8/17/2019 Lap Prak Fluida
1/49
LEMBAR PENGESAHAN
PRAKTIKUM FLUIDA
DISUSUN OLEH : Zulkifli Ade Widagdo (421204255)
o!a""ad No#al a$dia%&o (421204242)
'oego udi a%&oo (4212042*+)
,ELO-O, : 1*
.A,UL/AS / UUSAN : /E,NI, / ESIN
A/EI -A,/I,U
• UJI KERUGIAN GESEK ALIRAN FLUIDA DALAM SISTEM
PERPIPAAN
• PENGUJIAN POMPA CENTRIFUGAL
Su$aa3a 1* A$il 2015
e%ge&a!ui e%3e&u6ui
,a7 Lao$a&o$iu" Doe% -e"i"i%g
Supardi, Ir. Msc. Edi Sants, ST.
1
8/17/2019 Lap Prak Fluida
2/49
KATA PENGANTAR
Diuu%%3a lao$a% $e"i $ak&iku" fluida i%i adala! eagai uk&i ka"i
&ela! "e%3eleaika% $ak&iku" fluida7 Di"a%a "e%3eleaika% $ak&iku" fluida"e$uaka% ala! a&u 3a$a& "e%3eleaika% &a!aa% e$kulia!a% ada 6u$ua%
/ek%ik ei%7
Sa3a elaku $ak&ika% il"u fluida "e%gu8aka% &e$i"a kai! keada :
1 Sa3a u8aka% 3uku$ keada Alla! SW/ 3a%g &ela! "e"e$ika%
kee"u$%aa% kee!a&a% e!i%gga a3a daa& "elakuka% $ak&iku"
da$i a9al a"ai ak!i$
2 aak Sua$di I$87 Selaku keala lao$a&o$iu" Il"u fluida 3a%g
&ela! "e%3ele%gga$aka% $ak&iku" fluida ekaligu elaku doe%
e"i"i%g a3a !i%gga $ak&iku" fluida i%i eleai
* Selu$u! Ai&e% Il"u fluida 3a%g &ela! "e"e$ika% e%ga$a!a%
keada a3a u%&uk "elakuka% $ak&iku" fluida
4 Selu$u! a!ai9a /ek%ik ei% 3a%g &ela! "e%duku%g a3a u%&uk
"e%3eleaika% lao$a% i%i7
Didala" lao$a% i%i "u%gki% a%3ak &e$6adi keala!a%keala!a% a&auu%
keku$a%ga% u%&uk i&u ka"i "e%g!a$a ko$eki da$i a$a e"a8a
Su$aa3a 1* A$il 2015
-e%uli
2
8/17/2019 Lap Prak Fluida
3/49
DAFTAR ISI
Hala"a% udul
Le"a$ -e%gea!a%777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777771
,a&a -e%ga%&a$77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777772
Daf&a$ Ii7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777*
A I UI ,EU;IAN ;ESE, .LUIDA dala" SIS/E -E-I-AAN4
1 /u6ua% e%gu6ia%77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774
2 Daa$ &eo$i7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777774
1 La6u ali$a%
4 La%gka!la%gka! e%gu6ia%77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777?
5 Da&a !ail e%gu6ia%7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777+
> -e$!i&u%ga% da&a7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777+
? ,ei"ula%777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777771+
A II UI -O-A @EN/I.U;AL777777777777777777777777777777777777777777777777777777777720
271 /u6ua% e%gu6ia%77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777720
272 Daa$ &eo$i777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777720
272717 Ali$a% i%&e$%al (ali$a% dala" alu$a% &e$&u&u ia)777777777777777777777720
272727 Ali$a% ek&e$%al (ali$a% dala" alu$a% &e$uka )777777777777777777777777777721
2727*7 Head o"a77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777721
272747 Da3a Hid$olik -o"a ( WH- )77777777777777777777777777777777777777777777777777777772>
272757 Da3a o&o$ (N "&$)7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777772>
2727>7 Da3a eka%ik ( N"ek )777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777772>
2727?7 Efiie%i -o"a ( η )7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777772>
2727B7 Ne& -oi&i#e Su8io% Head (NS-H)7777777777777777777777777777777777777777777777772?
27* Ala& u6i da% kele%gkaa%7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777772?
274 La%gka!la%gka! e%gu6ia%77777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777772+
275 Da&a !ail e%gu6ia%7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777*1
27> -e$!i&u%ga% da&a7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777*1
27? ;$afik e$!i&u%ga%777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777*?
27B ,ei"ula%7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777740
*
8/17/2019 Lap Prak Fluida
4/49
Daf&a$ u&aka7777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777777741
BAB I
U!I KERUGIAN GESEK ALIRAN
FLUIDA DALAM SISTEM PERPIPAAN
"." TU!UAN PRAKTIKUM #
U%&uk "e%ge&a!ui ea$%3a ke$ugia% geeka% da$i ada ali$a% fluida
dala" ua&u ali$a% e$iaa% (i%&alai ia) = akia& &eka%a% geek 3a%g &i"ul
ada ia ka$e%a ada%3a #ikoi&a fluida da% kekaa$a% e$"ukaa% da$i a!a%
ia7
".$ DASAR TE%RI
".$.". La&u a'iran ('u)*tri+
)1727(777777777777777777777777777777777777777712BLB
- C
:"aka
L
-
di"a%a=
B
C
44
124
L
P D
L
p
x
p
π
π
π
∆
∆
∂
∂
∂
∂
La6u ali$a% eagai
fu%gi e%u$u%a% &eka%a% ($eu$e d$o) ada ali$a% 3a%g uda! e$ke"a%g
e%u! (.ull3 de#eloed flo9) da% g$edai &eka%a% ∂ ∂ ko%&a% adala! :
".$.$. K*c*patan ratarata
(272)7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 777 777777777777 777777*2
a&au (272a)777777777777777777777777777777777777774
2
2
L
P DV
D
Q
A
QV
π
∆
4
8/17/2019 Lap Prak Fluida
5/49
".$.- An+a R*n'd unut+ a'iran di da'a) pipa
(27*)7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7eeν µ
ρ DV atau
DV ==
".$.0 Fa+tr G*s*+
7(274a) 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 e
>4"i% er lam f
".$.0." Fa+tr *s*+
untu+ a'iran 'a)in*r
Da$i $u"u di a&a &a"ak a!9a ada ali$a% la"i%e$ fak&o$ geek &idak
&e$ga%&u%g ada kekaa$a% ia7
".$.0.$ Fa+tr *s*+ untu+ a'iran tur1u'*n
7(274) 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7e
*1>40250turule!
f
)(e D
eQ f =
.ak&o$ geek daa& 6uga di defi%iika% eagai fu%gi a%gka
$e3%old da% kekaa$a% $ela&if a!a% ia7
Diag$a" u%&uk "e%8a$i !a$ga fak&o$ geek da$i e da% eD adala! eagai
e$iku& :
5
8/17/2019 Lap Prak Fluida
6/49
Ga)1ar $." # diara) 2a+tr *s*+ pada pipa
".-. A'at U&i dan K*'*n+apan
Ala& u6i da% kele%gkaa% 3a%g digu%aka% dala" "elakuka% e$8oaa%
adala! eagai e$iku& :
Sist*) p*rpipaan 3insta'asi pipa *s*+4
I%&alai ia geek &e$ua& da$i ia &e"aga 3a%g &e$di$i da$i 4 ia lu$u
de%ga% dia"e&e$ 3a%g e$edaeda da% de%ga% 6a$ak uku$ &eka%a% &e$&e%&u7
Si&e" e$iaa% i%i dile%gkai de%ga% a"u%ga%a"u%ga% ia (fi&&i%g) da%
ka&uka&u (#al#e)7 (li!a& ga"a$ i%&alai ia geek)
>
8/17/2019 Lap Prak Fluida
7/49
Ga)1ar $.$ # A'at u&i 3insta'asi4 pipa *s*+
,e&e$a%ga% ;a"a$ :
17 -o"a e%&$ifugal
27 o&a"e&e$
*7 /e"a& ala& uku$ $eu$e gauge
47 /au%g &$a%a$a%
57
8/17/2019 Lap Prak Fluida
8/49
Da3a : 15 ,9
,e8ea&a% (u&a$a%) : 2+00 $"
8/17/2019 Lap Prak Fluida
9/49
ada ia ka8adii%i aka% daa& &e$li!a& aaka! "ai! &e$daa& &e$6adi
gele"u%ggele"u%g uda$a ada ali$a%%3a7
ika uda! &idak &e$6adi gele"u%ggele"u%g uda$a "aka gloe #al#e
ada ia 3 a di&u&u eda%gka% gloe #al#e ada iaia 3a%g lai%
dala" keadaa% &e$uka eelu" dilakuka% e%ga"a&a% ada e%guku$a%
di &ia&ia &e"a& 3a%g &ela! di&e&aka%7
Lan+a5 +*- #
Se&ela! ali$a% ai$ ea gela"u%g uda$ala6u ali$a% 3a%g dio"aka%
dia&u$ de%ga% "e"u&a$ ga&e #al#e euai de%ga% 6u"la! a&au kaai&a la6u
ali$a% 3a%g &ela! di&e%&uka%7 (dili!a& ada $o&a"e&e$)7
Lan+a5 +*0 #
A"a&i !ail e%guku$a% ada $eu$e gauge di&ia&ia &e"a& 3a%g &ela!
di&e&aka% u%&uk "e%ge&au!i e$edaa% &eka%a% ( $eu$e d$o ) ada
ia 3a%g diuku$7
ialka% : ki&a "elakuka% e%ga"a&a% ada ia e$&a"a "aka ki&a
!a$u "e%u&u ali$a% 3a%g "e%u6u ada ia kedua ke&iga da% kee"a&7
;a&e #al#e diuka e8a$a e$&a!a a"il "e%ga"a&i $o&a "e&e$ da%
$eu$e gauge de%ga% 6a$ak &a 3a%g uda! di&e&aka%7
Lan+a5 +* 6 #
uka ga&e #al#e e8a$a e$&a!a !i%gga a&a "aki"al7 e$aa la6u ali$a%
"aki"u" 3a%g !a%3a die$luka% u%&uk ia lu$u ea%6a%g 6a$ak &a
3a%g uda! di&e&aka% e$&a e$aa &eka%a% "aki"u" 3a%g &e$6adi diea%6a%g ia lu$u &e$eu&7
Lan+a5 +* 7 8 #
Lakuka% e$8oaa% 3a%g a"a ada kedua ia ke&iga da% ia kee"a&7
+
8/17/2019 Lap Prak Fluida
10/49
".6. DATA HASIL PENGU!IAN
Da&a !ail e%ga"a&a% ada ia lu$u &e"aga &e"e$a&u$ ai$ ( / ai$ G 72?o@ )7
,e&e$a%ga% : - G -e%u$u%a% &eka%a% (-$eu$e d$o)
D G Dia"e&e$ dala" ia
L G a$ak &a a%6a%g ia 3a%g diuku$)
Au"i :
17 Ali$a% &ead3
17 Ali$a% i%8o"$eile
27 .ull3 de#eloed flo9
".8. PERHITUNGAN DATA
10
pipa
Katupterbuk
a(putara
n)
QP1-P2=∆p ( kg /cm
2
)
D=15.5 mL=126 cm
D=8 mmL=123cm
P1 P2 P1 P2
1
1 1000ml
3,68 s
0.2 0 - -
4 1000ml
2.5 s
04 03 - -
6 1000ml
2.2 s
045 04 - -
2
1 1000ml
8.18 s
- - 08 05
4 1000ml
7.3 s
- - 11 08
6 1000ml
7.1 s
- - 12 0!
8/17/2019 Lap Prak Fluida
11/49
/e"e$a&u$ ai$ ada aa& e$8oaa% G 2?0 @7
Da$i &ael ifa& fiik da$i ai$ a&ua% SI didaa& :
/e"e$a&u$ (/) De%i&3 ( ρ ) 54 ,g"*
"G 0B5+B 10> "2e8
Pipa "→
D 9 "6,6 )) 9 :,:"66 )
uka ka&u : 1 u&a$a%
∆- G 072kg
cm2 − 0
kg
cm2 G 072
kg
cm2
K*c*patan Ratarata A'iran 3 ( 4
# =Q
A =4Q
D2
Q = 1000ml
3.68 s
2$2ml
s ·
1 l
1000ml % 1dm
3
l %10
−3 m3
dm3 = 2.$2 % 10
−4 m3
s
D = 155 mm = 00155 m
# =4∗2.72 ·10−4
·(0,01552) =10.88 ·10
−4
7,54 ·10−4 = 1.4
m
s
An+a R*n'd 3R*4
11
8/17/2019 Lap Prak Fluida
12/49
&e =V · D
ʋ
# =1.4 ms
D = 155 mm = 00155 m
ʋ = 085!8 ' 10-6 m2 /sec
&e =1.4 ·0,0155
0,8598 ·10−6 =
2,17 ·10−2
0,8598 ·10−6 = 2.52 % 10
4
e G 2752 104
J 2000 → Ali$a% /u$ule%
Fa+tr G*s*+ 3ƒ4
❑turbulen G0,3164
ℜ0,25 G
2.52 ·104 ¿0,25
¿0,3164
¿ G
0,3164
12.6=¿
0025
Hara K*+asaran Pipa G*s*+ 3*4
e
D G 0000001 →e = 0000001%D
= 0000001 % (155 cm 1∈ ¿
2,54 cm¿
)
= 61 % 1 0−6
in = 508 % 10−7
t
ila di%3a&aka% dala" "ka G (50B 10−7
) f& (0*04Bm
ft ) G 155 10
−7
"ka
12
8/17/2019 Lap Prak Fluida
13/49
K*ruian G*s*+ Pada Pipa 3H'4
P1 ρ K
V 12
2 Kgz1 G P
2
ρ KV 2
2
2 Kgz2 K !l
P1− P2
ρ G !l
Hl G
p
ρ G
0.2·104 kg
m2
996,54 kg
m3
G 2 10−4
mka
uka ka&u : 4 u&a$a%
∆- G 074kg
cm2 − 07*
kg
cm2 G 071
kg
cm2
K*c*patan Ratarata A'iran 3(4
# =Q
A =4Q
D2
Q = 1000ml
2.5 s
400ml
s ·
1 l
1000ml % 1dm
3
l %10
−3 m3
dm
3 = 4 % 10−4 m
3
s
D = 155 mm = 00155 m
# =4∗4 ·10−4
·(0,01552) =16 ·10
−4
7,54 ·10−4 = 2.12
m
s
1*
8/17/2019 Lap Prak Fluida
14/49
An+a R*n'd 3R*4
&e =V · D
ʋ
# =2.12m
s
D = 155 mm = 00155 m
ʋ = 085!8 ' 10-6 m2 /sec
&e =
2.12 ·0,0155
0,8598 ·10−6
=
3.29 ·10−2
0,8598 ·10−6
= 3.8 %10
4
e G *7B 104
J 2000 → Ali$a% /u$ule%
Fa+tr G*s*+ 3ƒ4
❑turbulen G0,3164
ℜ0,25 G
3.8 ·104¿0,25
¿0,3164
¿ G
0,3164
13.96=¿
002*
Hara K*+asaran Pipa G*s*+
e
D G 0000001 →e = 0000001%D
= 0000001 % (155 cm 1∈ ¿
2,54 cm
¿ )
= 61 % 1 0−6
in = 508 % 10−7
t
ila di%3a&aka% dala" "ka G (50B 10−7
) f& (0*04Bm
ft ) G 155 10
−7
"ka
14
8/17/2019 Lap Prak Fluida
15/49
K*ruian G*s*+ Pada Pipa 3H'4
P1
ρ KV 1
2
2 Kgz
1 G
P2
ρ KV 2
2
2 Kgz
2 K !l
P1− P2
ρ G !l
Hl G
p
ρ G
0.1·104 kg
m2
996,54 kg
m3
G 1 10−4
mka
uka ka&u : > u&a$a%
∆- G 0745kg
cm2 − 074
kg
cm2 G 0705
kg
cm2
K*c*patan Ratarata A'iran 3(4
# =Q
A =4Q
D2
Q = 1000ml
2.2 s
454.5ml
s ·
1 l
1000ml %10
−3 m3
dm
3 = 4.55 % 10−4 m
3
s
D = 155 mm = 00155 m
# =4∗4.55 ·10−4
·(0,01552) =18.2 ·10
−4
7,54 ·10−4 = 2.4
m
s
An+a R*n'd 3R*4
15
8/17/2019 Lap Prak Fluida
16/49
&e =V · D
ʋ
# =2.4m
sD = 155 mm = 00155 m
ʋ = 085!8 ' 10-6 m2 /sec
&e =2.4 ·0,0155
0,8598 ·10−6 =
3.74 ·10−2
0,8598 ·10−6 = 4.35 % 10
4
e G 47*5 104
J 2000 → Ali$a% /u$ule%
Fa+tr G*s*+ 3ƒ4
❑turbulen G0,3164
ℜ0,25 G
4.35 ·104 ¿0,25
¿0,3164
¿ G
0,3164
14.44=¿
0022
Hara K*+asaran Pipa G*s*+
e
D G 0000001 →e = 0000001%D
= 0000001 % (155 cm 1∈ ¿
2,54 cm¿
)
= 61 % 1 0−6
in = 508 % 10−7
t
ila di%3a&aka% dala" "ka G (50B 10−7
) f& (0*04Bm
ft ) G 155 10
−7
"ka
K*ruian G*s*+ Pada Pipa 3H'4
P1
ρ KV 1
2
2 Kgz
1 G
P2
ρ KV 2
2
2 Kgz
2 K !l
1>
8/17/2019 Lap Prak Fluida
17/49
P1− P2
ρ G !l
Hl G
p
ρ G
0.05 ·104 kgm
2
996,54 kg
m3
G 075 10−4
mka
ukaa%
,a&u
(u&a$a%)
C
(m
3
s ¿
∆-
(
kg
cm2 )
<
(m
s )e ƒ
Hl
("ka)
1 27?2
10−5
02 1740 252
104
00252 10
−4
4 4700
10−4
01 2712 *B0
104
002*1 10
−4
> 4755
10−4
005 2740 47*5
104
0022 075
10−4
Pipa $→ ; )) 9 :,::; )
uka ka&u : 1 u&a$a%
∆- G 0Bkg
cm2 − 05
kg
cm2 G 0*
kg
cm2
K*c*patan Ratarata A'iran 3 ( 4
# =Q
A =4Q
D2
Q = 1000ml
8.18 s
1?
8/17/2019 Lap Prak Fluida
18/49
122ml
s ·
1 l
1000ml % 1dm
3
l %10
−3 m3
dm3 = 122 % 10
−4 m3
s
D = 8 mm = 0008 m
# =4∗1,22 ·10−4
·(0,0082) =4,88 ·10
−4
2·10−4 = 244
m
s
An+a R*n'd 3R*4
&e =V · D
ʋ
# =244m
s
D = 8 mm = 0008 m
ʋ = 085!8 ' 10-6 m2 /sec
&e =2,44 ·0,008
0,8598 ·10−6 =
1,95 ·10−2
0,8598 ·10−6 = 22$ % 10
4
e G 22? 104
J 2000 → Ali$a% /u$ule%
Fa+tr G*s*+ 3ƒ
4
❑turbulen G0,3164
ℜ0,25 G
2,27 ·104 ¿0,25
¿0,3164
¿ G
0,3164
12.28=¿
0025?
Hara K*+asaran Pipa G*s*+ 3*4
1B
8/17/2019 Lap Prak Fluida
19/49
e
D G 0000001 →e = 0000001%D
= 0000001 % (08 cm 1∈ ¿2,54 cm¿
)
= 315 % 1 0−7
in = 262 % 10−8
t
ila di%3a&aka% dala" "ka G (2>2 10−8
) f& (0*04Bm
ft ) G ?+B 10
−9
"ka
K*ruian G*s*+ Pada Pipa 3H'4
P1
ρ KV 1
2
2 Kgz
1 G
P2
ρ KV 2
2
2 Kgz
2 K !l
P1− P2
ρ G !l
Hl G
p
ρ G
0,3·104 kg
m2
996,54 kg
m3
G 3.01 10−4
mka
uka ka&u : 4 u&a$a%
∆- G 11kg
cm2 − 0+
kg
cm2 G 0*
kg
cm2
K*c*patan Ratarata A'iran 3(4
# =Q
A =4Q
D2
1+
8/17/2019 Lap Prak Fluida
20/49
Q = 1000ml
7.3 s
13$ mls · 1 l1000ml % 1 dm
3
l %10−3 m
3
dm3 = 13$ % 10−
4 m
3
s
D = 8 mm = 0008 m
# =4∗1,37 ·10−4
·(0,0082) =5.48 ·10
−4
2 ·10−4 = 2.$4
m
s
An+a R*n'd 3R*4
&e =V · D
ʋ
# =2$4m
s
D = 8 mm = 0008 m
ʋ = 085!8 ' 10-6 m2 /sec
&e =2.74 ·0,008
0,8598 ·10−6 =
2,2·10−2
0,8598 ·10−6 = 25 % 10
4
e G 25 104
J 2000 → Ali$a% /u$ule%
Fa+tr G*s*+ 3ƒ4
❑turbulen G0,3164
ℜ0,25 G
2,5 ·104¿0,25
¿0,3164
¿ G
0,3164
12.57=¿
00252
Hara K*+asaran Pipa G*s*+
e
D G 0000001 →e = 0000001%D
= 0000001 % (08 cm 1∈ ¿
2,54 cm¿
)
20
8/17/2019 Lap Prak Fluida
21/49
= 315 % 1 0−7
in = 262 % 10−8
t
ila di%3a&aka% dala" "ka G (2>2 10−8
) f& (0*04Bm
ft ) G ?+B 10
−9
"ka
K*ruian G*s*+ Pada Pipa 3H'4
P1
ρ KV 1
2
2 Kgz
1 G
P2
ρ KV 2
2
2 Kgz
2 K !l
P1− P2 ρ G !l
Hl G
p
ρ G
0,3·104 kg
m2
996,54 kg
m3
G 301 10−4
mka
uka ka&u : > u&a$a%
∆- G 12kg
cm2 − 0+
kg
cm2 G 0*
kg
cm2
K*c*patan Ratarata A'iran 3(4
# =Q
A =4Q
D2
Q = 1000ml
7.1 s
141ml
s ·
1 l
1000ml %10
−3 m3
dm3 = 141 % 10
−4 m3
s
D = 8 mm = 0008 m
21
8/17/2019 Lap Prak Fluida
22/49
# =4∗1,41 ·10−4
·(0,0082) =5.64 ·10
−4
2·10−4 = 2.82
m
s
An+a R*n'd 3R*4
&e =V · D
ʋ
# =2.82m
s
D = 8 mm = 0008 m
ʋ = 085!8 ' 10-6 m2 /sec
&e =2.82 ·0,008
0,8598 ·10−6 =
2,88 ·10−2
0,8598 ·10−6 = 2.26 % 10
4
e G 272> 104
J 2000 → Ali$a% /u$ule%
Fa+tr G*s*+ 3ƒ
4
❑turbulen G0,3164
ℜ0,25 G
2.26 ·104 ¿0,25
¿0,3164
¿ G
0,3164
12.26 ·=¿
0025B
Hara K*+asaran Pipa G*s*+
e
D G 0000001 →e = 0000001%D
= 0000001 % (08 cm 1∈ ¿
2,54 cm¿
)
= 315 % 1 0−7
in = 262 % 10−8
t
22
8/17/2019 Lap Prak Fluida
23/49
ila di%3a&aka% dala" "ka G (2>2 10−8
) f& (0*04Bm
ft ) G ?+B 10
−9
"ka
K*ruian G*s*+ Pada Pipa 3H'4
P1
ρ KV 1
2
2 Kgz
1 G
P2
ρ KV 2
2
2 Kgz
2 K !l
P1− P2
ρ G !l
Hl G
p
ρ G
0,3·10−4 kg
m2
996,54 kg
m3
G *701 10−4
mka
ukaa%
,a&u
(u&a$a%)
C
(m
3
s ¿
∆-
(
kg
cm2 )
<
(m
s )e ƒ
Hl
("ka)
1 122
10−4
0* 244 22?
104
0025? *01 7
10−4
4 1*?
10−4
0* 2?4 250
104
00252 *01 7
10−4
> 141
10−4
0* 22> 22>
104
0025B *01 7
10−4
2*
8/17/2019 Lap Prak Fluida
24/49
".< KESIMPULAN
Da$i !ail e%gu6ia% 3a%g &ela! dilakuka% "aka daa& di&a$ik kei"ula%
eagai e$iku&:
17 De%ga% "e%i%gka&%3a Dei& ali$a% (C) "aka aka% "e%i%gka&ka% A%gka
e3%old7
27 A%gka e3%old &e$&i%ggi di&u%6ukka% ada ia1 uka ka&u > u&a$a%
de%ga% %ilai 4*5 ×104
*7 De%ga% "e%i%gka&%3a Dei& ali$a% (C) "e%3eaka% fak&o$ geek%3a
e"aki% &u$u%7
47 Se"aki% ea$ dia"e&e$ eua! ia "aka %ilai fak&o$ geek%3a e"aki%
$e%da!7
57 Se"aki% &i%ggi%3a A%gka e3%old "e%3eaka% %ilai fak&o$ geek%3a
e"aki% &u$u%7
>7 -e%i%gka&a% Dei& ali$a% e$a%di%g lu$u de%ga% &i%ggi %3a a%gka
e3%old %a"u% e$a%di%g &e$alik de%ga% %ilai fak&o$ geek
24
8/17/2019 Lap Prak Fluida
25/49
?7 /e$6adi%3a e%u$u%a% &eka%a% akia& ada%3a ke$ugia% geek ada i&e"
e$iaaa%7
BAB II
U!I P%MPA =ENTRIFUGAL
$.". TU!UAN PENGU!IAN
/u6ua% u6i o"a e%&$ifugal adala! u%&uk "e%ge&a!ui ea$%3a la6u ali$a%
#olu"e (dei&) ali$a% fluida 3a%g did!ailka% ole! o"a de%ga% "e&ode
e%guku$a% 3a%g "e%ggu%aka%
8/17/2019 Lap Prak Fluida
26/49
$.$. DASAR TE%RI
$.$."A'iran Int*rna' 3Da'a) Sa'uran T*rtutup/Pipa4
D
Ga)1ar $." a'iran pada +a>asan )asu+ pipa
,e8ea&a% $a&a$a&a ali$a%:
∫lua"u#A
AV
1
I%i &e%&u%3a !a$u a"a de%ga% U0 adi < G U0 G ko%&a%7
-a%6a%g e%&$a%8e le%g&!F (L) ali$a% la"i%e$ adala! fu%gi da$i a%gka $e3%old :
υ
D<a&au eedi"a%a 0>0
DV p DV
D
L
∫
U%&uk ali$a% la"i%e$ di dala" ia e$a$&i e M 2*007 "aka e%&$a%8e le%g!&F (L)
aka% ki&a daa&ka% :
L G 00> e7D
L G 00> (2*00)7D
L G 1*B7D 7 7 7 77 7777 77 77 77 77 7 7 7 7 7 7 7(271)
U%&uk ali$a% &u$ule% ka$e%a &u"u!%3a laia% a&a lei! 8ea& "aka
e%&$a%8e le%g!&F aka% "e%6adi lei! e%dek 3ai&u ki$aki$a 25 d 40 kali
dia"e&e$ ia7
$.$.$. A'iran E+st*rna' 3A'iran Da'a) Sa'uran T*r1u+a4
-e%guku$a% kaai&a ali$a% ada alu$a% &e$uka :
$.$.$.a. R*ctanu'*r ?*ir
2>
8/17/2019 Lap Prak Fluida
27/49
Ga)1ar $.$.a. a'iran )*'a'ui r*ctanu'*r >*ir
Dii%i e$laku e$a"aa% e$%ouli :
Di daa& < G √ 2g37( 272 )
Di"a%a :
G &eka%a% (-1 G -2 G - a&") ( kg8"2
)
2?
8/17/2019 Lap Prak Fluida
28/49
L
*+
, - +
+
'
,
12L
22
# G ke8ea&a% 8ai$a% (2 C& 7 7 7 7 7 7 7 7 7
(274)
adi C G *** LH*2 P a&ua% e%gli! 7 7 7 7 7 7 77 7 7 7 7 7 7 7(275a)
C G 1B4 LH*2 P a&ua% SI 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7(275)
$.$.$.1. ( Ntc5 >*ir
2B
8/17/2019 Lap Prak Fluida
29/49
05A2
5A2
H
0
50
+0%o&8!*ir
7(27>) 7 7 7 7 7 77 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7
8/17/2019 Lap Prak Fluida
30/49
H G /i%ggi ia e&a&i (")
Hd G /i%ggi &eka%a% &a&i (")
-d$ G /eka%a% di8!a$ge $ee$#oi$ ( kg"2)
-$ G /eka%a% u8&io% $ee$#oi$ ( kg"2)
8/17/2019 Lap Prak Fluida
31/49
8/17/2019 Lap Prak Fluida
32/49
H G /i%ggi &a&i ada ia ia7
G a$ak #e$&ikal da$i e$"ukaa% ai$ ada $ee$#oi$ a"ai ke
o$o o"a7
7 -ada ia &eka%
!d G /i%ggi &a&i ada ia &eka%
Hd G a$ak #e$&ikal da$i o$o o"a a"ai ke lua%g e%gelua$a%
fluida (di8!a$ge $ee$#oi$)
Hd G Hd T ZV1 G Hd T 108"7
2727*7? ,e$ugia% geek ada i%&alai o"a (R!1)
R!1 G R!1 K R!1d
a7 -ada ia ia
R!1 G !11 K !12
di"a%a :
!11 G ke$ugia% geek ka$e%a a%6a%g ia ia ("a3o$ loe)
!12 G ke$ugia% geek ka$e%a a"u%ga% (elo9 a%d &ee) da% #al#e (ga&e
#al#e) e$&a e%&$a%8eF ("i%o$ loe)
7 -ada ia &eka%
R!1d G !1d1 K !1d2
Di"a%a :
!1d1 G ke$ugia% geek ka$e%a %6a%g ia &eka% ("a3o$ loe)
!1d2 G ke$ugia% geek ka$e%a a"u%ga% (elo9 da% &ee) da% #al#e (ga&e
#al#e)
$.$.0 Daa 5idru'i+ p)pa 3?HP4
(!)?5
Q$ )$P
γ =
Da3a !id$oulik adala! da3a 3a%g di"iliki ole! fluida a&au
da3a 3a%g dilakuka% ole! o"a u%&uk "e"i%da!ka% Va& 8ai$ da$i ua&u &e"a&
ke&e"a& lai% ada ke&i%ggia% (H) &e$&e%&u7
Di"a%a : WH- G Wa&e$ !o$e o9e$ G da3a !id$oulik o"a (!)
C G La6u #olu"e (dei&) ali$a% da$i o"a ("*6a")
*2
8/17/2019 Lap Prak Fluida
33/49
H G Head o"a ("ka)
G e$a& 6e%i 8ai$a% (kg "*)
$.$.6 Daa Mtr 3N)tr4
(N"&$ ) G EI @o X
Di"a%a : E G /ega%ga% (#ol&age) li&$ik (#ol&)
I G ,ua& a$u (a"e$e)
@o G .ak&o$ ko%fe$i da$i da3a li&$ik ke da3a "eka%ik
"o&o$
$.$.8 Daa M*+ani+ 3N)*+ 4
(N"ek ) G "ek N"&$
Di"a%a : "ek G Effeiie%i "eka%ik ka$e%a ada%3a ke$ugia% "eka%ik ada o$o
"o&o$ akia& geeka% o$o de%ga% a%&ala% a8ki%g da%
eagai%3a7
N"&$ G 0+? (u%&uk o"a 8e%&$ifugal)
$.$.< E22isi*nsi p)pa
O100 x N )$P
me*
p =η
Effiie%i o"a adala! e$a%di%ga% a%&a$a da3a 3a%g
di"iliki fluida &e$!ada da3a "eka%ik7
$.$.; NPSH 3N*t Psiti@* Suctin H*ad4
Aga$ o"a daa& eke$6a &a%a "e%gala"i ka#i&ai !a$u die%u!i
e$3a$a&a% :
N-SH (Head ia oi&i#e %e&&o) 3a%g die$luka% J N-SH ada ii ia
o"a (ekui#ale% de%ga% &eka%a% ia ada ii ia o"a) diku$a%gi
de%ga% &eka%a% ua 6e%u! Va& 8ai$ di &e"a& &e$eu&7
Dala" !al o"a 3a%g "e%g!ia Va& 8ai$ da$i &e"a& &e$uka (de%ga%
a&"ofi$ ada e"ukaa% Va& 8ai$) "aka ea$%3a :
"***10=γ
Pa "( $"
P+ Pa NPS$ 1
,e&e$a%ga% :
**
8/17/2019 Lap Prak Fluida
34/49
!# G N-SH 3a%g die$luka% ("ka)
-a G /eka%a% a&"ofi$ ("ka)
-# G /eka%a% ua 6e%u! ("ka)
G e$a& Va& 8ai$ e$a&ua% #olu"e (kgf"2)
! G Head ia &a&i (") ! (K) 6ika o"a &e$le&ak dia&a e$"ukaa% Va&
8ai$ 3a%g diiaka% da% () 6ika di a9a!7
!l G ,e$ugia% di dala" ia ia ("ka)
@o%&o! :
-ada &e"e$a&u$ ai$ 250 @ didaa& :
/eka%a% ua 6e%u! (-#) G **51 N"2 G 0*>0 "ka
$.-. ALAT U!I KELENGKAPAN
$.-.". M*sin u&i p)pa s*ntri2ua'
ei% u6i e%&$ifugal &e$di$i da$i :
• ak ($ee$#oi$) a&a da% a9a!
• -o"a da% i%&alai ia%3a (ia ga&e #al#e da% elo9 +00)
• Salu$a% e%guku$ dei& : #%o&8! 9ei$ da% $e8&a%gule$ 9ei$
Seda%gka% o"a 3a%g diakai adala! 1 u%i& o"a e%&$ifugal "e$k DA
de%ga% eifikai eagai e$iku& :
odel G AYua 1?5 Ao"a uu% da%gkal (%o% o&o"a&i)
,aai&a "aki"u" G 100 l&"i%
/o&al !ead G 225 "
-u&a$a% G 2B50 $"
Dia"e&e$ di8!a$ge G 1 i%8!
Dia"e&e$ u8&io% G 1 i%8!
8/17/2019 Lap Prak Fluida
35/49
;a"a$ : Insta'asi A'at U&i P)pa =*ntri2ua'
,e&e$a%ga%: Zd G 2?B 8" Z G + 8"
ZZ1 G 10 8"
H ( /i%ggi ia &a&i ) G ! T Z
Hd ( /i%ggi &eka%a% &a&i ) G !d T Zd
*5
8/17/2019 Lap Prak Fluida
36/49
! da% !d : die$ole! da$i e%gu6ia%
! : /i%ggi e$"ukaa% ai$ ada ii ia
!d : /i%ggi e$"ukaa% ai$ ada ii &eka%
$.-.$. A'at Uu+ur an Dipa+ai
Ala& uku$ 3a%g diakai u%&uk e%gu6ia% i%i adala! :
a7 i&a$ uku$
/e$aa%g ada ak die$gu%aka% u%&uk "e%guku$ ke&i%ggia% ai$
ak ($ee$#oi$)
7 Head &a8!o"e&e$
diakai u%&uk "e%guku$ u&a$a% o$o elek&$o "o&o$ e%gge$ak
o"a die$gu%aka% ada aa& o$o e$u&a$7
87
8/17/2019 Lap Prak Fluida
37/49
e7 "e"e$ika ala& e%ga&u$ $egula&o$ #ol&age li&$ik #ol& "e&e$ a"e$e
"e&e$ da% &a8!o"e&e$7
f7 S9i&8! !a$u ada off da% ga&e #al#e ada ia di8!a$ge !a$u
&e$&u&u $aa&7
g7 S9i&8! diFo%Fka%
!7 ;a&e #al#e diuka ediki& de"i ediki& !i%gga gele"u%ggele"u%g
uda$a !ai7
i7 -e%gu6ia% daa& di"ulai7
$.0.$. Saat p*nu&ian
a7 -u&a$a% o$o o"a di8oa ada * "a8a" u&a$a% 3ai&u 2?00 2B00 da%
2B50 $"7
7 U%&uk u&a$a% &ia&ia &e$&e%&u &e$eu&ga&e #al#e diuka ediki& de"i
ediki& e!i%ga ke&i%ggia% ai$ di dala" ak ($ee#oi$) a&a da% a9a!
daa& di&u%6ukka% ole! i%dika&o$ ke&i%ggia% e$"ukaa% ai$ (li!a& ada
ekala "i&a$ uku$) :
,e8ea&a% u&a$a% o$o di a&a "ai%g"ai%g de%ga% ukaa% ka&u
(ga&e #al#e) : 0= 1= 15= 2= 25= *= *5= 4= 45= da% 5 u&a$a% ka&u7
,e"udia% dili!a& :
ea$%3a #ol&age li&$ik dala" #ol&7
ea$%3a a$u li&$ik dala" a"e$7
/i%ggi e$"ukaa% ai$ ada ii &eka% (!d) dala" 8"7
/i%ggi e$"ukaa% ai$ ada ii !ia (!) dala" 8"7 Head e&a&i u8&io% (H) dala" 8" di"a%a H G ! − V
/eka%a% di8!a$ge (-d) dala" ,g8"27
$.0.-. s*'*sai p*nu&ian
Se&ela! e%gu6ia% eleai "ei% di"a&ika% de%ga% u$u&a% eagai e$iku& :
17 ga&e #al#e di&u&u7
27 9i&8! diFoffF ka%7
*?
8/17/2019 Lap Prak Fluida
38/49
*7 fluida diua%g (ila e$lu)7
47 ala& ala& dike"alika%7
$.6. DATA HASIL PENGU!IAN
" ukaa%
,a&u
"*
Bukan katup 3: C G 1B4 LH*2G 1B4 (0?714*2)G 21 8"*G 21 10> "*
Bukan katup 7: C G 1B4 LH*2G 1B4 (*474*2)G 50 8"*G 5 10> "*
1. H*ad P)pa
( P1γ +V 12
2g +Z
1+ HP)−( P2γ +V 2
2
2 g +Z
2)= HLZ ¿
(¿2−Z ¿¿1)+ f L
D
V 2
2g+k
V 2
2g¿
V 2
2−V 1
2
2 g +¿ HP=¿
*B
8/17/2019 Lap Prak Fluida
39/49
h¿
(¿ s−Z ¿¿ d)+ f L
D
V 2
2g+(3.elbow90o+ke)
V 2
2 g
¿V 2
2
2g+¿
HP=¿
Au"i:
8/17/2019 Lap Prak Fluida
40/49
HP=31,74mk"
ukaa% ,a&u *:h¿
(¿ s−Z ¿¿ d)+ f L
D
V 2
2g+k
V 2
2g¿
V 2
2
2 g+¿
HP=¿
3.90o+0,35 1,12
19,6
2.12
19,6+44,9+0,023
131,5
2,54 !
1,12
19,6+(¿)
¿¿
¿ (0,23+44,9+0,1+270,02 )
HP=31,53mk"
ukaa% ,a&u ?:
h¿
(¿ s−Z ¿¿ d)+ f L
D
V 2
2g+k
V 2
2g¿
V 22
2 g+¿
HP=¿
3.90o+0,35
25,12
19,6
502
19,6+44,5+0,023
131,5
2,54 !
25,12
19,6+(¿)
¿¿
40
8/17/2019 Lap Prak Fluida
41/49
¿ (127,6+44,9+38,3+281,3)
HP=49,21mk"
c. Daa Hidr'i+ P)pa
WH- G γ 7 C 7 H ( H ) ?5
Di"a%a : C G ,aai&a ali$a% da$i o"a ( "*
6a" ) H G Head o"a ( "ka )
γ G e$a& 6e%i 8ai$a% ( kg " )
⇒ Bu+aan +atup " 9 :,0- C ": 78 ) - / &a) H 9 -",
8/17/2019 Lap Prak Fluida
42/49
5. Daa )*+ani+
N "ek G η "ek 7 N "&$ ⇒ η "ek G 0+?
⇒ ukaa% ka&u 1* ?
N )*+ 9 :, 1+21 1+B 00005 *1?4 1B2 104
* 21 10> 1+21 1+B 00005 *15* BB2 104
? 5 10> 1+21 1+B 0002 4+21 *2?? 104
42
8/17/2019 Lap Prak Fluida
43/49
$.
8/17/2019 Lap Prak Fluida
44/49
0 1 2 3 4 5 6
0
5
10
15
20
25
30
35
1.82
8.82
32.77
Grafik Hubungan Antara Debit Aliran Dengan Da"a Hidroulik Pompa Pada 2450 Rpm
Debit Aliran (Q) m3!
Da"a Hidroulik Pompa (#HP) Hp
44
8/17/2019 Lap Prak Fluida
45/49
0 1 2 3 4 5 6
0
50
100
150
200
250
198 198 198
Grafik Hubungan Antara Debit Aliran Dengan Da"a $otor Pada 2450 Rpm
Debit Aliran (Q) m3!
Da"a $otor (%mtr) Hp
45
8/17/2019 Lap Prak Fluida
46/49
0 1 2 3 4 5 6
0
0
0
0
0
0
0 0
0
Grafik Hubungan Antara Debit Aliran Dengan &fi!ien!i Pompa Pada 2450 Rpm
Debit Aliran (Q) m3!
&fi!ien!i Pompa ('p)
4>
8/17/2019 Lap Prak Fluida
47/49
4?
8/17/2019 Lap Prak Fluida
48/49
$.;. KESIMPULAN
Da$i !ail e%gu6ia% di a&a daa& dia"il kei"ula% eagai e$iku&:
-e$a%di%ga% !ail g$afik !uu%ga% a%&a$a Head -o"a da% ,aai&a Ali$a% da$i
!ail $ak&iku" de%ga% g$afik da&a eifikai o"a "aka di&e"uka% kea"aa%
ka$ak&e$i&ik o"a 3ai&u e"aki% ea$ Head -o"a "aka ,aai&a Ali$a%
e"aki% ke8il7 Aka% &e&ai g$afik !ail $ak&iku" diga"a$ka% 8e%de$u%g li%ie$
!al i%i dieaka% ada%3a keala!a%keala!a% ada 9ak&u e%gu6ia% a%&a$a lai%:
ada%3a keo8o$a% i%&alai ia keo8o$a% ada $ee$#oi$ ala& uku$ &a8!o"e&e$
(e%guku$ ke8ea&a% u&a$a% o"a) 3a%g &idak ia ko%&a% da% e"a8aa%
"i&a$ uku$ ke&i%ggia% ai$ 3a%g ku$a%g aku$a&7
4B
8/17/2019 Lap Prak Fluida
49/49
DAFTAR PUSTAKA
17 .o oe$& W7 %d 87 Do%ald Ala% /7 I!tr,#u-t.,! t, flu.# me-(a!.-"/
0t(
e#.t.,!/ !o% Will3 So% I%87 Ne9 'o$k USA 1+B5
27 Hil"3 A8!"ad dkk7 uku -a%dua% -$ak&iku" eka%ika .luida
.akul&a /ek%ik u$ua% /ek%ik ei% T U%i#e$i&a 1? Agu&u 1+45
Su$aa3a 1++>7
*7 ,!e&agu$o# 7 a$i%e Auilia$3 a8!i%e$3 A%d S3&e" -ea8e
-uli!e$ o8o97