Lagunero_Reymart S. - Final Paper

1

NILALAMAN

I. Abstrak

II. Panimula

III. Tradisyunal at Modernong Medisina

a. Depinisyon ng Tradisyunal na Medisina at Filipino Traditional Medicine

b. Depinisyon ng Modernong Medisina

IV. Ang Kamandag: Tradisyunal na Pananaw

V. Tradisyunal na Paraan ng Panggagamot sa Kamandag

a. Tandok

b. Suma

VI. Ang Kamandag: Modernong Pananaw at Lunas ayon sa Modernong Medisina

VII. Mga Salik sa Patuloy na Pagtangkilik sa mga Tradisyunal na Paraan ng Panggagamot

sa Kamandag/Rabies

a. Impluwensya ng Lipunan

b. Kalagayang Pang-ekonomiko

c. Aksesibilidad sa mga Institusyong Pangkalusugan

d. Edukasyon

e. Popularidad ng Panggagamot

f. Non-accesible, non-available, non-affordable Health Care

VIII. Mga Usaping Nakakabit sa Tradisyunal na Paraan ng Panggagamot sa Rabies

2

ABSTRAK

Marami nang mga pagbabago ang nagaganap sa larangan ng medisina, ngunit may mga

tradisyunal pa ring paraan ng panggagamot ang nananatili at tanyag sa mga komunidad sa bansa.

May mga kanya-kanyang espesyalisasyon na rin ang mga doktor, sa layuning mas mapabuti pa

ang paghahatid ng serbisyong pangmedikal sa lipunan.

Ngunit sa kabila ng modernong anti-rabies injection na inirerekomenda ng modernong

medisina, ay patuloy pa rin ang ilan sa pagtangkilik sa “tandok” o “suma”, mga tradisyunal na

paraan ng panggagamot sa pinaniniwalaang nakamamatay na kamandag (o rabies ayon sa

modernong medisina). Marami nang mga babala at kampanya ang pamahalaan upang puksain

ang kaso ng rabies sa bansa ngunit sa kabila nito, ay ang patuloy at pananatili ng “tandok” at

“suma” sa mga komunidad.

Sa papel na ito ilalahad ang ilang mga salik kung bakit patuloy ang pamamayagpag ng

“tandok” at “suma” sa mga komunidad sa kabila nga ng modernong paraan ng panggagamot sa

rabies. Ipapaliwanag kung ano ang mga ito at paano ito isinasagawa. Ano nga ba ang mga

katotohanan sa likod ng mga prosesong ito, nakatutulong o nakapagpapagaling nga ba ang mga

ito, o isang maling paniniwala lamang na hanggang ngayon ay nanatili sa kultura ng ilan? Ano

ang sinasabi sa ng makabago at modernong medisina sa mga ganitong usapin?

Ang patuloy na pananatili ng “tandok” at “suma” ay magdadala sa katotohanang may

mga kailangan pang dapat gawin upang maipaliwanag nang maayos at husto sa mga indibidwal

ang mga maaaring maging bunga ng ganitong proseso. Isa itong realisasyon din upang mailigtas

pa ang ilan na nagtatangkang sumangguni sa mga nasabing proseso.

3

PANIMULA

Maraming salik at usapin ang nakakabit sa tradisyunal na panggagamot sakop ang

tradisyunal na pag-alis ng kamandag o rabies mula sa kagat ng aso o ahas, at may mga epekto ito

sa pamumuhay ng mga taong patuloy na tumatangkilik dito, kasama na ang mga taong

nagsasagawa nito, at mga doktor ng modernong medisina. Sa kasalukuyang panahon, marami na

sa mga tradisyunal na kultura ang naiwan sa nakaraan, nabaon na lamang sa limot, at hindi na

pinapansin at pinapahalahagan ng ilan. Mayroon namang ilan pang natitira at patuloy na

pinagyayaman ng bayan, katulad na lamang ng mga tradisyunal paraan ng panggagamot. Marami

pa ring mga indibidwal ang tumatangkilik sa mga ganitong paraan. Katulad na nga lamang ng

“tandok” at “suma” na bibigyan ng masusing pag-aaral. Kung aalamin ang mga salik sa patuloy

pa ring pagtangkilik sa “tandok” sa kabila ng modernong anti-rabies injection, ay makikita ang

pagkakaiba-iba ng mga indibidwal na pananaw tungkol sa usaping pangkalusugan (Guzman

2007).

Maraming tanong ang lumalabas kapag pinag-uusapan ang tradisyunal na pagpapagaling

o panggagamot. Isa na dito ay kung gaano nga ba ito kaepektibo. Lumalabas sa mga balita na

may mga namamatay ng dahil sa mga prosesong ito. Bakit nga ba nananatili sa mga mamamayan

ang pangangailangang maniwala sa mga tradisyunal na panggagamot, katulad na lamang ng

“tandok” o “suma”, sa kabila ng mga ganitong balita, at sa kabila ng mga makabagong pag-aaral

sa medisina? Ano nga ba ang “tandok” o “suma”? Paano ba ito isinasagawa, at bakit marami pa

rin ang tumatangkilik dito? Nakagagaling nga ba talaga ito, o isang maling paniniwala lamang na

naitatak na sa kasaysayan ng ilang komunidad? Sa papel na ito, sasagutin ang mga katanungang

iyan.

4

Mahalagang pag-aaralan ang mga ito upang malaman ang mga salik kung bakit patuloy

na tinatangkilik ng mamamayan ang mga ganitong uri ng panggagamot, upang maipaliwanag

ang mga ito batay sa konsepto ng modernong medisina ngayon, at upang tuklasin kung gaano

nga ba ito kaepektibo, kung epektibo nga talaga. Ang usapin ng epektibidad ng mga ganitong uri

ng panggagamot ay isang malaking tanong na kinakaharap ngayon ng lipunan, partilukar sa mga

doktor ng medisina at mga taong nagsasagawa ng mga ganitong proseso at gayundin ang mga

taong tumatangkilik dito. Mahalagang malaman ang katotohanan tungkol dito upang maiwasan

ang pagkalito, kung sa “tandok” o “suma” ba magtitiwala, o sundin ang sinasabi ng mga doctor

ng medisina. Aalamin din ang mga dahilan ng patuloy na paniniwala ng ilan sa bisa ng “tandok”

o “suma” sa kabila ng mabilis na pag-unlad ng teknolohiya sa modernong panahon, lalo na sa

larangan ng medisina. Titignan din ang pananaw ng ilang taong nasangkot na sa ganitong

proseso.

TRADISYUNAL AT MODERNONG MEDISINA

Halos pare-pareho ang kahulugan ng “tradisyunal na medisina”, ito ay isang sistema ng

pangangalaga ng kalusugan na umaasa lamang sa interaksiyon ng manggagamot at ng pasyente

na walang ginagamit na anumang uri ng makabagong gamot (Huizer at Lava 1989), ngunit sa

kontemporaryong panahon, makikita ang ilang tradisyunal na paraan ng pagpapagaling na

gumagamit na rin ng mga gamot. Ayon naman sa depinisyon ng World Health Organization, ang

“traditional medicine” ay

“diverse health practices, approaches, knowledge and beliefs incorporating plant-,

animal-, and/or mineral-based medicines, spiritual therapies, manual techniques and

exercises applied singularly or in combination to maintain well-being, as well as to treat,

5

diagnose or prevent illness. In some cases, traditional medicine may be systematized and

written down; in other cases, it is a body of knowledge, practices and techniques held by

communities or individuals and transmitted orally” (Patwardhan 2005).

Kung titignan ang kahulugan ng “Filipino Traditional Medicine”, na binuo noong Pebrero 1992,

ay makikita ang mga pagkakatulad, ito ang sinasabi ng kahulugan:

”The Filipino Indigenous/Traditional Medicine is the sum total of the knowledge, skills

and practices recognized and enriched by the people in order to maintain and improve

their health towards the wholeness of their being, the community and the society, and the

interrelatedness of these. This is based on Filipino culture, history, heritage and

consciousness” (Segismundo 1997).

Layunin nga ng tradisyunal na medisina na pangalagaan ang kalusugan ng mamamayan

sa abot ng makakaya nito.

Ang mga tradisyunal na mangagamot naman ay binigyang kahulugan din ng World

Health Organization, ang mga “traditional indigenous healers” ay isang grupo ng mga tao na

kinikilala ng komunidad na may kaalaman o sapat na kakayahan sa pagbibigay ng kalusugan

gamit ang mga katas ng halaman, ng mga hayop at ilang mineral at ilan pang paraan na

nakabatay sa social, kultural at religious background ganoon din ang kaalaman, ang nakagawian

at paniniwala na umiiral sa komunidad tungkol sa pisikal, mental at social well-being at ang mga

dahilan ng sakit (Huizer at Lava 1989).

Ayon kay Laggui, ang mga mangagamot na ito ay maaring kabilang sa dalawang

sistemang medical, ang modern at tradisyunal na sistema at sa panahon ng sakit, pinipili ng mga

tao ang kumonsulta sa alinman sa dalawang sistema (Laggui 2002). Ang naghihiwalay sa

6

dalawang sistemang ito ay ang katotohanang ang modernong medisina ay nakabatay sa siyensya

habang ang tradisyunal na medisina naman ay nakabatay lamang sa praktikal na karanasan

(Islam 1994). Hindi dapat ikinukulong, ayon kay Patwardhan, ang tradisyunal na medisina bilang

isang sistemang hindi nababago, bagkos ito ay isang ebolusyunaryong proseso habang ang mga

komunidad at mga indibidwal ay patuloy na nananaliksik upang makatuklas ng mga bagong

paraan, upang mapabuti pa ang praktikal na kaalaman nila (Patwatdhan 2005). Ayon nga kay

Islam, ang tradisyunal na medisina ay nagbabago-bago sa iba’t ibang bansa, sa iba’t ibang

kultura (Islam 1994).

Sa mga kumonidad ng mga Ilokano, nandiyan ang mga “mangablon” o sa ibang termino

ay “mangilot”,na tinatakbuhan kapag may problemang nakakabit sa panganganak, pagkakaroon

ng regla, aborsiyon at ibpa, ang mga “mangidioyo” o “mangallag” na nagsasagawa ng “atang” o

pag-aalay ng pagkain kapag nagpapagaling ng pasyente, ang mga “mammullo” kapag nababalian

ng buto, ang mga “mannuma” na pinupuntahan kapag nakagat ng aso o ahas, na bibigyan ng mas

masusing pag-aaral, at ang mga “mangagas” na siyang gumagamit ng masahe at halamang gamot

sa pagpapagaling (Jocano 1982).

Binanggit din ni Jocano sa kanyang aklat na “Folk Medicine in a Philippine

Municipality”na may mga ilan pa ring tradisyunal na manggagamot na nananatili sa bayan ng

Bay, Laguna katulad ng mga sumusunod: mga “albularyo” na marami sa mga komunidad sa

bansa, na gumaganap bilang pangkalahatang manggagamot; ang mga “magluluop” na

nagsasagawang mga ritwal kapag ang sakit ay dulot ng espiritu o ng kapaligiran; ang mga

“magpapaanak” na may mas kaalaman sa pagpapaanak; ang mga “manggagaway” na

pinaniniwalaang may kakaibang kakayahan, pwersa o kapangyarihan na manakit ng tao; ang

mga “manghihilot” na espesyalista sa mga nabaling buto, may problema sa katawan na

7

nangangailangan ng masahe o “hilot”; at ang mga “medico”, mga local na manggagamot na

pinaghahalo ang tradisyunal at modernong paraan ng pagpapagaling (Jocano 2003).Sa kaso ng

mga Ibanag sa lalawigan ng Isabela, “mangilu” ang tawag sa mga tradisyunal na manggagamot

(Laggui 2002).

Sa katunayan, noong 1953, isang ulat mula sa WHO ang nagpakita na may mahigit 40,

000 tradisyunal na nagpapaanak at mahigit 100, 000 herbalists ang nasa Pilipinas. Noong 1990,

isang pananaliksik sa mga “traditional medical practitioners” sa bansa na pinangunahan nina

Lim-Tan, tinatayang nasa 250, 000 ang mga “traditional medical practitioners” sa may 42, 000

na barangay. Isang pag-aaral din sa Cavite na ginawa ng International Institute of Rural

Reconstruction (IIRR) na naglalahad na ang mga “traditional medical practitioners” ang unang

nilalapitan ng taong bayan bago ang mga doctor ng medisina, edukado man sila o hindi,

mayaman man o mahirap, ay naghahanap ng atensyong medikal mula sa mga “traditional

medical practitioners” (Segismundo 1997).

Iba’t iba ang sinasabing pinagmumulan ng kakayahan at kaalaman ng mga tradisyunal na

manggagamot. Ayon sa tesis ni Camfili na pinamagatang “Traditional Healing Practices of

Guina-ang, Bontoc, Mt. Province in the Process of Change”, ay sinasabing ang kaalaman at

kakayahan na tinataglay ng mga tradisyunal na manggagamot sa nasabing lugar ay nakukuha o

naipapasa sa kanila sa pamamagitan ng panaginip, sila ay pinili o inatasan ng mga hindi

nakikitang nilalang (Camfili 2001). Ayon naman kay Jocano, ang mga tradisyunal na

manggagamot ng mga Ilokano, ang kakayahan at kaalaman nila sa panggagamot ay nakuha sa

kaalaman nila sa medisina at kakayahan na ibinigay ng mga “supernatural” na nilalang. Sinasabi

na nagtataglay sila ng espesyal na kaalaman sa medisina, ngunit hindi nila ito maaaring sabihin

at itago ito bilang sekreto upang hindi mawala ang kakayahang ito (Jocano 1982). Ayon din sa

8

kanya, ang kaalaman at kakayahan naman ng mga manggagamot sa bayan ng Bay, Laguna, ay

nanggaling sa Diyos na ipinasa sa kanila. Sinasabi na binigyan sila ng kakayahan na

magpagaling upang magbigay ng libreng serbisyo sa mamamayan. Sinasabi din ng mga

manggagamot na ang kakayahang ipinagkaloob sa kanila ay isang “banal na basbas”, kaya

naman hindi sila maaaring humingi ng kabayaran.

Sinasabi na pinakamakasaysayan ang nakaraang isang daang taon sa larangan ng medical

sciences. Walang katumbas ang pagkakadiskubre ng double helix at ang pagkakakompleto ng

human genome project na may malaking pagbabago sa pagtukoy ng mga genetic na sakit.

(Patwardhan 2005).Sa pagtukoy ng mga sakit, nariyan na ang magnetic resonance imaging

(MRI) at ang positron emission tomography (PET). Sa larangan ng pag-oopera, nariyan na din

ang bypass procedure, transplants at prosthetics. Malaking tulong din ang therapeutic

chemotheraphy na ngayon ay nakakapagpahaba ng buhay ng tao (Patwardhan 2005).

TRADISYUNAL NA PANANAW SA KAMANDAG

Inilahad ni Arnold Clavio sa kanyang dokumentaryong pinamagatang “Emergency:

Rabies Alert” na ipinalabas sa GMA 7 noong 15 January 2006 ang mga mitong pinaniniwalaan

ng ilan tungkol sa rabies.

Sinabi dito na lahat umano ng aso ay nagtataglay ng rabies, na maaaring sanhi ng

kamatayan, ang mga tuta ay nagtataglay ng mas mabangis o mas malakas na rabies kumpara sa

mga matatanda na, at magagamot umano ito kagat nasipsip na ang kamandag o rabies.

Naniniwala din sila na ang target ng rabies ay ang utak ng tao.

Sinabi naman sa librong “Risky Ventures” (Valdez at Fernandez eds 1999) na mali ang

mga impormasyong pinaniniwalaan ng ilan. Sinabi dito na hindi lahat ng aso ay nagtataglay ng

9

rabies. Hindi rin totoong mas malakas ang taglay na rabies ng mga tuta kaysa sa mga matatanda

na. Ang rabies ay nakukuha ng mga aso sa hindi malinis na kapaligiran, maruming pagkain,

paliguan at tulugan ng mga aso.

Katulad ng kamandag/rabies na dulot ng aso, pinaniniwalaan ding ang kamandag

ng ahas ay lubhang nakamamatay, kaya sa “tandok” o “suma” din nagpapagamot ang ilan. Ang

paniniwalang maaalis ng mga prosesong ito ang kamandag dulot ng ahas ay siyang nag-uudyok

sa ilan na tumangkilik dito. Naniniwala din ang ilan na hindi naman lahat ng ahas ay may

kamandag, depende sa kung anong ahas ang kumagat.

TRADISYUNAL NA PARAAN NG PANGGAGAMOT SA KAMANDAG

Sa ginawang pag-aaral ni Guzman sa "tandok" na nakapokus sa bayan ng Victoria,

Tarlac, ay inilahad niya dito kung paano ito isinasagawa (Guzman 2007). Ayon sa kanya, ang

"tandok" ay laganap dito, at pati sa mga karatig bayan nito. Tinatawag na "magtatandok" ang

mga tradisyunal na manggagamot na nagsasagawa ng prosesong ito. Sa kabilang dako, ang

paraan ng panggagamot sa kamandag (venom) na dulot ng ahas ay parehas lang sa paraan ng

panggagamot sa kamandag (rabies) na dulot ng aso.

Sa pagtalakay din ni Jocano sa aklat niyang pinamagatang "The Ilocanos: An

Ethnography of Family and Community Life in the Ilocos Region", ay inilarawan niya ang

proseso ng "suma", na halos katumbas o katulad din ng layunin sa prosesong "tandok". Ang

tawag sa mga tradisyunal na manggagamot na nagsasagawa ng ganitong proseso ay "mannuma"

(Jocano 1982).

10

Ang "tandok" at "suma" ay mga prosesong naglalayong tanggalin o alisin ang

pinaniniwalaang nakamamatay na kamandag na dulot ng kagat ng aso, o ng ahas. Ilalahad dito

kung paano isinasagawa ang mga prosesong ito.

Ang "tandok" o "pananandok" ay naisasagawa ng ilang minuto lamang. Una, ay gagawa

ng mga maliliit (o maliit) na sugat na malapit sa bahaging kinagat ng aso, depende sa istilo ng

"magtatandok", kung saan sisipsipin ang kamandag o "gita" (ang tawag sa nakakamatay na lason

na humahalo sa dugo ng tao). Karayom o bleyd ang karaniwang ginagamit upang sugatan ang

nasabing bahagi. Kapag nagkaroon na ng paglabas ng dugo, ay ilalagay ng "magtatandok" ang

gagamiting pansipsip, na kadalasan ay sungay ng baka o kalabaw, habang ang iba ay bolang

gawa sa goma o malaking ringgilya, sa ginawang sugat upang simulan na ang proseso ng

pagtanggal ng kamandag. Gamit ang sungay o bolang gawa sa goma, ay sisipsipin ng

"magtatandok" ang dulo ng sungay upang magkaroon ng pressure at maramdaman ng pasyente

ang "sipping pressure" sa sugat. Pagkatapos ng ilang minuto ay kusang matatanggal ang sungay

sa kinalalagyan nito,at mag-iiwan ng maitim na "parang" dugo na nasipsip mula sa sugat at ito

ang pinapaniwalaang kamandag o "gita", na pwedeng umabot sa utak, at posibleng maging sanhi

ng problema o abnormalidad sa kalusugan o katawan ng biktima, na ang pinakamasahol na

kahihinatnan ay kamatayan (Guzman 2007).

Ang "suma" na tanyag sa mga komunidad ng mga Ilokano, ay isang proseso din ng

pagtanggal o pag-alis sa pinapaniwalaang kamandag na nagmula sa kagat ng aso o ahas.

Dinadala sa mga "mannuma" ang sinumang nakagat ng aso o ahas upang magpagamot. Hindi

tumatanggap ng anumang kabayaran ang mga "mannuma" ngunit tumatanggap sila ng mga

regalo o "tokens" bilang alay sa mga kaibigang espiritu. Ang kakayahan o kapangyarihan nila na

manggamot ay nakuha sa isang panaginip o aktuwal na pakikipagtagpo nila sa mga espiritu ng

11

mga aso o ahas. Hindi lahat ay nabibiyayaan ng ganitong kapangyarihan. Naniniwala ang

marami na kaibigan ng mga "mannuma" ang mga ahas kaya naman hindi sila nagsasakitan. Isang

paraan ng pagpapaalis ng ahas kapag nakatagpo ay ang isigaw ang pangalan ng "mannuma". Ang

kapangyarihan ng "mannuma" ay dulot ng isang bato o "babato" o "amulet", na ibinigay ng mga

espiritu ng ahas o aso. Ang "babato" ay isang maliit na berdeng bato, dito tinitignan ng mga

"mannuma" kung nakagat nga ang isang pasyente ng ahas o aso. Ito din ang ginagamit upang

malaman kung gaano na kalayo ang "tinakbo" o ginalaw ng kamandag (Jocano 1982).

Nagsisimula ang panggagamot sa pagtukoy kung nasaan na ang kamandag sa katawan

gamit ang "babato". Pagkatapos malaman kung totoo ngang nakagat na ahas o aso ang pasyente,

ay susugatan ng "mannuma" ang nasabing bahagi kung saan naroon ang kamandag gamit ang

matalin na kutsilyo o bleyd, at huhugasan niya ito ng "basi", o alak. Pagkatapos ay sisipsipin ang

kamandag gamit ang maliit na sungay ng baka o kalabaw, mga tatlo hanggang apat na pulgada.

Pagkatapos ay sisipsipin mismo ng "mannuma" ang dugong may kamandag at magmumumog ng

"basi" o alak, o kahit anong iinumin. Pagkatapos ay tatanggalin ng "mannuma" ang sungay at

lalagyan ng "iro" o abo ng tabako, at tatakpan ang sugat ng "kulapot" o malapapel na bagay sa

loob ng berdeng kawayan (Jocano 1982).

Marami pang iba ang ginagampanan ng mga "mannuma" at isa lamang sa mga ito ang

pagtanggal ng kamandag sa kagat ng aso o ahas, ngunit hindi na naitn bibigyan pa ng

detalyadong pag-aaral.

12

ANG KAMANDAG: MODERNONG PANANAW AT LUNAS AYON SA MODERNONG

MEDISINA

Ayon sa World Health Organization, mahigit 150 na bansa ang may mga kaso ng rabies.

Sa buong munod, mahigit 55000 na tao ang taon taon na namamatay ng dahil sa rabies, at 99%

ng mga namamatay ng dahil sa rabies ay nanggaling sa aso.

Ang rabies ay isang nakakamatay na sakit kung napabayaan. Ito ay isang sakit na

naipapasa o nakukuha ng tao mula sa mga hayop, katulad na lamang ng aso, na sanhi ng isang

virus. Ang rabies virus ay kabilang sa grupo ng tinatawag na Rhabdoviridae Lyssavirus (Briggs

2011). Inaapektuhan ng sakit na ito ang mga hayop, domestic man o wild, at naipapasa sa tao

mula sa laway ng apektadong hayop, sa pamamagitan ng kagat o sugat.

Ang central nervous system o ang utak ang punterya ng virus. Agad itong tutulay sa ugat

at unti-unting dadaloy patungo sa kanyang target. Mabilis ang pag-usad ng ng virus sa aso, dahil

maliit lamang ang katawan nito kumpara sa tao. Dalawang lingo hanggang dalawang buwan ang

inilalakbay ng virus bago marating ang utak ng aso. Umaakyat naman ang virus patungo sa utak

ng tao ng labing-lima (15) hanggang isang-daang (100) milimetro kada araw. Sa oras na

kinakitaan na ng mga sintomas, ang asong apektado ay siguradong mamamatay sa loob ng apat

(4) hanggang limang (5) araw. Tatlong (3) araw hanggang limang (5) araw naman ang itinatagal

ng taong biktima ng rabies bago ito mamatay (Taruc 2010).

Ang rabies ay matatagpuan sa lahat ng kontinenete maliban sa Antarktika, at mahigit

95% ng mga kaso ng pagkamatay ay naitala sa Asya at Afrika. Kapag napabayan at lumabas na

ang mga sintomas ng sakit na ito, ang biktima ay kadalasan humahantong sa kamatayan.

13

Ang unang sintomas ng rabies ay lagnat, pananakit o hindi maipaliwanag na pakiramdam

sa pinagkagatan ng hayop. Dalawa ang maaaring kinahihinatnan nito. Ang taong may furious

rabies ay nagpapakita ng sinyales ng hyperactivity, excited behaviour, hydrophobia,

photophobia at kung minsan ay aerophobia. Pagkatapos ng ilang araw, maaaring mamatay ang

biktima dahil sa cardio-vascular arrest. Ang taong may paralytic rabies naman ay mas

malumanay, at kadalasan ay mas matagal kaysa sa furious rabies. Ang mga muscles at unti-

unting mapaparalyze, at magsisimula sa pinagkagatan ng hayop. Susunod ang coma, at

pagkatapos ang ang kamatayan. Ang paralytic rabies ay kadalasan hindi nalalaman agad ng mga

doktor. Kaunti lamang ang mga kaso ng paralytic rabies na nasa 30% ng lahat ng kaso.

Wala pang espisipikong lunas ang rabies infection, maliban na lamang kung nagpapakita

agad ang mga sintomas nito, ngunit kung wala, ay mahirap gamutin ang ganitong sakit. Post

mortem, ang kadalasang paraan upang malaman kung may rabies ang isang tao, at naisasagawa

lamang ito kapag patay na ang biktima.

Nakukuha ng mga tao ang rabies sa pamamagitan ng kagat ng hayop na may rabies. Ang

mga aso ang kadalasang pinagmumulan ng rabies sa Asya at Afrika, at sa mga paniki naman sa

United States of America, Canada, Australia, Latin America at Wesern Europe. Naipapasa ang

rabies mula sa mga hayop na ito kapag may direktang kontak sa kutis o bukas na sugat ng tao

ang laway ng mga hayop na ito. Posible din ang pagpasa mula sa taong apektado ng rabies

papunta sa taong hindi apektado ngunit wala pang mga naitalang kaso ng ganitong insidente.

Ang pagtanggal ng rabies sa mga apektadong bahagi ng katawan sa pamamagitan ng mga

chemical at pisikal na paraan ay isang mabisang paraan ng proteksyon. Inirerekomenda na

14

paunang lunas ay ang masusi at agarang paglilinis sa sugat ng mga 15 minuto ng sabon at tubig,

detergent, povidone iodine o iba pang kemikal na pumapatay sa rabies virus.

Category of Exposure to Suspect Rabid Animal Post-Exposure Measures

Category I – touching or feeding animals, None.

licks on intact skin (i.e. no exposure)

Category II – nibbling of uncovered skin, Immediate vaccination and

minor scatches or abrasions without bleeding local treatment of the wound.

Category III – single or multiple transdermal bites or Immediate vaccination and

scratches, licks on broken skin; contamination administration of rabies

of mucous membrane with saliva from licks, immunoglobulin and local

exposures to bats. treatment of the wound.

Ang rabies ay naiiwasan sa pamamagitan ng pagbabakuna, sa mga alagang hayop, at sa

taong maaaring maapektuhan o makagat ng apektadong kayop. Reference: Rabies, Facts Sheet

N*99. September 2011. World Health Organization. Online. 10 January 2012.

<http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs099/en/>.

Sa kabilang banda, isang mahalagang usapin din ang kamandag o venom lalo na sa mga

tropikal at sub-tropikal na lugar sa Afrika, Asya, Oceania at Latin Amerika (WHO 2012). Ayon

sa World Health Organization, mahigit 421, 000 envenomings at 20, 000 na pagkamatay ang

naitatala sa buong mundo taon-taon, at umaabot ng 1, 841, 000 envenomings at 94, 000 na

pagkamatay (WHO 2012). Naitala ang pinakamatatas na bilang sa Timog Asya, Timog

Silangang Asya at Sub-Suharan Afrika.

Sa Pilipinas, wala pang eksaktong bilang ng mortalidad ngunit sinasabi na may 200-300

na pagkamatay dulot ng kagat ng cobra (Naja philippinensis) ang naitatala taon-taon, at

kadalasan ay mga magsasaka ang buktima (WHO 2005).

15

Ayon sa World Health Organizations, ang mga tradisyunal na paraan ng panggagamot

dito ay napatunayang walang silbi at nakapagpapalala pa ng sitwasyon,

"Unfortunately, most of the traditional, popular, available and affordable first aid

methods have proved to be useless or even frankly dangerous." (WHO 2005)

Ilan sa mga tradisyunal na paraan ng panggagamot dito ay,

"...making local incisions or pricks/punctures (“tattooing”) at the site of the bite or in the

bitten limb, attempts to suck the venom out of the wound, use of (black) snake stones,

tying tight bands (tourniquets) around the limb, electric shock, topical instillation or

application of chemicals, herbs or ice packs." (WHO 2005)

Nagbabala din ang World Health Organizations na hindi dapat pinahihintulutan ng mga

tradisyunal na manggagamot na saktan ang biktima o pigilan ang agarang medikal na atensyon.

"Most traditional first aid methods should be discouraged: They do more harm than

good !" (WHO 2005).

Ito ang inererekomenda ng WHO na agarang lunas para sa kagat ng ahas:

Reassure the victim who may be very anxious

Immobilise the bitten limb with a splint or sling (any movement or muscular contraction

increases absorption of venom into the bloodstream and lymphatics)

Consider pressure-immobilisation for some elapid bites

Avoid any interference with the bite wound as this may introduce infection, increase

absorption of the venom and increase local bleeding

World Health Organizations 2005

16

MGA SALIK

Tanyag pa rin sa ilang komunidad ng bansa ang ilang tradisyunal na panggagamot.

Maraming indibidwal ang patuloy na tumatangkilik dito. Sa bayan ng Victoria, Tarlac ay

nananatili ang tradisyunal na paraan ng pagtanggal o paggamot sa kamandag na dulot ng kagat

ng aso o "tandok" (Guzman 2007), sa kabayanan ng Ilocos ay nandiyan ang mga "mannuma"

(Jocano, 1982), sa bayan ng Bay, Laguna ay patuloy pa rin ang pagtangkilik sa mga tradisyunal

na manggagamot (Jocano 2003), sa bayan ng Bontoc, Mountain Province ay nanatiling buhay

ang mga tradisyunal na paraan ng panggagamot (Camfili 2001), sa lalawigan ng Isabela ay

nandiyan pa rin ang mga "mangilu" (Laggui 2002). Ilan lamang ang mga tradisyunal na paraan

ng panggagamot ang mga ito. Marami pang iba ang laganap at patuloy na umiiral sa paglipas ng

panahon.

Sa kabila ng modernong anti-rabies injection na inirerekomenda ng modernong medisina

bilang lunas sa rabies na dulot ng kagat ng apektadong aso, ay patuloy pa rin ang pagtangkilik ng

mamamayan sa mga tradisyunal na panggagamot. Titignang mabuti ang mga salik kung bakit

nangingibabaw pa rin ang mga tradisyunal na panggagamot.

Ipinaliwanag ni Guzman (2007) ng detalyado ang mga sumusunod na salik sa patuloy na

pagtangkilik ng ilan sa "tandok",

Impluwensya ng Komunidad at Lipunan. Nakakaapekto sa desisyon ng isang indibidwal ang

rekomendasyon ng ibang tao kung sa "tandok" nga ba pupunta o hindi. Nirerekomenda ng mga

taong nakaranas ng pagiging "epektibo" ng "tandok" ang ganitong proseso, habang hindi naman

sumasang-ayon ang modernong doktor sa proseso ng tandok.

17

Kalagayang Pang-ekonomiko. Ang pagiging mahal ng mga anti-rabies injection ang isang salik

kung bakit sa tandok nagpupunta ang ilan. Sa "tandok", boluntaryong bayad lamang ang

ibinibigay kaya naman mas gusto ito ng ilan. Sinasabi din na may diskriminasyong nangyayari sa

loob ng mga ospital kapag mahirap ang mga nagpapagamot.

Aksesibilidad sa mga Modernong Institusyong Pangkalusugan. Ang mga rural health center sa

ilang bahagi ng bansa ay town-based, samantalang ang mga "magtatandok" ay community-based.

Madali lamang pumunta sa mga rural health center dahil nasa bayan lamang ang mga ito, ngunit

mas madaling pumunta sa mga "magtatandok" sapagkat nasa barangay lang ang mga ito.

Samantala, sinabi ni Guzman na hindi malaking isyu ang distansya sa usaping ito sapagkat nasa

indibidwal mismo ang desisyon kung saan niya mas gusto.

Edukasyon. Ang mga indibidwal na nakapag-aral o nakakaalam ng siyentipikong detalye ng

rabies, ay hindi tatangkilik sa prosesong "tandok". Ngunit, ang ilan na nakakakuha ng

impormasyong epektibo ang "tandok" bilang isang proseso ng panggagamot sa mga kamag-anak,

kapitbahay o kakilala ay nirerekomenda ang "tandok".

Popularidad ng Panggagamot. Kahit iniendorso ng modernong medisina ang anti-rabies

injection, ay nagkukulang sa pagpapalaganap ng impormasyon sa ilang komunidad, o kaya

naman ay hindi pa tinatanggap ng ilang mamamayan ang ganitong modernong paraan. Sa

ganitong sitwasyon, mas popular sa mga komunidad na ito ang tradisyunal nilang paraan, at

nagtititwala sila sa bisa o epektibidad ng "tandok".

(Guzman 2007)

Ayon naman sa World Health Organization, ang patuloy na pagtangkilik sa mga

tradisyunal na paraan ng panggagamot ay makikita sa diyagram sa ibaba.

18

Non-accesible Health Care

Non-available Health Care

Non-affordable

Health Care

TRADITIONAL MEDICINE

survives and thrives

Patwardhan 2005, p.27

USAPIN

Isang malaking isyu sa mga tradisyunal na paraan ng panggagamot ang epektibidad nito,

kung nakakapagpagaling nga ba talaga ito o nakakapagpalalo lamang sa kalagayan ng isang

indibidwal.

Ayon sa Kagawaran ng Kalusugan (Department of Health), ang "tandok" na isang paraan

ng pagtanggal sa rabies ay hindi mabisa sapagkat marami ng kaso ng pagkamatay ang naitala ng

dahil sa pagpapagamot ng mga biktima sa "tandok" (DOH 2011).

Maraming bayan na din sa bansa ang nagpasa ng mga batas upang itigil ang proseso ng "tandok"

sapagkat hindi ito epektibo. Halimbawa na dito ang Iloilo City na nagpatay ng kaparusahan sa

sinumang magsasagawa ng ganitong uri ng panggagamot (Pendon 2010). Ganoon din ang

ginawa ng pamahalaang lungsod ng Tabuk, Kalinga matapos mamatay ang isang residente dahil

sa kagat ng aso at sumangguni sa "tandok", sa pag-asang gagaling ito (Albano 2009). Sa Iligan

City naman ay ideneklara na ng Bite Treatment Center ng City Health Office na ang "tandok" ay

19

hindi mabisang lunas sa rabies, at sinabi na ito ay walang siyentipikong basehan, at ang mga

nagpapagamot dito ay namamatay pa rin. Sinabi din na ang rabies ay isang virus at hindi ito

matatanggal sa pamamagitan lamang ng ordinaryong panggagamot katulad ng "tandok" (Sorino

2011). Sa Koronadal City, nagbabala na ang South Cotabato’ Integrated Provincial Health Office

na huwag magtiwala sa tradisyunal na “tandok” sa pagpapagaling ng rabies mula sa kagat ng aso

(Philippine Information Agency 2011).

Ang mga ganitong balita ay nakakalungkot sapagkat ang pinag-uusapan dito ay buhay ng

mga indibidwal na umasang gagaling sa tulong ng "tandok", ngunit nabigo at tuluyang namatay.

Maiiwasan ang mga ganitong sakuna kung pag-iisipang mabuti ang tama at nararapat na gawin,

kung sa "tandok" nga ba pupunta, o sa doktor.

Nag-iwan din ng mensahe si Arnold Clavio sa kanyang dokumentaryong "Emergency:

Rabies Alert" na ipinalabas sa GMA 7 noong 15 January 2006, na mag-isip-isip ng mabuti upang

maiwasan ang anumang sakuna. Ipinakita dito ang bangis ng rabies kung saan kumukutil ng

buhay ng maraming tao hindi lamang sa bansa kundi sa iba pang bahagi ng mundo. Maiiwasan

ito ayon sa kanya kung susundin ang mga nararapat na paraan ng pag-aalaga ng aso, at maging

alerto sa epekto ng rabies. Hindi malulunasan ng kung ano-anong gamot ang rabies kaya

pinakamabuti ang komunsulta agad sa doktor.

KONKLUSYON

Batay sa mga nakitang impormasyon, ay masasabi na ang “tandok” o “suma” ay isang

tradisyunal na prosesong tinatanggap pa rin ng lipunan hanggang sa kasalukuyan kahit may mga

modern ng paraan ng panggagamot ng rabies. Nananatili pa rin ang mga ito sa kabila ng mga

20

kampanyang isinasagawa ng pamahalaan upang lunasan at bawasan ang mga kaso ng rabies sa

bansa, at itigil ang patuloy na pananatili ng mga ganitong uri ng panggagamot.

Hindi maaaring basta basta na lang na baliin ang paniniwala ng mga indibidwal na ito,

bagkus ay kaya pa silang iligtas sa kapahamakan sa pamamagitan ng pagbibigay ng maayos na

modernong serbisyo medical, at sa tulong na din ng edukasyon.

Ang mga salik na nakita ay mga indikasyon lamang na may pagkukulang pa rin ang

bawat isa. Sa larangan ng edukasyon, medisina, at pulitika. Kung maayos ang mga gusot sa

sistema ng mga larangang ito, ay kahit paano’y maiiwasan ang mga insidente ng pagkamatay ng

dahil lamang sa rabies.

Ang “tandok” at “suma” ay matagal ng nanalaytay sa kasaysayan ng bansa. Ang mga

tradisyunal na paraan ng panggagamot na ito ay buhay na buhay hanggang sa kasalukuyan.

Nakadepende sa taong mas nakakaalam ng katotohanantungkol sa mga tradisyunal na paraan ng

panggagamot, kung ang mga ito’y magpapatuloy pa.

21

BIBLIYOGRAPIYA

Albano, Estanislao Jr.. “Tabuk City bans tandok for rabies”.19 May 2009. The Voice of Kalinga.

Online. 10 January 2012. <http://kalingavoice.blogspot.com/2009/05/tabuk-city-lgu-

bans-tandok-for-rabies.html>.

Camfili, Matyline A. Traditional Healing Practices of Guina-ang, Bontoc, Mountain Province in

the Process of Change.Thesis. University of the Philippines Baguio, March 2001.

Complementary and Alternative Medicine May reduce Risk of Some Diseases. Disease Control

Priorities Project, 2007.Online.20 January 2012, <http://www.dcp2.org/>.

Briggs, Deborah J. The Immunological Basis for Immunization Series Module 17: Rabies.

Department of Immunization, Vaccines and Biologicals, World Health Organization.

February 2011. Online. 10 January 2012,

<http://whqlibdoc.who.int/publications/2011/9789241501088_eng.pdf>.

Guzman, Jan Michael Fausto. An Assessment of the Continuous Persistence of “Tandok” as a

Traditional Healing Practice in Victoria, Tarlac.Thesis. University of the Philippines

Baguio, March 2007.

Huizer, Gerrit at Jesus Lava. Explorations in Folk Religion and Healing, Book One: Global

Perspectives. Asian Social Institute Communication Center.

Islam.Anwar.Understanding Traditional Health Systems: A Sociological Perspective. Meeting

the Health Challenges of the 21st Century: Partnerships in Social Science and Health

Science. De La Salle University, Manila, Philippines: Philippine Social Science Council,

Social Development Center, 1997.

Jocano, F. Landa. Folk Medicine in a Philippine Municipality. Metro Manila, Philippines:

PUNLAD Research House Inc., 2003.

_____________.The Ilocanos: An Ethnography of Family and Community Life in the Ilocos

Region. University of the Philippines System, Diliman, Quezon City: ASIAN CENTER,

1982.

Laggui, Ma. Lourdes Sy.The Traditional Healing Practices of the Mangilu of Cabagan,

Isabela.Thesis. University of the Philippines Baguio, March 2002.

22

Patwardhan, Bhushan. “Traditional Medicine: Modern Approach for Affordable Global Health.”

25 March 2005, World Health Organization, Geneva: Commission on Intellectual

Property, Innovation and Public Health. Online.10 January 2012,

<http://www.who.int/intellectualproperty/studies/B.Patwardhan2.pdf>.

Pendon, Lydia C. “Council bans 'tandok' practice in Iloilo City”. 16 September 2010. Sunstar

Iloilo. Online. 10 January 2012. <http://www.sunstar.com.ph/iloilo/local-news/council-

bans-tandok-practice-iloilo-city>

Philippine Information Agency. “Health officials warn public not to trust “tandok” as anti-rabies

treatment”. 19 August 2011. Online. 10 January 2012.

<http://www.pia.gov.ph/news/index.php?menu=1&pdp=4&article=1611322186892>

Segismundo, Chona H. The Filipino Traditional Medicine in Development of a Relevant Health

Care System. Meeting the Health Challenges of the 21st Century: Partnerships in Social

Science and Health Science.De La Salle University, Manila, Philippines: Philippine

Social Science Council, Social Development Center, 1997.

Sorino,Nora. “’Tandok’, vinegar and garlic not cure for rabies: City vet”. 30 March 2011.

Mindanao Gold Star Daily. Online. 10 January 2012.

<http://www.goldstardailynews.com/northern-mindanao-x/2322-tandok-vinegar-and-

garlic-not-cure-for-rabies-city-vet.html>

Valdez, Violed B. at Fernandez, Doreen G., eds. Risky Ventures: Readings on Communicating

Health Environmental News and Issues. Philippines: Ateneo De Manila University Press,

1999.

World Health Organization. “A Report of the Consultation Meeting on Traditional and Modern

Medicine: Harmonizing the Two Approaches Beijing, China”. 22-26 November 1999.

Online.10 January 2012, <http://www.wpro.who.int/NR/rdonlyres/7F5201AF-79FA-

4BF8-9BE5-4A55B541706C/0/RS199911CHN.pdf>.

.“Guidelines for the Clinical Management of Snake Bites in the South-East Asia

Region.” 2005. World Health Organizations Regional Office for South-East Asia, World

Health House, Indraprastha Estate, New Delhi, India. Online. 10 March 2012.

<http://www.searo.who.int/LinkFiles/SDE_mgmt_snake-bite.pdf>

____________.“Neglected Tropical Disease: Snakebit”. 2012. World Health Organizations.

Online. 10 March 2012.<http://www.who.int/neglected_diseases/diseases/snakebites/en/>

____________”Rabies, Facts Sheet N*99.” September 2011. World Health Organization.

Online. 10 January 2012. <http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs099/en/

23

Documentaries

Arnold Clavio. “Emergency: Rabies Alert!”. 15 January 2006. GMA 7

Jay Taruc. “I Witness: Rabies”. 15 November 2010. GMA 7