dute ikertzaile eta hizkuntzalari askok, euskarak iraungo baduizanen dela eskutik emanda teknologiarekin. Bestela, ezinezkoa izanen da gurehizkuntza iraunaraztea.

2. Corpusa erabiltzea : arazoak eta abantailak

8 Erran bezala, ikertzaile askoren ustez, testu hauek ahozko testu idatziak dira. Izan ere,egoeraren testuinguruak baldintzatzen du hau eta horrek egiten du lagunartekohizkuntza erabiltzea. Beraz, sare sozial birtualetan, eta hemen oinarrituko da gure gaia,lagunarteko hizkeraren ezaugarriak erabiltzen dira.

9 Corpusaren Hizkuntzalaritza (LC) gero eta gehiago oinarritzen da testu hauetanikerketa linguistikoak egiteko ; horrela, John Sinclairrek dio (1991 : 171) “un corpus esuna colección de textos de ocurrencias de lenguaje natural, escogidos para caracterizarun estado o una variedad de lengua”.

10 Adam Kilgarriff eta Gregory Grefenstett ikertzaileek erraten dutenez (2003 : 33),hizkuntzalariak eta teknologikoak gero eta gehiago jartzen ari dira arreta hizkeramodu honetan :

11 Language scientists and technologists are increasingly turning to the Web as a source oflanguage data, because it is so big, because it is the only available source for the type oflanguage in which they are interested, or simply because it is free and instantlyavailable.

12 Euskaraz dauden corpusak anitzak dira : Ahotsak.com, Navarchivo… Hauek hizkuntzarendatu pila ematen digute, baina, herriko hizkera tradizionalean eginak dira, nolabait.Honatx Navarchivo-tik ateratako adibide bat. <http://www.navarchivo.com/index.php/es/fondos/memoria/historiasdevida/inklusakoa>. Bistan denez, corpushauek publikoak dira, baina ez dute elkarrizketa edo txat baten hizkera islatzen ; aldiz,elkarrizketatu bakarra izaten da eta gehienetan adinekoa, gaia bizitza tradizionalareningurukoa izan ohi da eta herriko hizkera dialektala bilatzen da. Honenbertzez, corpushauek baztertuko ditugu gure lan honetarako. Hala ere, corpusekin lan egiteakabantaila handiak ditu, eta, horregatik, corpusak erabiltzearen abantailakzerrendatuko ditugu :

Erabilitako testuekin, azterketa kuantitatibo eta kualitatiboak egin daitezke. Eta horienartean testu etiketatuak eta ez etiketatuak azter daitezke, prozedura automatikoak erabiliz.Diskurtsoaren testu originalak dira eta normalean zabalak.Fidagarritasun handiago eskaintzen dute azterketak egiteko.Ondorioak metatzen ahal dira, eta berriz aztertu ondorengo ikerketetan.

•

• • •


130

http://www.navarchivo.com/index.php/es/fondos/memoria/historiasdevida/inklusakoa




Gaur egun oso erabilgarriak dira hizkuntza aldakortasuna neurtzeko.Aldaera desberdinen arteko aldeak daude.Datuak ordenagailuaren bitartez atera direnez, jada digitalizatuak dira, eta, hori dela eta,errazki lortu eta gorde ahal dira. Era berean, alderaketak egin daitezke, erregistroanitzetakoen eta genero desberdinen gainean.

13 Metodologiari dagokionez, whatsappen corpusa lortzeko, beharrezkoa da‘behatzailearen paradoxa’ kontuan hartzea, ahalik eta hizkera naturalena lortzeko.Jakina, zein den gure helbura erraten badiegu erabiltzaileei, orduan espontaneitateagaltzeko joera izaten dute. Baina, ikerketa helburua izanik, posible da datu kopuruzehatza biltzea, hainbat hiztun hartuz eta beren burutzapenak bilduz. Honetarako,adibidez, gazteen whatsappak biltzen ahal ditugu identitatearen ezaugarriak ezabatuz.Bertze aukera bat da guk geuk ikertzea, gure ingurunean nola komunikatzen denezagutzeko asmoz, edota guk geureak bildu, bertze gazte edo heldu batzuekin aribagara.

14 Hiztunen datuen bilketarako komeni da nolabaiteko hiztunen aukeraketa egitea,norengandik hartu behar ditugun datuak jakiteko, alegia, hiztunak zeintzuk diren etanongo euskara egiten duten, ikasketak non burutzen dituzten, etxeko hizkuntzaegunero zein den etab.

15 Argi dago whatsappak eskuratu nahi baditugu, erabiltzaileei eskatu behar diegulabaimena. Honenbestez, ziurtatu behar diegu ikerketarako xedearekin erabiliak izanendirela eta izenak anonimoak izango direla ; horrez gain, eta haiek lortzen dutenean,elkarrizketa naturalaren adierazgarriak izan behar dute. Horretarako, beren kideekindaudenean ez da komeni bertzeei erratea zein helbururekin ari diren. Bertzela, denadesitxuratuko litzateke. Behintzat, xede linguistikorik ez dagoela erran daiteke ; alegia,horretaz konturatzen badira, bapatekotasuna galduko da eta emaitzak erabatbaldintzatuko dira. Anitzetan, jakitun baitira zein “gaizki” mintzo diren, eta horrekeragiten ditu zuzenketak etab. Nolanahi dela ere, oso eduki pertsonala duten materialaez dute zertan jaso behar, beti haien esku dago hori ikerketarako material bezalaerabiltzea ala ez :

16 Corpusaren datuak biltzeko arazo batzuk suertatzen dira :

17 Heterogeneotasun handia izaten dute, horrek zailtzen du dokumentu homogeneoakaurkitzea eta datu egituratuak lortzea. Komunikazioa librea baita eta gaiak aldatzenbaitoaz hiztunen eta gaien arabera.

Ordezkagarritasuna. Corpus batek erakusten du hizkuntza zehatz bateko informazioa, baina,ezinezkoa da hizkuntza ‘osoaren’ informazioa ematea. Corpus batek hizkuntza batenezaugarriak aurrera ditzake, baina, nolabaiteko aterabideak bila daitezke hautatzen duguncorpusa proportzionala izan dadin eta nolabaiteko proiekzioak egin ditzan. Lanaren zabalera edo testuen kopurua zehaztu behar da. Jakina, honetarako, datuak biltzekoetika kontuan izan behar da. Datu hauek askotan erabil daitezke, erabiltzaileen whatsappen“harrapaketak (captura)”, eta datu pertsonalak ezabatuz (izena, adina etab). Hori osomaterial interesgarria izan daiteke. Jakina, guk jasotako datuak baldin badira,informatzaileei sinarazi ahal diegu agiri bat, adieraziz datuak ikerketarako besterik ez direlaerabiliko. Sortzen den beste arazo bat pribatutasuna da. Nola gorde pribatutasuna ? Lehenengo etabehin, erran behar dugu identitatearekin lotura duten ezaugarri guztiak ezabatu behardirela, salbu adinarena eta testuinguruari dagokiona. Dena den, egun kontsideratzen dasarean sortzen den komunikazioak muga lausoak dituela. Lori Kendallek dioenez (2002 : 60),

• • •

•

•

•


131

”talk tends to blur the distinction between public and private”. Bertzaldetik, identitate digitalarenaferak izaera birtual eta publikoarekin du lotura, eta modu umoretsuan egitearekin.Bertzaldetik, blogak publikoak dira. Hor erabiltzen diren elkarrizketa eta datuak, nolanahidela ere, ezabatu beharko lirateke.

3. Pre-corpus baten ezaugarriak

18 Lan honetako gure xedea izanen da “pre-corpus” bat osatzea, sare sozialetan hartutakoedukien gainean. Gisa honetan, lan hipotesiak planteatuko ditugu, eta horrela, hainbatezaugarri eta kategoria aztertuko ditugu, gero, bilketa lan zabalagoa egin ahal izateko.Corpusak balio du aurreko ideia baieztatzeko eta ikertzeko modu bezala.

19 Erran bezala, guk pre-corpus bat osatu dugu, sare birtualetatik aterata : Nafarroako etaGipuzkoako unibertsitateko 8 gazteren arteko elkarrizketak dira, zehazki bi blogetatiketa 90 whatsappetatik bilduak. Datu hauek ikasleei berei eskatu zitzaizkien, helburuaikerketa zela esanez. Pre-corpus honen xedea da hipotesi batzuk proposatzea etaezaugarri eta kategoria komun batzuk ematea, geroago bilketa handiagoa edoosotuagoa eman ahal izateko. Bigarren xedea da ikustea zein diren ahozkotasunarenmarkak corpus honetan, alegia, zein ondorio dituzten hemengo idazketan.

20 Corpusaren linguistika (LC) saiatzen da testu naturalak eta osoak biltzen, horrelanolabaiteko konplexutasuna eta zabalera sortu nahi duelarik. Ordenagailuaren bidezsortzen den diskurtsoa aztertzen denean, helburu nagusiena da diskurtsoarenezaugarri linguistiko eta pragmatikoak aztertzea. Gaur egun sare sozialetanarduragabeko hizkera erabiltzen da gehienbat, eta gure helburua da zehaztea sarehauetan zein diren hizkera arduragabearen ezaugarriak.

4. Euskaraz idatziriko blogen inguruan

21 Teknologiekin lotutako jende askok, bereziki gazteek, usu erabiltzen dituzte blogakgustuak eta esperientziak partekatzeko eta elkarrekin komunikatzeko. Blogek formatuestuagoa dute sare sozialetan, beharbada blog pertsonalek ez dute arrakasta handirik,eta orain, gero eta gehiago “gai zehatzen inguruko blogak” ari dira indarra hartzen.Beraz, zenbat eta handiago egin gazteek jotzen dute gehiago gaikako blogak ikustera,bertzeetara baino, eta nerabeen artean ia ez da erabiltzen. Agian, fotoblogak diragehien erabiltzen direnak. Han jartzen ahal dituzte lagunekin partekatu dutenasteburua, zaletasunak, argazkiak eta abar. Blogak aukera eskaintzen du istorioakkontatzeko eta partekatzeko, blogaren arrakasta neurtuko da bisiten arabera.

22 Blogen hedapenei buruz, horrela dio Pinilla Gómezek (2009 : 93) :España tiene una tasa de penetración de blogueros del 18,2 %, un porcentaje muyalto si comparamos con países como Corea del Sur y Taiwan, que con un 30 % depenetración son los líderes a nivel mundial. Además, la tasa de lectores de blogs enEspaña es del 34,3 %, sólo superada por el 40,6 % de Holanda y el 39,6 % de Corea delSur.

23 Erran bezala, blogak mota askotakoak dira :

Eguneroko pertsonala, gehienetan bidaienak izaten dira.Gai baten inguruko blogak : hauek berezituak izan ohi dira, gai zehatzen ingurukoak. Gaiasko jorra daitezke : musika, kirola…

• •


132

Entrepesetako bloga : multinazionalek erabiltzen dutena (adib. Telefónica, Microsoft), haienartean konektatzeko.Fotoblog : irudi fotografiko pila.Blog bideo galeria bat, ordenatua.

24 Erabiltzaileei dagokienez, anitzetan erabiltzaile gazteak dira. Gazteak komunikatzendira, hori delako lagunekin etengabe egoteko modu bat. Hauetan gazteen errutinalinguistikoak agertzen dira ; alegia, gai hauek jorratzen dira : maitasun sentimenduak,nahi dutena adierazteko eskubidea, ligeak, diskoteka, debekatua dagoena... Honek ez duesan nahi gazteek ez dakitela bertze ezertaz mintzatzen. Argi dagoena da gazteenhizkuntza dela testuinguruan sortzen den hizkera bat. Hori dela eta, jorratzen direngaiak dira gazteei gehien interesatzen zaizkienak. Gainera, horrek ekartzen du egoerazehatzetan ateratzen direnak.

25 Euskarazko blogei dagokienez, orain urte batzuk ez bezala, blog batzuetan ikusten daeuskalkiei eusteko nahi bat, eta hori ere garrantzitsua da. Bertzaldetik, hizkuntza berabihurtzen da mintzagai blog hauetan. Lan honetarako bi blog aztertu ditugu :lehenengoa uztarria.com (komukitatea) atala, Azpeitian egiten dena, eta, bigarreragoiena.com, Arrasate eta inguruan egina. Bi blog hauek irekiak dira, kuadrillanesperientziak partekatzeko xedea izaten dutenak dira, alegia, herriko berriak, aisia,seme-alaben kontakizunetarako eta abar eginak.

26 Hain zuzen ere, hizkera dialektala erakusten dutenen artean, <http://blogak.goiena.eus/> badira bizkaieraz idatzitakoak. Baina, bertze batzuk erabat batuanari dira. Goiena-ren barruan Arrasatek baditu nahiko blog, baina, oraingo hau hautatudugu gehienbat bertako hizkeran idatzia dagoelako. Hau da honen esteka : goiena->herriak-> Arrasate-> Azkenpote. Kontua da hauxe dela blog bakarra (Azkenpote),Arrasateko blogen artean euskara dialektalean idatzia, eta gainerakoak, bertzehamarren bat, euskara batuan daude. Beraz, arakaketa hori egin dugu, hain zuzen ere,lagun-talde bateko bloga delako. Bertzaldetik, Baztango eta Bortzirietako blogak erebegiratu ditugu, baina ez dut aurkitu euskara dialektalean egindako bertzerik.Adibidez, Aisia.net <http://www.aisia.net/artista-bat-naiz-ni> beste blog mota bat da,Gasteizkoa, baina ez dago euskalkian idatzirik, eta Baztan ikastolako blogean <https://baztanikastolagurasoelkartea.wordpress.com/> dena euskara batua da.

27 Hau ikusita, ondorioa izan daiteke euskara batuaren eredua gailentzen ari delanagusiki ; alegia, estandarizazioa indartsua dela, nahiz oraindik tokian tokiko hizkeraerabiltzen duten. “Euskalkiaz edo batueran idaztea ?” Hori planteatzen da eztabaidaluze batean. Ez dago euskalkian idatzia, nahiz eta ekarpen batzuetan hori planteatzenden, hain zuzen ere, gai hau era monografikoan jorratzen da : Euskalkiyek gora etaeuskera batua... Uztarria.com “komunitatea” delako atalean eta pertsona bakoitzareneanklikatuz, hor ateratzen da, adibidez, Garbiñe Bereziartua eta Enekoitz Esnaolarenarteko eztabaida. Gaia idazkera da ; alegia, nola idatzi behar den (http://uztarria.com/komunitatea/JuleneFrantzesena/1328613812) blogean. Batzuen arabera, itxuraformalagoa izan behar du idazkerak, bertze batzuentzat, ez :

A : Euskalkiyek gora eta euskera batua behera, nik azpeitiarrez idaztet saresozialetan, eta komunitate hontane hala eingoet. Interneteko sare zabalien txokobat daukeu azpeitiarrok, eta aberasgarriye iruitze zat azpeitiarrez idatzitakokomentayo, artikulu eta abarrak kaleratzie. Ba hoixe, nere lehenengo ekarpena,azpeitiarrez ! 2012-02-07 12 :23 Hauxe erantzuten dio bertze batek :B : Baina gauza bat dun hizketan erabiltzea eta beste bat hedabide estandar batean

•

• •


133

http://blogak.goiena.eus/




http://uztarria.com/komunitatea/JuleneFrantzesena/1328613812




idaztea. Eta uztarria.com-eko komunitatea, hedabide estandar bateko parte batdun. Beste kontu bat dun Twitter edo Facebook. Zer iruditzen Lekeitioko kazetaribatek Berria-n ‘dotsu’, ‘neban’ eta abar idazten hastea ? (edo gauza bera esandaiteke Baigorriko batez, Oiartzungo batez edo Azpeitiko batez). 2012-02-07 12 :51

28 Gaur egun ahozko mintzairak —lehenago elkarrizketa arduragabekora mugatuazegoenak— garrantzi handia hartu du, orain informazioa eta ezagutza partekatzekometodo gisa erabiltzen dugu, hasieran izan zen bezala. Blogetan diskurtso luzeagoakagertzen dira. Funtzio komunikatiboa gailentzen da, iraultza linguistikoa nagusidelarik. Eta, batzuetan, “hizkuntza” bera bihurtzen da mintzagai :

A : Alleau da udaberriye eta euzkiye hasi da baztarrak goxatzen. Horren hariraburura etorri zaten hitze “eutera” da. Eta gure belaunaldiyen eta hortikbeherakuetan hitz hori asko ibiltze ez ote…B : Leitza aldien “berdinzart” edo “berdinzabart” erabiltze omen debe.

5. Sarearen bidezko hizkeraren ezaugarriak

29 Jakina denez, blogen eta whatsappen artean aldeak daude. Izan ere, blogetan denboragehiago dago pentsatzeko eta diskurtsoa antolatzeko, helduagoek erabiltzen baitute. Ezda gauza bera blogen edo whatsappen hizkera, whasappetan hizkera momentuangertatzen baita. Baina gure helburua da ikustea hizketa arduragabekoaren zeinezaugarri agertzen diren batean eta bertzean.

30 Ezaugarri orokorrak hauek dira : diskurtsoa elkarrizketa motakoa da, eta, horregatik,ahozkotasunaren ezaugarriak gauzatzen dira, hala nola planifikazio falta. Txat hauenezaugarri behinena da bere ahozko izaera, eta nolabaiteko tarteko tokia okupatzen du,ahozkoaren eta idatzitakoaren artean. Azken batean txatak elkarrizketa idatziak dira.Nolabaiteko tarte bidean daude ; izan ere, tentsioa dago idatzitako eta arduragabekoelkarrizketaren artean.

31 Komunikatzeko bi moduetan idatzitakoa eta ahoskatua elkartzeko joera dago. Horrela,informatikako baliabideak idatziak diren arren, ahozko hizkera erreala imitatzensaiatzen dira, horregatik askok deitzen diete “ciberhizketa” edo “ahozkotasun idatzia”.Sare sozialetan parte hartzen ari zarenean, igortzen den mezua hauxe da : “egon lasaigramatika eta ortografiarekin”. Akatsek ez dute garrantzirik, pribatasunean gelditukobaitira. Baina, bertzeek zutaz duten ideia adierazten dute, alegia, zure nortasunbirtualaren irudia egingo dute.

32 Gehienetan, Tuenti-n egindako ikerketetan ikusten da gazteek hizkuntzarekin jolastendutela, eta, hori dela eta, hizkuntzaren erabilera arduragabekoa, lagunartekoa egitendute. Elkarrizketa hauetan gailentzen den funtzioa konatiboa edo deitzailea da,saiatzen baita entzulearengan eragiten, eta ortografia eta gramatika arauetaik kanpoegoten da.

33 Txatetan gailentzen da erosotasuna eta lasterka aritzea. Gizakiok komunikatzekobeharra dugu, eta horrek pertsona bat bertzearen ondoan sentiarazten du, bat-batekotasunari esker. Txatak esango genuke, ez du hizketa hondatzen, baizik eta bereerregela berezkoak sortzen ditu, komunikatzeko bide honi egokituz. Txatak ez duhizkuntzaren osotasuna eragozten, modu informalean sortzen da, eta ezaugarrihorietako bat da bere aldakortasuna. Bertze aldetik, txataren ezaugarri ortografiko,gramatikal eta aditzetakoak, hizkuntzaren arauak egunero berridazten dira, uneoro,pertsona bakoitzak txateatzen du momentuoro. Txata sortzen da ahalik eta lasterren


134

igortzen dugunean mezua, eta hori ulertzen bada, denak balio du. Txatean helburuaizaten da elkarren artean ulertzea, ez nola egiten den. Whatsappetan gailentzen denfuntzioa deitzailea da, gehien axola duen elementua da hartzailea eta helburuaberarengan eragitea da. Baina blogetan ez da funtzio hori hain argi islatzen.

34 Jakina, baliabide berriak hartzen ditu, ahozkotasunaren ñabardura eta ezaugarriakordezkatzeko, ahozko elkarrizketan doinua, bolumena, bi zentzuzko mezuak etab,arruntak dira. Baina informatikaren bidez formula berriak behar dira ; horregatik,emotikonoak behar izaten ditugu. Emotikonoek intentzioa ematen diote elkarrizketari,zentzu komunikatiboa aldatzen baitute ; bat-batean eta egiturarik gabe sortzen dira.Azken batean, txatak sentiarazten du pertsona bat bestetik hurbil, txatak bi enuntziatumotzen arteko elkarrizketak dira, bi edo pertsona gehiagoren artekoak.

35 Gainera, ahozko hizketan arduragabetasun ezaugarriak aurki ditzakegu. Etaidatzitakoaren nagusitasuna, ahozko hizketaren aurrean, hezkuntza sisteman duoinarria, eta gizarte sisteman, horrela kode idatzia maneiatzen dutenek aukera gehiagodute, adibidez, administrazioan sartu ahal izateko.

36 Utzarria.com-en eta Goiena blogetatik hartutako ezaugarriak hauek dira : 5.1. Fonetika

37 Fonetika arloan, idazkera fonetikoa erabiltzen da, gehienbat. Alegia, erraten den bezalaidazten da: adib. aukerie euki ber lukebe, jun ‘joan’, osotara, tokian tokiko elkarrizketaislatzen dute. Horrek ez du erran nahi, batzuetan h-a erabiltzen ez denik.

Hurbileko bokal asimilazioa, alegia, a > e bihurtzen duen legea ohikoa da: maestruen artistie,pilluek, herrixen, hartu-emunien, bazkarixe...-Ixe deklinabide bukaera arrunta da absolutiboan eta inesiboan: herrixen, bazkarixe...Hizki bikoitzak, adibidez, -tt-ak gailentzen dira: zerbatteko, konprometittuko, geldittu daiket edo -dd: bilddots...Ortografian -ñ- eta -ll- eta horrelakoak agertzen dira: distraziñuak, iraillek 13, zelebraziñue...Bokal arteko kontsonanteak desagertzen dira: eukiko dou, hitzein, atzeo, gauien, erañun‘herenegun’, gaurrea ‘gaurrera’...

5.2. Izen morfologia

Tokian tokiko morfemak nagusitzen dira, adibidez, ablatiboan -tikan: goizetikan.Bertako nominalizazio atzizkiak, adib. -ketan, -ketako erabiltzen dira: atasketan die ‘ataskatzendira’, baliek zainketan ‘baleak zaintzen’, hartu-emunien jarraiketako ‘jarraitzeko’.Tokiko izena + zenbatzailea hurrenkera agertzen da: Lidek pieza bi jo zittuen, bideo bi, kuadrillabiren baturie.Genitiboaren deklinazio markak agertzen dira era laburrean ahoskatuak: batana ‘batarena’,Olentzerona.

5.3. Aditz morfologia

Indikatiboaren orainaldia erabiltzen da : nik azpeitiarrez idaztet, aberasgarriye iruitze zat, txokobat daukeu, nik eman det nere atxikimendue, bisitau daue, ezin diat entendiu…Aditzetan tokian tokiko ezaugarri dialektalak nagusitzen dira : nijoo, daket, dezue.

•

• •

• •

• •

•

•

•

•


135

Lehenengo pertsona eta 2. pertsonaren erabilpena ohikoa da, forma sinpleak, aditzkonposatu gutxi : idatzi det, esan laiket, hik zer diyok, gerturatzen ai haiz, ahaztu eintzak esatie, nazka-nazka eginda nitxiok.Bereziki hizkera adierazgarria bilatzen da. Aguxtooo. Ba ondo pasaaaa : Bai ? joe ba ni iual enao. Hitano erregistroa eta hika erabiltzen da Azkoitian eta inguruan : Ezin diat entendiu ; PNVrenesku zegok ; etzaukeat ; zinegotzia haizekala ? ; etzekiat zeinek esan diken, Iosu, baino esaten dekenhori eztek hola ; nahi deken putetxea esateko eta kartela jartzeko nazka-nazka eginda nitxiok ; hi baihaizela adarra jotzen, galdeyobek Mallasekuei. Baina, aldi berean, Nork-nor aldaera estandarraeta ‘kultua’ erabiltzen da, bistan da gazte hauek alfabetizatuak izan direla : konduziduginttuen.

5.4. Lexikoa

38 Jakina denez, egoera komunikatibo eta gaiaren arabera lexikoaren behar ezberdinakegoten dira. Hori dela eta, erraterako, Ondarrutarrek argitaratu dute “Ondarrutarrenhiztegi entziklopedikoa”, sareetan erabilia izateko. Bertzaldetik, testuinguru alai,arduragabeko, aske eta ausart honetan, honakoak erabiltzen dira :

Lexikoaren eremuan tokian tokiko euskara nagusi denean. Adibidez, Goienako blogean :domekie, be ‘ere’, baturie.Neologismo gutxi erabiltzea da ezaugarri bat, alegia, ahozko eredu informala da nagusitzendena : Dizienbreko, Nobienbreko, asumitzea, botazio, konduzitu, mayoriyez, inposaketie, botuenrekuentue, residentzia, ya, kompartitu, mazetie ‘maceta’, portal. Baina, beste batzuetan, euskalforma “kultuak” edo euskara batuarenak ere biltzen dira : Dirue abenduen 15a (domekie), klaru‘argi’ azaldu dezagun nabari da alfabetitzatuak direla gazte horiek. Behintzat hau eremueuskaldunean gertatzen da, Gipuzkoan eta horrela, ahozko era naturalean egiten dena,alegia, erdal mailegua fonetikoki egokitua : kotxeko retrobisorie puskau, kontrayuek, badaukelakabidie, katastrofistie… Kaleko ahozko lexikoa nagusitzen da : konpratan, (de compras), aer (aver), kamiseta, kulero…Biraoak, bi edo hiru zentzu izan dezaketen aditzak, hitz maitagarriak, adib. valeeeee prexioxa.Honezaz gain, izen berezietan anitzetan forma laburtuak gailentzen dira : Izas (Izaskun), Mon(Montse), Txe, Ritxi, Jefon, Aperri, Orre (Orreaga)…Baina, hala ere, tartean hitz kultuak erabiltzen dira : kontsumitzen ai dienak espazio hortan“lehentasunik” euki gabe, parke “kopuru” berdinak daude, “erraldoi”, “altzarigintza”. Aldaerakultua (idatzia) eta ez hain kultua nagusitzen da egoera informaletarako. Adibidez, hemenkakotxen artean jarria : Alleau da udaberriye eta euzkiye hasi da baztarrak goxatzen. “Horrenharira”.

5.5. Joskera

39 Joskeran ez da erabiltzen eredu kultua, kalekoa edo arduragabekoa baizik : Goian begotio Luis Mari, ez da esaten *Luis Mari osaba gramatikak eskatuko lukeen bezala.Esaldiaren hurrenkerari dagokionez, maiz aditza perpausaren aurrean kokatzen da :Erabaki nuen residentzia batera joatea (erresidentzia batera joatea erabaki nuen),joaten gara zortzitan (zortzitan joaten gara), joan behar nintzen kurtso hasieran(kurtso hasieran joan behar nintzen), egin ditut lagun oso onak (oso lagun onak eginditut).

40 Orokorrean erran dezakegu, gramatikarekin erlajazioa dagoela, adibidez, hiketa etaerlatiboa batera erabiltzen dira : ‘Txerrikeye’ esango nuke nik... Eta, lehen ein dekan

•

• •

•

•

• •

•


136

ekarpenan harire, euskalkiye nahieran ibiltzeiaunez, batzuk ‘txarrikei’ esangoiabe, etabeste batzuk ‘txerrikei’.

41 Errepikapenaz den bezainbatean, hitzak errepikatzen dira idatzitakoariadierazgarritasuna emateko, eta baita letrak ere : batere batere batere gustatzen,musutxobattt, muaaa (muxua), valeeeee prexioxa.

42 Bukatzeko, blogetan kode aldaketa, alegia, euskara-gaztelera txandaketa maiz agertzenda, adibidez : ‘hartu geiengo batekin eta aaala toma inposición’ ; ke pasaaaaaaaaa, ba baiemenxeeeee jaja.

6. Whatsappen ezaugarriak

43 Whatsappak igortzen ari garenean, elkarrizketa denbora errealean suertatzen da, nahizeta denbora tarte edo desfase txiki bat dagoen. Horrek abantaila txikia dauka, ematendigulako denbora pixka bat hausnartzeko eta erantzunetan kontu pittin bat izateko,edo barregarriagoak izateko, eta horrek alde handia dauka ahozko elkarrizketarekiko.

44 Kontuan hartu behar dugu lagunarteko komunikazioa testuinguru komunikatiboakbaldintzaturiko hizketa modua dela, eta ez da erabileraren moduarengatik sortzen,alegia, aldaera diatopikoa (dialektoak) edo diastratikoa (soziolektoak) da.

45 Internet ez da sortzen bakarrik erabiltzaileen bizitza errazteko, baizik eta besteekinerlazionatzeko, horregatik normala da gazteen artean errotu izana eta diskurtso berezibat sortu izana, gazteen artekoa (whatsappetan ia orain ez da mezu idatzirik igortzen).Hau da kode berri bat, ekonomia linguistikoaren zerbitzuan dagoena,lagunartekotasuna etab.

46 Jakina da ahozko mintzamena idazmenaren aurrekoa dela, ahozko mintzamenasoinuen bidez transmititzen da, eta, horregatik, batasuna dago hiztuna eta entzulearenartean (nahiz eta orain mezu bat ere grabatua utz daitekeen). Idatzitako hizkuntzan,igorlea eta hartzailea bereizita daude espazio eta denboran, eta keinuen bideztransmititzen da. Ahozko mintzamena bat-batekoa da eta emotiboa da, izan ereahotsaren inflexioarengatik, gorabeherengatik, erraz jakin dezakegu hiztuna tristedagoen edo haserre.

47 Dioenez, estandarraren arauak ez dira errespetatzen eta ekonomia etaadierazkortasuna bilatzen dira, ulergarritasuna da arau bakarra. Ikonoak, indargarriak(beste hizkuntzetatik hartutako hizkien irakurketa, onomatopeiak, puntuazio markakerrepikatzea, hizkiak errepikatzea) da ohikoena. Horrez gain, hizki larririk etapuntuazio markarik ez erabiltzea da beste ezaugarri bat, eta bukatzeko, akatsortografikoak eta ahozkotik hurbil egotea da joera hedatuena.

48 Itxura denez, Internet sortu da ahozko interakzio bi modu horiek betetzeko : espaziohuts hori elkartzeko sortu da, beharbada erregistro arduragabekoaren mugakzabaltzeko. Ez hainbeste egunerokotasunarengatik, tonuarengatik (informala), baizikahozko moduarengatik (bat-batekoa). Agian, modu berri baten aurrean gaude, agian,idatzia eta bat-batekoa ?

49 Whatsappen bidez adiskidetasuna bultzatzen da jendearen artean, eta, aldi berean,lagunen artean pasatzen dena kontatzeko modua da. Horrela, errealitatekomunikatiboa eta linguistikoa adierazten da. Ezaugarri horietako bat da aberastasunaeta indar pragmatikoa, adierazkortasun handia ematen diote interesa hor dagoelako,


137

eta hasierak eta bukaerak interesa galtzen dute eta, aldi berean, kortesiapragmatikoaren maila jaisten da nabarmenki.

50 Mintzatzeko “txandak” ere badira telefonoan eta ahozko elkarrizketan bezala.Horregatik, batzuetan aldibatekotasuna sortzen da, sinkronizazio arazoak direla eta,batzuetan arazo pixka bat sortzen da, batzuek ez dituztelako bertzeen mezuak irakurriahal izaten.

51 Elkarrizketatuak erantzuten ez badu, badirudi elkarrizketatik alde egin duela, etahorregatik honakoak ikusten ditugu :

(1) Eneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee ( :bizi al alaiz ?

ke pasaaaaaaaaa ba bai emenxeeeee jaja zmz

52 Agurretan, hasieran eta bukaeran, bokalak luzatzen dira, adibide hauetan bezala :

(2) Ikusiarteeee

Aspaldikoooo

53 Toki berean ez daudenez hiztunak jartzen ditu ideiak arreta deitzeko, zalantzaekiditeko, alegia, ea hiztuna hor dagoen jakiteko, honakoak igortzen dira ; yaaa, bai…amm, eta emotikono ugari, hala nola aurpegi irribarretsuak (J) eta beste hainbeste : adib. erran datate ez atratzeko doneztebetik bertzenaz… *labanen ikurrak* (mehatxuaadierazteko).

54 Diskurtsoa “dialogikoa” da, ahozkotasuna eta dinamismoa duena, planifikazio faltaadierazten duena, eta informalitate handia erakusten du. Idazten da mintzatzen denbezala, bokalen kenketekin, baina, hizkuntza idatziaren ezaugarriak tartekatzen dira ;adibidez, kontsonante taldeak : zmz, asi k.

Fonetismoak, bokal arteko kontsonante kenketak : aer, dau, aer…, eozer, eun, nijoo, aer, geroo…Anitzetan hizki larriak ez dira erabiltzen izen berezietan eta lekuzkoetan : arantxako,irurenako, sarakin, pauli, gasteiz, elizondo.Kontsonante taldeak zmz, asi k, pa, Eta : ta. Oraingo joerari erantzuten diote : adib. Pedro Snchz,PSOEkoen liderraren txartelak holakoak dira. H guti agertzen da : ara ‘hara’. Indarra emateko maiuskulak erabiltzen dira : ZE ONGIIII, eta bokalak luzatzen dira :superpoliiitt, Iepeee ! ! !Gaztelerarekin txandaketak : como de cebra ; guapa ; Olentzarona bukatzea asi k eozer gauza.Hitz gehienek aldaketa jasaten dute. Adibidez, hipokoristikoak izen berezietan : Manita…,pauli, musutxo, nesken kasuan gehiago izaten dira.Kontsonanteen kenketa hitz erdian : engaintzen, pixkot, zatela (zaretela), hobena (hoberena),aertu (agertu), eonen (egonen).Hasierako bokalak kentzen dira : kustia (ikustea), zanen (izanen), re (ere), do (edo).Laburtzapenak hitz barruan, mota guztietakoak. Hauek agertzen dira Gipuzkoan,euskalkiaren ezaugarriak dira hauek : asteburuk, aitz (agitz), uain (orain), aurrekun, gelditzn, taesq, bon ueno, perate (esperate), abenduen, pxket, xrai, zm (zer moduz), bn (bien).

• •

•

• •

• •

•

• •


138

Ortografia akatsak, adibidez, maiuskulak falta dira : doneztebe, elizondora, itsaso.Erdal lexikoa : katxondeo, elegante, despedida, claro, sospetxatu, engaintzen. Normalean bokalak luzatzen dira : baaai, ongiii, eroteraaa, joee, iliaaa, adiskidetasun edopoztasun doinua lortzeko : doneztebeee, baaai, mantxooooo, ongiiii, nooo, vamooos, direee, bakittt.Batzuetan hitzak lotzeko eta elkarrekin idazteko ohitura dago : errandugun, nunzaude ?Ba… baiezkoaren gehiegizko erabilera dago Iruñeko ikasleen artean : ze plan bada gauratsekooo ?, badire orai muxikuak.Ikurren eta laburduren erabilpena : x (por), xrai (por ahí), dpm (de puta madre), galdera ikurrak,kakotxak ; ¿ zer’, ta oiii Inkoherentziari ataria irekitzen zaio ; gramatikarekin eta sintaxiarekin jolasa dago, 3.adibidean ikusten den bezala.

(3) A- Zer moduz gasteiztik ?

B- Ba klasean de rayada. Gasteiztik dpm baña aurten bastante responsable ta ordun estresatua.

A-Joeee esk zu duela asako etzeala etortzen.

Erdararen eraginez suertatzen diren kalkoak ugariak dira : zer moduz Gasteiztik (por Vitoria),Errusiar Erreboluzioa erori da (ha caído).Honezaz gain, erabiltzaileen arabera, emotikono desberdinak erabiltzen dira. Neskenwhatsappetan badira emotikono pila bat : adib. ezpainak, bihotzak, irriparrak. Esaldi inplizitu ugari daude. Elkarrizketatuak jakin ohi du zentzua ateratzen : Ingo naiz tita….(egingo dut “tita” batean).Beste batzuetan aditz laguntzailea ez da erabiltzen : ez iruitzen (ez zait iruditzen). Azkenik, puntuaziorik ez da egoten anitzetan, adibidez, Tu ! edo no-ren ondoan eta 5-lerroan No–ren ondoren, baina hartzaileak interpretatzen ditu eta askotan zuzenketak eginbehar dira, 4. adibidean dioen bezala :

(4) A.Tu sofiak noiz bukatzen diti azterketak ?

B.Ditu*

A.Ske uste dut oraindikan ez dituela bukatzen

B.Aste barru o por ahí

A.No aste barru o por ahí

Eta, horrez gain, badira emotikono ugari. Nesken whatsappetan badira emotikono pila bat :adib. muxua adierazteko ezpainak, adostasuna eta desadostasuna adierazteko eskuak etaabar, eta anitzetan hitz gozoez lagunduta : valeeeee prexioxa.

6.1. Ortografia whatsappetan

55 Ortografiari dagozkion fenomenoak hiru taldetan banatzen dira : a) kenketak(elementu grafematikoen kenketak), b) epentesiak (elementuak gaineratzea), eta c)

• • •

• •

•

•

•

•

•

• •

•


139

ordezkaketak, elementu batzuk beste batzuen ordez jartzea. Ahozkotasunaren markakortografian islatuak agertzen dira.

6.1.1. Kenketak

Hasierako kontsonantea kentzen da gaztelania : zanen (izanen), zm (zer moduz), eta baitagaztelania tartekatzen dutenean ere : perate (esperate), toy (estoy), bn (bien)…Bokal arteko kontsonanteak desagertzen dira : hitzein, atzeo, gauien, erañun (herenegun),gaurrea (gaurrera). Baztango corpusekoak dira bertze hauek : pxket (pixka bat), ta (eta), lekuik(lekurik), abenduen (abenduaren), bakitt (badakit), gatatik (gateagatik/joateagatik), pos (pues),pa (para) …Formula tinko batzuk, gehienetan bokalak falta dira : zmz (zer moduz’), zmz o k ? (zer moduzo qué), dpm (de puta madre), esk (es que), eske…Bokal eta kontsonante elkarketak islatzen dira, eta letren kenketa dago : eztiñat iñun bilau etaetzakiñat, inber (egin behar). Aditz nagusi eta laguntzaile loturak egiten dira : ezaukeat,enitxiok, etzeok, ikusteiat ‘ikusten diat’, ibiltzet ‘ibiltzen dut’, enue ‘ez nuen’, deun ‘degun’, etzeok ‘ezzegok’.H-rik ez, edo behintzat ez da hain zorrozki jokatzen : inber ‘egin behar’, baina ez beti ? : hikzer ?Aferesia, laburtzapenak : katxiss, jiji, ontxe ‘oraintxe’.Errepikapenak, soinu onomatopeikoak : tik-tak, tik-tak, tik-tak.K letra qu-ren ordez : ksiiii (que sí), esk (es que), ke (que)…

6.1.2. Epentesiak

Epentesiak hitz barruan suertatzen dira, gehienetan kontsonante sabaikariak ordezkatzekoizaten dira, -y- grafemak ordezkatzen ditu : aazpaldiyen, misteyo, balaunaldiyetan, seriyuo,biyer, lotsagarriye, penagarriye, amorragarriye, herriyen. Baina, bukaeran ere agertzen dira, alegia, bukaeran eta hasieran kontsonanteak eta bokalakerrepikatzen dira : - pozztee naaaizz nire zuu ondo eotieez, eneeee.Txikigarriak erabiltzen dira, -txo gaineratuz, gehiago nesken hizkeran egiten da : muxutxobatkalean gelditu denari.Hitzak errepikatzen dira idatzitakoari adierazgarritasuna emateko : -baterebaterebateregustatzen, eta baita letrak ere : muaaa (muxua), musutxobattt, adiskidetasun edo poztasun tonualortzeko : atsekoo, yeaah, zuekinn, oii (hori), sii, doneztebee, baai, mantxoo, ongii, noo, vamoos, direeeta bakitt, pollitte..Laburtzapenak ez dira beti nagusitzen. Batzuetan tokian tokiko atzizkiak idazten dira,adibidez, -txako, -tikan eremu horretako ezaugarriak baldin badira, adibidez : Nitzakokonzentrazioetara ez dena juten berak jakingoebe zeatikan.

6.1.3. Ordezkaketak

Kontsonante afrikaturik ez da idazten batzuetan, horren ordez, x erabiltzen da eta ez tx : azer xaltxa ! Emenxe.Bokalak kontsonante bihurtzen dira : weeeno… Gu-aren ordez wa, adibidez, wapo.Jarraian idatzitako kontsonanteak pentsamendua ordezkatzeko xedearekin, ezaugarriprosodikoak ordezkatu nahian : mmmmmm, baaaa, ayyyyyy, onaaa.-y- eta -ll- soinua grafema batean biltzen da. Hobe esanda -ll- grafema askotan -y- bihurtzenda : biyer, iyebete, mutiya.

•

•

•

•

•

• • •

•

•

•

•

•

•

• •

•


140

Zenbakiak erabiltzen dira, nahiz erdal ahoskera ordezkatzen duten, kasu honetan bezala :(ados) A2, eta, besteetan, Ta 31an berriz, ikusiko zaitut ?Ingeleseko ahoskera fonetikoa oroitzen duten itemak : by (bai), ok, yeaah (ingeleraz). Euskara-erdararen arteko “interhizkuntza” ezaugarriak ere bai : Manita guapa zmz deskantsaudezue ? ?, olentzarona bukatzea asi k eozer gauza telefonozHitz larriak ez dira erabiltzen : iyebetee inguru izengoozan… santo tomasetan !

6.1.4. Heterografiak

56 Maiz ortografia akatsak izaten direnean, kontzentrazio eta denbora faltari egozten zaiohau. Baina, azken batean, nolabaiteko kode bat suma daiteke gazteen artean etahorrela, honek taldearen marka bezala jokatzen du. Bi hiztunek konpartitzen dutelakogaitasun berbera, nolabaiteko “antiortografia” bat sortuz.

57 Ortografia akatsak izaten dira ez jakiteagatik arauak, baina, heterografiak dira nahitaegindako desbideratzeak. Talde honetan sartzen dira bokalak errepikatzea, <x> <tx>-enordez eta zenbakiak erabiltzea.

58 Ortografiari dagokionez, ez da berdin edozein hizki jartzea. Hau adinaren araberakoaere bada ; adibidez, unibertsitateko 29 urteko ikasle batek bertze bati igortzen dio hau.Baina, gazte anitzi ez dio berdin v edo b idaztea, adibidez, kasu honetan zuzentzen du Veta B, 5. adibidean bezala :

(5) A-esan dit nire aitak 8etan etorriko dela gure Vila

A-Bila*

(6) eyyyy, okeeeeey,vaaaale, guaaaachi

59 Beste batzuetan, akatsak bere horretan gelditzen dira : asako (asko), urten (aurten). Gisaberean, idatzitakoari tonu bat ematearren, hiru puntuak eta harridura eta galderaikurrak (behin baino gehiagotan) erabiltzen dira : atsekoo ? ?, ta oii ?, eztakit utziko datatenbakarrik gaten…, zer ? ? ?, zuek erranen duzue !, atsaldion Itsaso ! eta gateko asmorik baba ? ?

60 Laburbiltzeko, ikus dezagun zer gertatzen den bertze hizkuntza batzuetan.Androutsopoulos-ek (2000) Alemaniako azpi-kultura mugimenduetako iragarkietanerabiltzen zen ortografia aztertu zuen eta ezaugarriak sei taldetan sailkatu zituen.

(a) Phonetic spellings (esaterako, “was” idatzi beharrean “wuz” idaztea) ; (b) Colloquial spellings ;(c) Regiolectal spellings ;(d) Prosodic spellings (adibidez, bokalak luzatzea) ;(e) Interlingual spellings ;(f) Homophone spellings (adibidez, “you” idatzi beharrean “u” idaztea).

7. Euskara-erdara kode txandaketa

61 Egia da euskarazko eremu guztietan gertatzen den fenomenoa dela hau, ahozkomintzairan eta baita sareetan ere. Aipatu izan dituzten arrazoien artean honako hauekdaude : hutsune linguistikoak betetzea, adierazkortasun gehiago ematea, arrazoikulturalengatik esapide jakin batzuk sartzea beste hizkuntzan eginak daudenak,

•

• •

•


141

iruzkin ironikoa sortzea, umorea ematea, adierazpen horiek beren funtsa galdukolukete itzuliz gero.

62 Ez da gure xedea hizkuntz txandaketaren azterketarik egitea, baina, bai whatsappetanagertzen den fenomeno honen berri ematea. Hauek dira Nafarroako gazteengandikharturiko esaldi solte batzuk, ikasleek grabatuak ; hauetan kode txandaketa usuagertzen da, 7. adibidean erakusten den bezala.

(7) •- aupa zuuu, zmz o k ?

•- Ez det gutxiago espero, ya es hora !

•- Sii, bokata bat y pa las once a doneztebeee

• Gaur egunien edozeinei aitze zako tendinitis daukela, edo rotura de fibras, edo esguince edocistitis edo beste edozein -itis.

•- ¡hasta que salga el Sol !

•- Porcierto bidali didate hau, Kuadrilla.

63 Eta 8. adibidean elkarrizketa osotu batzuk :

(8) A- Mentira jajajajja

B- No tiene gracia

A- Ezetz ?

B- Ordu osobat portalean zain

B- Bua ojala te pase

A- ta ze ein duzu ?

B- Ikusiko dugu me sigo riendo.

8. Aldakortasuna

64 Egia esan, aldea dago hiztun batzuetatik besteetara. Ez da gauza bera Azkoitiko blogeanidazten dena edota Iruñeko ikasle gazteen arteko elkarrizketak.

65 Honako elkarrizketa hauxe da : Iruñeko unibertsitateko gazte bat, 20 urtekoa, etaElizondoko beste bat, 23 urtekoa, lagunekin festa bat prestatzen ari direnean. Hau daelkarrizketa erreala, esaldi guztietan daude hizkuntz txandaketak (whatsapp bidezkoahozko mezuak). Kasu honetan, 9. adibidean, dena ekarri dugu, esanahigarria iruditzenzaigulako txandaketa eta beste ezaugarri batzuk :


142

(9)A : Aupa peña ! ! Hurrengo igandean eskiatzera joango naiz Formigalera, norbait etorri nahidu ?

B : ando liao pero agian denbora aterako dut ta jungo naiz !

C : k va ni ez, oso garestia da eskiatzera joatea pa mi bolsillo.

D : Me apunto ! Hitz egingo dugu astean zehar nola geratu y eso.

A : Lo unico nik kotxea tallerrean daukat, beste norbaitek eraman ahal badu dpm !

D : No problem, nire kotxearekin jungo gara ! Eso si, utzi beharko didazue el katxarro del kotxeeskiak eramateko, badakizue nik ez dudala !

B : Utziko dizut bai, baino herrian daukat, beraren bila jun beharko dugu ee ?

D : Vale ondo, esango didazu noiz etortzen zaizun ondo pa ir.

A : Azkenik, gaur arratsean Decathlonera jungo naiz a x unos guantes x si kereis.

66 10. adibidean beste elkarrizketa oso bat dakargu. Elkarrizketatzaileak hauek dira :Iruñeko 22 urteko bi mutil.

(10) A- Epaaa

B- Aupa zuuu, zmz o k ?

A- Ondo bai ikasten nabil baina asteburuko juergan pentsatzen, ta zu zmz dana ?

B- Dena ondo lan ta lan, ea egunen baten Iruñera juten naizen ta afariren bat prestatzen degubehar den modun...

A- Ez det gutxiago espero, ya es hora ! Duela denbora asko ez garela elkar ikusten, te pierdes !

B- Ske liaturik nabil kon el kurro, gainera aita oporretan dabil ta lan guztia niretzat...

A- ai ai, egurree ! ! ! ! Pues hitz egingo degu azterketak amaitzerakoan o k ?

B- Bai hori da, azterketak amaitzean me pegas un toke ?

67 Adibidez, Iruñe inguruko gazteagoek hauxe idazten dute : - naiz Jon edo nago en loskaidos. Fenomeno honen inguruan diotenez, Jon naiz idazten badute, formalegisuertatuko litzaieke. 11. adibidea Baztango gazteen artean bildutakoa da :

(11) A- Ze plan bada gaur atsekoo ? ?

B- Atra hemendik 11terdi xrai ? Bajeran edan pxket ta bokata ta aire ?

A- Bai faborezzz


143

B- Yeaah

A- Hola ni gaten al naiz zuekinn ta ez bakarrik

B- Nik oraindik eztakit atrako naizen ala ez jeje

A- Ta oii ? ?

B- Nire gurasoak ez badire gaten elizondora eztakit utziko dataten bakarrik gaten….

A- Sii, bokata bat y pa las once a doneztebee

B- Ainhoa zer ? ? ? Ez datzut ja entenditzenJ

68 Elkarrizketa honetan hizkuntz txandaketa ikusten dugu : emotikonoak, tokian tokikoezaugarri fonologikoak, lexikoak : faborezzz, gaten al…, atrako, utziko dataten, ezdatzut ja entenditzen.

9. Ondorioak

69 Lan honen bidez sare sozialetan ateratako testuek aldakortasuna islatzen dutelabadakigu, corpus eta diskurtso interesgarria eta hetereogeneoa osatzen dute. Corpustxiki honek bidea eman digu ikusteko modu kualitatiboan eta konparatiboanantzekotasunak eta diferentziak daudela, bai ortografian eta baita aukeraketa lexikoanere. Metodologia bat baino gehiago dateke, baina, hemen aztertu dugu nolabaitekocorpus txikia eta horren bidez erakutsi dugu erabilera bizirik dagoela eta ezaugarribereziak dituela.

70 Corpusari dagokionez, hurrengo ikerketetan posible da ondorengo lanetan etiketatumorfologikoak (tagger) eta sintaktikoak (parser) erabiltzea, datu kualitatiboak etakuantitatiboak lortu ahal izateko, Michael Beiβwenger et al. (2012) ikerlariekproposatzen duten bezala. Gisa honetan, azterketan sakondu daiteke eta datuak modukuantitatiboan eta kualitatiboan azter daitezke hurrengo ikerketetan, erraterako, hitzbaten erabilera maiztasuna edo aztertutako fenomenoen alderaketa estadistikoaegiteko. Azterketa hauek egin daitezke zenbat hitz erabiltzen diren jakiteko, gisahonetan, azterketa linguistikoa automatizatu ahal izateko.

71 Bertzaldetik, ikusten dugu sare sozialen bidez ahozko elkarrizketaren ezaugarriakislatzen direla eta horrekin batera, hizketa arduragabekoaren eta dialektalarenñabardurak. Horren ondorioz, dialektoen ahozko aldaeren markak agertzen dira bizirikmezu hauetan, eta horregatik erran ahal dugu bizirik gordetzen direla.

72 Funtzio sortzailea eta ludikoa badira ere, benetan gailentzen dena da funtziokomunikatiboa, bazter utzirik garbitasun sintaktikoa. Bistan denez, blogetan etawhatsappen artean aldeak daude, baina, zer esanik ez, bietan euskara biziarenezaugarriak agertzen dira, eta horrekin euskalkienak ere bai. Hizkuntza gutxituenkasuan, tokian tokiko hizkuntza aldaerek betetzen dute funtzio hori, identitate propioagaratzearena bere ingurune pertsonalean. Baina, Iruñea bezalako toki batean, tokikohizkuntza aldaerarik ez dagoenez, hizkuntza nagusiak bete ohi du funtzio hori, bertzeerrekurtso batzuk gaineratuz, jakina.


144

BIBLIOGRAPHIE

Amonarriz, Kike. 2008. “Gazte hizkerak - hizkera gazteak”. BAT Soziolinguistika Aldizkaria, 68,167-183.

Androutsopoulos, Jannis. 2000. “Non-standard spellings in media texts : The case of Germanfanzines”. Journal of Sociolinguistics, 4 (4), 514-533.

Beißwenger, Michael et al. 2012. “A TEI Schema for the Representation of Computer-mediatedCommunication”, Journal of the Text Encoding Initiative, 3, <http://jtei.revues.org/476>[21/09/2013].

Gibson, Maik. 2012. “Préserver l’héritage des langues éteintes ou en danger”, 79-95, in Net.langRéussir le Cyberespace Multilingue, édition et coordination : Laurent Vannini, Hervé Le Crosnier, c&féditions.

Gómez Torrego, Leonardo. 2013. “La gramática en Internet”, Lengua y escritura en Internet : Tresdécadas de “redacción”, <http://congresosdelalengua.es/valladolid/ponenciasnuevas_fronteras_del_espanol/4_lengua_y_escritura/gomez_l.htm> [21/09/2013].

Gordo López, Ángel (coord.). 2006. Jóvenes y Cultura Messenger. Tecnología de la Información y laComunicación en la Sociedad interactiva. Fundación de Ayuda contra la Drogadicción e Instituto de laJuventud. Hemen eskura : http://www.fad.es/sala_lectura/Messenger.pdf.

Kilgarriff, Adam y Grefenstette, Gregory. 2003. “Introduction to the special issue on the webascorpus”, Computational Linguistics, 29 (3), 333-348.

Kendall, Lori. 2002. Hanging out in the virtual pub : Masculinities and relationships online, Berkeley,University of California Press.

Pinilla Gómez, Raquel. 2009. “El lenguaje de los blogs”, en Sarmiento, R. y Vilches, V. (coords.) Lacalidad del español en la red. Nuevos usos de la lengua en los medios digitales. Ariel, Madrid, 73-77.

Sinclair, John. 2001. Corpus, concordance, collocation. Oxford, Oxford University Press.

Yus Ramos, Francisco. 2001. Ciberpragmática 2.0. Nuevos usos del lenguaje en Internet, Barcelona,Ariel.

WEBGRAFIA- www.red.es- www.unblogenred.es- www.wikipedia.es- www.cervantes.es- www.abc.es/blogs/jose-luis-orihuela/(http://blogak.goiena.eus/)(http://uztarria.com/komunitatea/JuleneFrantzesena/1328613812)

RÉSUMÉSSarearen bidez egiten diren elkarrizketak aztertuko ditugu lan honetan ; aldi berean, jakin nahidugu ea sare sozialak baliagarriak diren euskalkiak aztertzeko. Gisa honetan, sare sozialetanhartutako pre-corpus bat osatuko dugu eta, horrekin, lan hipotesiak planteatuko ditugu, horrelahainbat kategoria landuko ditugu, gero, bilketa lan zabalagoa egiteko. Horrela, ikerketa


145

http://www.fad.es/sala_lectura/Messenger.pdf

http://www.fad.es/sala_lectura/Messenger.pdf

http://www.red.es/

http://www.red.es/

http://www.unblogenred.es/

http://www.unblogenred.es/

http://www.wikipedia.es/

http://www.wikipedia.es/

http://www.cervantes.es/

http://www.cervantes.es/

http://www.abc.es/blogs/jose-luis-orihuela/

http://www.abc.es/blogs/jose-luis-orihuela/





kualitatibo eta konparatiboaren bidez ikusiko dugu zein aukeraketa dialektal eta zein ortografiaezaugarri egiten diren, edo noraino bertako hizkeraren ezaugarriak islatzen diren. Helburua daikustea zein ahozkotasunen markak agertzen diren mezu hauetan eta zein inplikazio dituztenikusten diren hemengo idazketan.

INDEX

Thèmes : linguistique, philologie, économieMots-clés : analyse du discours, jeune, bilingue basque-espagnol

AUTEUR

ORREAGA IBARRA

Nafarroako Unibertsitate [email protected]


146

J. Duvoisin On Kixote Mantxakoariekinez. Itzulpen zirriborroa.Oroitz Jauregi

NOTE DE L'AUTEUR

Eskerrak eman nahi nizkioke Joseba Lakarrari lan honetan zehar, hasiera urrunetikbukatu arte emandako laguntzagatik.

Sarrera

1 Antze handitako Aitorenseme don Kichote Mantchakoaren gerthakiariak don Miguel deCervantes Saavedrak erdaraz ezarriak Duvoisin Kapitainak eskararat itzuliak izenburuaduen itzulpen lanaren argitalpena da eskuartean duguna, Don Kixoteren hitzaurrekosarrera eta darraizkion hiru kapituluek osatzen dutena, hain zuzen ere. Itzulpen testuhonen argitalpena berritzailea da moduagatik, ez baita Jean Duvoisinen (1810-1891)itzulpen lan hau argitaratzen den lehen aldia, XX. mende hasieran izan zituelakoargitalpenak. Aldiz, lehen aldia da eskuizkribuan agertzen den gisan argitaratzen dena,ondoren aipatzen den arrazoiagatik. Duvoisinek testua eskuizkribu gisa gorde zuen,baina dirudienez, ez zen itzulpen lana amaitutzat emanda gorde zuen testuaren behin-betiko bertsioa. Hala ere, ez dirudi bertsio berriagorik egin zuenik. Hemen argitaratzenden edizioaren ezaugarria da zirriborroa izatea, amaitugabeko bertsioa, beraz. Izan ere,testu nagusian bertan ezabatutako hitz eta esaldi ugari ageri dira, eta horiekin baterabadira oharrak aldamenetan, hots berarentzako grafia anitzak eta bestelakoezaugarriak testu amaigabe bat dela salatzen dutenak.

2 Testuaren ezaugarri horrek erakargarri egin lezake hizkuntzalaritzaren alordesberdinetan. Testuan, adierazi nahi denaren sintaxi, morfologia zein hiztegi mailakozalantzak, hautuak eta alboan utzitako aukerak agertzen direnez, egokiera eskaintzendu Duvoisinek zein adierazmolderen alde egin zuen ikusteko. Alde honetatik, testuarenaukera aberastasuna azpimarra liteke. Itzulpengintzaren aldetik ere interesgarri izan


147

daiteke, azken batean, itzulpen baten nolabaiteko barne prozesua erakusten digulako,testua nola sortua izan den agerian utziz.

3 Egia da testuaren zirriborro izatea hasierako atalean hobe antzematen dela, testuaaurreratu ahala, irakurketa errazagoa baita, letra garbiagoz idatzia dagoelako, etaezabatutako hitzak zein esaldiak ere urritzen direlako. Hala ere, testua osotasuneanhartuta, zirriborrotzat hartzen jarrai dezakegu.

Duvoisin itzultzaile

4 Ez da harritzekoa Jean Duvoisin ainhoarra itzulpen lanekin lotzea, itzulpen lan anitzensortzaile baitugu lanbidez aduanetako kapitain izandakoa. J. Haristoy-ren “Le CapitaineDuvoisin et ses travaux” artikuloari begirada bat eman besterik ez dago egindako lanakugariak eta oparoak izan zirela baieztatzeko, eta ez soilik itzulpengintza arloan.1

Egindako itzulpen ugarien kalitatea ikusita, batek baino gehiagok esan du Duvoisineuskal itzulpengintzaren aitzindari argia izan dela, Mitxelenak (1988) “Euskalitzultzaileen buruzagi eta errege” izendatu zuen.

5 Duvoisin ezaguna da, batez ere Bonaparte printzearen berriemaile izan zelako. Aldiz,Bonaparte printzea ezagutu baino lehenagokoa da euskara eta euskal gaiekikomaitasuna eta ardura. Halaxe esan daiteke, Bonaparte printzea 1856an ezagutubaitzuen eta 1830 inguruan, Duvoisinek 20 urte inguru zituela, aduanetan langilezelarik, hasi baitzen Telemakeren abenturak itzultzen. 1856an, Bonaparte ezagutu zuenurte berean, Liburu ederra argitaratu zuen arren, pentsa daiteke aurreko urte(eta)kolanaren emaitza izan zela.

6 Duvoisinen lanetan pisu handiena itzulpenek dutela adierazi dugu eta itzulpen horienartean bat azpimarratu beharra dago, Bible Sainduarena. Aurretik baziren Biblia zatiakitzulita, lehenago Testamendu Berriak izan baitzituen euskal ordainak, Leizarragaren(1571) eta Haranederren (1855) eskutik, baina Duvoisinena izan zen Biblia osoaeuskaraz egindako lehen itzulpena. Horregatik aparteko garrantzia hartzen du euskalliteraturan. Bonaparte printzearen aginduz sortutako lana 1859 eta 1865 bitarteanLondresen argitaratu zen.

7 Itzulpenak ez zituen beste hizkuntza batetik euskarara egiten soilik, beste euskalkibatetik berera, lapurterara ere itzuli zuen. Esaterako, Duvoisinek 1856an Liburu ederraizena eman zion liburua aita Kardaberazen Aita San Ignazioren egerzizioak afektoakinliburuaren lapurterazko bertsioa da. Gertaera hau egun bitxia gerta badakiguke ere, ezdirudi hain harrigarria zenik orain dela mende bat.

On Kixoteren itzulpenaren ibilbidea

8 Eskuartean dugun itzulpena On kixoteren sarrera eta lehen hiru atalak soilik itzuliakizateak ez du agian lagundu lana ezagutarazten.2 Baina esan behar da behin bainogehiagotan argitaratu zela XX. mende hasieran. Edward Spencer Dodgsonek 1904eanformato desberdinetako bi argitalpen egin zituen, bata liburu formatoan, Ernest Seitz-en inprimategian 100 ale argitaratu ziren, eta bestea Le Pays Basque-Eskual Herriaaldizkarian zatika argitaratu zen, 1904ko ekainaren 4, 11, 18, 25 eta uztailaren 2an.

9 J. Apraiz-ek ere bitan argitaratu zuen Duvoisinen itzulpena 1905ean On kixoterenargitalpenaren hirugarren mendeurrena betetzen zela eta euskaraz egindako


148

itzulpenak jasoaz eginiko omenaldi liburuan, ondoko izenburuarekin Donkituera umilleuskalduna Cervantes-eri opatua Manchako don Quijote, seme argi ta ospatsua agertu zanetikirugarren eunki-urrunean.

10 Duvoisinen eskuizkribuak lehenengo aldiz argitara bitartean egindako ibilbidearennondik norakoa E.S. Dodgson-ek argitaratutako liburuxkatik atera dezakegu, amaieran,testuaren ondoren Arturo Campionek E.S. Dodgsoni bidalitako eskutitz batentranskripzioa baitator, eta bertan adierazten da eskuizkribua Duvoisinek A. Campionioparitu ziola, eta era berean, A. Campionek E.S. Dodgsoni eskuizkribua helarazi ziola,berak argitaratu zezakeelakoan. Ibilbidea Pariseko Biblioteque Nationale-n amaitzenda, han gordetzen baita.

11 Atal honen hasieran esan dugu itzulpenaren ezaugarri nagusia izan daitekeelaeskuizkribua zirriborroa izatea, edo amaigabea behintzat. Hala ere, Campioni opariegiteko, Duvoisinek eskuizkribua nahiko egintzat edo landutzat zeukala ere pentsadaiteke, baina ez dugu froga garbirik hori baieztatzeko. Hipotesi honen alde egingoluke lehenago esan bezala, sarreraren itzulpenean ondoko hiru ataletan baino askoz erezuzenketa eta ezabatze gutxiago izatea. Baina hala eta guztiz ere, osorik harturik, ezdirudi amai-amaierako bertsioa dugunik eskuartean.

12 Eskuizkribuan amaieran bada nota bitxi bat, sur la demande de un Coronal espagnolipintzen duena.3 Oharraren arabera, eskuartean dugun itzulpena espainiar koronelbaten aginduz egindako itzulpena dela pentsa daiteke. Espainiar militar hori nor izanzitekeen arakatzen hasi eta 1923ko maiatzaren 1eko El Pueblo Vasco. Diario IndependienteDonostian argitaratutako aldizkarian G. de Zumuarreguik Cultura Vasca ataleanidatziriko “El Quijote en vascuence” izeneko artikuluak eta J. Apraizen edizioensarreran irakurritakoak erabat argitzen du zalantza. Francisco López de Fabra koronelCervantes zaleak, 1870-1880 inguruan, On Kixotek Sancho Panzari emaniko lehenkontseiluak (bigarren zatiko XLII kapitulua) ehun hizkuntzetara itzultzeko aginduaeman omen zuen. Baina militar hau bere ametsa gauzatu baino lehen hil zen, 1880an,25 hizkuntzetako itzulpenak bilduak zituelarik. Tartean ez zen euskarazko itzulpenik.

13 Ohar hau eskuizkribuarekin batera topatzeak zenbait zalantza azaleratzen ditu : LopezFabrak agindu ote zion On kixoteren itzulpen osoa Duvoisini ? Izan ere Duvoisinenitzulpena sarrera eta darraizkion hiru kapituluk osatzen dute, eta hasiera-hasieratikhasteak pentsaraz lezake itzulpen osoa zuela Duvoisinek buruan, baina arrazoiakarrazoi ez zuela bukatu. Beste aukera bat litzateke Duvoisinek López Fabrak agindutakokapituluaren itzulpena egin izana, baina ez dirudi hala izan zenik. Esan bezala, LópezFabrak bigarren liburuko XLII. atalari dagozkion itzulpenak bildu zituenez, pentsadaiteke atal hori ere itzuli ahal izan zezakeela Duvoisinek, eskuizkribuarekin bateradagoen oharrari kasu eginez. Aldiz, ez dirudi hala izan zenik. Aurreko ahapaldianaipatutako G. de Zumuarreguiren lanean López Fabrak agindutako XLII kapituluareneuskarazko itzulpenaren aipamena egiten da, lapurterara egindako itzulpenarenaipamena, hain zuzen ere. Bertan adierazten da egilea ezezaguna izateaz gain, J.Vinson-en ustearen arabera ez litzatekeela Duvoisin izango itzulpenaren egilea, bainaez du beste xehetasunik ematen. Hari honi jarraituz, M. Torres-ek (2005) argitaratutakolanean López Fabra koronelak agindutako lanei buruzko xehetasunak ematendituenean, euskarazko bi itzulpen aipatzen dira, adieraziz bata iparraldeko euskarazeta bestea hegoaldeko euskaraz idatzita daudela, eta argitaratutako urtea, 1941, etalekua ere azaltzen dira. Madrileko Biblioteca Nacionalen behintzat gordetzen direnargitalpen horien aleetako sarreran adierazten da itzulpenen egileak zein izan ziren,


149

iparraldeko euskarara itzulitakoa Délgue izeneko abadea eta hegoaldeko euskararaitzulitakoa P. Manuel Antonio de Antia Urnietako erretorea izan zirela irakur daiteke.Ez zebilen oker, beraz, J. Vinson iparraldeko euskarara egindako itzulpenaren egiletzataduanetako kapitaina hartu ez zuenean. Patri Urkizuk ere, 2004ko lanean jasotzen duKixotearen bigarren liburuko XLII kapituluaren itzulpenaren erreferentzia. Artikuluanirakur daiteke 1882an argitaratu zela lau orrialdeko lantxoa, non argitaratu zenadierazi gabe, baina Urkizuk Baiona edo Biarritz aldea izan zitekeela dio. Urkizukgaldutzat ematen duen itzulpen hau aldiz, ez dago galdua eta hurrengo argitalpenbatean emango da bere berri.

Edizioa

14 Esan dugu eskuizkribuak Duvoisinengandik abiatuta egindako ibilbidean A. Campionizan zuela hurrengo jabea, oparitu egin baitzion, eta ondoren A. Campionek E. S.Dodgson-i eman ziola On Kixoteren argitalpenaren mendeurrena gerturatzen ari zenez,argitara zezakelakoan. E. S. Dodgsonek eskuizkribuaren kopia bat egin ostean ParisekoBibliotheque National-era bidali zuen, eta hantxe dago, Fondo Basque- Celtan, 130signaturapean. Informazio hau guztia E.S. Dodgson-ek egindako liburuxkako edizioamaieran jasotzen diren bi gutunetan irakur daiteke. Eskuartean dugun edizioa egitekoUPV/EHUko Koldo Mitxelena liburutegiko faksimila erabili da.

15 Edizio honen helburua testuaren beraren bizitza agertzea denez, oin-oharretan jasokodira egileak testua osatzerakoan albora utzi dituen aukerak, horiek ere informaziooparoa eta aberasgarria eskaini dezaketelakoan. Edizioaren izaeragatik, testu nagusiaeskuizkribuan agertzen den moduan ahalik eta gehien mantentzeko saiakera egin da.

16 Edizio honetarako grafia aldaketa gutxi egin dira. <x> grafia era horretara adierazteazgain, beste grafia mota batez ere adierazten dela esan daiteke, nolabait ereeskuinaldeko bi muturrak lotuz egindakoa. Badira zenbait hitz <x>rekin soilikadierazten direnak, beste zenbait aipatutako zeinuarekin, eta badira zenbait hitz bigrafia horiekin adierazten direnak : hauxi, axegin, onxa eta abar, horregatik grafiaberaren aldaeratzat har daitezke. Oro har gaur egun <ts> grafiarekin adieraztenditugun hitzak lirateke era honetara adierazitakoak. Hala ere badira zenbait hitzberezi, <x> grafiaz adierazten direnak, gaur egun ere grafia modu horretara emangogenituzkeenak, esaterako Xenofon eta Alexander.

17 Grafia kontuekin jarraituz, aipagarria da itzulpeneko pertsonaia nagusiaren izena eregrafia desberdinez adierazten duela, Kijote, Kichote, Kikote eta Kikore ere bai, nahiz etalehenengoa den gehienetan erabiltzen duena. Beste aldaerak bere horretan utzi dira.Gainontzeko grafiak ere dauden-daudenean utzi dira. Paragrafoen banaketa ereDuvoisinen testuan bezala mantendu dira.

18 Edizioan oin-oharretan ematen dira testuan ezabatuta ageri diren hitz zein esaldiak,azken batean albora utzitako aukerak. Gehienetan irakur daitezkeen arren alde baterautzitako aukerak, beste zenbaitetan ez da hala izan, eta ezin irakur daitekeela adierazida. Horrelakoetan [ ] erabili dira. Bestetzuetan, faksimilaren egoeragatik, lerroamaierako zein hasierako azken edo hasierako hizki zein hitzak ongi irakurri ezin izandirenean, Dodgson-en lana baliogarria izan da ezin irakurriak osatzeko.


150

19 Gerta daiteke, zenbaitetan testu nagusia gramatika aldetik zuzena ez izatea, edoakatsen bat izatea, baina edizio honen helburua dagoen dagoenean ematea denez, berehorretan utzi da.

20 Dodgson-en edizioan testu nagusian egindako aldaketak ez kontuan hartzea erabaki daondoko arrazoiengatik. Dodgson-en edizioko oin oharrei begiratzen badiegu, badirazenbait Duvoisinen testuan aldaketa eragiten dutenak, Dodgson-i testua ulertzen lagundezaketela iruditzen zaiolako. Aldiz, aldaketa horietako zenbait Dodgson-ek erratakdirelakoan egindako zuzenketak dira, baina, ez dirudi beharrik zegoenik aldatzeko,horietako zenbait etzirelako akatsak. Halaxe dio Urkizuk (2004, 206) aldaketa horieiburuz bere argitalpenean “es evidente para un nativo de la lengua vasca, que la formaprimitiva no necesitaba ninguna corrección. Menos mal que las notas de Dodgson nosmuestran cómo era el original”. Beraz, aldaketa horiek aintzat ez hartzearen aldekoapustua egin da.

21 Dodgson-en edizioan aurki daitezkeen oin-oharrak aipagai dituen bitxikeria bat ekarrinahi nuke. Le Pays Basque-Eskual Herria aldizkarian 1904ean agertutako edizioa Dodgson-ek egindako edizioa dela esan dezakegu baina aldizkarirako moldatua, lau zatitanargitaratua 1904eko ekain-uztailetan. Baieztapen honen zergatia litzateke liburuko oin-oharrak eta aldizkarikoak berdinak izatea. Aldizkarian agertutako lehen aldian,ekainaren 4ko aldian, Dodgson-ek oin-ohar bat ipintzen du, liburuxkako 9. orrialdeanagertzen dena, esanez Landerreche abadeak dioela esaldi baten egitura ez dela garbia.Aldizkariaren hurrengo argitalpenean, ekainaren 11koan, testuaren itzulpena,Campionen eskutitz bat eta Dodgson nor zen adierazten duen testuaren ondorenLanderretxe abadearen beraren oharra jasotzen da, bere burua zuritu nahian, esanez,Dodgsonen oin-oharrean zenbait akats daudela.

Antze handitako Aitorenseme don KichoteMantchakoaren gerthakiariak don Miguel deCervantes Saavedrak erdaraz ezarriak DuvoisinKapitainak eskararat itzuliak

Aintzin-Solasa

22 Irakurle astiduna, sinhexiko bide nauzu,4 nik juramentu egin gabe nahi nukeela liburuhau,5 ene 6 burutik atheratua den bezala, izan 7 badadi ditakeen ederrena,gogaragarriena eta izpirituxuena ; ai bainan8 ezin9 hauxi dut munduko legea10 zeinaknahi baitu mundutar11 bakhotchak athera detzan bere iduriko umeak. Eta holetan¿nolako umea athera zezakeen ene izpiritu agor eta guti12 ikasiak, non-ez ume kizkor,kozkor eta moldagaitz bat,13 nihork egundaino14 bururatu etzaizkon asmu eta gogoetazbethea : hitz batez15 athera16 ditakeen bezalakoa presoindegi batean non ere facheriaguziek baitaukate beren17 bilkhua, non ere lelo18 tcharrek egiten baitute beren egoitza ?Pausuak, bakezko tokiak, kampo bazterretako gozoak, zeruetako19 garbitasunak,ithurrietako gargara emeak20, gogoko deskanxuak egiten ohi dute izpiritu agorrenakagertzen direla urgoi eta mundura ematen dituztela ume batzu guzien21 bozgarri etazoragarri direnak. Aita bati gertha badakio seme bat ixusia eta moldegabea,22 berehaurrarentzat duen amodioak ezartzen dio begietan bela bat ez dadin ohart haren23

bageri, bainan har detzan hobeki zerbait maithagarri eta pompochik balire bezala, eta


151

bere adiskideeri aipha detzoten24, hala nola izpirituko chorginkeria25 pollit batzu. Nikordean, iduri26 badut ere don Kikoten aita naizela, haren aitaizuna naiz ; ez dut27 eginnahi arronteko gisara, ez-eta, irakurle maitea, bertze asko bezala zure ganat ethorri,hurran nigarra begietan28, zure othoiztera barkha detzatzu29 edo aitzakiaz estal nereadelako haur horren baithan ikhusiko ditutzun erratekoak. Etzarenaz geroz ez horrenahaide ez adiskide, zure baithan zure arima daukazunaz geroz hain libro nola30 burua-gorenik daukanak zure etchean jaun zarenaz geroz, errege bere zuzenetan bezain ongi,eta dakizunaz geroz erran zaharra : Ene kapapetik hiltzen dut errege ; —horiek orok salbueta libro egiten zaituzte ene alderako egimbide eta zorretarik, eta holetan kondairahuntaz erran dezazuke iduritzen zaitzun guzia31 beldurrik gabe32 b[ide]gaberik33 heldakizun huntaz erranen duzun gaizkitik ez eta sari zerbait erran dezakezun ongitik.

23 Bakharrik, nahi nautzukeen eman garbi eta has-hasa, aintzin solas baten edergailurikgabe, eta liburueri hastapenetan ezartzen ohi zaizkoten ardurako soneteria,epigrameria eta34 laudoriozko espantueriaririk 35 gabe. Alabainan 36 nahiz lan zerbaiteman darotan hunen chuchentzeak aithortzeko dut batere ez dudala handiagorikkausitu, orai irakurtzen duzun aintzin solas hunen egitea baino. Askotan eskurat hartuizan dut luma hunen izkribatzeko eta askotan utzi ezjakinez zer iskriba. Bainan behin,nindagolarik duda-mudetan, papera aintzinean hedatua, luma beharri artean,ukhondoa mahainean eta burua eskuaren gainerat emana, gogoetaka hean zer erranbehar nuen, hor heldu zait adiskide bat, gizon gozo eta ongi aditzen dena. Eta harek,ikusterarekin ni hain gogoetaxu, galdatzen darot zer ariaz ; eta nik ez bainion gordenahi37, ihardesten diot, buruan nerakilkala don Kikoten liburuari ezartzeko nuenaintzin solasa, eta halako lanetan ematen ninduela, non ez bainuen egin nahi eta hainguti argitarat atheratu halako zaldun noblearen egintza harrigarriak.

24 « Alabainan, nerrakion ¿nola nahi duzu ez nadin khecha jendea deitzen den legemailezaharrak erasiko duenaz ikhustearekin, hambat urthez ichilik eta ahantzia lo egotunaizen ondoan, orai guzien aintzinera agertzen naizela, ene urthe guziak bizkarrean,ihi zaharra bezain agorra den kondaira batekin, kondaira asmu hixeko, tcharkittochuchendua, atheraldi on guti eta jakitaterik batere ez duena, izan gabe ez plamabazterretan ez liburuaren akhabantzan, nihon ere argitasunik38, nola ikustenditudan3940 bertze liburuak, nahiz41 elhe chahar eta harroz42 eginak, hain ongi betheakdirela Aristotelesen, Platonen eta filosofoeria guziaren erranez43, non ederrestenbaitituzte irakurleak, eta hauek baitauzkate hekien egileak gizon44 eskolatu, argitu etaederki mintzatzen direnentzat ? ¡Eta oraino, zer ez da Iskritura Saindua aiphatzendutenean ! ¿nor ez lezake erran san Thomas batzu direla, Elizako dotor batzu, hortazmintzo direnean hain chothiltasun beiratuarekin non45 erakuxi ondoan andrekari galdubat lerro batean46, berehala bertzean egiten baitute predikutto jainkotiar bat zeinarenaditzea eta irakurtzea axegin eta gozo bat baita47 ? Ene liburuak horiek oro eskas izanenditu, zeren ez baitut zer argitasun ezar ez plama bazterretan ez guziaren akhabantzan.Hain guti ez dakit ere zein autorri narraikion ene liburuan48 hastapenean 49 izenenezartzeko, bertze guziek egiten duten bezala, A B C eta letra guzieri jarraikiz50,Aristotelesen ganik51 hasirik eta52 akhabatuz Xenofonen baithan edo bertzela Zoilorenedo Zeuxisen baithan, nahiz baita izan zadin mihi gaichto bat eta bertzea pintatzailebat. Halaber53 sonetaz hastapenean eskas izanen da ene liburua, edo bederen duke,markis, konde andre handi54 aphezpiku55 edo berxulari ospe handitakoek egin sonetaz ;nahiz galda banetzote bizpahirur adiskide ofizioko direneri, eman lakizkitedala segur


152

naiz, eta hala holakoak non56 gure Espainia huntan gehienik aiphatzen diren 57

berxularienak ez bailitaske heyen bardineko.

25 Guzien buru, ene adiskide jauna, gogoari eman diot utzi behar dela Don Kikote jaunaMantchako bere liburutegian ehortzia, Jainkoak igor dezon arteo58 horrembertze gauzaeskas dituenez nork ederztatuko duen ; ezik ez daukat heyen chuchentzeko gai eneburua, ene ahal eta jakitate chumeen gatik, eta zeren ethorkiz herabe eta nagi bainaizliburuetan bilhatzera zer-ere neronek baitakit erraten heyen beharrik gabe. Hortarikdathortzi ene baithan aurkhitu ditutzun duda-muda eta gogoetak, aski baita eneganikaditu duzunaz59 heyetan sarthua ene uzteko.

26 Solas horiek aditu60 eta ene adiskideak eskuaz jotzen du kopeta eta irri zabal bat eginezerraten darot : Ala Jainkoa ! anaya, orai khentzen darotazu ustekeria bat ene baithanzena zu ezagutzen zaitudan aspaldiko61 urthetarik hunat 62. Gizon zuhur eta umobatentzat iduki zaitut bethi zure eginkari orotan. Bainan oraikoan ikusten dut halakoaizatetik hain urrun zarela nola lurretik urrun baitago zerua.

27 ¿Nola daiteke hoin mengoa gutiko gauzek eta hoin medea-errechek baduten indarrikaski harritua et balditua idukitzeko izpiritu bat zurea bezain umoa eta ohitua denatraba horiek baino63 gaitzagoen hausten eta gainditzen ? Segurki hori ez dathor antzeeskasetik, bai ordean herabetasunetik eta guti arrazoinatzetik. ¿Nahi duzu ikusi heanegiaz mintzo naizen ? Zaude beraz atzarria ene hitzeri, eta ikusiko duzu nola begi sistabaten ephean urmariatzen ditudan zure traba guziak eta medeatzen eskas batzu, zeinekdiozunaz balditzen eta64 loxatzen baitzaituzte hambat non burutik uzten baituzumundutar argira atheratzea zure don Kijote famatuaren ichtorioa, don Kijote delarikzalduneria ibildaun guziaren argia eta miraila. Eta nik solas hori aditzearekin,ihardesten diot : Hean ¿dugun ikus nola uste duzun chuchendu ni loxatzen nauenmakhurra eta garbirat atheratu ene baithan den nahasmendua ? –Horren gainean,erraten darot : Lehembiziko gauza trabatzen zaituena, hastapenean ezartzeko eskasditutzun sonet, epigrama eta laudorio jende handi eta gradotakoek eginik, hori medeadaiteke zeronek lan zerbait hartuz hekien egiteko, eta gero bathaya detzazuke eta ezarnahi duzunaren izenean, aitatzat emanez. Indietako Joanes apheza edo Trebisondakoemperadorea ; badakit berxulari famatuak65 zirela ; eta hala izan ez balire ere eta gerthabadadi66 bachiler edo jakinxun direlako zembait egia horren gatik erasiz gibeletik asikiegin darotzuna, ez har bi arditen khechamendurik, zeren gezurra froga baladi ere, ezdarotzu nihork hori izkribatu dukeen eskua moztuko. Plama bazterretan aiphatzekoliburuak eta iskribuak zeinetarik athera baituzketzu zure historioan ezarri dituzketzunerran zahar eta berri ez duzu bertzerik egiteko baizik ere ongi heldu den bezalaerorraraztea latinezko erran zembait, gogoz dakizkitzunak, edo bederen lan gutizgostako zaizkitzunak hala-nola libertatez edo gathibutasunez aiphatzea. Non bene &ª. –Eta plama bazterrean ezartzen duzu Horazio edo hori erran izan duena. Herioarenahalaz mintza bazare berehala atheratzen ditutzu berxu hauk :

Pallida mors &ª.

28 Jainkoak exayaren alderat manatzen duen onheskundeaz eta amodioaz balimbadaaiphu, berehala sar zaite Iskritura Sainduan, ez baitzaitzu gaitz izanen artha67 chumebatekin, eta gutienetik errepika zatzu Jainkoaren beraren hitzak : Ego autem &ª. Gogoetatzarrez mintzo bazare, loth zaite Ebanjelioari : De corde &ª. Adiskideen aldakortasunazaiphatzen baduzu, huna non Katonek emanen darozkitzun bere berxuak :

Donec &ª


153

29 Eta latin pozika hoyekin eta holako bertze zembaitekin hartuko zaituzte gutienetikgramatikaritzat, hori ez baita egungo-egunean ez ohore ez probetchetu guti.

30 Liburuaren ondarrean ezartzeko diren chehetasunez, huna nola egin dezakezunsegurtasunekin : mintzatzen bazare zure liburuan digante zembaitez, egizu Goliathezizan dadien aiphua, eta horrekin bakharrik, hurran deusere gosta gabe, baduzu erasialuze baten bidea, ezik erran dezazuke : Golias edo Goliath digantea Filistindar bat zen Dabidartzainak Terebinthako haranean hil zuena habala ukhaldi handi batez errana den bezalaErregeetako Liburuan68, egintza hortaz69 iskribatua dena aurkhituko duzuen kapituluan.

31 Bertzalde, kosmografian eta jakitate guzietan zure burua gizon argitutzat erakusteko,haletan egizu non zure liburuan aiphatuko baita Tagoko hibaya, eta horra non duzunberehala chehetasun eder baten bidea. Eta erraten duzu : Tagoko hibaya70 horrela deithuaizan zen behialako errege español baten izenetik : hulako tokian sortzen da eta Ozeaneko ixasoangaltzen Lisbonako hiri famatuko harrasiak ukitu ondoan eta, diotenez, urhea aurkhitzen dahartako legarretan. Ohoinez mintza, emanen darotzut Kakoren historioa, gogoz baitakit.Emazteki galduez mintzo bazare, horra non den Mondonedo apezpikua ; emanendarozkitzu Lamia, Laida71 eta Flora eta sinheste handitan ezarriko zaituen chehetasunbaten bidea ; emazte odolkoyez baduzu aiphu Obidiok emanen darotzu Medea ; baldinsorgin eta charmatzaileez bada solasa, Homerok hor du Kalipzo eta Birgiliok Zirze ;jeneral handiez mintzo bazare Zezarrek bere burua ematen darotzu bereComentarioetan eta Plutarkok zuretzat baditu mila Alexander. Amoroskerien gaineanbalimbaduzu hitza, Toscanako mintzayatik izatearekin bi untzaren jakitatea aurkhitukoduzu Leon Hebreoren baithan zertaz negurriak kokorreraino bethe. Eta ez baduzu atzeherrietara goan nahi72, zure etchean hor duzu Fonsekaren ganik Del Amor de Dios, hartanaurkitzen baita zuk eta den izpirituxuenak, holako gauzen gainean gehienik nahidukeen guzia. Azken buru-buztan ez duzu bertzerik egiteko baizik ere nik erran izenhoriek izendatzea zure liburuan edo istorio horiek ukitzea zure istorioan ; eta utzazuene gain73 plama bazterretako eta ondarreko chehetasunen artha ; nik hitz darotzutbetheko ditudala bazterrak eta zikhinduko ditudala liburu ondarrean lau hosto.

32 Goazen orai bertze liburuetan eta ez zurean74 aurkhitzen diren iskribau[en]aiphamenetara. Den errechena da erremedioa, ezik aski dukezu75 bilhatzea liburu batzeintan guziak lerroan ezarriak baitire A-tik Z-raino zeronek diozun bezala. Gerozergada hori bera ezarriko duzu zure liburuan : baldin gezurra garbiki ageri izan badadiere zeren deus guti probetchu dukezun hortarik, ez da batere achola ; eta [o]rainoizanen da menturaz zembait gizon ospe laterik uste izateko hetaz orotaz baliatu zarelazure historio laño eta amarrugabean. Eta bertze deuseta76 on izan ez baladi ereiskribauen izeneria luze hori baliatuko da gutienetik liburua errespetu puska bateanezartzeko. Eta bertzalde ¿nor hariko da miratzen hean iskribau horieri jarraiki zarenbai ala ez, hortarik deusere behar ez denean ?77 Gehiago dena78 ene ustea ustela ez bada,zure liburu horrek79 diozun gauza eskas dituelako gauza horien beharrik ez du batere ;ezen guzia da80 arbuyatzeko zalduneriako liburuak zeinetaz Aristotelek ez baitzuendeusere nabaritu, Ciceronek deusere jakin Jaun Done Basiliok deusere aiphatu ez etaegiaren zirritutasunak, ez-eta zeruetako izarren gaineko jakitateak deusere ez duteikustekorik holako asmu sendagailaxu eta moldegaitzetan, ez eta hayentzat mengoarikez dute81 geometriako negurriek ez eta erretorikako82 lege eta ihardukitzeek ; ez eta ezdu nihorri predikurik egiteko batean nahasiz Jainkoari eta gizonari dagozkiotengauzak, hori baita nahastura bat giristinoak onhexi behar ez duena. Ez da imitatu behariskribatzeko moldean baizik, eta hortan hobekienik imitatua izanen da hobekienik


154

iskribatua. Beraz zalduneriako liburuek munduan eta arronteko jendeetan daukatenikustate eta sinhestearen ezeztatzeaz83 bertzerik ez denaz geroztik zure lanarenchedea, ez duzu zeren eskatzen ibil filosofoeri beren sententziak, Iskritura Sainduaribere konxeiluak, berxularieri beren koplak, erretoreri beren predikuak, ez etasaindueri beren mirakuluak. Ez duzu bertzerik egiteko baizik ere artha hartzealanotasunean mintzatuz, zure hitzak izan ditezen ongi hautatuak eta aphainduak,garbiak eta erranak begietarat ederki emanez buruan duzun guzia, batere nahasi etaixutu gabe. Egizu halaber, gogoz ilhun denari irria ethor dakion zure liburuarenirakurtzean, arrai denari arraizia gehiago, gogo hixekoa ez dadien unha, ernea mirexdadin zure asmu ederrez, gizon seriosak erdeinurik ez dezan athera84 zure lanaz etazuhurra85 ez dadin bara laudoriorik eman gabe. Azken buruko, begia idukazu urratzerazaldunerietako liburuen imachina khordokan den hori, gizon hainitzek higuintzen86 etaoraino gehiagok laudatzen dutena.

33 Ichil-ichila egotu nintzen ene adiskidearen solasen entzuten, eta hain ongi ene buruansarthu ziren haren arrazoinak, non ezta-badaka hasi gabe, ontzat hartu bainituen, etanahia izan baitut87 horietaz beretaz egin ene aintzin-solas hau, zeintan ezagutuko baituzu, irakurle maitea, ene adiskidearen antze chothila, zer zorion izan nuen hainbehar-ordu handian kausitzeaz halako konxeilari bat, eta zer gozoa izanen duzunzeronek aurkhitzean bere garbitasun bethean eta itzul-ingururik gabe88.

34 Mantchako don Kijote famatuaren istorioa hain amodio garbiko gizongayrik ez etazaldun balentik ez baita aspaldi handiko urthetan agertu Montieleko bazterretan,hango jendeen ustearen arabera. Eta ez darotzut espantu sobera egin nahi bihurtzendarotzutan zerbitzuaz zuri ezagutaraztean zaldun bat hain nabaritza eta ospehanditakoa ; bainan nahi nuke esker izan diadautazun haren ezkutari ChantchoPantzarekilako ezagutzaz, ene idurira, haren baithan bilduak baitire eskutari ororendohain guziak zeinak ez baitire barrayatuak baizik kausitzen zalduneriako liburu alfereta ezin kondatuzkoetan. Lehembiziko partea

Lehembiziko Kapitulua

Nola bizi eta zer iraulgitarik zen Mantchako don Kijote aitorenseme famatua

35 Mantchako herri batean, zeinaren izenaz ez baitut orhoitu nahi, bizi zen, ez delarikaspaldi, aitorenseme bat, lantza krakoan daukaten heyetarik eta oraino erredola,89

zamalko ihar bat eta charlengoa ihiziko. Eltze bat, maizago bethea behikiz ezen-ezzikhiroki gizenez, arrax gehinenetako haragi hotz pozika zerbait, larumbatetan aziendazango eta muthurkiak, ortziraletan ilharrak, igandetan bertzeen gainera usokume bat,horiek aski ziren iresteko haren onthasunetako bilkinen hirur laurdenak. Chahutzenzuen ondarra igande90 bestetako eginez aldagarri bat oihal finez 91, galtza pare batbelurez eta zapata mehaxak oihal beretil, eta astelegunetan bere buruari ohore ematenzion tela politenezko chamar batekin. Etchean bazuen gobernant bat berrogoi urthezgoitiko, neskatcha gazte bat bere iloba hogoyetara hurbiltzen zena, eta mutil batkampo-barnetako, zaldi zelatzen hain ongi hari zena nola egur chehatzen. Berrogoi etahamar urtheren inguruxuan zabilan gure aitorensemearen adina. Gorphutzez hazkarzen, haragiz ihar, mokoz mehar, goizetan goichtiar handi eta ihicerat emana. Batzukdiote Kijada zuela izengoitia, biltzuk Kesada (ezik horren gainean makhur zerbait bada


155

etche hartaz mintzatu diren iskribauen artean) nahiz ara gehiago duen uste izatekoKijana deitzen zela. Bainan horrek mengoa guti gure istorioarentzat, gauzen errateanez bada ile batez egiatik urruntzen.

36 Bada, jakin behar da gure aitorensemea alfer egoten zen arteetan (eta hori zen urthegehienxuan) zalduneriako liburu irakurtzen hari zela hambat amodio eta gogorekin,non92 ihizitan ibiltzea eta bere onthasunen artha hurrantto ahantzi baitzituen. Hainurrun hedatu ziren haren kuriostasuna eta erhokeria, non saldu baitzituen berelandetarik asko golde lur, heyen sariaz erosteko zalduneriako liburu irakurtzekoak, etahola etchera bildu zituen atzeman ahal guziak. Bainan orotarik etzitzayon batere hainederrik nola Feliziano Silba famatuak egin izan dituenak ; ezik haren hizkuntzarengarbitasuna eta solas karabilkatuak iduritzen zaizkon perlak ; eta gehienik ethortzenzenean irakurtzera93 amodiozko eta desafiozko gutun hek, zeinetan iskribatuaaurkitzen baita behin baino gehiagotan : Ene arrazoinari egiten diozun desarrazoinezkoarrazoina, hambateraino iraungitzen du ene arrazoina non arrazoinekin arranguratzen bainaizzure edertasunaz. Eta orobat irakurtzen zuenean : Zeru gorak, zeinek zure jainkotasunajainkozki izarren laguntzarekin hazkartzen baitzaituzte eta merezdun egiten zure handitasunakmerezi dituen merezimenduez.

37 Holako solasekin, aitorenseme gaizoak galtzen zuen kaskoa. Gauak [e]maten zituenhorien aditzeko eta erroraino ezagutu beharrez zer erran nahi zuten, noizereAristotelek berak ezin eginen baitzuen, baldin hortako bereko berariaz itzuli izan balitzmundura. Etzituen hain lakhet don Belianisek ematen eta hartzen zituen ukhaldiak,zeren bururatzen baitzitzayon, barberik handienak ethorririk ere heyen sendatzera,etzirela gutigo horren gatik gorphutza eta begithartea geldituko zirri-marra etazarrastakoz betheak.

38 Guziagatik, laudatzen zuen liburuaren egilea akhabatu zuen moldeaz, ezin akhabatuzkogerthakari haren agintzarekin. Eta askotan gogora ethorri zitzayon, hegaxa harturikbehar zuela akhabatu, hitzez hitz liburuan errana den bezala. Ez dudarik batere egin94

izan zukela eta ohorezki ere atheratuko zela, baldin bertze gogoeta handiago batzuk ezbaliote bethi burua hantua iduki.

39 Askotan ezta-bada haritua zen bere herriko erretorarekin (gizon jakina eta Siguenzangradoak izana) hean95 zaldun hobea zein izan othe zen, Palmerin Angeletierrakoa alaAmadis Gaulakoa. Berriz, Nikolas, herriko bizarregileak erraten zuen batere etzela izanFebeko zaldunari hurbildu zenik, eta bat balimbazen haren khideko eman zitakeenik,hura zela don Galaor, Amadis Gaulakoaren anaya, zeren on izan baitzen edozeingauzetako, ez zaldun milikatu bat, ez nigarti bat bere anaya bezala, eta bihotzerakusteko orduetan haren gibeletik etzagoena.

40 Azkenekoz, gure aitorensemea hambateraino thematu zen bere liburuetan non gauakirakurtzen ematen baitzituen argiz argi, eta egunak iguzkiz iguzki ; eta hola, lo gutieginez eta hainitz irakurtuz, burmuinak idortu zitzaizkon haletan non ethorri baitzenzentzuaren galtzera. Haren izpiritua bethe zen liburuetan irakurtu zituen horiez oroz,charma, aharra, desafio, gudu, ukhaldi, amodiozko solas, amoroskeria, phena eta ezinditazkeen moldegaizkeria guzietaz. Eta horiek buruan hain ongi sarthu zitzaizkon, nonirakurtu zituen asmu eta amexeria hori oro egia garbiak baitziren harentzat, etamunduan ez baitzaukan bazela istorio segurragorik. Erraten zuen Rui Diaz Zidoa zaldunon eta ona izan zela ; bainan etzela hurbiltzen Ezpata-Biziko zaldunari, zeinakerrebesiara ezpata ukhaldi bakharraz erditik moztu baitzituen bi digante gaitz etaikharagarri. Eta gehiago zaukan oraino Kampioko Bernat, zen Arrontzeballen hil izan


156

zuen Arrolan charmatua, eginez Herkulesek bezala, hunek besoen artean lehertuzuenean Anteon, Lurraren semea. Ongi hainitz erraten zuen Morgano diganteaz, zerennahiz izan zadin bigante iraulgi hartarik zeinaren ume guziak baitire ozarrak etanabarmenak, hura bakharrik baitzen aho gozokoa eta onxa ikasia. Bainan guziak bainomaiteago zuen Errenaut Montobanekoa, bereziki ikusten zuenean bere gaztelutikatheratzen, bidean atzeman guzien arrobatzen, et allenden ebaxi zuenean Mahometenidola, zeina guzia urhezkoa baitzen historioak dionaz. Berriz, Ganalon traidoreari ehunostiko gibelean emateagatik, salduko zuen bere etcheko gobernanta eta iloba gainetik.

41 Azkenekoz, burutik alde bat arindurik, erori zen egundaino munduan erho batek96 egindukeen asmu sorjesenera. Iduritu zayon gisa zela eta premia ere, ala bere ohorearenberhatzeko, ala erresumari zerbitzu egiteko, egin zadin saldun ibildaun, eta goan zadinherriz herri mundu guzia gaindi, bere harma eta zaldiarekin, gerthakari97 ketara,eginez zaldun ibildaunek (liburuek erran ziotenaren arabera) egiten ohi dituztenbalentriak, makhur guziak chuchenduz, bere burua asturu gaitz eta lanjer guzietansarthuz, biltzeagatik hek gaindituz bethiko omen eta ospea. Zoro gaizoak jadanikamesten zuen bere burua bere balentrien gabik khoroatua bederen Trebisondakoemperadore khoroaz : eta holako asmu gozoekin, hetan aurkhitzen zuen gostu gaitzakharroturik, herresakan abiatu zen98 bere lehiaren obratzera. Egin zuen lehembizikogauza izan zen garbitzea harma batzu, haren arbasoetarik heldu zirenak, aspaldikomendetan zokho batean ahantziak zaudenak mutziturik eta herdoilez betherik. Argituzituen eta ahal bezain ongi chuchendu, bainan ohartu zen eskas handi bat bazutela ;kask[a] osoa izan behar bidean bere zathi guziekin, erdi murriztua zen. Orduan bereantze guzia gauzaren chuchentzen ezarririk, kartoin puska batez egin zuen eskas zena,eta99 hura kaska murritzari berhatu100 ondoan, kaskak iduri zuen101 osoa zela. Egia da,ikusi nahiz hean hazkarra zen, eta jasan ahal othe zezakeen sabre ukhaldi on bat,atheratu zuela bere ezpata, eman ziozkala bi ukhaldi eta urratu lehembizikoaz ez deusbatean aste batetako lana. Puskatzeko errechtasun horrek etzion boztu gogoa ; etaholako lanjer baten kontra seguratzea gatik, hasi zen berriz bere kaska tzarrarenmoldatzen. Barnetik ezarri ziozkan burdin usteitto batzu, haletan non kontent gelditubaitzen haren hazkartasunaz, eta berriz frogatzea bilhatu gabe, ontzat iduki zuen etakaska oso den finenarentzat.

42 Gero, goan zen berehala bere chamalkoaren ikustera, eta nahiz bazuen sosak arditbaino zibela gehiago eta Gonelaren zaldiak baino errezelu gehiago, zeina ez baitzenhezur eta larru baizik, uste izan zuen haren pare etzirela ez Alexanderren Buzefalo ezZidoaren Bibieka. Lau egunez asmatzen haritu zen hean zer izen emanen othe zion(ezik bere buruari erraten zion) hain zaldun famatuaren zaldia, eta berenez hain zaldiona, geldi zadin izen ezagutu bat gabe, eta holetan hari zen chuchendu nahiz izen batzeinak erranen baitzuen zer izan zen zaldi hura zalduneria ibildaunean sarthuaintzinean eta zer zen berriz orduan. Eta oraino, arrazoin soberatua zen nausia ofiziozgambiatzen zen ordutik, zaldiari ere alda ziozon izena eta bat eman famatua etaharrabox handitakoa eta hartzen zuen ordena et ofizio berriari zagokiona. Eta holazembat eta zembat izen asmatu, hartu, utzi, luzatu, laburtu, egin eta desegin ondoan,azkenekoz102 bere zaldia deithu zuen Errozinante, izen, haren iduriko, ederra,harrabosduna, markatzen zuena zer zen lehen eta orai, munduko zamalkoetarik lehen-lehena.

43 Bere zamaria eman ondoan izen bat hain gostukoa, bere buruari ere bertze bat nahiizan zion berezi ; eta asmu hortan zortzi egunez gogoetaka egon ondoan, azkenean


157

hautatu zuen don Kijote deitzea. Hortarik atheratu du (lehen erran dena) istorio guzizegiazko hunen iskribataileek, Kijada deitzen zela dudagabe eta ez Kesaja, zembait errannahi izan duten bezala. Orduan orhoiturik Amadis balentari etzitzayola aski izan bereburuari ematea izen bat murritz-murritza, eta luzatu zuela bere sort-herriaren izenazhura fama handitan ezartzeagatik, eta bere burua deithu zuela Amadis Gaulakoa, halanahi izan zuen harek ere, zaldun on arara, bere izena herriaren izenaz luzatu eta deithudon Kijote Mantchakoa, harekin iduritzen baitzitzayon ezagutarazten zituela ahal denhobekienik bere iraulgia eta herria eta ohoratzen zuela bere herria hartarik hartuzbere izen goitia.

44 Beraz harmak garbitu ondoan, kaska murritzetik kaska osoa egin, chamalkoari izen bateman eta berak ere bertze bat hartu, buruari eman zion etzuela bertzerik deusere eskazbaizik ere bilhatzea andre bat hartas amoros erortzeko ; ezen, haren idurira, zaldunibildaun bat emaztegayrik gabe, arbola hosto et fruitu gabe bat da, gorphutz arima gabebat. Eta hau erraten zion bere buruari : Ene bekhatuen gatik edo zori onak emanik horgabi digante zembait buruz buru egiten badut zaldun ibildauneri gerthatzen ohizayoten bezala, eta loth-aldi batean lurrerat ematen badut, edo ezpataz bi pusketanezartzen edo azken buru-buztan garhaitzen eta errendarazten badut ¿ez othe lizate onizatea nori hura bidal present gisa, sar dadin eta belhaunen gainerat eror ene103

charmagarriaren aintzinean, diolarik mintzo humil eta hezi batekin : Ni naizKarakuliambro digantea, Malindraniako irlako errege, zeina104 buruz-burukako gudutangarhaitu izan baitu behinere behar bezala ezin laudatuko den zaldun don KijoteMantchakoak ; haren manuz nathor105 berorren eskerraren aintzinera, berorrenhanditasunak nitaz egin dezan berak gogoan duen guzia. Oi nola boztu zen gure zaldungaizoa solas eder hori atheratu zuenean eta oraino hobeki kausitu zuenean nor deithbere andre ! Hura izan zen, uste dutenaz neskatcha laborari bat, itchura ederrekoa,hauzo herri batean egoten zena, zeintaz demboran agrados gerthatu baitzen, nahiz106

aditzen dena neskatchak etzuela behinere jakin eta etzela ere ohartu. Deitzen AldonzaLorenzo eta hura iduritu zayon gisakoa hari emateko bere gogoko andrearen izena. Etaharentzat bilhatzean izen bat berearen ganik guti urruntzen zena eta andre handi edoprintzeza batenera hurbiltzen eta enkaratzen zena, asmatu zuen deitzea DulzineaTobosokoa zeren sortzez Tobosokoa baitzen. Izen hori berriz, iduritzen zitzayon gozoa ;ez arronta, bainan senxutakoa, hala nola ordu arteo beretzat eta bere gauzentzathautatu zituen guziak. IIrren Kapitulua

Don Kijote handiaren lehembiziko ilkhialdia

45 Beraz gauza guziak hola chuchendu zituenean, bere asmuaren obratzea etzuen nahiizan gehiago luzatu. Hartara gehienik herxatua zen gogoeta batez107, iduritzenbaizitzayon geroagorat egonez bidegabe ekhartzen ziola munduari, bere ustez108

desegiteko zituen gaizki guzien, chuchentcheto zituen makhurren, antolatzeko zituenaragabekerien, medeatzeko zituen abusuen eta zor pagarazteko zituen guzien gatik.Holetan nohorri salhatu gabe burutan zuena, eta nihor ohartu gabe, goiz batez, argiabaino lehen (hura zen ustaileko egun beroenetarik bat) soinean ezarri zituen bereharmak, igan zen Errozinanten gainera, buruan ezarri zuen bere kaska gaizki moldatua,musu eman zion bere erredolari, hartu zuen bere lantza, eta korral bateko bazterrekoathetik ilkhi zen109 espazioa zelhayera, ongi bozik ikusteaz zein errechki abiatu zuenbere lehia110 onaren hastapena. Bainan bere burua kampoan ikusi zuen orduko, gogoeta


158

bat jausi zitzayon ikharagarria eta hambatekoa non ezdeus guti batean utziko baitzuenabiatu urhaxa : bururat ethorri zitzayon etzela zalduntzat harmatua, eta zalduneriakolegearen arabera, etzuela zuzenik eta etzuela behar zaldun baten kontra harmetaratatheratu, eta hala izan balitz ere111, harma churitan ibili behar zela112, zaldun berribezala, erredolan seinalerik gabe hura bere balentriez irabazi arteo. Gogoeta horiekkhordokarazi zuen bere chedean. Bainan harren buru harrokeria arrazoin guzierinausiturik, gogoan hartu zuen behar zuela bere burua zalduntzat harmarazi bideanatzemanen zuen lehembiziko gizonaz113, bertze askok egin izan114 zuten 115 bezalahalakatu zuten liburuek ziotenaren arabera. Harma churiez bezembatean, bere baithanegin zuen lehembiziko artean argituko zituela bere harmak hain ongi non eginenbaitzituen elhurra bera baino churiago. Holetan jabaldu zuen gogoa eta bideari jo zionaintzina zaldiak nahi zuen alderat116, bazaukan ezen hortan zagola gerthakarietakoindarra. Beraz gure zaldun berria bidean zihoalarik solasean hari zen bere buruarekineta erraten zuen : ¿Nork duda, ethorkizuneko demboretan hedatuko denean enebalentrien istorioa117, hek iskribatuko dituen iskribau zuhurra118 ethorriko denean enelehembiziko ilkhialdi goichtiar hau, hulache baizik ez dela mintzatuko : « Apolonmusugorriak lurraren hedadura zabalera barrayatu orduko bere ilaya ederrekochorroin urztatuak, mila koloretako chorittoek beren mihiko chirribikarekin, musikaezti eta gocho batez119 agur egin zioten orduko argizkorri arrosa iduriari, zeinak utzirikbere senhar bekhaizkorraren etrauntza guria, bere burua gizoneri erakusten baitioteMantchako ortzi gaineko athe eta galerietarik, Mantchako don Kijote zaldun famatua120,utzirik bere lumatcha nagiak, igan zela bere zaldi famatu Errozinanteren gainera etabere bidea hartu zuela Montielgo zelhai aspalditik deithatuak gaindi (eta egia da hangaindi zihoala) eta aintzinat121 erasiz, erraten zuen : « Urthe dohaxuak, mende dohaxuazeintan argitara ilkhiko baitire ene balentria famatuak, merezi duketenak bronzeanzizelatuak izatea, marmolan harginduak eta paneletan pintatuak ethorkizunekomendeen orhoitzapenarentzat ! Oi zu, charmari jakinxuna, nor nahi izan zadin, zeinabaitzaitake dohatua istorio harrigarri hunen iskribatzeko, ez ahantz othoi eneErrozinante ona, ene bidaya eta urhax guzietako laguna ! » Gero lotzen zen berriz122,egiazki amorostua balitz bezala : « Oi printzeza Dulzinea, bihotz gathibu huntakoandrea ! irain handi egin darotadazu ni despegituz eta zure ganik iraiziz zorroztasunguziarekin, manatu nauzunean ez nadin ager zure edertasunaren aintzinera. Onhexzazu othoi, andrea, zure manupeko123 bihotz hunen 124 zure gatik hambat oinhazejasaiten duen bihotz hunen orhoitzapena. » Bazohan zorokeria hoyen gainera bertzeasko metatuz, guziak bere liburuek irakaxi ziozkatenen arakoak, ahalaz liburu hetakohizkuntzetarat hurbilduz. Eta hola-hola aintzinat zihoan hain emeki, eta iguzkia igaitenzen hain gora eta hain zen erregarria, non aski baitzitaken gure zaldunari burmuinenurtharazteko baldin ondar zembait izan balu.

46 Egun hura gehiena bidean eman zuen aiphatzea balio duen gauzarik gerthatu gabe ; etahorrek desesparatzen zuen, zeren bere-berehala nahi baitzukeen norbait atzemanharekin frogatzeko bere beso hazkarraren balentasuna. Iskribauak badira diotenak125

Lapitzeko lephoko gerthakaria izan zuela lehenbizik[oa]126 bertze batzuk diote haizezkoiharetakoa zela lehena. Bainan nik athera dutan egia eta Mantchako urtharietaniskribatua aurkhitu dutana hau da, egun hura guzia bidean eman zuela, eta ilhuntzeanbera eta bere zaldia phorrokatuak eta gosez hilak aurkhitu zirela ; eta alde orotarabehatuz hean ageri othe zen zembait jauregi edo artzain etchola127 han gelditzeko etabere behar-ordu handian laguntza zerbaiten kausitzeko, bere bidetik hurbil ikusi zuenmenta bat. Hura izan zen harentzat zeruko atheetara edo salbamenduko portura


159

daraman izarra iduri. Zalhutu zuen urhaxa eta heldu izan zen ilhuna erortzen zenorduan. Suerteak emanik athean baziren bi neskatcha gazte, lilitchoak deitzen dituztenhetarik, zeinak Sebillara128 mandozain batzuekin zihoazilarik menta hartan gerthatubaitziren gauaren ematera. Eta nola gure gerthakari zaleari, bururerat edo begietaratethortzen zitzaizkon gauza guziak iduritzen baizitzaizkon egiten eta iragaiten zirelahala-nola liburuetan irakurtu zituenak, menta ikusi zuen orduko iduritu zitzayongaztelu bat bere lau dorreekin, zilhar argituzko harroin buruekin, ahantzi gabe airezkozubia, inguruan errekekin eta holako jauregiek liburuetan dituzten bertzeedergailuekin. Hurbildu zenean mentara (zeina jauregitzat baitzaukan) baratu zuenzaldia, igurikiz ñaño zembait ager zadin harrasi zirrituetara turutarekin seinalatzekozaldun bat gaztelura heltzera zihoala. Bainan ikusirik luzatzen zutela eta Errozinanekpresa zuela zalditegia, goan zen mentako athera eta ikusi zituen han geldituak ziren bineska tzarrak. Iduritu zitzaizkon bi neskatcha gazte eder edo bi andre grazios jauregikoathirian beren axeginera gozo hartzen zaudenak.

47 Ordu berean gerthatu zen zizkir batzuetan urdezain batek biltzen zituelarik bereurdeak (ez da zeren barkhatu, hori beren izena dute) jo zuela adarra zeren seinalehartara biltzen baitire azienda hek ; eta berehala don Kijotek uste izan zuen, berenahiaren arabera, ñaño zembait[ek]129 ematen zuela haren arribadako albichtea. Etahola bozkario handitan hurbildu zen mentara eta bi neskatchen gana. Hauek ikusizutenean gizon tresna hura harmetan lantza erredolekin, izialduraz betherik mentabarnerat ihes egiten zuten. Bainan don Kijotek ezaguturik haren beldurrak eragitenziotela ihes, goititu zen bere kartoinezko ikustegia, eta agertzen zuelarik bere mokomehar herrauxez estalia mintzo ezti bat eginez erran zioten amulxuki : « Berorieneskerrek ez bezate ihes egin, ez eta130 zerbait hobenen beldurrik ez izan ; ezikzalduneriako ordenan (eta hura da ene ofizioa) egimbide bat da131 gaizkirik ez egiteanihori,132 zembatez ere gutiago133 neskatcha zuek bezain grado handiko direneri, zuenbegitharteek erakusten duten bezala. » Bi neskek beha134 zagotzion eta 135 eta begizbilhatzen zuten ikustegi tzarrak itzaltzen zioten mokoa. Bainan aditu zutenean andredeitzen zituela (gauza heyen ofiziotik hain urrun zagona) ezin atchiki zuten irria, etahalako moldez non don Kijotek damu harturik, erran baitzioten : Andre ederretan ederda kortesia eta ergelkeria bat da gauza ez deusetik heldu den irria ez darotzuet horidamu egitekotan erraten ez eta omore tcharretan zuen ezartzeko, nerorek bertzegogorik ez dudanean zuen zerbitzatz[ea]136 baizik 137. Etziren holako solasak biandretchoen buruko ; horiek eta gure zaldunaren itchura gaitzak irri gehiago eragitenzioten oraino eta samurrarazten zuten don Kijote ; eta gauzak gaizkirat itzuliko ziren,baldin ordu hartan ilkhi ez balitz mentazaina, gizon lodi bere zorro handia138 gatikbakearen adiskide139 zena. Hunek ikusi zuenean begitharte bitchi hura, hainmoldegaizki harmatua bere brida tchar, lantza, erredola eta gerruntzearekin, deus gutibatek egin zuen ez baitzen neskekin abiatu bere omore ederraren erakusten. Bainanharma eta tresna heyen ororen beldurrez, nahi izan zuen polliki mintzatu, eta huna zererran zuen : « Zaldun jauna, zure eskerra ostatu keta balinbadabila, ohea salbo (ezenbakhar bat ere ez da menta huntan) gainerako guzia nasaiki kausituko du hemen ». DonKijotek ikustearekin gazteluko kapitainaren humiltasuna (gaztelutzat eta140

kapitaintzat zaduzkitzan menta eta mentazaina) ihardexi zuen : « Gaztelu-nausia,enetzat edozein gauza aski da ; ezen harmak dire ene edergailu141, guduak dire enepausu &ª ». Ostalerak uste izan zuen don Kijotek gaztelu nausi deithu zuela142 hartzenzuela gazteluaren ihes zabilan zembaitentzat, nahiz Andaluziarra izan zadin eta


160

Sanlukarra aldekoa, ez Kako baino gutiago ohoina, ez ichtudiante bat edo lekhayo batbaino gutiago trufaria. Eta hula ihardexi zion : Khondu hortan, zure eskerrak ditu. Harri kotorrak ohetzat Bethi beilatzea ere lotzat

48 Hola denaz geroztik, jaux zaitezke aberetik, segur-segura etchola huntan atzemanenduzula okasionea eta okasioneak ere emateko ez gau bat bainan urthe guzia lorik egingabe ».

49 Hitz horren gainean, goan zen estriberaren atchikitzera don Kijote , zeinak lan eta nekeizan baitzuen jausteko, hala-nola egun guzian burura hauxi gabe zen gizon batek.Ostalerari erran zion berehala artharik handiena izan zezala zaldi hartaz zeren hurabaitzen belharra jaten duen munduko abererik hoberena. Mentazainak zaldiaribegiratu zion eta etzitzayon iduritu don Kijotek zion bezain ona zela ez-eta erdiaz ere.Arrimatu zuen bada zalditegian eta itzuli zen ikustera hean zer nahi zukeen gurezaldunak. Ordukoz, neskatchak hunekin bakeak eginik, hari zitzaizkon143 soinetikharmen khentzen. Khenduak zituzten bai aintzin-gibeletako gerruntzeak, bainanegundaino ezin deslotu zioten lephokoa ez eta lachatu bere kaska moldegabea zeinachingola ferdez144 tinkatua baitzen. Moztu behar ziren korapiloak ezin barraya 145

zitazkelakoz ; harek ordean niholaz ere etzuen nahi izan onhexi. Haletan gau146 guziangelditu zen kaska buruan, hala egiten baitzun ikus ditakeen begitharterik pollitena etaezin bertzea. Harmak khentzen ziozkatenean, nola buruari eman baitzion lan hortanhari ziren neska galduak gaztelu hartako andre handi zembait zirela, erran zioten eskerederrenarekin :

Egundaino ez da izan zaldunikAndreez hain onxa zerbitzaturik147

Nola ethorri zenean herritikDon Kijore handiaOrotan famatua Bera andre gaztez zerbitzatuaBai eta printzezez zaldia.

50 edo Errozinante, ezen ene andrettoak, hori da ene zaldiaren izena eta148 nerea donKijote Mantchakoa149 : ez narotzuen150 agertu nahi,151 zuen zerbitzuko eta onetan eginbalentriek ezagutaraz nintzaten baino lehen, Lantzalote kantore zahar hori oraikokasuari arrimatu beharrak egin du ordua ethorri gade jakiten duzuela ene izena ;bainan ethorriko da orena zeintan zuen eskerrak manatuko baitu eta nik obedituko etaene beso balentaren indarrak erakuxiko baitu zembatekoa den nik zuen zerbitzekodutan lehia gaitza ». Neska hek ez baitziren holako solas ederretara jarriak, etzutenhitz bat atheratzen ; bakharrik galdatu zioten hean zerbait etzuenez jan nahi. DonKijotek ihardiexi zuen : « Jan nezake edozein gauza, ezen ene gogoko hainitz onxaethorria lizate ».

51 Zori tcharrak emanik, egun hura gerthatzen ortzirale bat, eta menta guzian etzenarrainki puska batzuez bertzerik ; arrain hura152 marluza deitzen baita Castillan,bakallaua Andaluzian eta153 amarraintchoa bertze toki batzutan. Erran zioten hean ez154

zuen haren eskerrak155 amarraintchorik janen othe zuen, etzela bertze arrainik hariaintzinerat emateko. Don Kijotek ihardexi zuen : « Amarraintchoa balimbadire hainitz,baliatuko dire amarrain batentzat, ¿ezen zer dohakit izan detzadan hogoi sos eginakedo pezeta batean hogoi sos ? Bertzalde, baditake amarraintcho horietaz gertha dadinhala nola aratchekiaz zeina samurrago baita156 behia baino, pittika akherra baino.


161

Bainan dena dela, laster ethor bedi, zeren lana eta harmen dorphea ez ditazke jasanhertzeak huxik badaude ». Mentako athean ezarri zioten mahaina freskuraren gatik,eta ostalerak ekharri zuen bakallau puska bat urean ez hambat gezatua eta orainogaizkiago egosia eta ogi bat hain beltza eta zikhina nola zaldun157 beraren harmak.Bainan irriz leher-egiteko zen hura jaten ikustea ; ezen buruan baitzadukan kaska etaikustegia goratua, etzezakeen deusere ahorat hel bere eskuz, nihork ez bazion ahoratematen, eta hola neska hetarik baten hartu zuen kargu hori. Bainan ezin emanzezoketen edatera, eta ezina geldituko zen hori, baldin mentazainak zilhatu ez balukanabera bat, eta muthur bat ahoan ezarririk, bertzetik ichurtzen zion arnoa. Zaldungaizoak horiek oro khechatu gabe hartzen zituen ; ez hausteagatik bere kaskakolokharriak. Hortan zirelarik suerteak mentara ekharri zuen cherri chikhiratzaile bat,eta harat heltzearekin, lau edo bortz aldiz jo zuen bere chirula. Hori aski izan zen donKijoteri amexa zin-zinez buruan sartzeko zembait gastelu famatutan zela158,musikarekin ematen ziotela jatera,159 amarraintchoa amarrain zela ;160 ogi beltza churizela, neska tzarrak andre, eta mentazaina gazteluko jaun ; eta161 aria hortaz, ongiemplegatutzat zaduztan hartua zuen chedea eta bere ilkhialdia.162 Arrangura gehiagozuen bere burua ez ikusteaz zalduntzat harmatua, zeren iduri baizitzayon etzaitekeelazuzen bidez gerthakari zembaitetan sar zalduneriako ordenan onhexia izan gabe. IIIen Kapitulua

Zeintan erraten baita zer molde pollitetan zaldun harmatua izan zen don Kijote

52 Gogoeta horrek khechaturik, zalhuki igorri zuen mentako afari chuhurra ; eta akhabatuzuenean, deithu zuen mentazaina eta harekin bere burua heyan herxi zuen. Orduanharen aintzinean belhauriko jarririk, erran zion : « Naizen tokitik ez naiz163 sekulanchutituko, zaldun balenta, zure kortesiak onhex diazadan arteo galdegin nahidarotzudan dohain bat, hura izanen baita zure bethiko ohoretan eta gizon kastaguziaren onetan ». Mentazainak bere oinetan ikusi zuenean don Kijote164 eta holakosolasak aditzaz, balditua zagon hari begira ; etzakien ez zer egin ez zer erran etabaitezpada chutiarazi nahi zuen. Bainan etzuen ahal hori izan agindu arteo onhestenziola galdatu dohaina. Don Kijotek ihardexi zion : « Ene jauna, ez nuen gutigoigurikitzen zure165 bihotzeko aberastasun handitik, eta holetan erraten darotzut nikzuri galdatu eta zure bizartasunak niri onhexi dohaina dela zuk bihar goizeanzalduntzat harma nezazun. Gaur zure jauregiko kaperan eginen dut harmetako beila,eta bihar goizean erran dutan bezala, betheko da hain lehia handiz lehiatzen dutangauza, behar den bezala goan ahal nadien munduko lau basterrak gaindi gerthakariketara beharretan diren guzien onetan zalduneriako eta ni naizen bezalako zaldunibildaunen egimbideak manatzen duenaren arabera, holako balentrietara ene bihotzakekhartzen nauen bezala ».

53 Aichtian erran dena, mentazaina maltzurskoa baitzen eta orduko nabarmendua harengizonak burutik bazuela eskas zerbait, sinheste osoa hartu zuen aditu ziozkaneanholako solasak ; eta gau hartan irriz asetzea gatik, gogoan hartu zuen harenburuzkinkeriari bide eman behar ziola. Erran zion beraz asmo onekoa zela haren lehia,halako chedea ethorkiz eta berenez dutela hain sortze handitako zaldunek nola baitzenezagun hura eta nola erakusten baitzuen ongi haren patchada ederrak ; bera ere, beregaztaroan, ibili izan zela ofizio ohoragarri hortan,166 gerthakari ketan kurrituzmunduko bazter asko, ahantzi gabe Malagako Pertcheleak, E[r]riarango167 irlak,Sebillako Kompasa, Segobiako Azogejoa, Balentziako Olibadia, Granadako Arrondilla, Sa


162

Lukarreko Zelhaya, Kordobako Potroa, Toledoko Mentattoak eta bertze asko tokizeinetan lanean ezarri baitzituen bere oinen zalhutasuna eta eskuen artechtasuna,makhur hainitz eginez, asko alhargunxaren ondotik ibiliz, zembait neskatcha garaituz,168 umezurtz batzu enganatuz, eta169 azkenaz goiti, hurran Espainia guziko tribunaletanezagutaraziz bere burua. Gero erran zuen bildu zela azkenean bere gaztelu hartara nonbizi baitzen bere onthasunetarik eta bertzeenetarik, ostatatuz zaldun ibildaun guziak,edozein iraulgi eta170 gradotakoak, ekhartzen zioten amodio handiaren gatik etaharekin partitzekotan beren sosak berak erakusten zioten chede onaren ordainez.Mentazainak erran zion halaber etzuela haren gazteluak kaperarik non eginbaitzezakeen harmetako beila, zaharra barrayatua zelakoz berri baten egiteko ; bainanbazakiela dudagabe beila hura, behar orduan, nahi zen tokian egin zitakeela, eta171

heldu zen gaua beilan eman zezakeela jauregiko korral batean ; biharamun goizean,Jainkoak nahi bazuen, eginen172 zituztela behar ziren zeremoniak, haletan nongeldituko baitzen zaldun harmatua eta173 hain zaldun non ez baitzen 174 izanen ahalzaldunagorik munduan.

54 Galdatu zion oraino hean bazuen dirurik. Don Kijotek ihardexi zuen etzuela ardit batere, zeren ez baitzuen liburuetan egundaino irakurtu zaldun ibildaunek sakelan izanzutela sosik. Horren gainean erran zion mentazainak, trompatzen zela, zerenliburuetan hori iskribatua ez den arren, heyen egileeri175 etzitzayotelakoz iduritupremia zela hain gauza garbiaz176 eta beharkituaz aiphatzea, nola baitzen dirua etaathorra churiak hartzea, etzela horren gatik uste izateko zaldunak halakorik gabezabiltzala ; eta hola segur eta egia garbitzat idukitzen ahal zuela, hambat liburukaiphatzen eta ezagutarazten dituzten zaldun ibildaunek, zer gertha ere, berekinhartzen zituztela molxak hazkarki diruz sakhatuak, eta halaber athorrak eta kapattobana erremedioz bethea izaten zituzten ukhaldien sendaraztekotzat, zeren hekgudukatzen ziren mortu eta bazterretan ez baitzen atzematen zituzten sarraskiensen[d]atzailerik177, non etzuten adiskidetzat zembait charmari on, heyen laguntzeraberehala ethorriko zena, hedoi batean airez aire erakhartzen zuelarik zembait andregazte edo ñaño zeinak izanen baitzuen ampoila bat edo bertze bethea halakoindarretako urez non inhar baten aski baitzen ordu berean sendatua gelditzekosarraski eta ukhaldi guzietarik, egundaino batere izan ez balitz baino gehiago ; bainanholako laguntza baten eskasean behialako zaldunek asmu on batentzat idukitzen zutelaberen ezkutariek izan zezaten bethi nasaiki dirua eta premia diren bertze gauzak, hala-nola oihal lixa eta lotzeko erremedioak ; eta gerthatzen zenean halako zaldunakezkutaririk gabe (gutitan eta arras bakhan ikusten zen gauza) berek ekhartzen zutelaguzia hain alportcha chumetan non doi doya baitziren ageri zaldiaren iphurdikonkorrean, bertze zerbait baliosagorik izan balitz bezala ; ezik holako kasuz kampoalportchen erabiltze hori, etzen hambat onhexia izan zaldun ibildaunen artean. Ariahortaz, ematen zion konxeilu (eta hala behar bazen, manamendu ere, bere seme-biritchi178 hain laster izateko zuenari bezala) etzadiela gehiago bideari loth dirurik gabez eta behar diren bertze puskak gabe, eta gutien ustean ikusiko zuela zein ongikausituko zen heyen izateaz. Don Kijotek agindu zion zorrostasun guziarekin bethekozuela haren errana.

55 Horren gainean gauzak berehala chuchendu zituzten harmetako beila mentarensahexean zen korral handi batean egiteko. Don Kijotek bildurik bere harmak oro ezarrizituen aska baten gainean putzu baten aldean ; musu eman zion bere erredolari, etalantza eskuan askaren aintzinean ateratu zen pasayetan patchada arin batekin. Bereharat-hunatak hasi zituenean, gaua erori hurrana zen. Mentazainak mentan ziren


163

guzieri khondatu ziozkaten bere gizonaren erhokeria, harmetako beila eta nolaigurikitzen zuen zaldun harmatua izatea. Espantiturik holako erhokiaren suerteharrigarriaz, goan ziren hari urrundik begiratzera, eta ikusten zuten aldi batzuzurhaxean astiki zabilala eta bertze aldi batzuz lantzaren gainean bermatua, begiak bereharmen gainetik higitu gabe luzez idukitzen. Gaua arras erori zen arren, ilhargiak hainongi argitzen zuen, non179 erran baitzitakeen haren argia hain garbi zela nolaiguzkiarena, eta180 orok arras onxa ikusten baitzuten zaldun aprendizak egiten zituenguziak. Hortan zirelarik, mentan geldituak ziren mandozainetarik bati gogora ethorrizitzayon bere mandoeri ura edatera ematea, eta hortako askaren gainetik khendubehar ziren don Kijoteren harmak. Hunek ikusirik hurbiltzen gizona, mintzo gora batezerran zion : « Nor nahi izan hadien, oi zaldun ausarta,181 egundaino gerrian ezpataerabili duen zaldun ibildaun valentenaren harmen ukitzera heldu haizena, beha zak zerhari haizen eta berauk horiek uki, nahi ez baduk bizia utzi hire ausartziaren sari ».Mandozainak hitz horietaz khechurik hartu gabe (eta hobe zukeen hartu balu, ezenetzukeen bere larruaz khechurik hartu beharko) aitzitik lothu zen uhaleri eta tresnaguziak hara-harat arthiki zituen. Don Kijotek ikusi zuenean hori, zerura goititu zituenbegiak, eta182 bere bihotza altchatuz (ageri izan zen bezala) bere andre Dulzinearengana, erran zuen : « Ene laguntzera egizu, oi ene andrea, zure zerbitzari jarria denbihotz huni183 egiten zayon lehembiziko laido huntan ; lehembiziko atheka tcharhuntan ez biazatet huxik egin zure fagoriak eta languntzak. Hitz horiek eta bertzezembait holako erraten zituelarik, bere erredola utzirik, bi eskuzz goititu zuen lantzaeta mandozainari burutik behera eman zion ukhaldi bat hain gaitza, non mustupilkaigorri baitzuen mandozaina lurrerat eta hain planta tcharrean, non eman balio bertzebat, ez baitzitakeen bakar beharrik haren sendatzeko. Hori egin ondoan, bildu zituenbere harmak berriz itzuli zen pasayatzera hasi zenean bezain deskanxuz.

56 Handik aphur baten buruan, jakin gabe zer gerthatu zen (ezik mandozaina lurreanzagon ezagutzaz gabetua) haren lagunetarik bertze bat ethorri zen mandoeri urarenemateko gogo berean, eta harmen khentzen abiatu184 zenean askatik pocheluarenaladaratzeko, don Kijotek, hitz bat egin gabe, eta nihori fagorerik galdatu gabe, berrizere utzirik185 erredola, goititu zuen lantza eta hura pusketan hauxi gabe, hiru zathibaino gehiago egin zuen bigarren mandozainaren buruaz, ezik ezarri zion lau pusketan.Harramantz hartara laster egin zuten mentan ziren guziek eta heyen arteanmentazainak. Hori ikusirik, don Kijotek, musu eman zion bere erredolari, eta eskuraharturik ezpata, erran zuen : « Oi edertasun guzien jabe zaren andrea, ene bihotzherbalduaren indar eta laguntza ! orai da ordu itzul detzatzun zure handitasunarenbegiak zure gathibu den zaldun hunen gainera, zeina hoin gerthakari gaitzaren iguribaitago. Hitz horiek erratearekin haren begiak186 haimbertze suz bethe ziren, nonmunduko mandozain guziek jazarri baliote ere, ez baitzuen urhax erdi batez gibelerateginen. Lurrean joak zaudenen lagunek, hek planta hartan ikusirik, don Kijoteri187

urrundanik hasi ziren harrika. Hunek ahal bezain ongi bere burua erredolaz zaintzenzuen, eta etzen askatik urruntzera menturatzen, bere harmak188 begietarik ez uzteagatik. Mentazainak oihu egiten zuen utz zezaten geldirik, lehenago ere erran ziotelanola erhoa zen, eta erho bezala libro atherako zela hek oro hiltzen bazituen ere. DonKijotek berriz, oihuak handiago zituen oraino, deitzen zituelarik traidore fedegabeak,jauregiko nausia zaldun desleyal gaizki ikasi bat zela, onhesten zituenaz geroztikhalako189 egitateak zaldun ibildaunen alderat, eta ja izana 190 izan balu zalduneriakoordena, erakuxiko ziola traidore bat zela « Bainan, zuek, zirtzil zikhinak, ez191 naiz zuengatik niholaz khechatzen arthikatzue harriak, zatozte, hurbil zaitezte eta zuen ahal


164

guziaz jazar diadazue eta ikusiko duzue zer sari altchatuko duten zuen192 erhokeriak etaozartasunak ». Hitz horiek erraten zituen halako193 larderia eta oldarretan, nonizialdura handi bat sarrarazi baitzuen hari jasartzen zioten gizonen baithan. Ariahortaz eta mentazainaren solasok bildurik, baratu ziren harri etchatzetik. Don Kijotekutzi zituen kolpatuen altchatzera, eta harmen beilara itzuli zen194 hastean bezaindeskanxu handitan eta khechu gutirekin.

57 Mentazainari etzaizkon eder iduritu gure zaldunaren dostetak, gogoan hartu zuen,laburrenetik egiteko berehala eman behar ziola zalduneriako ordena ondikozko hura,bertze zerbait estrapu gaichto gertha zadin baino lehen. Beraz don Kijoten aintzineraethorririk bere burua garbitu zuen, gizon piltzar heyek haren jakingabean erabili zutenausartziatik, ziolarik aski sari ona izan zuela heyen osarkeriak. Aintzinean bezalaorduan berriz195 erran zion gaztelu hartan kaperarik etzela, bainan 196 premiarik ereetzela gelditzen zenaren egiteko ; zaldun harmatua gelditzeko egiteko zen guzia huntanzela, lepho zakian eta sorbalda gainean ematen diren bi197 kaskakoetan, ordenakozeremoniez zuen jakitatearen arabera, eta hori landa baten erdian egin zitakela ;Harmetako beila ongi bethea zuela, hortako bi oren aski zirela eta harek bazituela laubaino gehiago emanik.

58 Don Kijotek oro sinhexi zituen ; mentazainari erran zela hari obeditzera zagola etagauzak ahalik laburrenetik akhaba zetzala, zeren bertze aldi batez bilhatzen bazuteneta ordukoz zaldun harmatua ayher baitzen gazteluan ez uztea jende bizirik, salboharek nahiko zituenak, zeinek biziaz hari esker198 emateko baitzuten. Mezu horrekloxaturik, gazteluko nausiak berehala hartu zuen liburu bat zeintan ezartzen baitzituenmandozaineri ematen ziozkaten lastoa eta garagarra, eta don Kijoteren ganat ethorrizen muthiko batekin hunek argi moko bat eskuan, eta erran diren bi neskekin. Manatuzion belhaurika jar zadin ; gero199 othoitz debot zembait bere liburutik irakurtzen balubezala, artera eskua goititurik, lephoan eman zion kaska handi bat eta hartaz bertzaldeberberaren ezpataz bigarren kaska on bat sorbaldan, bethi hortzen arteanmarmazikatuz othoitzean hari balitz bezala. Hori egin ondoan andretto hetarik batimanatu zion ezpata loth zezon gerrian eta hala egin zuen hainitz artechki etagurbilki200 ezik etzen odol hotz guti behar ez lehertzeko irriz zeremoniako pondubakotchean ; bainan zaldun aprendizari orduco egiten ikusi ziozkaten balentriekigortzen zuten irria gibelerat. Ezpata gerrian tinkatzean gure andre gaichoak erranzion : « Jainkoak egin beza zure eskerra zaldun dohaxu eta zalde ezar bezo guduetanzoria ».201 Don Kijotek galdegin zion hean zer zuen izena, jakitekotzat handik aizinerathean nori202 zuen zor izan zuen fagorea, zeren parte eman gogo baitzion bere besoarenbalentasunaz gerora bilduko zuen ohorean. Humiltasun handiz ihardexi zuen Tolosazela deitzen, haren aita bilda zahar chuchentzaile eta Toledoko seme ChantchoBienayaren chopetan bizi zena, eta nonnahi gertha zadin203 bethi haren zerbitzatuko204

izanen zela eta bere jaun eta nausitzat idukiko zuela. Don Kijotek erran zion berriz,handik aintzinerat haren amoreakatik egin ziozola fagore ezartzeaz dona bere izenarenaintzinean eta deit zadin dona Tolosa, eta harek agindu zion eginen zuela ; Bertzeneskak lothu zion ezproina eta harekin ere solas berxuak izan zituen nola ezpataezartzailearekin. Galdegin zionean zer zuen izena, erran zuen Iharazainxa deitzenzutela, Antekerako iharazain prestu baten alaba zela.205 Don Kijotek othoiztu zuen huraere ezar zezan dona eta deith zadin Dona Molinera, eta eskeini ziozkan berriz berezerbitzu eta fagoreak. Tarrapataka eta harramaskan egin zuen ordoan han egundainoikusi etziren zeremonia horiek, don Kijote hurrandua zagon bere burua zaldi gaineanikusi nahiz eta gerthakari ketara ilkhi beharrez. Berehala zelatu zuen Errozinante eta


165

jausi egin zion gainera ; eta besarkatzean bere ostatatzailea, erraten ziozkalarik nihorkez bezalako solas batzu, esker emanez zeren zaldun harmatu zuen, haimbertzetarainonon heyen chuchenki ekhartzea hemen ezin den gauza baita. Mentazainak, hura lehenbai lehen mentatik kampo ikustea gatik, haren hitzeri ihardexi zuen ez solas gutiagoederrez bainan laburragoz, eta ostatu saririk galdatu gabe yoatera utzi zuenJainkoarekin.

BIBLIOGRAPHIE

Apraiz, J. 1905. Donkituera umill euskalduna Cervantes-eri opatua Manchako don Quijote, seme argi taospatsua agertu zanetik irugarren eunki-urrunean. Vitoria-Gasteiz.

Dodgson, E.S. 1904. Essai de traduction basque de Don Quichotte sur la demande du Coronel Espagnol.Antze handitako Aitoren seme Don Kichote Mantchakoaren gerthakariak Don Miguel de CervantesSaavedrak Erdaraz ezarriak Duvoisin Kapitainak Eskararat itzuliak. Ernest Seitz : Biarritz.

Haristoy, J. 1895. Le Capitaine Duvoisin et ses travaux. Euskal-Erria 32, 213-217, 273-276, 365-372,401-405.

Mitxelena, K. 1988. Historia de la literatura vasca. Erein : Donostia.

Torres Santo Domingo, M. 2005. “El primer facsímil del Quijote : la aventura editorial deFrancisco López Fabra (1871-1879)”. In Alía Miranda, F. / A. L. Galán Gall / R. Rodriguez Álvarez(coord.). El Quijote en las bibliotecas universitarias españolas. Universidad de Castilla-La Mancha,73-87.

Urkizu, P. 2004. Traducciones vascas del Quijote y de otras obras cervantinas. Revista de lenguas yliteraturas catalana, gallega y vasca 10, 205-210.

Zumuarregui, G. 1923. ““El Quijote” en vascuence”. El Pueblo Vasco. Diario Independiente. Donostia.(Maiatzaren 1eko alea)

NOTES1. Duvoisin kapitainaren lan oparoen berri jakin nahi duenari J. Haristoy-ren lana irakurtzeagomendatzen zaio.2. On Kixoteren euskarazko lehen itzulpen osoa Pedro Berrondo apaizak egin zuen, bi alditanargitaratu zelarik, 1976an eta 1985ean.3. Dodgson-en edizioan azalean bertan dator aipamen bera.4. Ondoren tatxatuta : zer egin dezadan galdatu gabe erraten badarotzut5. Ondoren ongi irakurtzen ez den zerbait tatxatua6. Ondoren tatxatuta : izpirituaren ume7. Ondoren ongi irakurtzen ez diren bi hitz tatxatuak. Lehenengoa dadin izan daiteke, bigarrenaezin irakur daiteke. Ustezko dadinen gainean badadi dago zuzendua. Bigarren hitzaren gaineanditakeen eta azpian nihon den formak agertzen dira. Bietarik bat nahikoa da. Pentsa daiteke


166

Duvoisinek ez zuela erabaki bi forma hauen artean, eta bi aukerak mantendu zituela, aldiz hemenbakarra jarri dugu testu nagusian.8. Ondoren tatxatuta : ezin [—]9. Ondoren tatxatua : eragin dut10. Hitz amaieran tatxatuta : -ri11. Ondoren tatxatuta : iduri guziak egin detzalla12. Ondoren tatxatuta : heziak13. Ondoren tatxatuta : eta14. Ondoren tatxatuta : asmatu ez dituen bezalako ustekeriaz bethea15. Ondoren tatxatuta : presondegi batean16. Ondoren tatxatuta : baititake17. Ondoren tatxatuta : egoitza18. Ondoren tatxatuta : beltzenek19. Ondoren tatxatuta : zuetako20. Ondoren ongi irakurtzen ez den zerbait tatxatua21. Ondoren tatxatuta : zoragarri22. Ondoren tatxatuta : amodioak23. Ondoren tatxatuta : eskasei24. Hitz honetan -tzo- bi aldiz agertzen da, bata bestearen jarraian. Bigarrena tatxatua dago.25. Ondoren tatxatuta : eta26. Hitz amaieran tatxatuta : -rik27. Ondoren tatxatuta : arront[...]28. Ondoren tatxatuta : bezala29. Ondoren tatxatuta : haur30. Ondoren tatxatuta : gizonik31. Ondoren tatxatuta : bideg dana zerbaiten32. Ondoren tatxatuta : zerbait bidegabe33. Eskuizkribuan b[...]gaberik irakur daiteke ; baina aurreko tatxaduran zerbait bidegabe ipintzenduenez, suposa daiteke hemen ere hala behar duela.34. Ondoren tatxatuta : espantueri35. Lerro amaieran espantueriari- dago, eta falta zuen -k idazteko lekurik ez zuenez, hurrengolerroan hasten da ; baina -k hutsa jarri beharrean silaba osoa –rik errepikatzen du.36. Ondoren tatxatuta : aitortzeko dut37. Ondoren tatxatuta : erraten38. Ondoren tatxatuta : bertze liburuetan39. Bi forma daude eskuizkribuan, baititut eta ditudan, eta ez dago bietariko bat ere tatxatua.Suposa daiteke, beraz, autoreak aukeran utzi zituela, oraindik erabaki finkorik hartzeke.40. Ondoren tatxatuta : bezala41. Ondoren tatxatuta : izan ditezen42. Ondoren tatxatuta : betheak43. Ondoren ongi irakurtzen ez den zerbait tatxatua.44. Ondoren tatxatuta : argitu45. Ondoren tatxatuta : lerro batean46. Ondoren tatxatuta : bertze47. Ondoren tatxatuta : H48. Ondoren tatxatuta : haren49. Ondoren ongi irakurtzen ez den zerbait ezabatua.50. Ondoren tatxatuta : hasirik51. Ondoren tatxatuta : et Xenofonen ba[..]52. Ondoren tatxatuta : Xenofonen


167

53. Ondoren tatxatua : eskas iz54. Ondoren tatxatuta : eta55. Hitz honetatik hasita tatxatuta : -ek egin sonetaz56. Ondoren tatxatuta : ez baitetzaskete halakorik egin57. Ondoren tatxatuta : berxulariek ez bailezak58. Ondoren tatxatuta : nork eskas dituen gauza orotaz59. Ondoren tatxatuta : heyetan ene uz60. Hitz amaieran tatxatuta : -earekin61. Ondoren tatxatua : ordutik62. Ondoren tatxatuta : Bethi iduki izan zaitut63. Ondoren tatxatuta : handichago diren64. Ondoren tatxatuta : herabe65. Ondoren tatxatuta : izan66. Ondoren tatxatuta : zembait67. Ondoren tatxatuta : gaste68. Ondoren tatxatuta : kapitul69. Ondoren tatxatuta : dakhart70. Hitz amaieran tatxatua : -t71. Ondoren tatxatuta : eta72. Ondoren tatxatuta : hor duzu73. Ondoren tatxatuta : et74. Ondoren tatxatuta : egiten75. Ondoren ongi irakurtzen ez den zerbait tatxatua.76. Ondoren tatxatua : ere77. Ondoren tatxatuta : Eta78. Ondoren tatxatuta : ongi ikusten baditut gauzak79. Ondoren tatxatuta : batere ez du beharrik80. Ondoren tatxatuta : zalduneriako liburuen81. Ondoren tatxatuta : lur negurtzeko82. Ondoren tatxatuta : ihardukitze eta83. Ondoren tatxatuta : denaz geroztik zure lanaren chede84. Ondoren tatxatuta : eta zuhurrak85. Hitz amaieran tatxatuta : -k86. Hitz tartean, -tzeren ondoren tatxatuta : -ta- ; ondoren tatxatuta : dutena87. Ondoren tatxatuta : sol88. Ondoren, hurrengo lerro haseran, tatxatuta : Kijote89. Ondoren tatxatuta : zaldi90. Hitz amaieran tatxatuta : -tako91. Hitz honetatik hasita tatxatuta : -koa belurezko92. Ondoren tatxatuta : hurran93. Hitz haseran tatxatuta : h-94. Hitz amaieran tatxatuta : -en95. Ondoren tatxatuta : Palmerin Angeletierrakoa ala Amadis Gaulakoa izan othe zen96. Ondoren tatxatuta : izan97. Ondoren tatxatuta : keta98. Ondoren tatxatuta : lehi99. Ondoren tatxatuta : kaska100. Hitz amaieran tatxatuta : -z101. Ondoren tatxatuta : kaska102. Ondoren tatxatuta : deithuz


168

103. Ondoren tatxatuta : andre behar104. Ondoren tatxatuta : ga105. Ondoren tatxatuta : zure106. Ondoren ongi irakurtzen ez den zerbait tatxatua.107. Ondoren tatxatuta : uste baitzuen108. Ondoren tatxatuta : chuchentzeko zituen makhur guzien gatik109. Ondoren tatxatuta : kampoetara110. Hitz honetatik hasita -n tatxatuta111. Ondoren tatxatuta : seinale gabe112. Ondoren tatxatuta : erredolan seinale113. Ondoren tatxatuta : hala-nola114. Ondoren tatxatuta : zuten115. Hitz hasieran tatxatuta : bait-116. Ondoren tatxatuta : gert117. Ondoren tatxatuta : hunela baizik118. Ondoren tatxatuta : mintzatuko dela hulache :« 119. Ondoren tatxatuta : argizkorri arrosa iduriari120. Hitz amaieran tatxatuta : -k121. Ondoren tatxatuta : mintzatuz122. Ondoren tatxatuta : norbaitez123. Ondoren tatxatuta : don124. Ondoren tatxatuta : orhoitzapena125. Ondoren tatxatuta : lehembizi126. Eskuizkribuan lehenbizik- da ongi irakur daitekeena. Gainontzekoa, zerbait idatzi ondorengainetik gaindatzia dagoenez, zail egiten da bertan jartzen duenaz jabetzea. Suposa daiteketestuinguruagatik lehenbizikoa behar duela.127. Ondoren tatxatuta : zeintan128. Ondoren tatxatuta : zihoazelarik menta hartan gerthatu baitziren129. Eskuizkribuan lerro amaieran dagoen hitz honetan zembait- irakur daiteke. Testuinguruariesker suposa dezakegu ergatiboaren -ek falta dela.130. Ondoren tatxatuta : beldurrik izan131. Ondoren tatxatuta : nihor132. Ondoren tatxatuta : eta guziz133. Ondoren tatxatuta : zuek bezain grado handiko134. Hitz honetatik hasita tatxatuta : -tzen zuten135. Ondoren tatxatuta : heyen begiz bilha zabiltzan136. Eskuizkribuan lerro amaieran dagoen hitz honetan zerbitzatz- irakur daiteke, nahiz etaatzetik zerbait duela antzeman. Zerbitzatzea aditz izena dela esan daiteke hitz horren atzeandagoena.137. Ondoren tatxatuta : Andretchoak138. Hitz amaieran ongi ikusten ez den zerbait tatxatua.139. Ondoren tatxatuta : egit140. Ondoren tatxatuta : zaduzkat141. Hitz amaieran tatxatuta : -ak142. Ondoren tatxatuta : iduritu zitzayolakoz143. Ondoren tatxatuta : harmen144. Ondoren ongi irakurtzen ez den zerbait ezabatua145. Ondoren tatxatuta : zitelakoz146. Ondoren tatxatuta : hura147. Ondoren datozen bi bertsolerro tatxatuta : Nola don Kijote handia / orotan famatua


169

148. Ondoren tatxatuta : don149. Ondoren tatxatuta : nahiz ba150. Ondoren tatxatuta : ene burua151. Ondoren tatxatuta : ene balentria152. Ondoren tatxatuta : abendejo153. Ondoren tatxatuta : trutchuela154. Ondoren tatxatuta : othe155. Ondoren tatxatuta : bakallauak156. Ondoren tatxatuta : ezenaz157. Hitz amaieran tatxatuta : -aren158. Ondoren tatxatuta : eta159. Ondoren tatxatuta : eta160. Ondoren tatxatuta : neska tzarrak161. Ondoren tatxatuta : holetan162. Ondoren tatxatuta : Gehiago163. Ondoren tatxatuta : sekul164. Ondoren tatxatuta : balditua zagon hari begira165. Ondoren tatxatuta :[— —] handitik166. Ondoren tatxatuta : munduko bazter kurrituz167. Ezin daiteke ongi irakurri kortxete artekoa, gainidatzia dagoelako.168. Ondoren tatxatuta : zem169. Ondoren tatxatuta : guzi170. Ondoren tatxatuta : sortzetakoak171. Ondoren tatxatuta : gau hura172. Ondoren tatxatuta : zirela173. Ondoren tatxatuta : munduan174. Ondoren tatxatuta : munduan175. Ondoren tatxatuta : ez baitzitzayoten176. Ondoren tatxatuta : aiphatzea nola177. Eskuizkribuan ez da ongi antzematen -d- edo -b- den ; dena den, sendagailuez ari direnez, -d-izan behar du.178. Hitz honetatik hasita -ari bezala tatxatua179. Ondoren tatxatuta : guziek arras onxa ikusten baitzituzten zaldun aprendizak egiten zituenak oro180. Ondoren tatxatuta : guziek181. Ondoren tatxatuta : heldu haizena182. Ondoren tatxatuta : altch183. Hitz honetatik hasita -k jasaiteko duen tatxatua184. Ondoren tatxatuta : zen185. Ondoren tatxatuta : zuen186. Ondoren tatxatuta : bethe187. Hitz honetatik hasita tatxatuta : -k hasi188. Ondoren tatxatuta : gal beldurrez189. Ondoren tatxatuta : planta190. Hitzaren amaieran tatxatuta : -n191. Ondoren tatxatuta : dut zuentzat erdeinua baizik192. Ondoren tatxatuta : ausartzia zoroak193. Ondoren tatxatuta : kalipu194. Ondoren tatxatuta : hain195. Ondoren tatxatuta : ere196. Ondoren tatxatuta : egot


170

197. Ondoren tatxatuta : kachkotan198. Ondoren tatxatuta : utziko baitzituen199. Ondoren tatxatuta : irakurtzen h200. Hitz honetatik hasita tatxatuta : -sunekin eta etzen201. Ondoren tatxatuta : Humiltas202. Ondoren tatxatuta : zor203. Ondoren tatxatuta : gogotik204. Ondoren tatxatuta : zuela205. Ondoren tatxatuta : Huni ere

RÉSUMÉSArtikuluan Jean Duvoisinek (1810-1891) egindako Miguel de Cervantes-en (1547-1616) Don Quijotede la Mancha (1605) lan erraldoiaren euskarazko itzulpen saioa biltzen da, sarrera eta lehenengohiru kapituluen itzulpen saioa, hain zuzen ere. Eskuizkribuak eman dakigukeeninformazioagatik, itzulpen zirriborrotzat hartu dugu, ez amaierako bertsiotzat ; horregatik,edizio lan honen helburua da itzulpen prozesua islatzea, J. Duvoisinek eskuartean izandakoitzulpen aukeren berri ematea, eta ez soilik amaierako testua.

INDEX

Thèmes : linguistique, philologieMots-clés : traduction, Jean Duvoisin (1810-1891), Don Quichotte de La Mancha (1605), Miguel deCervantes (1547-1616)

AUTEUR

OROITZ JAUREGI

Euskal Herriko Unibertsitatea (UPV-EHU)[email protected]


171


Katalanaren bariazio sintaktikoa :ikuspegi orokorra eta kasu zehatzakAnna Pineda

NOTE DE L'AUTEUR

Lan honek bi ikerketa proiekturen laguntza jaso du, FFI22011-29440-C03-03 (Ministeriode Educación) eta 2014 SGR 1013 (Generalitat de Catalunya). Goretti Altzuriri, orain delaurte batzuk Bartzelonan nire euskara irakaslea izan zenari eta, garrantzitsuago, gauregun nire lagunik onenetako bat denari, eskerrak eman nahi dizkiot testuazuzentzeagatik eta hizkuntzaren erabilera asko hobetzeagatik.

1. Katalana eta euskara : minorizatuak, bainadesberdinak

1 Artikulu honetan katalanaren bariazio sintaktikoa izango dugu hizpide. Lehenik etabehin euskara eta katalana alderatu nahi genituzke, ez hizkuntza bera, baizik etaegoera soziolinguistikoa. Bi hizkuntza minorizaturen aurrean gaude baina, aldi berean,bi egoera desberdinen aurrean.

2 Bi hizkuntzen arteko konparazioarekin hasi ahal izateko, ikus dezagun HerrialdeKatalanetako mapa hau :

3 Bistan da mapa honek lurralde desberdinak hartzen dituela bere baitan : Katalunia,Ipar Katalunia (Frantzian), Andorra (katalana hizkuntz ofizial bakarra den estatuindependentea), Aragoiko Zerrenda, Herrialde Valentziarra, El Carxe (Murtzian), BalearUharteak eta L’Alguer (Sardinian, Italian). Guztira ia hamalau milioi biztanle daude :zazpi milioi Katalunian, ehun mila Ipar Katalunian, hogeita hamabost mila Andorran,berrogeita hamar mila Aragoiko Zerrendan, lau milioi Herrialde Valentziarrean, mila ElCarxe-n, milioi bat Balear Uharteetan eta berrogei mila L’Alguer-en.


172

Taula honetan katalanaren ezagutzaren inguruko datu estatistiko batzuk ikus ditzakegu. 2013.urteko datuak dira eta Kataluniari dagozkio.

(Generalitat de Catalunya 2013 : 5)

4 Gure ustez, goiko taulatik ondorioztatu daitekeen daturik garrantzitsuenetariko batkatalanaren ulermenarena da. Datu hauen arabera, Kataluniako biztanleen ehunekolaurogeita hamabostek katalana ulertzen du, beraz, esan ahal da kalean ia munduguztiak ulertzen duela katalana. Zentzu honetan, euskararekin alderatuz, egoerasoziolinguistikoa oso bestelakoa da. Jakina, guk abantaila txiki bat daukagu : gurehizkuntza erromanikoa da, gaztelania bezala, beraz ulermena askoz errazagoa da.

5 Beheko grafiko hauek ere interesgarriak izan daitezke :


173

(Idescat 2014 : 3)

6 Ikus daitekeenez, Katalunian jaiotako pertsonen artean, ehuneko hirurogeitabostentzat ohiko hizkuntza katalana da, Espainian jaio direnen artean, berriz, ehunekohamalaurentzat eta, azkenik, atzerrian jaiotakoen artean ehuneko zortzik du katalanaohiko hizkuntzatzat.

7 Adierazgarria den beste datu bat da katalanak lan munduan duen presentziarena.Lehenengo zutabean ikus daiteke erabilera nahiko altua dela.

(Generalitat de Catalunya 2013 : 10)

8 Orain arteko datuak Kataluniari soilik zegozkion. Hona hemen Herrialde Katalanakkontuan hartuta ateratako datu estatistikoak :


174

(El Periódico, 2007.10.24 )

9 Zaharragoak dira, 2007. urtekoak, baina mapan dauden ehunekoak begiratuz gero, ideiaorokor bat izango dugu. Katalana Katalunian asko erabiltzen dela argi ikusten da, bainaegia da Katalunian bertan ere errealitate desberdinak daudela : ez du zerikusirikerdialdean dauden herrien errealitateak Bartzelona inguruan dauden hirienarekin.

10 Kuriosoa da era berean, Aragoiko Zerrenda izatea katalana gehien hitz egiten denlekua. Eta noski, Ipar Katalunian, Estatu Frantsesen, dugu egoerarik okerrena.

11 Aurkezpen soziolinguistiko labur hau egin ondoren, katalanaren dialektoei buruzjardungo dugu.

2. Katalanaren dialektoak

12 Katalanaren dialektoak bi bloke handitan banatzen dira : català occidental edomendebaldekoa eta català oriental edo ekialdekoa :


175

13 Banaketa hau egiteko kontuan hartu den ezaugarria fonetikoa izan da, a eta e bokalazentugabeen ahoskera, hain zuzen ere. Ekialdeko katalanez biak [ə] ahoskatzen dira,eta mendebaldeko katalanez, gaztelaniaz bezala, a [a] da, eta e [e] da. Banaketa hauMilà i Fontanalsek proposatu zuen hemezortzigarren mendean (Milà i Fontanals 1861),eta ondotik Pompeu Fabrak eta Joan Veny-ek baieztatuta izan da.

14 Bi bloke handi hauek sei dialekto biltzen dituzte :

15 Hurrengo mapan ikus daiteke bakoitza non hitz egiten den :


176

16 Lehen aipatu dugu bi bloke handiak bereizterakoan ezaugarri fonetiko baten araberaegin zela banaketa. Dialektoen kasuan, berriz, ezaugarri erdi morfologiko eta erdifonetikoa hartu da kontuan : orainaldiko lehenengo pertsona singularra. Erdialdekokatalanez, jo cant[u] esaten da ; ipar-mendebaldeko katalanez, jo cant[o] ; iparraldekokatalanez, rosselloeraz, jo cant[i] ; valentzieraz, jo cant[e] ; balearrez, jo cant ; etaalgereraz ere, jo cant.

17 Banaketarekin jarraituz, sei dialektoek hainbat azpidialekto hartzen dituzte berenbaitan :

18 Panorama orokorra ikusi ondoren, beste ikuspegi batetik ere begiratzen ahal dugu.Hogeita hamarreko hamarkadan Italiako hizkuntzalari batzuek linguistica areale-riburuz hitz egin zuten : alderdi nagusiak, bazterrekoak eta isolatuak bereizten zituzten.


177

19 Gure kasuan, ikuspuntu honen arabera, erdialdeko katalana litzateke alderdi nagusia,valentziera eta balearra bazterrekoak, eta pallarera (Pirinioetan) alderdi isolatua. Halaere, beste alderdiekin duen kontaktu urria dela eta, Balearra ere isolatutzat hardezakegu. Bestalde, desagertzear dagoenik ere badugu gurean : algerera (Sardinian) etasalatera (Costa Bravako herri batzuetan erabiltzen da, es eta sa erabiltzen dituzteartikulu gisa, adibidez el cotxe esateko, es cotxo esaten dute ; edo la casa esateko, sa casa).

20 Azkenik, interesgarria da ikustea alde nagusia berritzailea dela, eta bazterrekoalderdiak eta alderdi isolatuak, aldiz, kontserbadoreak. Hurrengo atalean egiaztatukodugu hau, bariazio sintaktikoak aipatzerakoan.


178

3. Bariazio sintaktikoa

21 Zergatik da interesgarria bariazio sintaktikoa ikertzea ? Dialektologia tradizionalean,hizkuntza guztietan, sintaxia oso gutxi aztertu izan da. Katalanaren kasuan, GemmaRigau Kataluniako hizkuntzalariak honela dio :

« La dialectologia catalana compta amb un repertori bibliogràfic força extens, però,per desgràcia, no disposem de monografies ni d’atles que situïn els estudis sobre lavariació sintàctica al nivell dels estudis sobre la variació dialectal fonètica, lèxica omorfològica. El cert és que sabem ben poca cosa sobre la variació sintàctica delcatalà. » [‘Dialektologia katalanak errepertorio bibliografiko oparoa du, baina, zoritxarrez,ez dugu ez monografiarik ez atlasik bariazio sintaktikoari buruzko ikerketakbariazio dialektal, fonetiko, lexiko edo morfologikoekin parekatzen dituenik. Osogutxi dakigu katalanaren bariazio sintaktikoari buruz.’](Rigau 1998 : 78-79)

22 Momentu honetan, hala ere, gero eta gehiago aztertzen ari den gaia da hau. Orainikusiko dugu bariazio sintaktikoa non dagoen.

23 Bereziki lau puntu aztertuko ditugu : ezeztapena (4.1. atalean), laguntzaileak (4.2.atalean), komunztadura aditz inakusatiboekin (4.3. atalean) eta datibo/akusatiboalternantziak (4.4. atalean). Jakina, beste batzuk ere badaude, baina oraingo honetaninteresgarrienetariko batzuk aukeratu ditugu.

4. Kasu zehatzak

4.1. Ezeztapena (enfatikoa)

24 Katalanez, ezeztapen enfatikoa adierazteko aukera desberdinak dauzkagu. Ikusdezagun adibide bat: ‘Inola ere ez naiz etorriko’. Ipar-mendebaldeko katalanez etaerdialdeko katalanez, No vindré pas esaten da. Iparraldeko katalanez (rosselloeraz),berriz, Vindré pas (no adberbiorik gabe) erabiltzen dute. Iparralderako trantsiziokoanbeste egitura bat dago: Poc que vindré edo Pla que vindré. Pirineotan, pallareraz, No vindrécap edo Vindré cap esaten da. Azkenik, beste alderdietan, ez dago partikularik enfasiaadierazteko.

25 Mapa honetan aukera guztiak ageri dira:


179

26 Lehen begiratuan, lexiko kontu soil bat dela pentsa genezake, hitz desberdinak (pas, poc,pla, cap) agertzen direlako. Baina hori baino gehiago da, egitura bakoitzak ezaugarrisintaktiko, banatzaile eta semantiko desberdinak baititu, eta ikusiko dugun bezala,aukera bakoitza gramatikalizazioaren edo berranalisiaren gradu desberdin baten irudiada. Beraz, bariazio sintaktikoa da.

27 Gai hau gainetik baino ez dugu azalduko, baina irakurleak informazio gehiago nahiizanez gero, Llop-en lana (2016, prestatzen) kontsultatu ahal du, berak gai hau ososakon aztertzen du eta.

28 Gorago aipatu bezala, aukera bakoitzak egitura sintaktiko desberdina du. Hona hemenhori argiago ikusteko esaldi egitura sinplifikatu bat:

29 Ikus daitekeenez, aditza behean daukagu eta flexioa gorago (hizkuntzalariek aditz-erroa mugitzen dela uste dute). Adibidez, No vindré pas eta Vindré pas aukerak ezeztapenenfatiko baxuaren kasuak dira, aditzaren eta flexioaren artean daudenak. Aurrekomapan ikusi dugu No vindré pas erdialdeko katalanean eta ipar-mendebaldekoanerabiltzen dela. Vindré pas, berriz, iparraldeko katalanaren aukera da.


180

30 (No) vindré cap ere ezeztapen enfatiko baxua da. Aukera hau ipar-mendebaldekokatalanari dagokio, ribagorzarrez eta pallareraz erabiltzen da zehazki.

31 Bestalde, Poc/Pla que vindré ezeztapen enfatiko altua da. Perpaus osoari eragiten dio,modu berezi bat da. Aukera hau erdiko katalanean aurkitzen dugu, iparralderakotrantsizioko hizkeran, hain zuzen ere.

32 Llop-ek (2016, prestatzen) oso ondo azaltzen duenez, aukera guztien artean daudendesberdintasunak ez dira egiturakoak bakarrik. Esan dugun bezala, aukera bakoitzakgramatikalizazio gradu desberdina du. Izan ere, enfasi seinaleen jatorriagramatikalizazio prozesu bat da. Honi Jespersen-en zikloa deitzen zaio, Jespersen izenazuen hizkuntzalari batek ikertu zuelako. Ideia orokorra da ezeztapen markakberranalizatzen direla, hau da, esanahi desberdinak lortzen dituztela. Prozesu hauikusiko dugu orain, frantsesaren historian gertatu dena erreferentziatzat hartuta :

Jespersen-en zikloa (1917) : ezeztapenaren marken berranalisia

1. fasea NEG + ADITZA

Je NE sais ‘Ez dakit’ ⇨ Valentziera, balearra, algerera

2. fasea NEG + ADITZA + ERREFORTZUA (enfasia adierazteko)

Je NE sais (PAS) ⇨ Erdialdeko eta ipar-mendebaldeko katalana

3. fasea NEG + ADITZA + ERREFORTZUA (derrigorrezkoa)

Je NE sais PAS ⇨ Ipar-mendebaldekoa (ribagorzarra eta pallarera)

4. fasea ADITZA + ERREFORTZUA (derrigorrezkoa)

Je sais PAS ⇨ Iparraldeko katalana

33 Lehenengo fasean, ezeztapena eta aditza dauzkagu. Adibidez, Je NE sais ‘Ez dakit’.Katalanaren dialektoen kasuan, egoera hau valentzieraz, balearrez eta algererazaurkitzen dugu.

34 Bigarren fasean, ezeztapena eta aditza ditugu, eta errefortzu bat gehitzen dugu enfasiaadierazi nahi baldin badugu. Adibidez, Je NE sais (PAS). Hau da erdialdeko eta ipar-mendebaldeko katalanez gaur egun gertatzen dena : hiztunak, enfasia adierazi nahibaldin badu, pas erabiliko du, ez ordea, ezeztapen arrunt bat baldin bada.

35 Hirugarren fasean, errefortzua ez da aukerakoa, baizik eta derrigorrezkoa. Adibidez,frantsesez, gaur egun, ezeztapen arrunt bat adierazteko Je NE sais PAS esaten da. Hau daribagorzarrez eta pallareraz gaur egun gertatzen dena, cap errefortzua (No vindré cap)beti erabili behar da.

36 Azkenik, laugarren fasean, ezeztapen marka, no, jadanik ez da beharrezkoa. Adibidez,frantsesez, hizkera arrunta baldin bada, Je sais PAS esaten da. Hau da iparraldekokatalanean gertatzen dena : Vindré pas esaten da.


181

37 Ezeztapenarekin bukatzeko, galdera batzuk egin ahal ditugu. Adibidez, nola adieraztenda enfasia aipatu ez ditugun dialektoetan ? Mapan ikusten den bezala, valentzieraz,balearrez eta algereraz ez dago errefortzurik :

38 Galdera hau Llop-en lanak erantzungo du, ziur. Posible da dialekto hauetan besteestrategiak erabiltzea gauza bera adierazteko : adibidez en absolut ‘inola ere, ezer(txo)ere’, edo per a res ‘batere’.

39 Llop-ek lantzen dituen beste alderdi batzuk, pas markarekin lotuta dute. Kontua dakokapen bat baino gehiago dituela partikula honek. Honela, aditz-gune barruan, No havingut PAS edo No ha PAS vingut (‘Ez da etorri’) esan daiteke. Gainera, berregituraketa-predikatu barruan, hau da, nahi eta beste aditz batzuekin, aukera bat baino gehiagodago; eta honez gain klitikoak edo izenordainak baldin badaude, oraindik aukeragehiago: No ho vol PAS fer / No ho vol fer PAS / No vol PAS fer-ho / No vol fer-ho PAS (‘Ez duegin nahi’). Bukatzeko, menpeko moduzko perpausetan ere aukera desberdinak daude:No volia PAS que vingués edo No volia que vingués (‘Ez zuen nahi bera etortzea’).

40 Honekin bukatuko dugu ezeztapenari eskainitako atala. Hasieran esan bezala, gai hauinteresatzen zaion irakurleak, Llop-en lana kontsultatu ahalko du. 4.2. Laguntzaileak

41 Atal honetan aditzei buruz ariko gara, laguntzaileei buruz zehazki. Euskal hiztunekongi dakitenez, bi laguntzaile daude : euskararen kasuan, edun eta izan ; hizkuntzaerromanikoen kasuan, HABERE eta ESSERE latinezko aditzen oinordekoak (katalanarenkasuan, haver eta ser).

42 Taulan ikusten da euskaraz eta frantsesez bereizketa hau egiten dela, katalanestandarrean, aldiz, ez da horrelakorik egiten, beti haver erabiltzen da :


182

Aditz

iragankorrak

Aditz iragangaitzak

inergatiboak inakusatiboak

Euskara Gizon bat ikusi dut Hitz egin dut Etorri naiz

Frantsesa J’ai vu un homme J’ai parlé Je suis venu

Katalana

estandarra He vist un home He parlat He vingut

Katalana

balearraHe vist un home He parlat Som vengut

Katalana

algerera He vist un home He parlat Só vengut

Katalana

iparralderako trantsiziokoaHe/Som vist un home He parlat Som vingut

Katalana

iparraldekoa (rosselloera)Som vist un home He parlat Som vingut

43 Hala ere, katalan zaharrean bai existitzen zen bereizketa hau, eta dialekto batzukmantendu egin dute (Veny 1983, Batlle 2002). Taulan ikusten denez, mantendu dutenakbazterreko alderdiak eta alderdi isolatuak izan dira (beraz kontserbadoreak). Adibidez,Balear Uharteetan erabiltzen dute ser aditz iragangaitz inakusatiboekin, nahiz etabereizketa galtzen ari den. Veny-ek, katalanaren dialektologo garrantzitsuenak,horrela azaltzen zuen laurogeiko hamarkadan :

« L’ús dels pretèrits composts amb l’auxiliar ésser avui només s’estén per Mallorca iMenorca (som anat, he anat, ets vengut, has vingut, etc.), però amb una marcada notade rusticitat. No li queden gaire dècades de vida a aquesta construcció. »[‘Gaur egun, ésser laguntzailearekin osatutako iraganaldi burutua Mallorca etaMenorcan besterik ez da erabiltzen (som anat, he anat, ets vengut, has vingut, etab.),baina txokokeri kutsu nabarmenarekin. J oskera honen erabilerak ez du luzeiraunen.’](Veny 1983 : 94)

44 Eivissa-n, esaterako, jadanik galdu da, beharbada valentzierarekiko kontaktuagatik.

45 Bestalde, laguntzaileen bereizketa algereran, iparralderako trantsizioko katalanean etaiparraldeko katalanean ere mantentzen da (baina azken kasu honetan, 1. eta 2.pertsonetan bakarrik).

46 Hizkuntza batzuetan, aditz pronominaletan ere izan edo ser laguntzailea erabiltzen da.Gramatikako puntu honetan, euskararekin konparatzea ez da erabilgarria bainafrantsesarekin, esaterako, bai.

Aditz pronominalak

Euskara ~ (Hatz bat ebaki dut) ~ (Min hartu dut)


183

Frantsesa Je me suis coupé un doigt Je me suis blessé

Katalana

estandarra M’he tallat un dit M’he ferit

Katalana

balearra M’he / Em som tallat un dit M’he / Em som ferit

Katalana

algerera Em som tallat un dit Em som ferit

Katalana

Iparralderako

trantsiziokoa

Em som tallat un dit Em som ferit

Katalana

iparraldekoa

(rosselloera)

Em som tallat un dit Em som ferit

47 Nahiz eta katalan estandarrak haver erabili, beste dialekto batzuk ser erabiltzen dute,katalan zaharrak bezala. Taulak erakusten duen bezala, oraingoan ere dialektokontserbadoreak dira bereizketa mantentzen dutenak (alderdi isolatuak edo bazterrekoalderdiak) : balearra, algerera, iparralderako trantsiziokoa eta iparraldekoa (edorosselloera). Kasu honetan ere, balearrean bereizketa galtzen ari da, eta iparraldekokatalanean bakarrik 1. eta 2. pertsonetan egiten da.

48 Ez genuke laguntzaileen gaiarekin bukatu nahi lehen aipatutako Veny-en hitzakkomentatu gabe. Veny-ek adierazi zuen ser auxiliarra erabiltzeak txokokeriaren ukituazuela. Eta egia da batzuetan hiztunek hizkerarekiko eta zehazki bariazioarekikoaurreiritziak dituztela. Adibide bat ikusiko dugu. Adineko pertsona batek idatzitakotestua da, eta idazten duenak bere lagun bati buruz hitz egiten du. Biak Kataluniakoherrixka batekoak dira. Idazten duena, neskatoa zenean, ondoko herri handixeagobatera joan zen bizitzera, beretik 8 kilometrotara. Bere laguna herrian geratu zen etazahartutakoan bera ere herri handiago horretara joan zen. Beraz, azkenean biakelkartu dira. Testuinguru honetan, interesgarria da ikustea zer esaten duen idaztenduenak bere herrixkako lagunari buruz.

« La Pepeta Font és una amiga de la iaia. Té a prop de noranta anys. Havien viscutsempre a Santa Maria de Merlès amb una casa de pagès, sempre veïnes. La Pepetadiu que es recorda del bateig de la meva àvia. Ara, de velles, s’han tornat a trobar aPrats de Lluçanès i també al mateix carrer. La Pepeta és d’uns costums molt pagesa,diu algunes paraules que poques gent les diuen, per exemple per dir “he anat” elladiu “sóc anat” o “só anat” o “s’anat”, o [per dir “he fet” diu] “só fet” o “sóc fet”, [iper dir “li he dit” diu] “li sóc dit” o “li só dit” ; i aixís moltes cosetes. »[‘Pepeta Font amatxiren lagun bat da. Laurogehita hamar urte inguru ditu. Beti betiizan ziren Santa Maria de Merlès herriko baserri banatan, beti bizilagun. Pepetakamatxiren bataioarekin oroitzen dela esaten du. Orain, zahartuta, Prats deLluçanès-en egin dute topo, berriro ere kale berean. Pepetak baserriko ohiturakditu, jende gutxik esaten dituen hitz batzuk erabiltzen ditu. Adibidez, “he anat”esateko “sóc anat” edo “só anat” edota “s’anat” esaten du, edo [“he fet” esateko]


184

“só fet” edo “sóc fet”, [eta “li he dit” esateko] “li sóc dit” edo “li só dit” ; eta horrelabeste hainbat gauzekin.’]

49 Zati hau interesgarria da laguntzaileetan bariazioa dagoela erakusten duelako.Irakurtzen jarraitzen baldin badugu, iruzkin soziolinguistiko edo etnolinguistikoak ereaurkituko ditugu :

« Si parlen de “la setmana passada” ella diu “la sumana” ; tot aixís amb un costummolt primitiu.A vegades diuen, ella o la iaia : “Avui dinarem d’escudella”, un plat típic del país,doncs ella a vegades en diu “escatxaruta” de la manera més rústica que sap.És estrany perquèara fa anys que viu a Prats i va treballar uns quants anys a la fàbrica. »[‘Pasa den asteaz hitz egiten ari badira, “la setmana passada” esateko, “la sumana”esaten du ; ohitura oso primitiboz.Batzuetan, berak edo amatxik, “escudella” bazkalduko dutela komentatzen dute,hemengo plater tipiko bat. Ba berak batzuetan “escatxaruta” hitza erabiltzen du,ezagutzen duen modurik baldarrenean.Arraroa da, urte asko baitaramatza Pratsen eta gainera urte batzuk pasa zituenlantegian lanean.’]

50 Hona hemen testu originala :

4.3. Komunztadura aditz inakusatiboekin

51 Katalanez bariazio sintaktikoa aditzaren eta subjektuaren arteko komunztaduran ereaurkitzen dugu. Zehazki, aditz inakusatiboekin. Eta bereziki, ipar-mendebaldekokatalanean :


185

52 Azal dezagun lehenik zeintzuk diren aditz inakusatiboak. Esan ahal da aditzinakusatiboak egoera-aldaketa adierazten dutenak direla : adibidez, joan, etorri, jaio, hil…Ipar-mendebaldeko katalanez, aditz hauek subjektu plural eta zehaztugabe batekinagertzen direnean, ez dute aditzarekin komunztadurarik erakusten :1

(1) a. Neix nens (ipar-mendebaldekoa)

jaio-ORAIN.3SG ume-PL

Jaiotzen “da” umeak

b. Neixen nens (gainerako hizkerak)

jaio-ORAIN.3PL ume-PL

Jaiotzen dira umeak

(2) a. Arriba trens (ipar-mendebaldekoa)

ailegatu-ORAIN.3SG tren-PL

Ailegatzen “da” trenak

b. Arriben trens (gainerako hizkerak)

ailegatu-ORAIN.3PL tren-PL

Ailegatzen dira trenak


186

53 Azalpena da aditz hauekin, inakusatiboekin, ipar-mendebaldeko katalanez ez dagoelakomunztadurarik subjektua objektu zuzen gisa hartzen delako. Hau ez da dena :batzuetan inakusatiboak ez diren aditzekin gauza bera gertatzen da. Adibidez,inergatiboa izena duen aditz bat baldin badaukagu, treballar bezala, ekintza batadierazten da :

(3) Les dones treballen a la fàbrica

ART.PL emakume-PL lan egin.ORAIN.3PL PREP ART lantegi

Emakumeek lan egiten dute lantegian

54 Baina aditz inergatibo hau inakusatibizatu ahal dugu. Hori egiteko, lokatibo bat (hi izenordaina) gehitu behar dugu, orduan aditzak ez du ekintza bat adierazten, baizik etaegoera bat, existentzia. Transformazio hau hizkuntzalari askok aztertu dute, batez ereSolà-k (1987, 1973, 1994, 1999) eta Rigau-k (1992, 1997a, 1997b). Kasu honetan, ipar-mendebaldeko katalanez, komunztadura gabe egingo dute (4a), baina bestedialektoetan komunztadurarekin (4b) :

(4) a. A la fàbrica hi treballa dones (ipar-mendebaldekoa)

Lantegian KL.LOK lan egin.ORAIN.3SG emakume-PL

Lantegian badaude emakumeak lan egiten “duenak”

b. A la fàbrica hi treballen dones (gainerako hizkerak)

PREP ART lantegia KL.LOK lan egin.ORAIN.3PL emakume-PL

Lantegian badaude emakumeak lan egiten dutenak

4.4. Datibo/Akusatibo alternantziak

55 Bukatzeko, datibo/akusatibo alternantzia ikusiko dugu. Izan ere, hau izan da orainarteko nire ikerketaren gai nagusi bat (Pineda 2012, 2013a,b, 2014a,b).

56 Hemen ikus dezakezue zein aditzetan aurkitzen den alternantzia katalanez :Komunikazio–transferentzia · telefonar/trucar ‘telefonoz deitu’, escriure ‘idatzi’, contestar ‘erantzun’ Jabetza–transferentzia · pagar ‘ordaindu’ · robar ‘lapurtu’ Kontaktua (lato sensu)· pegar/colpejar ‘jo’ · picar ‘ziztatu’, mossegar ‘kosk egin’ · disparar ‘disparatu’, apuntar ‘(armaz) apuntatu’ · seguir ‘segitu, atzetik joan’, precedir ‘aurretik joan’, succeir ‘jarraitu (tronuan...)’


187

Gizarte-elkarregina · servir ‘zerbitzatu’, ajudar ‘lagundu’, cridar ‘errieta egin’, manar ‘agindu’, obeir‘obeditu’, entendre ‘ulertu’, aconsellar ‘aholkatu’, ensenyar ‘irakatsi’, mentir ‘gezurraesan’, penjar (al telèfon) ‘eskegi’, pregar/suplicar ‘erregutu’, xiular ‘txistu egin’, aplaudir‘txalo egin’, lladrar ‘zaunka egin’

57 Aditz hauek egitura tribalente batean agertu ahal dira :

(5) L’empresari paga el sou a l’ empleat

ART enpresari ordaindu.ORAIN.3SG ART soldata PREP ART langile

Enpresariak langileari soldata ordaintzen dio

58 Baina egitura bibalente batean ere, pertsona-osagarriarekin bakarrik, aurki ditzakegu.Orduan, bi aukera ditugu : datiboan (6) ala akusatiboan (7). Datiboa da aukera originala,eta akusatiboa aukera berria. Beraz, akusatibizazio prozesu bat gertatzen ari delaematen du :

(6) a. L’empresari paga a l’ empleat

ART enpresari ordaindu.ORAIN.3SG PREP ART langile

Enpresariak langileari ordaintzen dio

b. L’empresari li paga

ART enpresari KL.3SG.DAT ordaindu.ORAIN.3SG


188

Enpresariak ordaintzen dio

(7) a. L’empresari paga l’empleat

ART enpresari ordaindu.ORAIN.3SG ART langile

Enpresariak langilea ordaintzen du

b. L’empresari el paga

ART enpresari KL.3SG.AKUS ordaindu.ORAIN.3SG

Enpresariak ordaintzen du

59 Nola banatzen da bariazioa ? Ikusi ahal duzuenez, dialekto kontserbadoreetan datiboa,aukera originala, erabiltzen da. Baina erdialdeko katalanez, dialekto berritzailea dena,akusatiboa gero eta gehiago erabiltzen da (Ramos 2005a,b). Joera hau akusatibizazioada, hau da, aldaketa sintaktiko bat. Aldaketa hau leku batzuetan oso aurreratua dago,eta beste batzuetan ez :

60 Bariazioa hurbiletik begiratzen badugu, konturatuko gara ez dela hain sinplea. Nahizeta dauzkagun datuak sistematikoak ez izan, ondorio batzuk atera ahal ditugu :bariazioa dialektoen artean ez ezik, dialektoen barruan ere badago. Hau esateko, XIX.eta XX. mendeko idazleen literatura-korpusa (Morant 2008), eta Ramos eta Pinedakegindako inkesta informalak (Ramos 2005b, Pineda 2014b) erabili ditugu. Bertatikateratako ondorio nagusia da hiru alderdi daudela (Pineda 2014b) :

Valentziera → Dialekto hau aldaketarekiko erresistenteena da, datiboarennagusitasuna dago (dialekto kontserbadorea)Erdialdeko katalana → Hemen gero eta zabalduago dago akusatiboa (dialektoberritzailea)Gainerakoak → Gainerako hizkeretan datiboa da nagusi, baina akusatiboa ereagertzen hasia da

61 Gainera, hiztun beraren baitan ere bariazioa egon daiteke (intraspeaker variation),hurrengo adibideak erakusten duenez :

(8) A veure, truca-li, truca-li, i així sabem

Ea ba, deitu.AGIN-KL.DAT.3SG, deitu.AGIN-KL.DAT.3SG eta horrela jakin.PRES.1PL

Ea ba, deitu berari, deitu berari eta horrela jakingo dugu

què passa. Va, truca’l !

zer gertatu.ORAIN.3SG Ea, deitu.AGIN-KL.AKUS.3SG

zer gertatzen den. Ea, deitu bera !

62 Nola azaldu hiztun baten barruko bariazioa ? Hauxe da nire proposamena :Akusatibizazioa gertatzen ari den aldaketa bat da, bukatu gabeko aldaketa. Izan ere, lau


189

etapa daude, eta hiztun bakoitza etapa desberdin batean egon ahal da, aditzarenarabera, eta batzuetan aukerak nahasten ditu (Pineda 2014b). Orain ikusiko duguzehatz-mehatz :

63 Lehenengo etapak “Hasi gabeko aldaketa” du izena. Hiztunak datiboa erabiltzen du beti(aditz jakin batekin). Hau da valentzieraren egoera (dialekto kontserbadorea) :valentziera hemen geratu da, lehenengo etapan. Hiztun gehienek aditz gehienekindatiboa erabiltzen dute.

64 Beste dialektoak aurrerago doaz : bigarren, hirugarren eta laugarren etapetan daude(azken etapa da akusatiboa beti erabiltzea). Beraz, beste dialektoen hiztunek datiboamantentzen dute baina aditz batzuekin bakarrik.

65 Bigarren etapak “Aldaketa hasiberria” du izena. Hiztunak nola datiboa hala akusatiboaerabiltzen du, aditz jakin batekin. Horrela azaltzen da lehen ikusi dugun bariaziolibrea :

(9) Aktorea : Com vols que li truqui ? No la trucaré !

Nola nahi.izan.PRES.2SG MEND KL.DAT.3SG deitu.SUBJ.1SG

Nola nahi duzu nik berari deitzea ? Ez dut deituko (bera) !

Aktorea : Truca-li. Mira, la truques

deitu.AGIN.2SG-KL.DAT.3SG Begira.AGIN.2SG KL.AKUS.3SG deitu.ORAIN.2SG

Deitu berari. Begira, zuk deituko duzu (bera)

i li dius que

eta KL.DAT.3SG esan.ORAIN.2SG MEND

eta esango diozu

(antzerki-lana El crèdit, Sala Villarroel, Bartzelona 2014/03/28)

66 Hirugarren etapak “Finkatze selektiboa” du izena. Hiztunak akusatiboa eta datiboaerabiltzen ditu, baina asmo semantikoarekin. Adibidez, robar aditzarekin, akusatiboaerabiliko du indarkeria ñabardura adierazteko :

(10) Li demanen si l’han robat

KL.DAT.3SG galdetu.ORAIN.3PL ea KL.AKUS.3SG lapurtu.ORAIN.BUR.3PL

Galdetzen diote ea lapurtu “duten”

i diu que no, que no eren lladres

eta esan.ORAIN.3SG MEND ez MEND ez izan.IRAG.BG.3PL lapur-PL

eta esaten du ezetz, ez zirela lapurrak


190

els qui l’han agredit

IZENORD.ERL KL.AKUS.3SG jo.ORAIN.BUR.3PL

jo dutenak

67 Esan behar da batzuetan aditz batzuen erabilera azaltzeko, katalan normatiboak erehorrela egiten duela. Beraz, hiztegian agertzen da aditza datiboarekin, esanahi batekin,eta aditza akusatiboarekin, beste esanahi batekin. Hurrengo bi adibideetan ikusi ahaldugu idazle berak, liburu berean, bereizte semantikoa egiten duela :

(11) -A qui vas confiar els diners ? (‘Nori eman zenion dirua ?’)

-A un home de confiança. El van matar.

PREP bat gizon PREP konfiantza. KL.AKUS.3SG hil.egin.IRAG.BUR.3PL

Konfiantzazko gizon bati. Hil egin zuten.

I el van robar.

Eta KL.AKUS.3SG lapurtu.IRAG.BUR.3PL

Eta lapurtu egin “zuten”.

(12) -Vostè és un canalla. Li va robar el violí. (‘Zital halakoa. Biolina lapurtu zenion’)

I també va robar al desgraciat Adrià Ardèvol.

Eta ere bai lapurtu.IRAG.BUR.3SG PREP+ART dohakabea Adrià Ardèvol

Eta Adrià Ardèvol dohakabeari ere lapurtu zenion.

(Jaume Cabré, Jo confesso)

68 Aldaketa sintaktiko hori akusatibizaio prozesu bat denez, azken etapa da akusatiboabeti erabiltzea, nahiz eta testuingurua neutroa izan, adibide honetan ikusi ahal denbezala :

(13) -- L’han robat a l’estació de tren ?

KL.AKUS.3SG lapurtu.ORAIN.BUR.3PL PREP ART geltoki PREP tren

Lapurtu “dute” tren geltokian ?

- No, a l’hotel. (‘Ez, hotelean.’)

- Què ha perdut ? (‘Zer galdu du ?’)


191

- Unes 100 lliures. (‘100 bat libra.’)

69 Hauek dira, beraz, akusatibizazio prozesuaren lau etapak.

70 Beste kasu batzuetan ikusi dugu katalanez agertzen diren bariazio fenomenoak bestehizkuntzetan ere agertzen direla. Berdin gertatzen da datibo/askusatiboalternantziaren kasuan ere. Adibidez, hizkuntza erromanikoetan fenomeno beraaurkitzen dugu gaztelanian (Fernández-Ordóñez 1999, Sáez 2009), asturieran (XulioViejo k. p.), Italiako hegoaldeko hizkeretan (Ledgeway 2000, 2009), errumanieran(Blume 1998) eta frantsesean (diakronian) (Troberg 2008, Bilous 2011). Eta bestehizkuntza-familietan ere bai : alemanieran (McFadden 2004), ukraineran (Bilous 2011)eta euskaran (Etxepare 2003, Creissels 2008, Mounole 2012, Creissels & Mounole 2012,Fernández & Ortiz de Urbina 2010, 2012), besteak beste.

71 Badirudi hizkuntza guztietan hunkitasunak zerikusia duela. Gaztelaniaz ikusiko dugunadibideari buruz (14), Inés Fernández-Ordóñez-ek honela dio : « supone unareinterpretación del verbo, aumentando su grado de transitividad e implicando uncambio de significado » eta « parece implicar que el acto de sustracción tuvo lugar enpresencia del individuo afectado y con notable perjuicio del mismo ».

(14) A mi madre la robaron (Ameriketakoa)

PREP nire ama KL.AKUS.3SG LAPURTU.IRAG.BUR.3PL

Nire “ama” lapurtu “zuen”

72 Euskarako adibideaz (15), berriz, Etxepare (2003) eta Odria eta Berrok (2011) esatendute bi interpretazio izan ditzakeela :

(15) Xabier bulegora deitu dute

73 Lehenengoa neutrala da : « Xabier is in his office when they call/phone him there ».Interpretazio hori datiboarekin ere lortzen da (Xabierri bulegora deitu diote). Bigarrenakhunkitasuna adierazten du, Xabier hunkituta izan da, leku batetik beste batera joanbehar izan duelako. Odria & Berrok honela diote : « Before the eventuality has takenplace, Xabier is not in the office (he is somewhere else), and as a consequence of thedeitu eventuality, Xabier has ended up in the office », hau da, « the subject hasundergone a change of position, and it is therefore totally affected ».

74 Honekin bukatzen da katalanaren bariazio sintaktikoaren panoramari buruz egindugun aurkezpena.

5. Azken gogoeta batzuk

75 Ez genuke katalanaren bariazio sintaktikoari buruzko aurkezpen hau bukatu nahigogoeta pare bat egin gabe. Artikulu honen hasieran esan dugu bariazio sintaktikoa oso


192

gutxi aztertua izan dela. Ikus dezagun zergatik den garrantzitsua hizkuntza batensintaxia ongi ezagutzea. Erantzuna Gemma Rigauk emango digu :

« És en la microsintaxi que podem adonar-nos de la diversitat lingüística existent

entre les llengües d’una mateixa família o entre els dialectes d’una mateixa llengua. L’atenció a aquestsfenòmens de microsintaxi ens pot fer visibles propietats de la llengua que enspodrien passar desapercebudes als estudiosos [...]. I més encara si aquests fenòmenssón característics de la parla col·loquial. »[‘Bariazio sintaktikoetan konturatu ahal gara hizkuntzen arteko edo hizkuntzabaten dialektoen arteko dibertsitateaz. Horrela deskubrituko ditugu gurehizkuntzaren ezaugarriak, bestela agian ez litzateke inor konturatuko [...], batez ereezaugarri hauek hizkera arruntarenak baldin badira.’](Rigau 2004 : 25)« Al cap i a la fi, l’estudi del grau de diversitat que poden presentar les diferentsllengües i els seus parlars és el camí per avançar en el coneixement de la facultathumana del llenguatge. »[‘Azken finean, hizkuntza desberdinetan eta beren hiztunengan aurki dezakegundibertsitatearen azterketa da gizakion hizkuntza gaitasunaren ezagutzan aurreraegiteko bidea.’](Rigau 1998 : 80)

76 Bukatzeko, artikulu honetan, katalanaren dialekto desberdinetan aurki ditzakegundesberdintasun sintaktikoak deskribitzeaz haratago, askotan hizkuntza desberdinekbariazio puntu komunak dituztela erakusteko helburuarekin, konparaziointerlinguistikoa ere eskeini nahi izan dugu. Izan ere, ez dugu ahaztu behar, bariaziosintaktikoaren ikerketaren helburua dela, ikuspuntu unibertsal batetik, mundukohizkuntzen bariazio sintaktiko ereduen funtzionamendua azaltzen duten mekanismoakesplikatzea. Ekarpen xume honekin lagundu izana espero dugu.

BIBLIOGRAPHIE

BATLLE, Mar (2002) : L’expressió dels tempos compostos en la veu mitjana i la passiva pronominal.Barcelona : Publicacions de l’Abadia de Montserrat.

BILOUS, Rostyslav (2011) : Transitivité et marquage d’objet différentiel. Doktore-tesia, University ofToronto.

BLUME, Kerstin (1998) : « A contrastive analysis of interaction verbs with dative complements », Linguistics 36 :2, 253-280.

CREISSELS, Denis & Céline MOUNOLE (2012) : Non-canonical valency patterns in Basque, variation andevolution. Ms., 45th Annual Meeting of the Societas Linguistica Europaea. Workshop Contrastive studies ofverbal valency in European languages, Stockholm University.

CREISSELS, Denis (2008) : « Direct and indirect explanations of typological regularities : The case ofalignment variations », Folia Linguistica, 42 :1, 1-38.


193

ETXEPARE, Ricardo (2003) : « Valency and Argument Structure in the Basque Verb », José IgnacioHualde & Jon Ortiz de Urbina (ed.) : A Grammar of Basque. Berlin : Mouton, 363-425.

FERNÁNDEZ, Beatriz & Jon ORTIZ DE URBINA (2010) : Datiboa hiztegian. Bilbo : EHUko ArgitalpenZerbitzua.

FERNÁNDEZ, Beatriz & JON ORTIZ DE URBINA (2012) : « Dative (first) complements in Basque »,Ernestina Carrilho & Beatriz Fernández (ed.) : Syntactic microvariation in Westmost European Languages. [Journal of Portuguese Linguistics (Special Issue) 11 :1.] Lisboa : Ediçoes Colibrí,Universidade de Lisboa, 83-98.

FERNÁNDEZ-ORDÓÑEZ, Inés (1999) : « Leísmo, laísmo y loísmo », Ignacio Bosque & Violeta Demonte(ed.) : Gramática Descriptiva de la Lengua Española, vol. I. Madrid : Espasa-Calpe, 1317-1397.

GENERALITAT DE CATALUNYA (2013) : Els usos lingüístics de la població de Catalunya. Principals resultats del’Enquesta d’usos lingüístics de la població. http://llengua.gencat.cat/permalink/c227a7d6-5382-11e4-8f3f-000c29cdf219

IDESCAT (2014) : Ús i coneixement del català (2013). Dossiers Idescat, z. 17, 2014ko abendua. http://www.idescat.cat/cat/idescat/publicacions/cataleg/pdfdocs/dossier17.pdf

LEDGEWAY, Adam (2000) : A Comparative Syntax of the Dialects of Southern Italy : A Minimalist Approach.Oxford : Blackwell.

LEDGEWAY, Adam (2009) : Grammatica diacronica del napoletano. Tübingen : Max Niemeyer Verlag.

LLOP, Ares (2016) : « La negació en els parlars pirinencs centrals. Sintaxi de la marca emfàtica cap », Llengua & Literatura, 26.

LLOP, Ares (prestatzen) : Qüestions de microvariació sintàctica : quantificació i negació. Doktore-tesia,Universitat Autònoma de Barcelona.

MCFADDEN, Thomas (2004) : The Position of Morphological Case in the Derivation : A Study on the Syntax-Morphology Interface. Doktore-tesia, University of Pennsylvania.

MORANT, Marc (2008) : L’alternança datiu/acusatiu en la recció verbal catalana. Doktore-tesia,Universitat de València.

MOUNOLE, Céline (2012) : « The evolution of transitive verbs in Basque and the emergence ofdative-marked patients », Gilles Authier & Katharina Haude (ed.) : Ergativity, Valency and Voice.Berlin : Mouton de Gruyter, 355-380.

ODRIA, Ane & Ane BERRO (2011) : Subject and object marking alternation in bivalent predicates : dialectalevidence from Basque. Ms., Typology and Variation : New trends in syntactic research, Helsinki.

PINEDA, Anna (2012) : « Transitividad y afectación en el entorno lingüístico romance yeusquérico », Xulio Viejo (ed.) : Estudios sobre variación sintáctica peninsular. Oviedo : Trabe/Seminariu de Filoloxía Asturiana de la Universidad de Oviedo, 31-73.

PINEDA, Anna (2013a) : « Double object constructions and dative/accusative alternations inSpanish and Catalan : a unified account ». Borealis : An International Journal of Hispanic Linguistics, 2 :1, 57-115.

PINEDA, Anna (2013b) : « Romance double object constructions and transitivity alternations »,Enrico Boone, Martin Kohlberger & Maartje Schulpen (ed.) : XX ConSOLE Proceedings, 20thConference of the Student Organization of Linguistics in Europe. Leiden : Leiden University, 185-211.


194

http://llengua.gencat.cat/permalink/c227a7d6-5382-11e4-8f3f-000c29cdf219

http://llengua.gencat.cat/permalink/c227a7d6-5382-11e4-8f3f-000c29cdf219

http://www.idescat.cat/cat/idescat/publicacions/cataleg/pdfdocs/dossier17.pdf

http://www.idescat.cat/cat/idescat/publicacions/cataleg/pdfdocs/dossier17.pdf

PINEDA, Anna (2014a) : « What lies behind dative/accusative alternations in Romance », StefaniaMarzo & Karen Lahousse (ed.) : Romance Languages and Linguistic Theory 2012. Amsterdam/Philadelphia : John Benjamins, 123-139.

PINEDA, Anna (2014b) : Les fronteres de la intransitivitat pura. Estudi dels aplicatius en llengüesromàniques i basc. Doktore-tesia, Universitat Autònoma de Barcelona.

RAMOS, Joan Rafel (2005a) : « Les alternances acusatiu/datiu : perspectiva normativa i dialectal », Jornades de la Secció filològica de l’Institut d’Estudis Catalans a l’Institut Interuniversitari de FilologiaValenciana. Barcelona : Institut d’Estudis Catalans, Institut Interuniversitari de FilologiaValenciana, 151-159.

RAMOS, Joan Rafel (2005b) : « El complement indirecte : l’alternança datiu / acusatiu », Estudisromànics / publicats a cura de A.M. Badia i Margarit i Joan Veny, vol. 27, 94-111.

RIGAU, Gemma (1992) : « Aspects of Catalan Dialectal Syntax. Unaccusative Sentences and RelatedStructures ». Journal of Hispanic Research, vol. II, 2 (1992-1993), 315-329.

RIGAU, Gemma (1997a) : « Locative sentences and related constructions in catalan : ésser / haveralternation ». Amaya Mendikoetxea, Myriam Uribe-Etxebarria, (ed.) : Theoretical issues at themorphology-syntax interface. Bilbao ; Donostia - San Sebastián : Euskal Herriko Unibertsitatea ;Gipuzkoa Foru Aldundia, 395-421.

RIGAU, Gemma (1997b) : « Sintaxi i variació dialectal : les construccions locatives ». Maria RosaLloret, Emili Boix, Mercè Lorente, Lluís Payrató, Maria Pilar Perea (ed.) : Anàlisi de la variaciólingüística. Barcelona : Promocions i Publicacions Universitàries, Universitat de Barcelona,179-201.

RIGAU, Gemma (1998) : « La variació sintàctica : uniformitat en la diversitat », Caplletra, 25, 63-82.

RIGAU, Gemma (2004) : « El quantificador focal pla : un estudi de sintaxi dialectal », Caplletra, 36,25-54.

SÁEZ, Luis (2009) : « Applicative phrases hosting accusative clitics ». Ronald P. Leow, HéctorCampos & Donna Lardiere (ed.) : In Little words : Their history, phonology, syntax, semantics,pragmatics, and acquisition. Washington : Georgetown University Press, 61-73.

SOLÀ, Joan (1973) : Estudis de sintaxi catalana. vol. II. Barcelona : Edicions 62. (Llibres a l’abast, 105).

SOLÀ, Joan (1987) : Qüestions controvertides de sintaxi catalana. Barcelona : Edicions 62. (Llibres al’abast, 229).

SOLÀ, Joan (1994) : Sintaxi normativa : estat de la qüestió. Barcelona : Empúries.

SOLÀ, Joan (1999) : Parlem-ne. Converses lingüístiques. Barcelona : Proa.

TROBERG, Michelle Ann (2008) : Dynamic Two-place Indirect Verbs in French : A Synchronic andDiachronic Study in Variation and Change of Valence. Doktore-tesia, University of Toronto.

VENY, Joan (1983) : Els parlars catalans. Palma de Mallorca : Editorial Moll.

NOTES1. Glosetan erabiliko ditudan laburpenak hauek dira : AKUS ‘akusatiboa’, ART ‘artikulua’, AGIN ‘

agintera’, DAT ‘datiboa’, IRAG.BG ‘iraganaldi burutugabea’, IZENORD.ERL ‘izenordain erlatiboa’, MEND ‘


195

menderagailua’, LOK ‘lokatiboa’, ORAIN ‘orainaldia’, PREP ‘preposizioa’, ORAIN.BUR ‘ orainaldiburutua’, SG ‘singularra’, SUBJ ‘subjuntiboa’, PL ‘plurala’.

RÉSUMÉSArtikulu honetan katalanaren bariazio sintaktikoa izango dugu hizpide. Katalanaren dialektoendeskribapen orokorra emango dugu, eta aldakortasunaren kasu zehatz batzuk aztertuko ditugu,hala nola, ezeztapena, aditz laguntzaileak eta datibo/akusatibo alternantziak. Bestalde, euskaraeta katalana alderatuko ditugu, eta ikusiko dugunez, katalanez agertzen diren fenomeno aldakorbatzuk, alternantziak adibidez, euskaran ere agertzen dira.

AUTEUR

ANNA PINEDA

Universitat Autònoma de [email protected]


196


Nola erabili onomastikarenekarpenak dialektologia ikerketetanPatxi Salaberri

Sarrera

1 Onomastika, izenak aztertzen dituen jakitea, beregaina da egun, eta hein batean baizikez dago hizkuntzalaritzarekin lotua. Bestelako estekak baditu, bistan da, izenak zeinikuspuntutatik aztertu nahi ditugun. Konparaziorako, sozionomastikak izenekgizartean duten jokabidearen berri ematen digu, eta literatura-onomastika izenekliteraturan duten rolaz mintzo zaigu, pertsonaien deizioez, zer izen diren eta egileakhaiekin zer erdietsi nahi duen, gehienetan helburu jakin batekin hautatu edo asmatuakizaten dira eta. Liburu bateko izendatze multzoak izendegi orokorrarekin zer-nolakoharremanak dituen iker daiteke, eta ikertu ere ikertzen da. Badira, onomastikarenbarnean, aztergaitako literatura onomastika besterik ez duten batzarrak, adar honekhondarreko urteotan hartu duen indarraren erakusgarri. Onoma aldizkariaren azkenzenbakiak, bestalde, Name and law du gaitzat, izenek eta legeak ere lotura hertsiabaitute.

2 Hiri edo auzo bateko tabernek zer izen duten, zeri zor zaizkion eta azken aldian horienizendabideetan alda-joerarik izan den ere azter daiteke. Nire irudipen hutsa datekebeharbada, baina erranen nuke Iruñean orain irekitzen diren taberna berriek -etafranko dira, krisiarekin- oro har erdal izenak dituztela, ingelesetikakoak gehienbat,Bidezarra edo Kiliki-ren moduko batzuk alde bat uzten baditugu. Honelako lan gutxidaude gure artean (ikus Libano 2000, eta Santano 2000).

3 Nolahiko gisan, onomastikaren azterketari ekin nionean ez nintzen aipatu ditudangauza horietan pentsatzen ari, horretarako gai ez nintzelako hain segur. Tesia eginbeharrean suertatu nintzelarik motibatzen ninduen zerbait aukeratu nuen, ezlehenbizian, joskera gai niretako aski lehor batekin hasi nintzelako, baina bai ondoren,aitzina egin nahi banuen bihotza ukitzen zidan aztergaia hautatu behar nuela ikusinuenean.


197

4 Gai hori gure herriaren euskalduntasun galdua zen : etxean makina bat aldiz adituaknituen Uxueko aurkintzen izenak, guk ardantzeak genituenak (Busa, Lakilazaba , Mugazuria, Rusiana , Zapaiz), ardantzeetatik hurbil zeudenak (Aurino, el paso Pistalorra),herriari hurran zirenak (el rincón de Zonbolozoko, la Aldabea de Anzandieta, la Aldabea deTurtunbera, Larziaga, Ollatu, Satea, Txorria), edo arrazoi batengatik edo bestearengatikuxuotarron ahotan maiz azaltzen direnak edo zirenak (Aldamara, Andiaga, Ardui,Astuziaga, Laku, Lakumulatu, Pipiratu, Mantxintxurreta, Redondiaga...).

5 Hauek guztiak eta beste anitz behin eta berriz adituak nituen haur denboran, eta guztizulergaitzak, ilunak, ziren niretako eta nire inguruan erabiltzen zituzten besteuxuetarrendako. Haiek bazekiten euskal izenak zirela, « aquí en tiempos se habló vasco »erraten zuten nire jendaki eta ezagun haiek, nahiz berek beren burua vasco-tzat ez izan,Nafarroan vasco denbora hartan ‘euskalduna’ zelako, hots, euskaraz bazekiena,arruntean hizkuntza nagusi izan eta gaztelaniaz nola edo hala baizik moldatzen ezzena. Oraino gogoan dut gurasoek kontatzen zutena : gerla garaian frontetik Uxuera« atseden » hartzera etorri ziren soldaduetan ba omen zen basaburutar bat, Udabekoaoker ez banaiz, pobratxo ! gure amaren hitzetan, gaixoa ! alegia, euskaraz besterik jakinez eta besteekin -gehienak erdaldunak izaki etaezin mintza zitekeena.

6 Izen horiek eta oraindik hurbilago nituen nire deiturek zer erran nahi zuten ikasinahiak motibatzen ninduen, nondik atera ziren, denboraz nolako itxura zuten jakinnahi nuen, aitak behin eta berriz aipatzen zuen ermitako Andre Mariaren irudianzegoen (eta dagoen) Abeaga idazkuna zer arraio zen, zergatik zuen, honek ere, -agabukaeran, Aliaga, Andiaga, Astuziaga, Larziaga eta Redondiaga-k bezala, zer ikusteko zutenLaku-ko harri zaharrean ageri zen Lacubegi idazkun ezagun behiburudunak eta herriondoko zoko baten izena den Lakubeli-k, zer ote zen Laku-ren aiekako Lakumulatu, etaabar.

7 Horiek guztiek motibatzen ninduten, bihotz ematen zidaten galderak egitenjarraitzeko. Garbi nuen euskal izenak zirela, ilunak baina euskal izenak, eta ordukoeuskara ikasia bainuen, izen haiei sorrera eman zien hizkera nolakoa zen jakin nahinuen, Elkanoko Lizarragaren lanetan (orduan ezagutzen genituenetan) ageri zeneuskara bera edo irudia zenetz. Bonaparteren mapa famatuan ageri zen hegoaldeko goinafarreran kokatua izan behar zuen, bai, baina horretarako frogak behar nituen,zantzuak baino gehiago, eta horregatik lotu nintzen onomastika aztertzeari.

8 Banekien prozesu luzea izanen zela. Ekin eta ekin, urteak igaro nituen protokoloartxibategia zeritzanean, Donibane auzoan Agoizko tabernatik hurbil zen hartan,hasieran izugarrizko ilusioarekin, izen berriak ateratzen zirelako, eta nirekin erabatera edo bestera lotura zuten gauzak aurkitzen nituelako : Salaberri deitura lehenaldiz 1629an kausitu nuen Uxuen, nire zazpigarren deitura den Abaurre Aezkoakoherritik etorritako jendeari zor zitzaiola ikasi nuen, gure ardantzeetako bat zegoendermioari behiala Lakilazaba ez, baizik Akirazabal edo Akirazabala zeritzala ikusi nuen,egungo aldaera itxuragabetua zegoela, eta aipatu Akirazabal horrek etxe aitzinean,azpian Zonbolozoko duen Aguilar gainarekin nolabaiteko lotura izan zezakeela sumatunuen orduan.

9 Egia erran, orain uste dut artxibategian denbora gehiegi eman nuela eta beste alderdia,dialektologiaren inguruko teorizazioarekin zerikusia zuena, neurri batez alde baterautzi nuela. Ni ere aski teoria-zekena izan bainaiz nire denboran, datu ehiztari onxamarra apika, baina teorialari kaskarra.


198

10 Tesian, beraz, datu franko bai, baina datu horietatik ateratako etekin gutxi dago, behindialektologialari eta teorialari hauta den Iñaki Caminok, arrazoi handiz noski, idatzizuen bezala. Iñakik, uste dut, afera dialektologiaren ikuspuntutik zekusan, ezonomastikarenetik, menturaz ohartu gabe honetan hartan garrantzirik ez dutengauzek, ardura, munta handia izaten dutela : leku izen baten, deitura baten edo, orohar, onimo baten bilakaera zehatzak, egiturak (dokumentazioan behin ageri zaigunOrbaibar-ek, demagun, Erroibar eta Olloibar-en egitura berbera du), maiztasunak (unustestis-en bakardade latza), izendatzen duen eremuaren hedadurak eta bestek. Izenakberak ongi biltzea eta mapan zein bere lekuan zehatz ezartzea onomastikari bai, bainadialektologiari asko axola ez zaion eginkizuna da.

11 Eta hainbeste denbora eta lan eskainitako tesian garbitan gauza handirik atera ezbanuen, ezin espero zitekeen bestelakoetan, geroagokoetan emaitzak anitzez hobeakizatea. Onomastikari guztiek (multxo bat besterik ez izanik ere) dakigu hau : toki izenekarlo batzuetan baizik ez digute dialektologiarako erabilgarri izan daitekeen informaziotxukun zerbait ematen, hiztegiarenean, morfologiaren eremuren batean (atzizkienean,deklinabide atzizki zenbait ere barne), joskeran zerbaixka (esaldi toponimoak),fonologian arrasto batzuk..., baina, jakina, paradigmarik ezin osatu, polimorfismorik ezbilatu, hitz-ordenaz ahaztu, esaera eta esamoldeak ez ditu ikertzaileak inon ereopatuko, testurik eta maiz euskaldunik ere ez izanez... Mitxelenak (1985 : 602) hau garbizekusan : « La escasez del material, igual a cero para muchas zonas por lo que toca atextos, nos obliga a sacar el mayor partido posible de fuentes de otro carácter, así losonomásticos, que alguna falta pueden suplir » (beltza gurea da).

12 Hizkeren alderdi kronologikoa ere alde bat utzi behar da, sinkronia hutsa bederik,onomastika aztertzen dugunean, txukun egin nahi badugu, oraingo izenen azterketagainditu eta dokumentaziora jo behar dugulako, eta hau zenbat eta zaharrago izanhainbat hobeki, nahiz geroagoko datuak ere ezin utzizkoak izan. Hots, ahal denaldaerarik zaharrena xerkatu behar da, eta gero haren ondokoak, egungo(eta)ra iritsiarte, izena oraino bizirik badago, bilakaera ikusi eta onimoa behar bezala aztertzekoeta arautzeko, izenek eskuarki, bai dokumentazioan eta bai (baina ez beti) ahozkoerabileran, aldaera bat baino gehiago erakusten baitituzte, eta praktikotasunez bakarraaukeratu behar baita, delako onimoa ongienik islatzen duena hain zuzen. Etahonetarako, bistan da, arautze irizpideak behar dira, zenbait aldiz eztabaida iturri izandaitezkeenak, baina, nolanahi ere, baitezpadakoak direnak.

Toponimia eta dialektologia

1. Atzizki banaketa eta euskalki banaketa, handi-handika

13 Euskal dialektologian, eta euskalaritzan oro har, garrantzi handikoa izan da betieuskalkien banaketa. Hizkera bakoitza zein euskalkitan sartzen zen aztertzen zen lehenere, baina irizpide gutxi xamarrekin egia erran : Bonaparteren lana da horrenerakuskari. Egun, berriz, irizpideak askoz gehiago dira, hizkuntza maila guztietakoak(ikus, konparazione, Iñaki Caminoren eta Koldo Zuazoren artikulu eta liburu ugariak),eta hiru multzo egin ohi dira : berrikuntzak, forma zaharkituak eta hautuak (ikusCamino, 2009 : 388-416).

14 Horretaz landara, euskalkiak noiz sortu diren, non eta nola aztertzen da, bai etahorretarako izan diren arrazoiak ere (ikus, argibidez, I. Caminoren eta J.A. Lakarraren


199

2011ko lanak). Hau kontu historikoa da, baina ezin da ukatu eragina baduela, etahandia gainera, egungo euskalarien eta dialektologialarien lanetan, oraingo gauzakaitzineko eta antzinako gertakarien ondorio baitira, hein handian. Alegia, iraganaezagutu behar dugula gaurko errealitatearen berri egokiro eman nahi badugu.

15 Honetan guztian onomastikak rol handia jokatu behar luke, euskara galdu den EuskalHerriko alderdi zabalean batez ere, baina ez hor bakarrik, anitzetan hango edohemengo euskara nola edo hala ezagutu arren, ez baitakigu denboraz zer gertatzen zen,nolakoa zen halako tokitako hizkera, hau, jakina den bezala, dinamikoa baita,kanbiakorra, sanjakorra, denboran zehar aldatzen dena. Hizkera galdu baten edooraingo baten lehengo itxuraren, nolakoaren berri izateko iturri guti ditugu : hiztegiarrastoak, hau da, gelditu diren euskal hitz bakanak (batzuetan itxuragalduak ; cfr.,adibidez, exkila itxurako lili baten izena den ezkilato, txirikome ‘txorikumea’ eta saskiaUxuen, artazi ‘arte ezkurra’ Artaxoan eta zugarro herri honetan eta beste hainbatlekutan) eta onomastika, hots, leku izenek eta pertsona izenek utzi dituzten aztarnak.Orain, egia da, testu txiki franko azaleratzen ari dira, han-hemen, artxibategietakolanari esker. Testu luzeak bakanagoak dira, zorigaitzez.

16 Euskalkien sorrerari doakionez, hirien garrantzia azpimarratu da : Gasteizenaerdialdean eta mendebaldean (ikus Zuazo, 2012 : 61 eta hurr.), eta Iruñearenaerdialdean eta ekialdean. Ustekari hauek aldezteko tenorean onomastikaren ekarpenakbaliatu behar lirateke, zehazkiago erran, Euskal Herriko toponimian ikusten den atzizkibanaketa, hau ez baita, nire irudiz, halabeharreko kontua : arrazoi zenbait badatekehala izan dadin, eta aipatu banaketa hori, behin betiko froga erabakigarritzat ezinhartuko badugu ere, ezin utziko dugu, ezta ere, bazter eta alde bat, gure irismenean ezbalego bezala.

17 Euskal Herriko berrekailu banaketa ikusirik, geure buruari egin diezaiokegungalderetako bat hau da : zergatik ditugu -ika-dun leku izenak Bizkaian, Araban etaNafarroako mendebaldean ? Erresuma zaharra dela eta, garbi ikusten da atzizki hori ezdela herrialde horretako sartalde guztian ageri, beste aski mendebaldeko ezaugarribatzuekin (barri, baltz, intsaur - untsaur, zubi > zufi, -a + a > -ea...) agitzen denaz bestera,alegia, ez dela Lana ibarrean eta Ameskoetan azaltzen, euskara aspaldi honetanmintzatu ez den Berrotzan baizik. Ibar honetan Gernika, Muxika bizkaitarrekin, Artziniega arabarrarekin eta Mambliga burgostarrarekin bat datozen Cábrega (< *[villa]cáprica) eta Zúñiga (< *[villa] Vestún(n)ica) ditugu. Hau halabeharreko gauza da edoEuskal Herriko mendebalaren erromatartzearekin lotura duen zerbait ? Eta loturabadago, zer agitu zen Erromatar Inperioaren azken gizaldietan eta Erdi Arokolehenetan toponimo horiek duten bezalako hedadura geografikoa izan dezaten ?

18 Uste izatekoa baita atzizki baten eremu banaketari era batera edo bestera eragiteko gaiizan zen indarrak ausaz bestelako gertakariak bultzatzeko behar bezainbesteko pisuaere izan zukeela. Betiere, batasun bat ikusten da hor, edo moda bat nahi bada, bainamoda izan dadin nolabaiteko batasuna eta elkar eragina behar dela irudi du, lausoaizanagatik ere, bereziki gurea bezalako herrialde ttipian. Eta ez naiz euskal leinuenteoria zaharraz ari hemen.

19 Geure buruari egin diezaiokegun bigarren galdeitza da zergatik ageri diren -ain-duntoponimo gehienak (Etulain, Paternain-en tankerakoak) Arabako eta Gipuzkoakoekialdean, Nafarroan eta Zuberoan. Ez litzateke kalte, ezta ere, hondar herrialdehorretakoek era bertsuko Biarnokoekin nolako esteka duten argitzea. Hauek franko ursakonak dira ; alderdi hartako adituek erran beharko dute hango izenak nondik heldu


200

diren eta zer bilakaera izan duten. Gero, gure lana haien erranak eta ditugunustekariak zein neurritan bat daitezkeen ikustea izanen da, eta hortik ondorioakateratzea, ahalbaz.

20 Euskal Herriaren barneko aferak, ordea, guri dagozkigu, guk ikertu eta trenkatzekoakdira. Atzizki bakoitzaren banaketa geografikoa argi azaldu beharko dugu, bai baitiraoraino argikizun eta azalkizun dauden hainbat puntu, besteak beste Bizkaiko Xemein-enmodukoetan (Euskal Herriko alderdirik euskaldunena dugu Markina-Xemein, euskaragehienik ibiltzen dena, iduri duenez) -ain-en aldaera dugun edo beste zerbait, Xemeyn-ekin batean Simengayn, Ximengayn, Xemeingayn ere lekukotzen direlako. Honelakoetan,bistan da, kontu handiz ibili beharra dago, hau da, ikerketa lan sakona egin behar da,dauden aldaera guztiak ikusi eta ondorio argietara iristen saiatu, hau, ahaleginak etabost eginik ere, beti erraza ez den arren.

21 Bistan da, bukaeran -ain duten toponimo guztiak ez dira -ain atzizkiarekin bukatutzataitortzen ahal, akabaila bera eta haren aitzinean dena, ardura, nondikakoak diren argiez dagoelako. Adibidez, nik ez dakit Arrasaten 1342an ageri den Martin Ortis deUrrupayn-en dugun Urrupain horretan (Bergaran hiru Urrupain baserri ditugu egun, etaXVI. mendeaz geroztik lekukotzen da oikonimoa herrian) etorkiz jabegoa adierazi ohiduen -ain atzizkia dugun ala ez, hor menturaz -pain ezezaguna egonen baita.

22 Erabaki zuzenak hartzeko, noski, gure antroponimia eta toponimia zaharra (ErdiArokoaz ari naiz hemen) ongi ezagutu behar genituzke, oinarria non bukatzen den etaatzizkia -atzizkia bada eta ez bukaera hutsa- non hasten den antzeman ahal izateko.Konparaziorako, Gesalazko Zurindoain herri hustuaren kasuan badakigu oinarriandagoen Zurindo hori hipokoristikoa dela, Zurikoain-en (Zurukuain egun) dagoen Zurikobezala, Zuriain-en iturri den Zuri antroponimoari atzizkiak gehitzearen fruitu. Alegia,badakigu oinarria non akitzen den eta berrekailua non hasten, baina usu ez da halaizaten.

23 Bide beretik, badaiteke Arakilgo Argindoain herri hustuaren oinarrian inon opatu ezdugun *Argindo izen ttipia egotea, hots, *Argi pertsona izenetik (cfr. Klara eta Lutzia, *Argindo segur aski andronimoa izanik ere) abiaturik eratutako hipokoristikoa.Bestalde, 1458an Azpeitiaren eta Azkoitiaren artean ageri den Usurdayn-azpiatoponimoaren oinarrian *Usurdo ote dugun ez da batere segurua, besteak beste *Usur-enmoduko antroponimorik, dakigunez, inon azaltzen ez delako. Cfr. Ilurdo pertsona izena,hala ere.

24 Antzeko egoera korapilatsua dugu -arr(i)ain bukera duten toponimo ugarietan, oro har,ez baitira -ain-dunak bezain aiseki azaltzen ahal : Akorrain (Aldude), Aparrain (Hernani), Apharrain (Arhantsusi, iduriz), Ararrain (Burgu), Arrain (Iparraldea, Ultzama), Atekorrain (Orrio - Makirriain), Baliarrain (Elduain), Barrain edo Biarrain (Segura), Galdarrain (Lizarra aldean), Izurrain (Leaburu), Mondarrain (Larresoro), Olarrain (Benegorri), Otxarrain (Arberatze), Sastarrain (Deba, Zestoa), Zenborrain (Orbaibar), Zuriarrain (Amezketa), e.a. Hauetan denetarik dago, zaharrak (Erdi Arokoak), XVII. gizaldikoak etaegungoak, hangoak eta hemengoak. Bukaera hau aski iluna da oraindik, eta franko dagoikertzeko, argi zerbait eginen badugu.

25 Bada, bestalde, -ain eta -(a)ien-en arteko txandakatzea, zenbait toponimotan. Kasu batUrabain (< Urabahin) herri izenarena da, Urabaien deiturarekin, Irabien Okondokoauzoaren izenarekin eta Urabiano herri hustuarekin erka daitekeenez gero. Beste kasu


201

batzuk : Bildain / Bildaien edo Laskoain / Laskoaien (Tolosa, XIV. mendea), Elduaien /Elduain, Elduaraien / Elduarain, e.a.

26 Gero, hor ditugu Biarnoko eta Aragoiko toponimoekin lotu diren -otz, -oze-dun lekuizenak, aurreko ikertzaile gehienen arabera -az, -ez, -iz, -oz, -uz bukaerak dituztenensailean sartu behar direnak. Hemen zinez akabaila hori dugunetz ikusi beharko dugu,zeren, errate baterako, Nafarroako Beraskoain-en (gaztelaniaz Belascoáin da) oinarrianBerasko badugu, zergatik pentsatu behar dugu Lapurdiko Beraskoitz-en (egun Beskoitzederitza) berrekailua -oitz dela ? Edo, beste etsenplu bat paratzeagatik, IIurdo pertsonaizena badugu, zergatik ondorioztatu behar dugu Nafarroako Ilurdotz-en -otz dugula ?Gainera Auritz, Armendaritz(e), Geretz, Gorliz eta beste hamaika hor ditugu, eta holakoenazterketatik ateratzen den ondorioa da atzizkia -(i)(t)z zela, ez erran eta idatzi izan denmoduan -atz, -etz, -itz, -otz edo -oitz, e.a.

27 Beraz, hemen gertakari zabala dugu, Euskal Herri gehienean kausitzen baititugubukaera hori duten toponimoak, Bizkaiko Muskiz-tik Erronkaribarko Bidankoze eta Uztarroze-raino, baita Euskal Herritik kanpo ere. Arlo honetan, eldarnioak eta sukarametsak saihesteko, azterketa zehatza egin behar da, toponimo bakoitza nondik helduden ikusi eta gehiago zein leku izenekin lot daitekeen ikertu behar da.

28 Honekin guztiarekin dialektologian atzizki zaharren eta ez hain zaharren banaketageografikoa aztertzea munta handikoa dela adierazi nahi dut, baina aipatuberrekailuetatik behar bezalako argitasunak atera ahal izateko, gauzak behar bezalaazaldu ahal izateko, ikerketa sakona egin behar dela, eta ez bakarrik leku batean,Euskal Herri osoan eta, ahal delarik, baita hartatik lekora ere. Eta horretarako, jakina,ikertzaile prestu eta langileak behar ditugu, eta denbora. 2. Toponimo ereduak eta toponimo sailak

29 Atzizkien hedadurarekin batean toki izenen eredu-banaketa ere aintzat hartzekoa delairuditzen zait, eredu horietako batzuk errepikatzen direlako, baina beste batzuk, aldiz,egiten ez direlako. Erraterako, Villamaterni (> Villamaderni > Villamaderne) eta Villanañe-ren moduko toponimoak, osagaitzat villa + genitiboan dagoen pertsona izena dituztenakbakarrik Araban aurkitzen ditugu, eta ez Araba osoan, Gaubea inguruan baizik. Horiekbat datoz, uste dut, Burgos eta Kantabria aldeko antzeko beste herri izen batzuekin (cfr.bigarreneko Villapaderne), hots, bada batasun bat hor, zalantzarik gabe hizkuntza bera(latina → gaztelania) eta antolamendu bertsua izan dutelako.

30 Aitzinekoarekin loturik, ikusi behar genuke ea Ehari, erdaraz Ali deitzen den Arabakoherria, dokumentazioan Ehali-rekin lehian-edo (aldizka ageri baitira) dabilena erelatineko genitibo batean oinarriturik dagoenetz, laguntzat villa-rik eraman ez arren.Elanvs pertsona izena Iruñan (Arabakoan beraz) lekukotzen da, eta ez da neke *(villa)Elani ‘Elanusen lurra, baserria...’ formatik, metatesi goiztiar baten eraginez *Enali ateradela kontu egitea, eta hemendik, euskal bilakaera arrunt eta ohikoz, Ehali bihurtu delaaurrenik eta Ehari ondoren. Bidenabar, honek erran nahi luke bokal arteko sudurkariemearen hasperentzea, tankera bereko albokariaren dardarkaritze edo tap bilakatzeabaino goiztiarragoa dela. Guztiaz ere, hemen toponimo bakarra dugu eta gehiago behargenituzke seguru egoteko.

31 Ez naiz hau bezalako dialektologia ikastaro batean etimologiakeriatan hasiko, bainaerakutsi nahi dut toponimian opatzen ditugun berdintasun horien azpian harremansare bat zegoela, zenbaitetan biziki zabala zena (-ana-dun toponimoena, kasu,


202

Erromanian txoil hedaturik zegoen), baina beste zenbait aldiz franko lekukoa, eta jakinbadakigu giza harremanek berdinkaratzen dituztela hizkerak, eta harremanik ezakelkarrengandik urruntzen eta bestelakotzen. Honek dialektologiarako balio badu,onomastikarako ere balio beharko du, era laxoago batean nahi bada, baina baliobeharko du.

32 Ildo beretik, bukaeran -uri duten leku izenak, Aberasturi, Belaskuri, Bermuduhuri ,Ellakuri(a), Enekuri , Erremelluri , Galbarruri , Giputzuri , Hatumanhuri (honetaz ikusMitxelena, 1976 : 63), Imiruri, Marauri, Maruri, Mutilluri, Nabarruri edo Naharhuri, Obekuri,Otxanduri, Semenohuri, Zeanuri eta besteren taxukoek, osagaitako antroponimoa eta huridituztenak, bakarrik Euskal Herriko sartaldean eta inguruetan agertzen dira, oker ezbanaiz, hots, Bizkaian, Araban, Errioxan eta Burgosen. Ohart bedi irakurlea Marauri,Maruri horiek alde bat uzten baditugu, gainerako guztiak proparoxitonoak (edoaurreproparoxitonoak) direla, gure nafar belarriendako aski « deserosoak », eta bihoriek ere, h ebakitzen zen denboran, *Maráhuri eta *Marúhuri ahoskatuko ziren, hainsegur ere.

33 Ez nabil zehaztasun-zurrean. Bakarrik eredu horren mendebaldetasuna azpimarratunahi dut hemen, horren azpian, bistan da, zerbait badelako, arrazoiren bat. Errioxa etaBurgosen kasuan birpopulatzeari zor zaioke, goitik jaitsitako jende haiek sartaldekoakzirela, Bizkai eta Arabakoak, pentsatzen bada. Ez naiz hemen Burgos eta Errioxakoeuskararen jatorriaz ari, hots, zaharra ote zen, birpopulatzaileek eramana, edo zaharraeta berria aldi berean. Ez da hori oraingo gaia. Ez legoke gaizki isonimoak (eta uste duthitza asmatzen ari naizela) marrazten saiatzea, gauzak mapetan ikusirik argiagoazaltzen zaizkigunez gero.

34 Aipatutako huri-dun toponimo horiek Berantevilla, Elheni villa eta Lacervilla-rentankerakoekin lotu behar dira, bestalde, bi multzoen artean antzekotasun nabarmenadagoelako, baita ordena edo hurrenkeran ere. Alderik handiena, hizkuntza bazter utzizgero, erdarazko horien egitura pertsona izena genitiboan + villa izatea, eta euskarazkoetanelkarketa (Otxando + huri, adibidez) erabiltzea da. Ezin atzendu, bestalde, gorago aipatuditugun Villamaderne, Villanañe-ren erakoak, villa + pertsona izena genitiboan dutenak,hurrenkera alderantzizkoa izanik ere. 3. Onimoek historian zehar aurkezten duten itxura gehienetanaldakorra, eta honek hizkuntzaren historiaren eta dialektologiarenazterketarako duen garrantzia

35 Lehen erran dudan bezala, dialektoen bilakaeraren berri jakiteko aldaera bakoitzeanaurkitzen ditugun gertakariak berrikuntzak, ezaugarri zaharrak edo hautuak direneduki ohi da kontuan eta, argi dago, horretarako euskararen historia ongi ezagutubeharra da. Orain Mitxelenaren eta beste hizkuntzalari frankoren lanari esker, guremintzairaren azken mendeetako bilakaera lehen baino aise hobeki ezagutzen dugu,baina hau hagitz arlo zabala da, eta gauza anitz daude oraindik eginkizun. PerezLazarragakoaren moduko testu luzeen aurkikundeak onura baizik ez dakarkigu, etaberdin testu laburrenak ere, baldin edireilea edireile bezain irakurle (edohizkuntzalari) ona bada, eta ongi dakigu bi ezaugarri horiek ez ohi direla, ezinbestean,elkarrekin ontsa arranjatzen1.

36 Ongi aztertzeko dauden gaietako bat aspirazioarena da. Egun Iparraldean baizik ezdugu, baina antzina Hegoaldean ere indarrean zen, nahiz ez, antza duenez, toki


203

guztietan osagarri berarekin. Lekutu ere ez bide zen alderdi guztietan batera lekutu,honetan ere badira aldeak, eta zalantzarik ez dago gaia behar bezala ezagutzeakondoren garrantzi handikoak izan ditzakeela hizkuntza gertakari zenbait era bateraedo bestera azaltzeko (cfr. arena > *areha > harea, adibidez, hondar gizaldietakohasperena nondik atera den argitzen duena ; Lakarra, 2009 : 216).

37 Mugaz alde honetan franko garbi zegoen Araba dela hasperenaren bilakaera aztertzekoherrialderik egokiena, 1025 Donemiliagako Reja delakoa hor baita. Arazo zenbaitbadira, halarik ere, dokumentu horretako datu batzuk geroagokoekin ongi konpontzenez direlako. Kasuren batean ezin arranjatua gure hobena izanen da apika, bainabesteren batean gure gaitasun ezetik haratagoko arrazoiak dirateke konponduezinarenerroak. Zernahi ere den, berriki aurkeztu tesian Manterolak (2015) aspirazioareniraupenaren mapa aldatu du, edo aldatzen saiatu da behintzat.

38 Oraingo hasperendun hizkerekin alderatzeko, Rejan aspirazioak duen banaketa ikusteainteresatzen zaigu, zein silabatan ageri den, h bakarra agertzen den edo gehiago, etanoiz arte. Hau ezaguna da, baina oraindik bada zer erran, hasperena non ez dagoenbaina itxuraz egon behar lukeen jakiteko etimologiatan sartu behar dugulako : cfr.Arabako Barrón herriaren izena, Barfone X. mendean, Barhoa Rejan, 1025ean, baina baita1129an ere, Barron gero, eta honekin batean Arbiganoko 1168-1204 bitarteko Barhones mikrotoponimoa, Los Barrones egun. Cfr. orobat, Erroitegiren eta Done BikendiHaranaren arteko mugako Barroluzea alhagunea, XVI. gizaldiaren akabailan. Hots,dagoena zer den zehatz-mehatz jakin behar dugu, ahalaz. Bestalde, ez dagoena eta gureiritziz egon behar lukeena zergatik ez dagoen azaltzea menturaz zailxeago eginenzaigu.

39 Hau ikertzeko toponimoen bilakaera aztertu behar da, eta honetarako, erran beharrikez dago, toponimia (eta antroponimia, onomastika oro har) ezagutu behar da, gauzenfuntzionamenduaren berri jakin behar da. Ezagutza eta jakintza bezain garrantzitsuada, nolanahi ere, datuak izatea. Azken urteotan FDMPV bilduman, eta hemendik kanpoere bai, agiri franko argitaratu dira, datu asko jasotzen dituztenak, eta orain anitzezerrazagoa da, kasu askotan, ez denetan, toki izenen jarraipena egitea, eta horrekinbatean horiek erakusten dituzten ezaugarrien segimendua egitea, h-rena argibidez.Honek, zernahi dela, badu arazo handi bat, agiri zaharrak erabiltzera usatuak ezdirenek ongi neurtzen ez dutena : <h> batzuetan ez da etimologikoa, kontu grafikohutsa da, eskribauak « hobe beharrez » sartzen zuen, balekibale beharbada inoizka.Kontua hemen, hortaz, <h> noiz den etimologikoa eta noiz den grafiko hutsaerabakitzea da, eta horretarako ageri den lekuneari ohartu beharko gatzaizkio, besteakbeste. Eskribau bakoitzaren idatz-usadioak eta garaian garaiko ohituren berri izateakez digu kalterik ekarriko, noski.

40 Orain neronek burutu ikerketa lan batzuetatik atera ditudan argitasun zenbaitaipatuko ditut, datuetara joko dut, dena tar-tar-tar- jardukian aritzea izan ez dadin.Niketan mintzatuko naiz, alabaina, behar baino gehixeago ezbairik gabe. 3.1. Oibar harana eta Uxue aldea

3.1.1. Bokalen irekitzea edo ez irekitzea

41 Lergako Aranbazterra-ren modukoetan garbi ikusten da bertan bazter zegoela, ez baztar.Hemendik izter, maizter eta beste ere bagenituela baiestera (hots, iztar, maiztar ezgenituela erratera) bada bide, baina lekuko bat behintzat badugu. Beste aldetik, guk


204

Uxuen piparra erraten diegu pipermin handiei ; ez dakit, ordea, gauza zaharra denetz.Pitarra ‘ardo mintzen, ozpintzen hasia’ ere erraten dugu, baina kasu honetan piter, OEHkbilduagatik, ez bide dago biziki hedatua, eta ez dakit etimologia zein den, hots, formazaharrak -ar ala -er zuen. Murillo el Fruton, Uxueko hegoaldeko mugan, Johan Biper bizizen 1366an (Carrasco, 1973 : 448 ; ikus orain Salaberri, 2015a).

3.1.2. Bokal hesketa

42 Gaztelaniatik hartutako portillo hitza, bestela ate, esate, harrate, harresate... ere erranizan dena, portillu da Oibar alderdiko toponimo batzuetan (Oibar haraneko etainguruetako datuak Salaberriren 1994 lanetik ateraiak dira) : ARojaportillua (1591), ARoyportillua (1593) (Lerga, Arroia dermioa da) ; Dorretaco portillua (Eslaba, 1601 ; Dorretaaurkintza dugu), Portillua (Ezporogi, 1661), Viscar aran portillua (Eslaba, 1770).

43 Latinetik atera izan balitz portelu(a) izanen litzateke ; cfr. Iruña Okako Portelu (1574,Fernández de Palomares, 2007 : 191). Egia da -oa > -ua gertatu zela pentsa daitekeela,baina datuak ikusirik ez zait iruditzen hala den. Uxuetik irten gabe, Castillu duguzenbait aldiz, bestetako eta egungo Castillo-ren partez, behin Gaztelu gisa ere ageri dena(Gazteluondoa, Gaztelondoa alderditik urrun dago Castillo - Castillu - Gaztelu hau).

44 Arabako hegoaldeko mugan (Salaberri, 1998), Ameskoa - Lana - Allin aldean ere bada :Goico portillua (Biloria, 1686), Bidarmingo portillua (Bidarmin aurkintza, San MartinAmeskoa, 1688), Portilua eta Portillua (Galbarra, 1689 eta 1693), Portilua (Lokiz, 1694),Errecara portillua (Eultz, 1726)... Aintzat har bedi, baita ere, beste alderdi batzuetanportilloa dagoela. 3.1.3. yod-en tratamendua

45 Hurrengo leku izenok ekarriko ditugu ahotara, kontsonante palatalaren bilakaeraikusteko :

a) Jaugia (Auria itxuragabetua orain, Morionesen, baina <y>-rekin ere izkiriatuaagirietan ; Jaugibarrena, Jaugiburua ere baziren) vs. Xaugizabal (Eslaba ; egun s-rekinebakitzen da). Jaugi ‘jalgia’, ‘ateraia’ dukegu hemen. Mendiak baitira.b) Xauzgun (Xauzkunea, Sirgún egun ; Eslaba) eta Arrixauzkieta, Arrixauzkuneta(ahantziak, Ageza) : Arrijausguneta, Arrijauscuneta idatziak XVI-XVII. mendeetan,baina Arrisauzquneta 1706an, seinale [∫] zegoela.

46 Leatxen, bestalde, DoneJulio zegoen 1584an, baina Domensurio, itxuragabetuxe, 1705ean.Bigarren osagaiaren hasierako <s> horrek garbi adierazten du garai batean [j] zenaXVIII. mendearen hasmentarako [∫] bihurtu zela. Morionesen 1703ko JuandenoJulio1679an Joan Dene Sulio zen, Jaun Done Xulio ‘San Julián’ alegia. X- baina -l- ditugu hemen,ez Leatxen bezala x- eta -r-, ikus daitekeen moduan.

3.1.4. Hitz hasierako herskariak

47 Hau gai bihurria da, isoglosak markatzea ardura zailkara delako, partikularzki mendebateko baino gehiagotako lekukoak ibiltzen direnean, baina datuak beti datu dira etaontzat hartzekoak. Hona hemen batzuk :

Butzu / putzu : Andrebutzu (Uxue).Dekuma : Dekumazarra (Galipentzu).Dipulatze / tipulatze : Tipulatzeta (Ageza), Tipulatze (Eslaba), Tipulatzea (Galipentzu),Dipulaçea (1530) - Tipulaçea (1591) (Moriones).


205

Dorre : Dorreko itxaurraldea (Ageza), Dorreta (Eslaba).Gaztelu : Gaztelondoa (Uxue, 1636), Gaztelusaessa (Lerga, 1604).Gurutze : Guruzea (Galipentzu, 1710), Guruzealdea (Lerga, 1723), Guruche givela (1717),Guruzeguibela (1736), Guruzezabala (1753) (Uxue).Gapana (inoiz) / kapana (gehien-gehienetan, Nafarroako alderdi zabal batean).Gristioburua, Gristiodiaburua (Eslaba, 1591, 1593). Cfr. Lizarraga ElkanokoarenDoctrina Christioaren Cathechima liburua (beltza nirea da). Aldera bedi, halaber,Gizaiduri (Leatxe), Gizairudiaga > Izurdiaga (Arakil) eta Gizaburuaga-rekin (hauBizkaikoa, ezaguna denez).Koroa / goroa : Coroagaña (Zare, 1610), Goroabe (Iruñea).

3.1.5. Hitz hasierako kontsonante multzoak

48 Plau, pelau ‘laua’ (iz.) : Plaondoa (Eslaba), Plau (Zare) (Elkanokoak plau darabil, etaAxularrek plaundu), Pelau (Pelaubidea, Pelaumuga , Leatxe). Ziraukin Belauburarra dugu1580an, itxuraz pelau-ren belau aldaera biltzen duen toponimoa, lehen osagaiarendakobeste etorki bat ere proposa daitekeen arren.

3.1.6. Txistukariak

Gezari (Ageza - Eslaba - Galipentzu) / gesal (Gesaliturria, Ageza ; Gesalaga , Leatxe ;Petringesala ‘Petriren gesala’ Uxue). Araban Gazari interesgarria dago, eta gezalezaguna da (cfr. Gesalaz / Gezalaz, nahiz hemen asimilazioaren emaitza izandaitekeen).Zabal, zazu, zoko, zar (Dekumazarra Galipentzun, Trankazarra Murillo el Fruton), bainamaiz -xar, -txar elkartuaren bigarren osagaia denean (Errotaxar Lergan, Rotasjárebakia egun).Zaldu (orokorra ; Leatxen adibidez : Zaldu, Zalduarana, Zaldubidea, Zalduko euntzea, Zalduzarreta ; Murillon Garipentzuko zaldua zegoen eta Zarrakaztelun Ollarzaldua etaZalduzaharra) / Zautelu (Uxue ; egun ahaztua) / Xautu, Xautuarana (Zare ; orain [x],dokumentazioan batzuetan <s>, [∫] alegia).Zirikuzabal (Leatxe). Cfr. Kircu 1025ean Araban, Guircu 1393an. Herri hustua zen hau ;Agurain ondoko toponimia txikian behin baino gehiagotan bildu du Guircu- Lopezde Gereñuk (1989)2.Inoiz, hitz barnean, x > tx pausua burutu da, gaztelaniaren eraginez : pasabide estalibaten izena den Eslabako Patxape < *paxape (< pasa(tu) eta -pe). Cfr., honen karietara,Izabako Transitope. Egokia da pasatu-ren txistukaria zergatik palatalizatu dengaldegitea, baina arraposturik ez dut nik.

3.1.7. Atzizkiak

49 Uxue eta Oibar aldean garbi ikusten da atzizki multzokaria -dui izan dela, ezOrbaibarren, Artaxoan, Ibargoitin eta Iruñerri aldean kausitzen dugun -di berriagoa.Cfr. Ibargoitiko Besollan 1093. urtean daukagun « loco qui vocatur Espelduia », ibarhorretan mende batzuk geroago ageri den -di-tik hastantzen dena. Dena dela, aintzathartu behar da Besolla Urraulbeiti ondoan dela, Tabarren mugakide dela.

50 Aipatu dudan Uxue eta Oibar haraneko -dui atzizki-aldaera bat heldu da Urraulbeitikoerabilerarekin (Izpicuduia, Geretz, 1692). Ez dakit hau halabehar hutsaren fruitu den edobaden azpian zerbaiten eragina edo, zehazkiago erran, zerbaiten eragin eza. Erran nahidudana da beharbada Iruñearen eragina ondoko ibarretara zabaldu zela, etaArtederretan barna Artaxoara eta Orbaibarrera ere iritsi zela alde batetik, etaArangurenen eta Elortzibarren gaindi Ibargoitira beste aldetik, baina ez euskararen


206

eremuaren bazter batean gelditzen zen Oibar haran, Uxue eta Murillo el Frutora(Arandui), edo aski zoko egiten zuen Urraulbeitira.

51 Oibar ondoan den Leatxen, hala ere, -di dugu Elordia toponimoan, goiko aldean dagoenIbargoitin dugun berbera. Leatxek, nonbait, harreman handiak izan ditu historianzehar goragoko ibarrarekin, Ibargoitirekin, eta horren erakuskari-edo dateke -dui ez,baizik -di izatea. 3.1.8. Hiztegia

52 Oibar haraneko toponimoetan edireten ditugun ondoko ele hauek aipa ditzakegu, besteaskoren artetik : alor, altxirri ‘ardi kaka’, altxunbide ‘altxonbidea, ardibidea’, ardantze , berro ‘luberria’, dekuma, erregu, erreka (‘erreka’ eta gaztelaniazko gure alderdiko‘barranco’), errekin ‘erretako oihan puska’, euntze , ezkabia , ezti (edo esti : Udare estia,Udareestiaga, Moriones, 1703-1704), garai ‘zutabe gaineko bihitegia’, idoki (Arriydoquieta,Lerga, 1558), igurai, kaskailu, labe, laku ‘ura iragazten ez den tokia’, makur, sario, xubingo,zapatagin eta zapatagindegia, zarkume , e.a. Cfr., gainera, Barranco del Ibón, Galipentzun,lehena sartaldetik sortaldera joanik, dakigunez.

53 Ikusten den bezala, gauza berririk ez dago. Gehienez ere, hitzen aldaerak diratekeinteresgarri, dialektologia kontuetarako : dekuma, euntze , igurai , sario, eta beste.Gainera, kasu bakoitzean hitzaren adiera ongi mugarriztatu behar genuke, eta hau ezda beti eginkizun erraza : Uxueko euntze, adibidez, ez zen menturaz Iruñerriko euntzebera, eta zalantzarik ez dago Larraungo euntze-tik bereizi beharra dela. Hots, hitzarenjatorria bera da hiru kasuetan (fenu > *henu > *hehu > *eu(n) + -(un)tze), baina alderdibakoitzean zuen erranahia ez, klimak agintzen baitu, oraingoan. Murillo el FrutonEstellerrian ageri den eutze bera genuen, hots, tarteko sudurkaririk ez duen forma.

54 Uxueko idoi bestalde, gaztelaniazko balsa-ren adierakidea dena, abeltzaintzarekin lotuada ia erabat, eta ehizarekin hein txiki batean : herri ondoan egon dira idoiak, etaaltxonbidearen bazterrean, zamari jendeek eta ardiek non edan izan zezaten, udaparteko idorte latzetan. Zakurrek eta ihizi-basapiztiek ere edan beharra zuten, baitaartzain, ahuntzain, mandazain eta bestelako kabalzainek ere, aziendek berek ez ezik.

55 Aintzat har bedi, nolanahiko gisan, hitz guztiak ez direla sinkronia beretik atereak,batzuk mende batekoak direla, besteak bestekoak eta hirugarrenak hurrengogizaldikoak. Guztiarekin ere, hauek dira alderdi honetako euskararen lekuko bakarrak,oraingoz, eta horregatik ezin arbuiatuzkoak. 3.2. Ameskoa eta Lana3

56 Eremu hau, Araba ondoko Burunda bezala, hagitz interesgarria da. Zehazkiago erran,hagitz interesgarria da hiruren artean (Burunda, Ameskoa eta Lanaren artean) ageriden hein bateko batasuna, eskuinekoetatik (Nafarroako beste hizkeretatik) bereiztendituena. Burundako hizkeraren inguruan Zuazo (2010) ikus daiteke orain. Beste bietaneuskara lekutua da eta ez dugu testigantza askorik. Neronek Artatzan agertutako testuaaztertu nuen artikuluxka batean (Salaberri, 2004).

3.2.1. Despalatalizazioa

57 Toponimian badira errepikatzen diren hitz batzuk, beren barnean soinu palatala, edopalataliza daitekeena, biltzen dutenak. Ohikoena hamaika leku izenetan kausitzen


207

dugun gaina da, batuan, hizkera arrunteko hitza denean, <in>-ekin idazten duguna,baina toki gehienetan [ɲ]-rekin ebakitzen dena.

58 Ameskoa eta Lana aldean garbi ikusten da denbora batean <ñ>-z izkiriaturik azaltzenziren toponimoek egun, hizkuntza aldatzea izandako lurrikara izugarritik onik-edo(gehienak itxuratxartuak) atera direnean, ez dutela soinu palatalik, goragoko Burundaaldean agitzen denaren ildotik. Hau garrantzizkoa da ibar honen, Ameskoaren etaLanaren artean bilakaera komuna egon dela adierazten duelako, nahiz erdian Urbasa-Entzia eta Lokiz mendiak egon.

59 Ondoko Arabako Haranean zer gertatu den ikusteko baditugu lan batzuk : Lopez deGereñuk 1989ko liburuan bildutako lehenagoko, 1956-1979 bitarteko datuak, 1983koartikulua eta Mitxelenak 1971n (azkeneko hiru orrialdeak partikularzki) eta 1985eandatu haien gainean erranak.

60 Gipuzkoar hizkuntzalariak (1985 : 601-602) dioenez, sartaldeko hizkera duguKontrastakoa, leku izenetan ikus daitekeenez : -a + -a > -ea, -ia, buar ‘bularra’, barga, barri, -dui, -gan (baina -gain gehiago), inkatz, larrin, narrutu, oste. Ondoko nafar alderdianbezala, eliza, soro eta zufi azaltzen dira, baita aiz- (‘haitza’) ere. Mendebalderago ere az-dugu Maeztuko egungo Azkorri-n (González Salazar, 1986 : 47), baina gana , Bernedoaldeko Markiz herrian, kasurako.

61 González Salazarrek (1986) Guirigaina, Ollargaina (cfr. Chorogana Arluzean [ibid., 39],Mendigaña Apelaizen [ibid., 43], San Vicentegaña Maeztun [ ibid., 45]), Ordinasoro,Sagarmina, Artiarana, Larradana, Ocaratirana (< okaranak dirana ?), Zumaduya, Arancaicha (<Arangaitza ustez ; cfr. Turrigacha, Recagacha Arluzean [ibid., 39]) eta Mindurina (ibid., 37)biltzen ditu Kontrastan.

62 Nafarroako ibarrei doakienez (Salaberri, 1998), Arzurigaina (1735), Aizurigaina (1751)zena (harri + zuri + gain + -a / haitz + zuri + gain + -a) Izurigáina, Izurugáina da orainAranaratxen eta Eulaten. Larragoako Arzagaina (1630, 1859) Arzagáina da gure egunotan.Herri honetako Cañueta (1634-1705) 1825ean Cainueta zen eta gaur Kainuéta. Altsasun,diodan bidenabar, kainuba ‘el caño’ erraten zuten hango euskara egiten zuten azkenhiztunek (Izagirre, 1967 : 70).

63 Ameskoabarrenean Mendigáina, Oribiagáina, Trungáina eta beste ditugu, eta Biloriakodokumentazioko Mendigurengaina, Mendiburugaina gaur egun Mendilugáina da. Ez da haugaia garatzeko lekua, datuok argitaraturik baitaude gainera (Salaberri, 1998), baina ezinaipatu gabe utzi Larragoako eta Lokizko Mendiluina (1859), Mendiluína orain, mendi +iluina ‘iluna’ etorkiz. 3.2.2. -b- > -f-

64 Aldakuntza hau Rejan aurkitzen dugu, 1025ean : Zuffia de suso, Zuffia de iuso. Gero haudugu : Zuhigutia (1223), Çoygoytya (1257), Çuygoitia (1276), Cigoitia (1393an), eta hauekinbatean baita Zuhia (Zuia, 1025) eta Zufia (1089) ere.

65 Nafarroako Burundan ez da zufi ibiltzen, baina badira -b- > -f-ren lekukotasunak (IturfeIturmendin eta Urdiainen, Mendife Ziordian, adibidez). Agurainen Arzufia etaArrizubibeitia zeuden duela 85 urte (Grandes, 1929 : 139-140). Bigarrena Arriçufibeytiazen 1512an, Altzania aldean (Pozuelo, 2001 : 257). Ameskoetan zufi ageri da : Gurzufia (1693), Gurzúfi egun (Larragoa), Zufia dana, Zufikoa (Gollao, 1726, 1729), Zufieta (1710), Zufiéta orain (Gollao), Zufikia dana (Barindao, 1710), Zufikoa dana (Bakedao, 1696),


208

Zufitxarkia (1691), Zufizárki egun (Larragoa), e.a. Allingo Eultzen Astazufikoa genuen1819an.

66 Ezaguna denez, Estellerrian bada Zufia herria, Zubielki deritzan beste baten mugakidedena, biak Allin ibarrean, Lizarrari hurran. Gertakarien mugak nonbait egon behar etahortxe egoki ! Harrigarria da, dena dela, herri batek b izatea eta aldamen-aldamenekoak f. Nafarroako Zufia hori ere ez da berria ; XIII. mendean kausitzen dugu,eta badakigu -a kendu-utzizkoa zela, Orti Çufico baitugu, gizaldi horretan.

67 Honen parean, Zufigaña dugu Ega ibarreko Antzinen 1699an, Bengo zufia LanakoGalbarran XVII. mendearen bukaeran, Zufipunta 1700ean, Zufitondoa Gastainen 1675ean,Zufitondobarrena 1687an. Beheiti aldera, Errioxan, Zufiori genuen 947. urtean (haudateke -b- > -f-ren lehen testigantza), Zufiuri 1057an, Cihuri izkiriatua egun.

68 Mitxelenak Lopez de Gereñuren lanetik hartutako Kontrastako Arteko zufi dakar.González Salazarrek (1986 : 33, 37) Sufimuso biltzen du Aldan (*Zufimusu ?), eta ZarrazufiKontrastan.

69 Martinez de Madina arabar onomastikariari esker dakit Haraneko Alda herrianYribarrizuficoadana toponimoa genuela XVII. gizaldian, jatorriz « Uribarriko bidean denxubi ttikiaren ingurua ». Toponimo honetan lau gauza dira garrantzizko, gutienekokontuan : lehena holako toponimo euskalduna agertzea bera, nahiz hau, alderdiaezagutzen badugu, ez den harritzeko ; bigarrena ikusten ari garen -b- > -f-aldakuntzaren beste lekuko bat izatea, -ko atzizki txikigarria duena, gainera (zufikoa).Notatzeko hirugarren puntua zera da, Satzname eder bat dugula, eta laugarrena, lehenaizan behar lukeena agian, Harana ibarreko Ullíbarri herria euskaraz Uribarri ez, baizikIribarri zela garbi adieraztea, hots, erdi-ekialdeko hiri eta mendebaldeko barri osagaiakelkartzen dituen aldaera zela.

70 Honek zer erakusten digu ? Ba, ezbairik gabe muga edo iragate eremu batean gaudela,toponimoek Araba aldeko ezaugarriak eta Nafarroa aldekoak dituztela, batera zenbaitaldiz, oraingo honetan bezala. Hau bereziki garrantzizkoa da euskara lekututakoalderdia delako, testu gutxi utzi dizkiguna (ikus gorago, Mitxelenaren 1985eko hitzak,gai honetaz) : Sabando ez dago urruti, baina Juan Bautista Gamiz Iruñean bizitu zen, etaharen euskararen ezaugarri batzuk Iruñeko eta Nafarroako euskararenak dira, ezegilearen sorterriko hizkerarenak. Artatzako testua aipatu dut dagoeneko, eta ez danahi genukeen bezain luzea.

71 Bada, honen kari, beste gauza bat polita, nabarmentzea balio duena : Arabako muganbaina Lokizez beheitiko aldean (« Lokizen erdian » erratea zehatzagoa dateke) dagoenNafarroako Lana ibarrean beste hainbeste agitzen da : hor (ere) bada erdaraz Ulíbarrideitzen den herria (Arabakoa Ullíbarri da), euskal mikrotoponimian gehienetan Iribarriizendatua azaltzen zaiguna (Yribarribidea, Yribarrico muga , Galbarra, 1649 eta 1691 ;Yribarribidagayna, Narkue, 1694). Bada, baita ere, Iribartia izeneko dermioa Gastiainen,oker ez banaiz Iribarrigutia herri hustuaren izenaren bilakaeraren emaitza dena ;pentsatzen dut Iríbarrigutia ebakeraren ondorio datekeela aipatu aurkintza izena.Lanako oraingo Ulíbarri, XIV. mendeko agiri interesgarri batean,4 Iribarri mayor, Uribarrimayor ohi da, ezbairik gabe Iribarrigutia-tik bereizteko. Ezin ahantzi, buruenik,Egaibarko Mendilibarri herri izena, dokumentazioan, berandu arte, Mendiribarri etaMendiriberri aldaerak, batean, aurkezten dituenez gero.


209

3.2.3. Baltz / beltz

72 Ekalan Bidebalz dago 1710ean, Araiztubelza, Ariztubelza-ren aldakan. Azken hau egunAristubélza da, Eulaten bezala, nahiz hondar herri honetan 1688an Araiztubalza azaldu.Borroka ikusten da, hortaz, bi Ameskoetan, baltz eta beltz aldaeren artean, Lanan bezala.Ibar honetan Loguibalza agertzen da Gastiainen 1685etik, baina Aranbelza dago BilorianXIV. mendean, Galbarran 1639an, Aranbelça Lokizen XIV. gizaldian, Aranbelz 1824an,Aranbél egun.

73 Bilorian Johan Balça zegoen 1350ean, eta Gastiainen « Maria Landa alias Maribalza »1696an. Azken honen anaia bide zen « Juan de Landa alias Moreno » ere azaltzen da, etahonela deskribatzen : « Ytten a Juan de Landa alias Moreno natural de d[ic]ho lugar de hedadde veinte y cinco años moreno de cara pelo negro liso barbilanpino y de mediana estatura ». Garai hartan argazkirik ez egoki ! 3.2.4. erreka / errekea

74 Bukaeran -a duten hitzetan artikulua gehitzean gertatzen den disimilazioa, hots, -a + -a> -ea, lehen aldiz, 1025eko Rejan aurkitzen dugu, Elhorzahea-n (Manterolak [2015]Morebiribilea-ren moduko inesiboarekilako aldaera analogikoa dakusa hemen). Gukoraino argia ikusi ez duen lan batean duela hiru urte genioenez, menturaz soberabakartua dagoke testigantza hau, baina orain badakigu ez dela bakarra, badela bestebat Errioxan, Garci Olhea, 1156 aldean, Casalarreina inguru horretan (Ag. Ubieto, 1978 :31). Hemen, garbi dago, olha + -a dugu.

75 Disimilazio hau, beraz, franko zaharra da, eta nik errranen nuke pisurik aski izan duelaeta beharbada oraino badukeela dialektologia lanetan. Gipuzkoako GoierritikNafarroako Burundara doa isoglosa, eta Burundatik badakigu Ameskoagoienera jaistenzela, Entzia eta Urbasa gainditurik, eta hemendik Lana ibarrera, oraingoan Lokizmendia iraganik. Hau da, Arabako mugan dauden alderdiak harrapatzen ditu : Bizkaia,mendebaldeko euskara egiten den Gipuzkoako alderdia, Goierri, Burunda,Ameskoagoiena eta Lana, egungo Euskal Herrian, baita Errioxa ere, Euskal Herrigalduan. Gipuzkoako kostaldeko azkurea, Nafarroako aterea eta tankera horretakoakalde batera utziko ditut hemen.

76 Errioxako aferak bihurrikarak dira eta ez dira hemen ukitzekoak, ez da egungo gaia.Hango euskara antzinatikakoa izan edo Ebro igarota alderdia birpopulatzera joanzirenek eramana izan, kontua da Olhea badugula, eta beste gauza franko ere baditugulaXII eta XIII. mendeetan (lehen aipatu dugun huri adibidez), Arabako hego-sartaldekoondoko alderdian erromantzea nagusi zen garaian. 3.2.5. Hiztegi kontuak

77 Ondoko ele hauek aipa daitezke, besteak beste :Baratza : Andiko baratzak (Aramendia, 1697).Barga : Barga (Arellao, 1752), Barganarrutua (Lokiz, XIV-XVII), Bargabitartea,Bargaondoa (Bakedao - Gollao, XVIII), Bargatxipia, Bargatxipigaina (Ekala - Eulate),Bargazuria (Eulate, XVII), Daliko bargaeskina (Eulate - Aranaratxe).Boru ‘errota’ : Borualdea (Gastiain, 1689), Boruartea (Narkue, 1692), Boruzarra(Gastiain, 1692). Lanan ez dugu errota-rik aurkitu, eta Ameskoan, berriz, ez duguboru-rik opatu : Errotabidea, Errotara bidea (Barindao, 1712, 1719), Errotaldea(Aranaratxe, 1613 ; Zudairi, 1705), e.a. Guztiaz ere, halabeharreko gauza izan


210

daiteke.Larrin : Larrinburua (Biloria, 1685), Bengo larrina (San Martin, 1690), Larrinabuarra(Larragoa, 1697) (cfr. Gomiz de Larrinhetago, Araban, ustez, 1129an) / larrain : Larrañeta - Larrinetako eguia, Larrinzurieta (Zudairi, 1686, 1688), Larrineta - Larrañeta(Lokiz, 1692).Narrutu : Barganarrutua (Lokiz).

3.3. Artaxoa5

3.3.1. Deklinabidea

78 Artaxoan -(r)e genitibo sudurkarigabea zegoen, Oteitza, Orbaibar eta Uxueko -(r)en aldaeraren aldamenean : Mariaren gortea, Pa[s]coalengorteac (Oteitza, 1574, 1578),Petringuesala (Uxue, 1593), Piquero aren berroa (Eslaba-Epaitz, 1648), Calvoren corralesarraldea (Eslaba, 1692), D[o]n Juanen barrancoa (Uzkita, 1823), e.a. Artaxoan, aldiz,ondoko hauek aurkitu ditugu dokumentazioan :

Antsare gortea, Antxapale gortea (Antxo Txapel ; « Sancho Chapel fi de Katelina » dagodokumentatua), Arotzare gortea, Azearitze portalea, Errabiare gortea, Gile gortea, Gileolibadia, Juan Rose sakana ( = Juan Ros sakana), Kastañare gortea (Elvira Castayn), Loperezazua ( = Loperen zazua), Mariare gortea, Marimigeleze gortea, Mateare gortea, Olataregortea (Semero Oblata, Sancho Oblata...), Paskuale gortea, Remone gortea... Inoizka, ikusiden bezala, -rena ere agertzen da. Cfr., gainera, Aitagomeçarena (1338), Aytameçare (1595),Garziaren saroia.

3.3.2. Hiztegia

79 Toponimoetan edireten ditugun eleekin hiztegi txiki bat egin daiteke ; hona hemenhorietako batzuk :

Ahuntz (Aunzbidea, Aunztegia), aker (Akerbelarra, Akermendia), alor (Auzalorra,Bodinalorra, Irantzualorra), apez, apeztegi (Apezalorra, Apeztegiko baratzea), arantze(Arantzedia), ardantze (Ardantzemakurra), artzai (Artzaiportilloa), arotz (Arotzare gortea,Arozmendia), axari (Axarikortea, Axarizuloa), baratze (Baratzea), belatz (Belatzmendia),bidegurutze (Bidegurutzea), dinda ‘kalexka’, ‘bidexka’ (Barrendinda), dorre (Dorreberria),eri (Erietxea), esate (Gatuzuloko esatea), estali (Gortestalia), galtzinalabe(Galtzinalabealdea), gatu (Gatuzuloko esatea), gatz (Gazbidea, Gazpidea), gaztelu(Gaztelugortea, Gazteluzar), gesal (Gesalea), haizerrota (Aizerrotamendia, Aizerrotondoa),harakin (Arakindermioa), harmaskadi, harrimaska (Andrearrimaska, Armaskadia), idoi(Gentzeko idoia), ilun (Araniluna), jaun (Jaunazeritzea), labur (Antsalaburramendia), luze(Arriluzea), mairu (Mairumendia), makur (Ardantzemakurra), mehar (Zubimearra),mukuru (Armukurua), olibadi (Gile olibadia), parrale (Parralea), portale (Azearitzeportalea), sakan (Juanrosakana), sandu (Sanduzuria), saroi (Garziaren saroia), serore(Seroreiturria), txapel (Antxapele gortea), Txirri(a) (Txirriturria), uharka (Uarka),urkamendi (Urkamendia), zazu (gaztelaniaz saso da : Loperen zazua edo Lopere zazua,Zazuandia, Zazuertea, Zazuluzea), zerko (‘harresia’ : Zerkondoa), zidor (Andionzidorra,Estellazidorra), e.a.

80 Pertsona eta toki izenak : Antsa, Antxo Txapel, Arrapat, Azearitz, Castain, Gometza, EnekoArgedasko, Estella, Ferran, Garzia, Gil, Irantzu, Lope, Olata...

81 Toponimoetan oinarri harturik, Artaxoako euskara galduaren ezaugarri batzuk ikusdaitezke :

Bokalen bilakaera : Azearitze portalea / Jaunazeritzea / Axarikortea, Axarizuloa.

82 Sudurkari galtzea. Badakigu Euskal Herriko beste lekuetan bezala -ana latinetikakoatzizkia -a bihurtzen zela : Akitana toponimoa Aquita da 1402ko lehen lekukotasunean.


211

Hasperenaren aztarnarik, bidenabar, ez dago. Badakigu, orobat, -ano > -ao, -au egitenzela : Kapillao, Kapillau.

83 Ahoskabetzeak : Gazbidea vs. Gazpidea.

84 Palatalizatze kontuak : Araniluna, Gile gortea vs. Gille gortea.

85 Kontsonante bakuntzea : Olatare gortea (Semero Oblata).

86 Protesia : Arrapatietxondoa (Garcia Rappat, Miguel Rapat), Errabiare gortea (Errabia, Rabia).

87 Paragogea : Eskopalea, Eskopaleondoa (cfr. Uxueko Eskobarea eta Zareko Utsaskieta).

88 Disimilazioa : Barrendinda > Barredinda.

89 Haplologia : *Antxo Txapel > Antxapel(e gortea).

90 Atzizki eta bukaerak :-di : Arantzedia, Armaskadia, Lezkadia, Zuasti, Zumadia.-eta : Argongeta, Armugeta.-gin : Arakindermioa.-ko : Barberzarkoa.-ngo : Iturringoa.-(t)egi : Apeztegiko baratzea, Aunztegia.-zai : Artzaiportilloa...

91 Garbi dago Artaxoako testu txiki batek (cfr. orain Santazilia, 2015 : 135-137) gehiagoerakuts diezagukeela ezen ez ikusi ditugun toponimoek, baina testuak eta onimoakelkarren osagarriak izan daitezke, izan behar dute, ez elkarren etsai.

92 Nolanahi ere, badira aipatu ditugun horietan gauza interesgarriak, Artaxoako hizkeragaldua (Jimenoren lanari esker badakigu, derragun bidenabar, XIX. gizaldiarenhasieran lekutu zela) ezagutzeko eta kokatzeko balio dutenak. Berezitasunik handiena,ezbairik gabe, oso ongi dokumentatua dagoen sudurkaririk gabeko genitibo morfemada, ondoko herrietako aldaeratik urruntzen dena. Itzarbeibarko euskara ongi xamarezagutzen dugu (Bonaparte - Ondarra, Ukargo katixima, Utergako Beriainen lanak...),eta beti -n dago. Orbaibarren eta Uxue aldean ere, ikusi dugun bezala, -n-dun aldaeradugu, eta berebat Oteitza alderdian.

93 Bestalde, saroia dugu (ikus orain Zaldua, 2015), Iruñean (Jimeno eta Salaberri, 2006 :316-317), inguruetan eta hortik beheitiko eremu zabalean arras hedatua zegoen sario-tik hastantzen dena. Sandu, kontrara, ongi arranjatzen da Iruñerriko eta bestetakodatuekin (Sanduandia, Sanduzelai hiriburuan), zandu-ra « iristen » ez bada ere (cfr. Artzibarko Zandueta herriaren izena).

94 Gainerako item lexikoak eta aldaerak eremu honetan espero genituenak dira. Adibidez,erregu Murillo el Frutoko Erteko erregua ‘arteko erreka’-rekin, Leatxeko Erregumaiorea-rekin eta Galbarrako Behengo erregua-rekin bat dator. Portalea harresietakoa da,Galipentzuko Portaletxikia-rekin bat heldu dena. Dinda hitzak, aldiz, Uxuerekin (drinda)ez, baizik Orbaibarrekin (Dindaartea, Dindaertea, Amatriainen, baina Drunda Oletan) etahiriburuarekin lotzen dute Artaxoako hizkera : cfr. Iruñeko Dindatxikia, Urradinda ,Zakudinda. Orobat Iruñerriko eta Imozko behialako hizkerekin.

95 Atzizkiei doakienez, Iruñerriko, Orbaibarko eta Itzarbeibarko -di dugu, ez Murillo elFruton, Uxuen eta Oibar haranean dagoen -dui ( idoi bezalako hitza berezia da ; ikusSalaberri, 1991). Artzai-ren modukoak ohikoak dira Nafarroako erdialde zabalean, etaorobat baratze-ren tankerakoak. Bada -ngo atzizki txikigarri eta hipokoristikoa, han-hemenkako Zubingoa, Xubingoa-n kausitzen duguna.


212

3.4. Luzaide6

96 3.4.1. Luzaiden, lehenbizi, orain ibiltzen ez direnak baina denboraz egiten zirenaknabarmen daitezke : beitiko (Beittico-echea, geroko Pekotxeta), errota (Errotaburua, 1644,1801 arte erabilia, gutxienez), errotazai (Errotaçayarena, 1644)... Egun ihára, ihazáinaerraten da (-zain da atzizkia), eta erróta ‘gurpila’ da.

97 3.4.2. Hasperen kontuak

98 Batzuetan hasperenketa opatzen dugu, gaur, jatorrizko -r-ren ordainetan. Badaiteke,zernahi gisaz, tarteko urratsa -rh- izatea : ahának ‘aranak’, ahakái◌ ‘haragitako ardia’(arakai < haragi + gai), ahátxe (< aratxe), ahótz (eta aótz, arotz-etik), bahátze ‘baratza’, behánteta behantétsi, behéxi ‘bereizi’, ehótu (hau erótu-rekin batean), gehézi, kuhutzátu, kuhútze,e.a. Ildo beretik azaldu beharko da Ondarrolako Zentzahane izeneko auzoa (J. Camino,2008 : 41), Celzaran lekukotua, etxetzat, 1770ean (Satrustegi, 1965-66 : 29).

99 Egurtzegik (2014), doktore tesian, -rh- > -h- bilakaera proposatzen du. Dena dela,Burdinzuhia oikonimoaren kasuan hau ezinezkoa da, ez da *Burdinzurhia moduko bateanpentsatzen ahal, Burdinzubia-n baizik. Egungo Zujáundja ere Zubiandi ageri da 1852an,eta hemen ere orain lekutua den hasperena proposa daiteke tarteko pausotzat (cfr. Arabako Zuia). Hortaz, badirudi hasperena zuzenean igurzkari ahostun batetik aterazitekeela.

100 Bestalde, 1770eko Cehiarena oikonimoa, egungo Xehjái◌nja, Seriarena da 1786an, etahonek pentsarazten digu orduko tap-a hasperentzen hasia zela, oikonimoaren etimoazehea ‘xehea’-n oinarritu Zehea izengoitia dela iduri baitu. Seriarena hori ultrazuzenketabaten ondorena dela, alegia.

101 3.4.3. Dialektologiarako interesgarria da leku izen hutsen eta oikonimoen euskarazkoeta erdarazko aldaeren artean dagoen aldea zein den jakitea, hau euskal item lexikoenbilakaera aztertzeko (edo aztertzen laguntzeko) bide delako. Erkaketatik, adibidez,bokalen eta diptongoen bilakaeraren inguruko hainbat aztarnaren berri jakin daiteke,zenbait kontsonanteren jokabideaz eta azentu kontuez puntu interesgarriak ikasdaitezke, eta galeren data ere zehatz daiteke, hein batean segurik. Hurrengo pareetanlehen forma euskarazkoa da, eta bigarrena gaztelaniaz ibiltzen dena :

102 3.4.3.1. Amallái◌nja / Amalláu◌ (Amalau, 1852, 1886), Mikelái◌nja / Mikeláu◌. Erdarazkoaldaerek bukaerako atzizkia galdu dute, baina diptongoari eutsi diote. Euskarazkoek,aldiz, [au] > [ai] egin dute, nahiz akabaila atxiki duten. Diptongoaren bilakaerarenkarietara, erran behar da adizkietan ere ohikoa dela bimorfismo hori ([au] / [ai]), bainajakina, euskararen barnean oraingoan : kárri dáu◌xut / kárri dái◌xut ‘ekarri dixut’(‘ekarri dizut’ xuka), emán dáu◌xu / emán dái◌xu ‘eman dixu’ (‘eman dizu’, xuka), galdíndáu◌zje / galdín dáái◌zje ‘galdegin dizue’, ‘eskatu dizue’ ; eróri záu◌zu / eróri zái◌zu.Lehen bikoteetan [au] da zaharra, *eradun aditzaren formak baitira (cfr. B. Etxepareren« erdiratu deraudazu bihotza » « joan daraudazu lehen bihotza » ‘eraman didazu lehenikbihotza’, e.a.). Nor-nori saileko adizkiei dagokienez, berriz, [ai]-dunak diratekezaharrenak, baina, nolanahi ere, B. Etxeparek irudi baçautzu / ezayçula herabe darabiltza,hots, [au] nahiz [ai] dituzten adizkiak. Dena dela, au > ai aldakuntza, ekialdeko bestehizkera batzuetan agitu denaz bestera, ez da Luzaideko hizkeran nagusitu, apika etahein batez, hasperenketa gorde delako : ahúntza, gáu◌za, e.a.

103 3.4.3.2. Andikórrja (« Andikoorriko semea », XX. mendearen bigarren erdiko testuetan) / Andikobérri. Ikus daitekeenez, euskarak bukaerari (artikuluari) eutsi dio, baina


213

iguzkaria desagertu da, bokal arteko lekunean. Gero, elkarren ondoan gelditu bokalberdinak batu dira, berriki, itxuren arabera.

104 3.4.3.3. Antxwizénja / Antxúriz, Pái◌sja / París. Bikote hauetan euskarazko formekbukaera atxiki dute, eta tap-a galdu ; erdaraz ibiltzen den aldaerak, aldiz, bukaera ez dugorde, baina bai tap-a. Ditugun lekukoak ikusirik, erran daiteke hondar soinu horrengalera berria dela, hogeigarren mendekoa, baina hau ez da izen guztietan hola izan : Gai◌ndóla < Gaindola (1800) < Garindola (1773). Tap horiek, egungo hizkeran, zenbait aldizerortzen dira, baina beti ez : Mezkíitze, paéta baina abére, denbóra , erakútsi..., etabatzuetan agertzea edo ez agertzea hautazkoa da : atéa / atéra ‘atera, irten’, gorái◌ntzi /goái◌ntzi, orái◌/ wái◌ ‘orain’.

105 3.4.3.4. Arranegi (XVII) > Arnegi (XVIII). Handi-handika. Arnegizar > Arneizar (XIX.mendearen azken laurdenerako, ditugun datuen arabera). Baina ikus bediZapatainarena, beherago.

106 3.4.3.5. Àu◌ntxai◌nái◌nja / Au◌ntxái◌na. Aunzañarena XVIII. mendean (1726an).Ohart despalatalizazioari eta tap-aren erortzeari. Hondar honen kari, cfr. Barberarena(1786) / Barberainea (1852), eta batez ere Dorre (1786) / Dorreina (1800), Venttarena (1786)/ Bentainea (1801), nahiz Ernandorena ere (1786 eta 1801) izan.

107 3.4.3.6. Bartzelona, Bartzalona / Barzelona. Hemen txistukariaren afrikatzea dugueuskaraz, dardarkariaren gibelean, baina ez gaztelaniaz. Bestalde, gure hizkuntzanbokal asimilazioa anitz aldiz gauzatzen da ; ez ordea erdaraz.

108 3.4.3.7. Bidártja / Bidárt eta Edarréta / Edarrét. Bi pare hauetan argi ikusten da euskarazbukaerako bokala(k) atxiki d(ir)ela, baina ez erdarazko erabileran. Hau menturazgaztelaniari ez, baizik beste latin hizkuntza bati leporatu beharko zaio. Maatxéta /Madarítx parean, aldiz, igurzkari ahostuna erori egin da euskarazko aldaeran, bokalarteko lekunean ; erdarazkoak, bestalde, XVII. gizaldirako lekukotzen den atzizkiaeskas du.

109 3.4.3.8. Errekulusa / Reclusa. Lehenak e- protetikoa eta -u- anaptiktikoa ditu, ikusdaitekeen bezala. Erdaraz idatzitako dokumentazioan beti gaztelaniazko aldaerakausitzen dugu. Euskarazkoa arotzaren testuetan ageri da, dakigunez, aurrenekoz,1880. urtean.

110 3.4.3.9. Gái◌nekólta, Ganikólta / Gañekoleta. Gañicoleta (1764), Gañecoleta (1786) duguagirietan, Gonicolta (sic) arotzaren euskal testuetan, 1880an (< gaineko + ola + -eta > Gañekoóleta > Gainekólta euskaraz / Gañecoléta gaztelaniaz), baina Pekotxéta (< peko + etxe + -eta) bihizkuntzetan. Cfr. palatalari doakionez, Gañeco echea (1677tik 1801era) vs. Gainecoeche (1886). Azentuak eragindako sinkopa dela eta, Undárla / Ondarróla auzo izenarekin erkadaiteke, honek euskaraz bokala galdu baitu, baina ez erdaraz. Iduri luke azentuatzeakbana direla, hots, Ondárrola-tik eta Ondarróla-tik abiatu behar dugula, hurrenez hurren.Sudurkari aitzinean o > u hesketa bakarrik euskaraz burutzen da, ez gaztelaniaz.Tankera berekoa da Lézta (< Lézeta), Leceta 1801ean, Leçeeta 1284an. Cfr. Azoléta(gehienetan) vs. Azólta (inoizka) euskaraz, Azoléta beti gaztelaniaz. Despalatalizazioadela eta, cfr. Ferraguillearena (1677, ahantzia egun). Franko garbi dago alboko sabaikariaibiltzen zela, egungo hizkeran ez bezala.

111 3.4.3.10. Garnada / Granada. Hemen aldaera zaharra bigarrena da, gaztelaniaz orainoibiltzen dena. Euskarazkoak metatesia izan du.


214

112 3.4.3.11. Goenétxja / Goienétxe. Oraingoan ere, erdaraz ibiltzen den [j]-dun aldaera dazaharrena, baina badakigu 1726rako soinu hori lekutu zitekeela, Goeneche ageri baitadata horretan.

113 3.4.3.12. Harginái◌nja / Argína. Euskarazko aldaerak hasperena gorde du, baitaoikonimoetan hainbeste aldiz aurkitzen dugun atzizkia ere.

114 3.4.3.13. Iribárnja / Iribárne. Yribarren dugu 1677an, baina Yribarne mende erdi batgeroago, 1726an.

115 3.4.3.14. Kitterjái◌nja / Kitérja, Marttinói◌nja / Martíño. Euskarazko aldaerek ahoskabepalatalizatua erakusten dute ; ez ordea gaztelaniazkoek. Zaila da hizkuntza honetanizkiriatu dokumentuak baliatuz argia egitea, afera honen inguruan.

116 3.4.3.15. Turbúrja / Turbúru. Biek galdu dute hasierako bokal palatala, hizkera arrunteanagitzen den moduan (bada salbuespen zenbait ; ikus Kamino eta Salaberri, 2007 : 179),baina 1726tik XIX. mendearen bukaera arte Yturburu, Iturburu dugu dokumentazioan.

117 3.4.3.16. Xapitelénja / Txapitél. Hemen zaila da hasierako txistukariaren bilakaeraaztertzea, iguzkari eta afrikatu sabaikariak irudikatzeko <ch> erabili izan delako, hots,neke da igurzkaria noiz hasi zen erabiltzen zehaztea, zaharrena afrikatua baita, bainahori ez da, nonbait, euskararen barnean gauzatu aldakuntza.

118 3.4.3.17. Zapatainarena (1764). Egun ezezaguna da oikonimoa, baina oraindik zapataina‘zapatagina’ erraten da, duela 250 urte bezala. Alegia, honi esker badakigu [g] 1764rakoerortzen zela edo eror zitekeela, hitz honetan behintzat. 3.5. Iruñerria

119 Ez ditut hemen Iruñerriko ibar guztiak hartuko. Alderdi honetako euskara neurribatean behintzat testuen bidez ezagutzen dugu, baina gorago erran bezala, onomastikadatuek ez dute kalte egiten.

120 Geure buruari egin diezaiokegun galderetako bat da zergatik azaltzen diren askoz ereSatznamen edo esaldi (erlatibo) toponimo gehiago Zizurko zendean Iruñerriko bestezendeetan baino, Galarkoan, Oltzakoan eta Itzakoan baino7. Hemen, bistan da, kontuegin daiteke Jimenok materialak biltzeko erabili zuen metodologia ez zela beti-batekoaizan, hots, ikerketa sakontasuna, nolabait erran, ez zela batzuetan eta besteetan beraizan, baina ez dirudi gakoa hemen den, ezagutu ere segur aski apez egondako Oltzazendeako gauzak, agiriak eta ahozko lekukotasunak hobeki ezagutzen zituzkeelakohainbeste harreman izaneztako beste zendeetakoak baino.

121 Eta, derradan iragaitzaz, ez da hau hemen bakarrik gertatzen den zerbait. Esalditoponimo horiek frankok pentsatzen duten baino aise ohikoagoak dira gure toponimian(Mitxelenak urriak direla dio, 1985eko lanean), baina duten banaketa ez da bera alderdiguztietan. Adibidez, eta buruz ari naiz, ohikoak dira Lana ibarrean, Ameskoetan etaKontrastan, baina ez hainbeste Allin ibarrean edo Gesalatzen. Cfr. Lokizko XIV.mendeko Udaradagona ‘udarea, udareondoa dagoen lekua’, Lur apoandaducana ‘lur apoakdadukana’ ausaz, hots, ‘apoak dauzkan lurra’.

122 Ugariak dira Tolosan, baina ez dakit gauza bera erran daitekeen Gipuzkoako bestealderdiez. Bizkaian ere badira ale bakan batzuk ; ez dira, ordea, beste herrialdebatzuetako zenbait alderditan bezain ugariak. Arlo honetan, aitortu beharra dago,oraino anitz dago egiteko, aztertzeko, sakontzeko ; hala ere, irudi luke aldeek etadesberdintasunek badirautela. Zergatik ? Seguru ez dakigu, baina baduke ikuskizunik


215

esaldi toponimoen eta elkartuen arteko lehiarekin : Oihalak ikuzten dirana (Ameskoa) vs. Lixukuzkun (< lixua ikuzten den gunea ‘bokata urez garbitzen den lekua’, Aezkoa), Otsoa hilzutena vs. Otsopasaketa, e.a. Hau gaztelaniazko San Martin Unxeko Donde murió el mozo >Murimozo-rekin aldera daiteke, edo Urdiaingo Laieneko haitza toponimoaren oinarriandagoen leihoa daneko haitza-rekin (NTEM X : 100).

123 Hau erranik, ezin uka berdintasun handiak daudela, leku izenen bitartez ikus daitekeenheinean, Iruñerriko zendeen artean, eleetan, atzizkietan eta bestetan. Jimenorenliburuak argitaratuak eta berrargitaratuak daude, eta nornahiren esku.

124 Aranguren ez da zendea, baina bai Iruñerriko zati, eta ez dugu hain ongi ezagutzen.Badakigu, espero bezala, apez, batzarrekuntze, beltz , elordi, erreka, euntze (dessa itzulia,dehesa alegia : Ezpeletako eunçe burua = dessa del baron de Ezpeleta, Taxoare), harrobi, iturri,lamia, oihanko, sarri, teileria, txapardi eta beste genituela, baita Iruñ(ea) ere. Orobataldaera palatalizatuak ohikoak zirela, hiriburuan bezala (Ermitagaña, Erripagaña) : Bizkargaña, berrekailu multzokaria -di zela (Bagadibidea, Labio), e.a.

125 Badakigu, Euskal Herriko beste herrialdeetan bezala, euskaraz -i atxikitzen zela, ez zelairekitzen (Arçicoa vs. Arçe, Labioko etxea), toponimoetan sudurkari emea erori egitenzela, bokal artean (Labio, Taxoare, Zolia , erdaraz Labiano, Tajonar, Zolina), bokalbakuntzea gertatzen zela (Taxoare > Taxore), zenbaitetan sinkopak bazirela, menturazazentuak eraginik (« Otra Pieca [...] en herpide [...] que afruenta [...] con el Camino »),elkarketan batzuetan bokala erortzen zela (Yrunbidea ‘Iruñeko bidea’, Mutiloagoiti,1850 ; Iturraldea), baina beste batzuetan ez (Iturribidea), e.a.

126 Hauek guztiak anitzi sinplekeriak irudituko zaizkie, baina frogarik ezean, hots,toponimorik ezean ezin erranen genuke deus ere Arangurengo hizkera lekutuarengainean, testurik oraingoz ez baita argitara atera. 3.6. Toponimoetan generikotzat ageri diren hitzak

127 Gai interesgarri bezain landugabea dugu hau. Anitzetan ez da aise erratea toponimobatean espezifikoa zer den eta generikoa zer den, baina, larri-larria, bigarrena -ra, -reneta -ko hondarkien ondoan azaltzen dena dela erranen dugu, etxe izenetarik lekora.Hona hemen xerrenda bat :

Ardantza, ardantzea : Gauzako ardantza ‘Ganuza herriko ardantzea’ (Gauzaco ardanza,Ollogoien, 1711), Goitiko ardantzea (Goitico-ardancea, Akerreta, 1851).Barga : Daliko bargaeskina (Dalico bargaesquina, Eulate-Aranaratxe, 1711).Belagai : Beheitiko belagaia (Veitico belagaya, Azpilkueta, 1827).Beroki : Txutxuko berokia (Suchuco beroquia, Lerga, 1613), Oihaneko berokia (Oianecoberoquia, Lareki, 1627), Ezkirozko berokia (Esquirozco beroquian [sic], Erro, 1788).Bizkar : Sagarmendiko bizkarra ( Sagarmendico bizcarra, Nagore, 1625), Iragietakoelutsako bizkarra (Yraguiettaco elusaco viscarra, Lintzoain, 1780).Eluts : Okaetako elutsa (Ocaetaco elusa, Garralda, 1800).Ekarra ‘mendi mazel harrizua’ : Belarreko ekarra (Aralar).Eskina : Ubarketako eskina (Ubarquetaco esquina, Narkue, 1691).Etxepe : Orotzaneko etxepea (Orozaneco echepea, Gerendiain Erroibar, 1796).Euntze : Arteko euntzea (arteco Eunçea, Iturgoien, 1559), Aldeko euntzea ‘Aldea herrikoeuntzea’ (Aldeco eunzea, Lerga, 1570).Hegi : Angordoiko hegia (Angordoyco eguia, Nagore, 1625), Soroandiko hegia (Soro andicoeguia, Galdio, 1665).Helar : Mendiko helarra (Mendico elarra, Igari, 1680). Cfr. Zaraitzuko bereko Elarredeitura (herri + larre, itxuren arabera).Hiri, huri : Goitiko hiria (Goiticoiria, Zabaldika, 1849). Cfr. Arabako zenbait herritako


216

auzoak izendatzen dituen Goiko huri(a), Murukoa, kasurako.Idoi : Ordozgo idoia (Urbasa, orain), Usarroko idoia (Ihabar, egun).Ilartsu, ilarzu : Sapeko ilartsua, Sapeko ilarzua (Sapeco ylarsua, Sapeco ylarzua, Eulate-Aranaratxe, 1711).Kaskailu : Aldeko kaskailua ‘Aldea herriko kaskailua’ (Aldeco cascallua, Lerga, 1594).Kino : Goitiko kinoa (Goittico quiñoa 1790, Ardaitz).Larratz : Onazeko larratza (Onaceco larraça, Muetz, 1545).Lepo : Urraitzolako lepoa (Urraiçolacolepoa, Lokiz, 1685).Mendi : Aldeko mendia (« La sierra llamada Aldeco mendia », Lerga, 1757).Muno : Apingo munagaina (Biloria, 1688).Oihan (‘monte’) : Iguzteko oihana, Urbeko oihana (Yguzteco oyana, Urbeco oyana, Zirauki,1573-74), Azaroko oihana (Açaroco oyana = Monte de Açarocoa, Elo, 1659).Oihezki : Ateko oihezkia (Ateco Oiezquia, Itzalle 1699).Ordoki : Bagolako ordokia (Vagolaco ordoquia, Sartze, 1674), Erbiñako ordokia (Erbinacoordoquia, Galipentzu, 1687), Maldako ordokia (Maldacordoquia, Tabar, 1730).Ospel : Ezkirozko ospela (Ezquirozco ospela, Erro, 1788).Pausu : Abaizko pausua ‘Epaitz herrixkako pausua’ (Abayzcopausua, Eslaba, 1594),Anduko pausua (Anduco pausua, Lerga, 1604).Pentze : Xuloko pentzea (Ssuloco penzea, Luzaide, 1787).Perra ‘etxe ondoko alorra’-edo (perrana, perraña erdaraz, herrán, herrenal gaztelaniabatuan, perran- elkarketan) : Behengo perra (Bengo perra, Galbarra, 1700), Sarriko perra(Sarrico perra, Aranaratxe, 1686), Sarriko perrea (Sarrico perrea, Larragoa, 1691).Araban perra, perraa, perraea, perraia, perrea eta beste ditugu (ikus bitez Martinez deMadinaren herrialde horretako liburuak).Sakan : Mendiko sakana (Mendico sacana, Lokiz, 1685).Saro ‘saroia’ : Arretxeko saroa (Arrecheco saroa, Auritz, 1764).Soro : Etxondoko soroa (Echondoco soroa, Etxabarri Allin, 1726).Txapar (zuhamua) : Arangaizko txaparrondoa (Arangayzcochaparondoa, Eslaba, 1593).Zaldu : Galbarko zaldua (Galbarco zaldua, Narkue, 1682).Zazu : Loperen zazua (Artaxoa). Zelatu : Sapeko zelatua (Zapeco zelatua, Eulate-Aranaratxe, 1711). Adiera zehatza zeinden ez dakigu, baina iduri du erdarazko celada-rekin lotua dagoela (La Celada, SanMartín Unx, Tafalla, Zangoza, Las Celadas, Mélida, Celadeta , Oibar, Celadilla,Deikaztelu, e.a.), eta euskarazko zelata-rekin ere bai, menturaz zelatan edo zaintzanegoteko leku hauta zelako. Beste aukera bat, zelata bat egiteko leku aproposa izateada, beheragune edo zintzur zenbait alegia ; cfr. Garganta de Zelatu (egun,Ameskoabarreneko lur komunak). Etxarri Aranatzen Zelatako entrada, Zelatagañaditugu orain.Zorte : Beheitiko zortea (Beiticozortea, Gerendiain Erroibar, 1773). Gaztelaniaz suerteerraten zitzaien, zotz eginda epe baterako herriak uzten zituen lur puskakbaitziren.

3.7. Izen arruntzat azaldu ohi diren hitz zahar-berriak

128 Hau berez ez da onomastika, baina izenen ikerketan gabiltzanean, artxibategietan etaargitaratutako agiri bildumetan, euskaraz ibili diren eta ibiltzen diren hainbat hitzagertzen zaizkigu eta, jakina, hauek ezin ditugu alde batera utzi, gure onomastikaazterketan zuzenean eta ezinbestean sartzen ez badira ere. Adibideak :

Aizkolkute : « Juan Yrivarne [...] Juanis Hualde Pedro Vilbau y Juanes Aroza [...] con ocasionde saver algunas diferencias sobre los aizcolcutes llamados Sagardia y Zaquelua [...] losd[ic]hos Aizcolcutes » (Jaurrieta, 1674). Ez dakit ongi zer den -kute hori, ez baitirudiMendikute-n dugun -kute ‘zorrotza’ bera denik (ikus Mitxelena, AV, 379). Lehenosagaia, Nafarroako aizkol ‘arveja’ dateke. Baliteke OEHn biltzen ez den aizkolerri‘aizkol landa’ izenaren adierakidea-edo izatea ; cfr. pataterri ‘patatzea’, tipulerri‘tipulatzea’, e.a.


217

Aldabe : « Mas una pieza [...] en el termino de la aldavea de la parte de Aliaga » (Uxue,1778). Aldabea-k, Uxuen eta bestetan, aldapak dira, maldak, baita patar xutak ere,zenbait aldiz.Aldazki, aldaizki : « unas pieças [...] en la aldaizquia llamada artequayça » (Uxue, 1618).Aldazki hau behin baino gehiagotan azaltzen da agirietan, eta badirudi aldatz‘aldapa’-ren eratorria dela. Amezti : « ... del lado de hacia dha casa de Granada (afrontante) con ameztia de esta dichacasa de Granada » (Luzaide, 1800). Hemen ametz zuhaitz izenaren amezti multzokariezaguna dugu.Artegi : « una pieca [...] con su corral y arteguia en [...] (la) endrecera llamada artecegaña »(Eslaba, 1616), « una pieza [...] en el termino de bal de Uniesa que llaman la artegui delplanillo » (Oibar, 1723). Hau, garbiki, euskarazko artegi ‘arditegia’ dugu.Artzara : « ... teniente a casa y Arzara de Manuel Jose de Arellano » (Gorozin, 1734). Hitzhau ere artzaingoarekin dago lotua ; oker ez banago Izagirrek (1994 : 61) Arantzazu- Oñatin bildu zuen artxára, artxária ‘pesebre de ovejas con barras para colocar lahierba’ bera da, adiera desberdinxea datekeen arren, ‘artegia’, ‘artegidun etxea’hain segur ere. Iruñerrian eta bestetan ere ongi ezaguna zen : Artzarapea (ZizurNagusia, Jimeno Jurio, 2010 : 392), Artzara, Artzarabeitikoa, Artzaragoitikoa (Espartzaeta Ezkirotz, Jimeno Jurio, 2011 : 18, 187), e.a.Aska : « Mas otra en Ocaetaco elusa Mas otra en Ocaeta sobre las ascas » (Garralda, 1800).Hau Nafarroako erdaran ere franko ibiltzen den euskarazko hitza da.Baltegi (baldegi) : « otra detras del pajar o valteguia dela casa de Echandia [...] con d[ic]hoValdeguia » ( Esnotz, 1800). Baltegiak larrainetik hurbil zeuden estalpeak izatenziren, Artazkotzen (Jimeno, 2013 : 90) adibidez.Barbide : « mas otro prado [...] en la endreçera que llaman Carrica burua [...] afrontada concamino rreal e [...] con barbidea » (Auritz, 1613). Hau hola azaltzen da, hasieranbokalik ez duela, alegia, ez da sekula *ibarbidea agertzen ; bigarren osagaia bideadela garbi dago.Behierdisaroe : « ... ha seydo e es de los seles pequennos e no de los seles grandes, que envascuençe se llaman vehierdisaroea, que quiere dezir en castellano seles de alvergar vacasparidas », « los dichos seles que bulgarmente en vascuençe se llaman vehierdisaroeac, [ni]en el dicho sel a visto ni oydo dezir que se suelen alvergar las vacas paridas de los bustos » (Oiartzualdean, 1509, Aierbe, Irijoa eta San Miguel, 2012 : 121-122). Gehienetan -h-rekin azaltzen da hitza XVI. gizaldiaren hastapen horretan.Belauru : « … de parte del Monte afrontada con pieza de Garde y con Belauru de Garaicoa » (Lusarreta, 1788). Iduri du belar izenaren eratorri zenbait dugula hemen (cfr. belauna‘belargunea’, ‘larrea’). OEHn honekin zerikusi zerbait izan lezakeen belauri biltzenda.Berro ‘labakia’ : « ... afronttan [...] al Berro de la villa [...] por la parte de Bigas con otras deZoylo de Arbe y de Juan Simon Lizaur y Sarrea de Aldabara », « Mas un Berro [...] enBerague [...] que afronta con [...] el verro grande de la villa » (Uxue, 1708, 1778). Cfr. bestehau : « En los terminos y muga de las villas de Eslaba y Abayz llamados los d[ic]hosterminos el de Eslava Caldinaga y el de Abayz Piquero aren berroa » (Eslaba - Epaitz,1648).Betazai ‘betzaina, behizaina’ : « … que los jurados despues de haber cumplido el año de suJureria, el siguiente año ayan de ser betazayes y puedan prendar cualesquiera ganados enlos vedados que el Concejo tiene puestos » (Hiriberri Aezkoa, 1798).Bizkar : « … acia el zampeado de abajo desde la bizcarra de la presa » (Kaseda, 1783).Espil : « una guerta o espilla en Zelay » (Ekala, 1700), « una perrana o espila con su bordacon diferentes arboles frutiferos » (Larragoa, 1708), « Francisco Garate dueño de la Casa deAlcaiza [...] vende [...] una heredad ó espila enal » (Hiriberri Aezkoa, 1800).Etxola « Mas en Yralepo un sitio de Borda que con su chola esta incendiada » (Luzaide,1801).Flanko, planko : « una pieça [...] en [...] Ossandaberroa afrontada [...] con el rio caudal deCatoya, otra pieca llamada flancoa en las Landas de Urrutia » (Otsagabia, 1654), « … cassade Urrutia con su guerta pegante a la dicha cassa y una zauala o flancoa que esta pegada de


218

la una parte la Çavala o flancoa de Urrutia [...] con pieça de Corroça [...] y con Çavala deMiqueleiz » (Ezkaroze, 1665).Gurbe : « Otra pieca en Durrundran barrena Ytten otra pieça en Durrundran donde el gurbe » (Nagore, 1625). Gurbea zuhaitz baten izena da, guk erdaraz pomo deitzen duguna.Haltzu : « Mas otra pieza en Saraseta [...] que afronta [...] por abajo de Nagore, por unafrente (sic) con una de Berradre, y por la otra la alzua » (Garralda, 1800). Badirudi haltzbasoa adierazten duela.Harmuga : « un pedaço de pieça en Amillano eRotaburua teniente con armuga del ter[min]ode Amillano » (Galdio, 1572).Hondalan : « en el ter[mi]no de Caseda Juntto al azutte [...] para hazer viña a Ondalan »(Kaseda, 1778). Hondalan hitz hau ohikoa da gure erdaran, normalki « volver [latierra] a ondalan » esamoldean.Ibiki : « La toca antigua llamada Ybiquia [...] toca antigua llamada Ybiquia, un bestido demuger » (Otsagabia, 1684). Ele hau bildua da OEHn, baina erraten ez dena da XVII.menderako modaz pasatua zela, « zaharra » edo « antigoalekoa » zela.Itandi (neurria) : « Mas un campo en jurisdicion francesa de una Ytandia escasa, a lasinmediaciones de la Casa de Borderrea » (Luzaide, 1801).Larraska : « Ydem en Orobidea un Bordal con un cerrado [...] de tierra blanca feneral ylarrasca que confina con las de Echetoa y Garcienea » (Azpilkueta, 1825). LarraskaBaztanen oraino bizirik dagoen hitza da.Lastatze : « otra pieza de una carga en lastazea de Ardanzandia », « otra pieza en lastacea dealvozcoarana » (Galipentzu, 1710, 1712). Iduri luke lasto-ren eratorria dela, ‘lastotokia’ edo, baina ez da segurua. Aezkoan eta Esteribarren Lastape(a) izeneko etxeakazaltzen dira, menturaz honekin zerikusia duketenak.Manjadera ‘mainatera, gobea, ganbela’ : « Nuebamente embarga a mano real una porcionde alechos que existen en berrocoborda y las manchaderas que existen en la misma borda »(Luzaide, 1800).Pentze : « Mas en Usateguieta un penze » (1800), « Mas un penze cerca de la citada Bordaque afronta [...] con campo de Jaureguiberri. Mas en Osobi otro pence de dos talladoresafrontante por arriva de Yaureguiberri por abaxo con pence de Echandi. Mas otro pence enSubitoa de un tallador » (1801).Sarri : « Ytten en la ssarria de Piperatu » (Uxue, 1602), « Mas dos corrales [...] queafrontan á [...] Prado Concegil y por abajo con la Sarrea de Artabacoiz » (Uxue, 1781). Hauhan-hemen errepikatzen den izena da ; Nafarroan Sarria Aranatz aldeko (Sakana)eta Itzarbeibarko herri despopulatu banaren izena da, eta Araban Zuiako herribatena. Garbi dago baso edo oihan motaren bat adierazten zukeela, menturazOibarko Valespesa-ren antzeko zerbait (ikus Mitxelena, AV, 540).Tailari ( = tallador) : « otra piª con un prado de 2 tallaris afronttante con pieza de Vidondo » (Luzaide, 1878).Txumari ( = ejecutor) : « ... que todos los años los chumaris (sic) o executores seanobligados de dar cuenta acabado el año dentro de dos meses » (Hiriberri Aezkoa, 1898).Ele hau aipu honetan baizik ez zait atera, eta zalantzazkotzat jo beharko, oraingoz.Zabal : « Una cassa [...] en el barrio de Urrutia [...] y la dicha guerta con la dicha cassa quese yncluye tambien la çabala » (Otsagabia, 1654), « un linar [...] q[ue] afrontta conHuertta cerrada, y linar de d[ic]ho sr. prior, con la zabala de Martin Andres, y camino delMolino » (Uxue, 1769). Ikus flanko, planko, goraxeago.Zerrandegi : « ... [afronta] con casa de Dorreinea del de francia con casa de Zubizar porarriva con cerrandeguia de la casa de los otorgantes » (Luzaide, 1800). Egun zerrandéi‘itxitura’, ‘zerratua’ da herri honetan.

129 Bestalde, burdinolekin lotutako hiztegia ere aurkitzen dugu agiri zaharretan. Hau berezdialektologia den ez dakit, baina harekin lotura baduela garbi dago, halako aldaera agerdaitekeelako, bakarrik leku jakin batean ibiltzen dena edo ibiltzen zena. Adibidez,Arano eta Goizuetako XVIII. mendeko hauek aipa daitezeke (beltza nirea da) :

« La composicion y uso de la dicha herreria maior la barra grande las corricas grandes Lasagoa corricas y cabia corricas mas la suara mas otro fierro que llaman paradera delante de


219

la fragua [...] mas unas corricas pequeñas a modo de gorbas [...] mas dos aldabarras defierro del dicho Martinete mas dos bigurneas [...] mas dos martillos la una (sic) que llamanalzairumallua y el otra para picar menas ».« ... la rueda de usso mayor con sus ondas [...] nuebas que bulgarmente tienen de nombreylatormentateguia de la dicha rueda y usso maior y la dicha tormentateguia toda ellamobida por nezesitar de maderos nuebos por cuio motibo declaro auer entrado cincomaderos grandes nuebos para su conposion. Desta manera dos de ellos que llaman ardias ylos otros ordonass y assi mismo en la antepara dos ustarriass y dos cohinas que llamanzearguilza En el tejado dos gabrios ».« … en la Antepara de la herreria de Arrambide [...] se han de poner sessenta codos dealascas Yttem ciento y veinte codos de usquerricoas Yttem ochenta codos de galdurrascumpliendo (‘betez’ alegia) los codos que faltaren de los maderos viejos de modo que noquede en falta de porcion de ninguna galdurra Yttem veinte pordoeas [...] Yttem nueveuztarrias nuevas las ocho sobre la antepara y Una debajo Yttem trescientos codos demandioas nuevas y todo lo demas que faltare de las mandioas viejas que se sacaren de lad[ic]ha antepara ».« … es de largo dicha antepara sesenta codos poco mas o menos [...] se deben entender codosen quadro, como se estila en las herrerias de Goyzueta y no como en las de la Urumea besomarchantatua ».

130 Eta Luzaideko beste hauek (XVII. mendea ; beltza nirea da) : « … se a quebrado uno de los instrumentos de la dicha herreria q[ue] llaman Vnguide q[ue] sin el es inposible pueda labrar yerro ». « Joan Señant a echo y puesto en la d[ic]ha erreria diez pieças de Yerro que son [...] necesarias [...] que dichas piecas en su arte los llaman çiguillus otra pieça llamadaçidermandar dos llamadas aldauar tres pusonac (prisonac ?) varavalanca o barra [...] unapieça que llaman betarria [...] una pieça que llaman tobera de yerro y dos pieças llamadasingudiac [...] e otra pieça llamada cavia ».« … y dos pieças que llaman aldauarrac [...] otra pieça que llaman tobera [...] dos pieças quellaman ingudiac ».

131 Gatzaren ekoizpenarekin lotutako hitzak ere badira (cfr. toponimiako gatze, gazkuntze,gazlarrain), batzuk toponimo hutsak dira, baina beste batzuk ez (Getze Ibargoiti, XVII.mendekoak gehienak ; beltza nirea da) :

« Mas medio quarto de poço de haçer Sal que tienen en La parte llamada Gueçe artea Yten elpoco llamado buçu nausia con ocho heras de hacer sal y una totocha de tener agua [...] masotra her[r]ada de agua que tienen en el poco que llaman Buchucoa ».« Y dos totochas assi vien salineras [...] en [...] la endreçera llamada gueçeartea ». « una porsion de media herrada de agua [...] En el pozo llamado buchucoa En Usateguiaauna con sus heras y totochas pertenezientes a ella ».« … medio quarto de pozo [...] en Guezeartea en el pozo llamado buzu andurcoa ».« … venden [...] un medio quarto de pozo salinero con siete heras y dos totochas y unatotosmutua salineras [...] que el dho medio quarto de pozo es en el pozo llamado buçunausia[...] y las d[ic]has siete heras dos totochas y totosmutua estan contiguas las unas de las otras ».« …. el otro medio quarto en el poço de Andurcoa tambien con sus heras de hacer sal ». « … en los pocos llamados buçubeçin y buchucoa y Usateguia ».« dos medios quartos de poços salineros con doçe heras dos tochochas (sic) y dos totosmutuas[...] sitas [...] en la endrecera llamada gueçe artea que el un medio quarto de poço es en elpoco llamado buçu nagusia y el otro medio [...] es en el poço llamado tornua ».« los poços llamados Buçunagusia y Tornua ».« … en el dicho Lugar de Salinas en los pozos llamados buen bacin buchucoa y Usateguia ».« … en el pozo llamado Andurcoa en Gueceartea ».« … en el pozo llamado Buzu Naussia con siete heras y dos totochas ».« Mas otro meº quarto de poço en el poço llamado Ubacoa ».« … mas un quarto de poço con sus heras y totochas del pertenecientes en el poço llamado


220

bucubecin Mas otro meº quarto de poço en el poço llamado Andurcoa ».« … pozo salinero llamado hubacoa que es en la endrezera llamada guezeartea ». « … en el Pozo de Bucu Nausi y el otro medio Quarto, en el Pozo llamado Chornuqua [...] consu totosa ».

132 Laburtuz eta bukatzeko, onomastikak dialektologiari munta handiko ekarpenak egindiezazkiokeela uste dugu, lehenbizi zenbait toponimo nagusitan kausitzen ditugunatzizki eta bukaerek populazioguneak sortu zirenean Euskal Herrian edo EuskalHerriko alderdi batean zeuden jende mugimenduen, izen moden eta besteren berriematen digulako. Orobat, herri izen batzuek (Ehari, Elheni villa, Obekuri) duten egiturazentzu berean mintzo zaigu, hots, deizioek era batera edo bestera antolatzeko zeudenjoeren gaineko informazioa ematen digute. Hemen eskualde batekoak diren atzizkiereduak (Gernika, Sondika, Zúñiga) eta hedatuagoak direnak (Beraskoain eta Beraskoitzbatik bat) bereiz daitezke, nahiz oraindik lan franko dagoen egiteko, puntu anitzargitzeko eta zehazteko (Baliarrain, Xemein ...), konparaziorako atzizki, bukaera etaeredu bakoitzaren aspaldikotasuna edo adina.

133 Bigarren, onomastika datuek euskara lekutu den Euskal Herriko eremu zabal batekohizkera neurri batean ezagutzeko aukera ematen digute, bestela, testurik ezean, ezbaikenuke gauzen berri jakiteko biderik. Behin baino gehiagotan erran denez, izenak ezdira erakustun hoberenak, joskera, aditz kontuak, esamoldeak eta abar onomastikadatuen bitartez gehien-gehienetan ezin azter daitezkeelako, baina, nolanahi ere,toponimoek eta antroponimoek ematen dizkiguten argitasunak ez dira inola eregutiesteko modukoak. Erran bezala, gehienak morfologia (eratorpena) eta hiztegimailakoak dira, baina deklinabidearen arloko zehaztasun zenbait ere erdiets daitezke(inesibo, adlatibo, genitibo eta leku genitiboaren ingurukoak, batik bat), eta fonetikakontuak ere iker daitezke, neurri batean (palatalizazioa, adibidez). Azentuatze erazahar eta berriez ere zerbaixka ikas daiteke, kasurik onenetan.

134 Hiztegiari doakionez, toponimoen generikoetan dugun altxorra oraino ongi aztertzekodago, eta artxibategi lanetan onimo xerka gabiltzanean azaltzen zaizkigun zenbaitarlotako eleak ere interesgarri suerta daitezke, euskal lexikoa aberastu eta osatzekotenorean. Errate baterako, eta ikusi dugun bezala, burdinolen eta gazkintzarenarloetako hainbat hitz ateratzen zaizkigu.

BIBLIOGRAPHIE

Aierbe, M.R., Irijoa, I. eta San Miguel, A., 2012, Documentación medieval del archivo de Oiartzun. II.Pleito de los ferrones (1218-1514), Donostia : Eusko Ikaskuntza, « Fuentes documentales medievalesdel País Vasco » 145.

Camino, I., 2009, Dialektologiatik euskalkietara tradizioan gaindi, Donostia : Elkar.

Camino, I., 2011, « Ekialdeko euskararen iraganaz », in : Epelde, I. (arg.), Euskal Dialektologia :Lehena eta Oraina, 87-153, Bilbo : Euskal Herriko Unibertsitatea, ASJU-ren gehigarriak, 69.

Camino, J., 2008, Herria maitez, Eliza maitez, Getaria Lapurdi.


221

Carrasco, J., 1973, La Población de Navarra en el siglo XIV, Iruñea : Nafarroako Unibertsitatea.

Egurtzegi, A., 2014, Towards a phonetically grounded diachronic phonology of Basque, doktore tesiargitaragabea; hemen eskura daiteke: [https://www.academia.edu].

Fernández de Palomares, V., 2007, Valdegovía y su entorno. Páginas de historia y documentación,Gasteiz : Arabako Foru Aldundia.

González Salazar, J.A., 1986, Toponimia de la Montaña alavesa, Gasteiz : Arabako Foru Aldundia,« Cuadernos de Toponimia » 2.

Grandes, F., 1929, « Algunas palabras euskéricas », Euzkal-Esnalea 19, 123-125.

Izagirre, K., 1967, « Altsasuko euskeraren gai batzuk », ASJU 1, 45-97.

Izagirre, K., 1994, El Vocabulario vasco de Aránzazu-Oñate y zonas colindantes, Villasante, L. (arg.),Donostia - Oñati : Gipuzkoako Aldundia eta Oñatiko Udala, ASJU-ren gehigarriak, 7.

Jimeno Jurio, J.M., 2010, Toponimia navarra III. Cuenca de Pamplona. Cendea de Zizur, Iruñea : ZizurkoUdala - Udalbide - Pamiela - Euskara Kultur Elkargoa, « Obras completas de José Mª Jimeno Jurío »42.

Jimeno Jurio, 2011, Toponimia navarra IV. Cuenca de Pamplona. Cendea de Galar, Iruñea : GalarkoUdala - Udalbide - Pamiela - Euskara Kultur Elkargoa, « Obras completas de José Mª Jimeno Jurío »43.

Jimeno Jurio, 2013, Toponimia navarra V. Cuenca de Pamplona. Cendea de Oltza, Iruñea : Udalbide -Pamiela - Euskara Kultur Elkargoa, « Obras completas de José Mª Jimeno Jurío » 44.

Jimeno Jurio, 2014, Toponimia navarra VI. Cuenca de Pamplona. Cendea de Itza, Iruñea : Udalbide -Pamiela - Euskara Kultur Elkargoa, « Obras completas de José Mª Jimeno Jurío » 45.

Jimeno Jurio (zuz.), 1992, Nafarroako Toponimia eta Mapagintza / Toponimia y Cartografía de Navarra.Bakaiku - Urdiain - Iturmendi (NTEM), Iruñea : Nafarroako Gobernua, 10.

Jimeno Jurio, J.M. eta Salaberri, P., 1998, Artajona. Toponimia Vasca / Artaxoa. Euskal Toponimia,Lizarra : Altaffaylla Kultur Taldea - Nafarroako Gobernua - Sociedad de Corralizas y Electra deArtajona.

Jimeno Jurio, J.M. eta Salaberri, P., 2006, Toponimia navarra VIII. Cuenca de Pamplona. Pamplona/Iruña, Iruñea : Udalbide - Pamiela - Euskara Kultur Elkargoa, « Obras completas de José Mª JimenoJurío » 47. Euskaltzaindiak Bilbon 1994an (« Onomasticon Vasconiae » 12) egindako Toponimia dela Cuenca de Pamplona. Pamplona/Iruña argitaraldiaren berrargitalpen osatua da.

Kamino, P. eta Salaberri, P., 2007 : Luzaideko Euskararen Hiztegia, Bilbo : Nafarroako Gobernua -Euskaltzaindia, « Mendaur » 3.

Kamino, P. eta Salaberri, P., Luzaideko euskararen deskribapena, lan argitaragabea.

Kamino, P. eta Salaberri, P., Luzaideko etxeen izenak, lan argitaragabea.

Lakarra, J.A., 2009, « *h3 > h1, *h2 > h1 eta horiei datxezkien zenbait fenomenoz », Lapurdum 13,211-231.

Lakarra, J.A., 2011, « Gogoetak euskal dialektologia diakronikoaz : Euskara Batu Zaharraberreraiki beharraz eta haren banaketaren ikerketaz », in : Epelde, I. (arg.), Euskal Dialektologia :Lehena eta Oraina, 155-241, Bilbo : Euskal Herriko Unibertsitatea, ASJU-ren gehigarriak, 69.


222

Líbano, A., 2000, « Toponimia menor : onomástica comercial », in : Gorrotxategi, M. eta Knörr, H.(arg.), Actas de las II Jornadas de Onomástica. Orduña, Septiembre de 1987 / II. Onomastika JardunaldienAgiriak. Urduña, 1987ko Iraila, 435-445, Bilbo : Euskaltzaindia, « Onomasticon Vasconiae » 17.

Lopez de Gereñu, G., 1983, « Toponimia de Contrasta », Piarres Lafitte-ri omenaldia. Homenaje aPierre Lafitte. Hommage à Pierre Lafitte, 415-423, Bilbo : Euskaltzaindia, « Iker » 2.

Lopez de Gereñu, G., 1989, Toponimia Alavesa seguido de Mortuorios y Despoblados y Pueblos Alaveses,Bilbo : Euskaltzaindia, « Onomasticon Vasconiae » 5.

Maiora, Fdo., 2011, Reino de Navarra. Euskera. Injurias, coplas, frases, Villatuerta.

Manterola, J., 2015, Euskararen morfologia historikorako : artikuluak eta erakusleak / Towards a historyof Basque morphology : articles and demonstratives, doktore tesi argitaragabea.

Mitxelena, K., 1971, « Toponimia, léxico y gramática », FLV 9, 241-267.

Mitxelena, K., 1976, « Onomástica y Población en el antiguo reino de Navarra : la documentaciónde San Millán”, in : XII Semana de Estudios Medievales 1974, 49-71, Iruñea : Institución Príncipe deViana.

Mitxelena, K., 1985, “Algunos nombres de Contrasta”, ASJU 19.2, 595-602.

Mitxelena, K., 1997, Apellidos Vascos (AV), Donostia : Txertoa, bosgarren argitaraldia.

Pozuelo, F., 2001, Documentación Municipal de la Cuadrilla de Salvatierra : Municipios de Asparrena yZalduondo (1332-1520), Donostia : Eusko Ikaskuntza, « Fuentes documentales medievales del PaísVasco » 109.

Salaberri, P., 1991, « Do.i atzizkiaren ondorengoak Nafarroan », FLV 57, 33-53.

Salaberri, P., 1994, Eslaba aldeko euskararen azterketa toponimiaren bidez, Bilbo : Euskaltzaindia,« Onomasticon Vasconiae » 11.

Salaberri, P., 1998, « Arabako mugako nafar hizkeren inguruan », in : Camino, I. (arg.), Nafarroakohizkerak, 49-87, Donostia : Udako Euskal Unibertsitatea.

Salaberri, P., 2004, « Artatzako euskal testua. Transkripzioa eta hizkuntza azterketa », FLV 97,537-554.

Salaberri, P., 2008, « Satznamen direlakoen inguruan. Erlatibozko perpausetan jatorri dutentoponimoak aztergai », in : Artiagoitia, X. eta Lakarra, J.A. (arg.), Gramatika Jaietan. PatxiGoenagaren Omenez, 724-741, Bilbo : Euskal Herriko Unibertsitatea, « Julio Urkixo » Euskal FilologiMintegiaren Urtekariaren Gehigarriak, 51.

Salaberri, P., 2014, « On the relation between toponymy and syntax : Basque and Spanish placenames based on relative clauses », in : Tort, J. eta Montagut, M. (arg.), Names in daily life.Proceedings of the XXIV ICOS International Congress of Onomastic Sciences, 1409-1419, Barcelona :Generalitat de Catalunya, Departament de Cultura.

Salaberri, P., 2015a, « Murillo el Fruto : XIV. gizaldiko agiria », FLV 120, 407-432.

Salaberri, P., 2015b, Araba/Álava. Los nombres de nuestros pueblos, Bilbo : Euskaltzaindia - ArabakoForu Aldundia, « Izenak Bilduma » 5.

Santano, J., 2000, « Apoteconimia de Vitoria : un estudio de onomástica comercial », in :Gorrotxategi, M. eta Knörr, H. (arg.), Actas de las II Jornadas de Onomástica. Orduña, Septiembre de1987 / II. Onomastika Jardunaldien Agiriak. Urduña, 1987ko Iraila, 331-346, Bilbo : Euskaltzaindia,« Onomasticon Vasconiae » 17.


223

Santazilia, E., 2015, « Garai arkaikoko euskara nafarraren lekukotasun berriak : gehiketak etazuzenketak F. Maioraren liburuari », FLV 119, 109-146.

Satrustegi, J.M., 1965-66, « Las casas de Valcarlos », Anuario de Eusko-Folklore 21, 13-34. Lan honekberriz Revista de Dialectología y Tradiciones Populares-en ikusi zuen argia, 1968an (24.1-2, 121-145).

Ubieto, Ag., 1978, Cartularios (I, II y III) de Santo Domingo de la Calzada, Zaragoza, « TextosMedievales » 56.

Zaldua, L.M., 2015, « Saroi entitate geografikoaren banaketa, esanahia eta etorkia toponimiarenargitan », FLV 119, 175-221.

Zuazo, K., 2010, Sakanako euskara. Burundako hizkera, Iruñea - Bilbo : Nafarroako Gobernua -Euskaltzaindia, « Mendaur » 8.

Zuazo, K., 2012, Arabako Euskara, Donostia : Elkar.

NOTES1. Maioraren zerrendak (2011) eta haietan oinarriturik Santaziliak (2015) egin duen lan bikainaditut gogoan.2. Arabako datuak Salaberri (2015b) lanetik atera ditut. 3. Ikus Salaberri (1998).4. Lankide dudan J.M. Lana Mikeas-i zor diot dokumentuaren ezagutza. Bihoazkio hemendik nireeskerrik beroenak.5. Jimeno eta Salaberri, 1998.6. Datuak ateratzeko oraino ere argia ikusi ez duten P. Kamino eta P. Salaberriren bi lan hauekibili ditut : Luzaideko euskararen deskribapena eta Luzaideko etxeen izenak.7. Puntu hau garatzeko Salaberri (2008, 2014) eta Jimeno Jurioren Iruñerriko lanak hartu ditutoinarritzat.

RÉSUMÉSLan honetan leku izenek dialektologiari egin diezazkioketen ekarpenak aipatzen ditugu,onomastika lanari ekiteko izan genuen motibazioa azaldu ondoren. Hasteko, herri izenetanaurkitzen ditugun atzizki eta bukaerek duten garrantziaz mintzo gara, toponimo horiek sortuzirenean bertan zeuden jende mugimenduen, izen moden eta joeren berri ematen digutelako,hein batean behintzat. Gero, orain arte egindako toponimia lanetan oinarriturik, zenbaitalderditako euskara galduaren berri batzuk ematen ditugu, garbi aitortuz, hala ere, onomastikaazterketen ekarpenek muga estuak dituztela. Ondoren, toponimoen generikoetan (-ko, -ra eta -ren-en ondoan agertzen diren izen arruntetan) dugun altxor aztertugabea nabarmentzen dugueta, azkenik, artxibategietan datu bila gabiltzanean ateratzen zaizkigun zenbait hitz interesgarriaipatzen ditugu.


224

INDEX

Thèmes : linguistiqueMots-clés : dialecte basque, dialectologie, onomastique, toponyme

AUTEUR

PATXI SALABERRI

NUP – [email protected]


225


Lapurdum, Numéro spécial 3 - OpenEdition Journals

Documents