1 1 Verslaving en hersenontwikkeling Reinout Wiers, Ph.D. Hoogleraar Ontwikkelingspsychopathologie University of Amsterdam [email protected]Biologieleraren congres januari 2016 Huidige dominante visie in de wetenschap: Wat wordt hiermee bedoeld? En zijn we het ermee eens? Overzicht • * Wat is verslaving • - genetische & omgevingsfactoren • -Psychologie: • - Impliciete en expliciete cognities • - Interventies > effecten op het brein Wat is verslaving? Yvonne Kronenberg (Alles went behalve…) column in Kampioen okt. 2000 (oplage 3,8 mln): “Ik ben alcoholist. Je ziet mij niet vaak dronken, maar toch ben ik volgens maar liefst twee definities een ouwe drankwagen. Ik drink iedere dag en ik drink meer dan eenentwintig consumpties per week. Daar ligt de grens tussen veel en teveel. Alcoholisten vertellen zonder uitzondering smoesjes om hun drankgebruik te vergoelijken. De definities zijn te streng, zeggen ze.” Wat is verslaving? • DSM IV middelen-afhankelijkheid (3/7): • 1. Tolerantie • -steeds meer nodig voor zelfde effect • -kleiner effect bij zelfde hoeveelheid • 2. Ontwenning (withdrawal) • -lichamelijke kenmerken - per stof • -stof nemen <> ontwenningsverschijnselen Wat is verslaving? • 3. Stof langer/meer nemen dan gepland • 4. Willen minderen / mislukte pogingen tot minderen of gecontroleerd gebruik • 5. Veel tijd besteden aan scoren/gebruiken • 6. Belangrijke andere activiteiten worden opgegeven wegens gebruik (sociaal,werk) • 7. Doorgaan ondanks kennis direkt gevaar
18
Embed
L29 alcohol drugs en hersenontwikkeling bij jongeren reinout wiers
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
1
Verslaving en hersenontwikkeling
Reinout Wiers, Ph.D.
Hoogleraar Ontwikkelingspsychopathologie University of Amsterdam
Biologieleraren congres januari 2016 Huidige dominante visie in de wetenschap:
Wat wordt hiermee bedoeld? En zijn we het ermee eens?
Overzicht
• * Wat is verslaving • - genetische & omgevingsfactoren • -Psychologie: • - Impliciete en expliciete cognities • - Interventies > effecten op het brein
Wat is verslaving?
Yvonne Kronenberg (Alles went behalve…) column in Kampioen okt. 2000 (oplage 3,8 mln):
“Ik ben alcoholist. Je ziet mij niet vaak dronken, maar toch ben ik volgens maar liefst twee definities een ouwe drankwagen. Ik drink iedere dag en ik drink meer dan eenentwintig consumpties per week. Daar ligt de grens tussen veel en teveel. Alcoholisten vertellen zonder uitzondering smoesjes om hun drankgebruik te vergoelijken. De definities zijn te streng, zeggen ze.”
Wat is verslaving?
• DSM IV middelen-afhankelijkheid (3/7): • 1. Tolerantie • -steeds meer nodig voor zelfde effect • -kleiner effect bij zelfde hoeveelheid • 2. Ontwenning (withdrawal) • -lichamelijke kenmerken - per stof • -stof nemen <> ontwenningsverschijnselen
Wat is verslaving?
• 3. Stof langer/meer nemen dan gepland • 4. Willen minderen / mislukte pogingen tot
minderen of gecontroleerd gebruik • 5. Veel tijd besteden aan scoren/gebruiken • 6. Belangrijke andere activiteiten worden
opgegeven wegens gebruik (sociaal,werk) • 7. Doorgaan ondanks kennis direkt gevaar
2
Wat is verslaving?
• DSM IV middelen misbruik (1/4): • 1. Maatsch. Rollen verzaken door gebruik
(werk, school, familie) • 2. Herhaaldelijk gebruik in gevaarlijke situatie
(dronken rijden/klussen) • 3. Terugkerende problemen met de wet door
Middelen “kapen” motivationele system (mesolimbisch DA; en zetten zichzelf bovenaan motivationele hierarchie > aandacht-bias). �
Sex ‘n drugs & Rock and Roll…
Drang bij mensen: hersenreactie op coke-plaatjes lijkt op die op sex-plaatjes! Garavan et al Am J Psychiatry 2000
16
Belangrijke hersenstructuren bij verslaving
Gedragsgenetische cijfers
• variable h2 s nse • extraversie .49 .02 .49 • IQ (school) .50 .25 .20 • male alc .54 .33 .13 • early ons .73 .23 .04 • late ons .30 .33 .13
• >Ja, verslaving deels genetisch, vooral bij “early onset” (< 21 jr)
18
Nu veel grote tweelingstudies
4
19
Erfelijke component gerelateerd aan verslavende potentieel middel
Genetica; misverstanden; inzichten
* Genetisch =/= 1 gen: diverse genen • Deel alg risico (bijv. impulsiviteit) • Deel verslavingsspecifiek * grote rol genen =/= onafwendbaar: • Relatief grote rol ouders / opvoeding • Hoge kwetsbaarheid: omgevingsfactoren juist
extra belangrijk * Genetische factoren vaak via interacties met
omgevingsfactoren (bijv. Alleen relevant als je gaat gebruiken)!
Frank van Helfteren, Brabantse kermis jaren ‘60
Ontstaan van verslaving? Jong geleerd? Kwetsbaarheid voor verslaving: Een multifactorieel probleem
In veel psychologische theorieën over verslaving is de
centrale vraag: Waarom gebruik je?
Achterliggende assumpties: - Inzicht in eigen gebruiksmotieven - Mensen nemen rationele beslissingen t.a.v. gebruik middelen (afwegen voor- en nadelen)
24
Voorbeelden van theorieën en paradigma’s die op deze assumptie
gebaseerd zijn: ü Health Belief Model
ü Utility Theory
ü Theory of Reasoned Action
ü Meeste Attitude Theorieën
ü Meeste Preventie Onderzoek
5
25
Reflectieve processen: Waarom gebruik je? Voor- en nadelen,
verwachtingen, motieven, etc. Voordelen Leuk, ontspanning, etc. Nadelen
gezondheid, geld,relaties etc.
26
Tegenwoordig in Psychologie: Diverse Duale proces modellen (e.g., Strack & Deutsch, 2004)
27
Background: Dual Process Models (Evans, 2003; similar to Kahneman, 2003)
System 1
• Unconscious • Evolved early • Shared with animals • Non verbal • Rapid, parallel • High capacity • Domain specific • Pragmatic • Independent of
working memory, IQ
System 2
• Conscious • Evolved late • Uniquely human • Verbal • Slow, sequential • Low capacity • Logical, abstract • Hypothetical • Related of working
memory capacity, IQ 28
Gecontroleerd: > STOP!
Automatische processen: Neem!
Ons beeld van verslaving
28
Metafoor Essentie model
Gedrag bepaald door samenspel twee soorten processen: - impulsieve processen (associatief) > paard - reflectieve processen (rationeel) > ruiter
• Verslaving conflict tussen system 1 (/impulsief – associatief-refleXief) en system 2 (/refleCtief – propositioneel)
• System 1: herhaald gebruik sensitizatie (sterkere
activatie bij cues die geassocieerd zijn met verslaving) > automatisch in gang gezette appetitieve actie tendens (approach/toenadering) > gevoelig voor huidige toestand (zucht - craving, dorst, honger, deprivatie, etc.)
6
31
Rationele Beslissing Voordelen tegen nadelen
Situatie (alcohol /drug Cues)
Alcohol/ Drug gebruik
Perceptie Motivationele orientatie Motor
Schemas
Associatief/Impulsief Systeem
Reflectief systeem
Feedback-loops alcohol/middelengebruik Lijken sterker in adolescentie
voorspelt (probleem) drinken�Wiers et al (2009): associaties x EC voorspelt aggressie na
alcohol�Peeters et al 2012, 2013, approach bias voorspelt escalatie drinkgedrag bij hoog-risico kinderen met zwakke inhibitie�
�Review: Hofmann, Friese & Wiers, Health Psychol Rev�>> vergelijkbare effecten ook binnen zelfde persoon: na
depletie/alcohol associaties beter voorspellend�
40
Dus: - Gedrag bepaald door samenspel automatisch in gang gezette motivationele processen en bijsturing onder invloed van meer bewuste lange termijn doelen - Therapie kan bijsturing beïnvloeden
- Nieuwe trainingen kunnen eerste impuls beïnvloeden
41
Dus: - gedrag bepaald door samenspel automatisch in gang gezette motivationele processen en meer bewuste overwegingen - welke invloed gedrag bepaalt hangt af van:
* sterkte specifieke associaties * bewuste overtuigingen * sterkte executieve controle-processen (op dat moment!) * motivatie om bij te sturen
42 (Health Psychol Rev, 2008)
8
Alcohol & Effecten op hersenen adolescenten
Alcohol & Effecten op hersenen adolescenten
Pillen of praten?
Alweer een symposium met die originele titel Alsof er niet meer is om mensen te behandelen
Huidige praktijk:
Mijn boodschap:�Er is meer dan�Pillen en praten,��Cognitieve�trainingen�
Pillen�
Disulfram. �Maakt je ziek als je drinkt. Maar vermindert niet de zucht. Kan gevaarlijk uitpakken daarom. €15 �� Naltrexon. �Werkt voor sommige mensen als zuchtremmer. Genetische screening aanbevolen. €18 ��Acamprosaat. �Helpt ook sommige mensen, de vraag blijft wie. €21 ��”Today’s special” Baclofen.� Goedkoop en wellicht werkzaam in hoge dosis. Probeer gratis! www.bacofenstudie.com��Modafinil. �Extra lekker als u van impulsief beslissen houdt. €14 �
Praten�
Cognitieve Gedragstherapie. �De populairste keus. Helpt veel mensen, maar een jaar later komt de helft weer terug. €15 �� Motiverende gespreksvoering. �Populair, ook samen met CGT. Ongeveer even effectief. €18 ��Minesota model.� Twaalf stappen, je bent machteloos en samen met lotgenoten (en desgewenst God) versla je de verslaving. Ook ongeveer even effectief. €21 ��Good old psychoanalyse. �De werking is niet duidelijk en je moet het zelf betalen, maar het blijft lekker liggen op de divan. €14 �
Cognitief Trainen�
Aandachttraining. �Lijkt effectief bij angst en verslaving. Keer of vijf trainen. €15 �� Actietendenstraining. �Effectief bij (alcohol)verslaving. Nieuwe toepassingen in onderzoek. Vergelijkbare dosering. €18 ��Werkgeheugen training. �Vereist veel oefening, maar kan misschien bij veel problemen helpen. Nuttig voor probleem-drinkers met sterke associaties €17 ��Selectieve inhibitietraining. �Lijkt effect te hebben bij alcohol en overeten. Moet nog onderzocht in klinische groepen. €21 ��Interpretatiebias training. �Succesvol bij angst, eerste onderzoek bij verslaving. €14 �
9
Praten�
Cognitieve Gedragstherapie. �De populairste keus. Helpt veel mensen, maar een jaar later komt de helft weer terug. €15 �� Motiverende gespreksvoering. �Populair, ook samen met CGT. Ongeveer even effectief. €18 ��Minesota model.� Twaalf stappen, je bent machteloos en samen met lotgenoten (en desgewenst God) versla je de verslaving. Ook ongeveer even effectief. €21 ��Good old psychoanalyse. �De werking is niet duidelijk en je moet het zelf betalen, maar het blijft lekker liggen op de divan. €14 �
Cognitief Trainen�
Aandachttraining. �Lijkt effectief bij angst en verslaving. Keer of vijf trainen. €15 �� Actietendenstraining. �Effectief bij (alcohol)verslaving. Nieuwe toepassingen in onderzoek. Vergelijkbare dosering. €18 ��Werkgeheugen training. �Vereist veel oefening, maar kan misschien bij veel problemen helpen. Nuttig voor probleem-drinkers met sterke associaties €17 ��Selectieve inhibitietraining. �Lijkt effect te hebben bij alcohol en overeten. Moet nog onderzocht in klinische groepen. €21 ��Interpretatiebias training. �Succesvol bij angst, eerste onderzoek bij verslaving. €14 �
50
1 pixel� 2 pixels�
X ..
Aandachtbias voor alcohol�
51
1 pixel� 2 pixels�
..
Alcohol trial�
52
Aandacht Re-training alcohol �(Schoenmakers et al. 2010 Drug Alc Dep)�
37 alcoholisten: 5 x trainen in alcohol-kliniek (Attentional Retraining of placebo-training). �
Aandacht Re-training roken�(Elfeddali et al, in press)�
Online zelfhulp rokers (i.s.m. Stivoro), n = 425�Aandacht re-training of controle (stipjes even vaak achter sigaretten als controle-plaatjes)�Resultaten:�• Lichte rokers (< 15 sig per dag) geen effect�• Zware rokers:�
• trend naar minder aandachtbias in trainingsgroep (p = .07)�
Cognitieve Gedragstherapie. �De populairste keus. Helpt veel mensen, maar een jaar later komt de helft weer terug. €15 �� Motiverende gespreksvoering. �Populair, ook samen met CGT. Ongeveer even effectief. €18 ��Minesota model.� Twaalf stappen, je bent machteloos en samen met lotgenoten (en desgewenst God) versla je de verslaving. Ook ongeveer even effectief. €21 ��Good old psychoanalyse. �De werking is niet duidelijk en je moet het zelf betalen, maar het blijft lekker liggen op de divan. €14 �
Cognitief Trainen�
Aandachttraining. �Lijkt effectief bij angst en verslaving. Keer of vijf trainen. €15 �� Actietendenstraining. �Effectief bij (alcohol)verslaving. Nieuwe toepassingen in onderzoek. Vergelijkbare dosering. €18 ��Werkgeheugen training. �Vereist veel oefening, maar kan misschien bij veel problemen helpen. Nuttig voor probleem-drinkers met sterke associaties €17 ��Selectieve inhibitietraining. �Lijkt effect te hebben bij alcohol en overeten. Moet nog onderzocht in klinische groepen. €21 ��Interpretatiebias training. �Succesvol bij angst, eerste onderzoek bij verslaving. €14 �
10
Praten�
Cognitieve Gedragstherapie. �De populairste keus. Helpt veel mensen, maar een jaar later komt de helft weer terug. €15 �� Motiverende gespreksvoering. �Populair, ook samen met CGT. Ongeveer even effectief. €18 ��Minesota model.� Twaalf stappen, je bent machteloos en samen met lotgenoten (en desgewenst God) versla je de verslaving. Ook ongeveer even effectief. €21 ��Good old psychoanalyse. �De werking is niet duidelijk en je moet het zelf betalen, maar het blijft lekker liggen op de divan. €14 �
Cognitief Trainen�
Aandachttraining. �Lijkt effectief bij angst en verslaving. Keer of vijf trainen. €15 �� Actietendenstraining. �Effectief bij (alcohol)verslaving. Nieuwe toepassingen in onderzoek. Vergelijkbare dosering. €18 ��Werkgeheugen training. �Vereist veel oefening, maar kan misschien bij veel problemen helpen. Nuttig voor probleem-drinkers met sterke associaties €17 ��Selectieve inhibitietraining. �Lijkt effect te hebben bij alcohol en overeten. Moet nog onderzocht in klinische groepen. €21 ��Interpretatiebias training. �Succesvol bij angst, eerste onderzoek bij verslaving. €14 �
• N = 509, training / no training�• Replicatie met mediatie & moderatie�
B = 0.570 p = 0.041
B = -0.372p = 0.048
B = 0.400 p = 0.014
B = -0.374 p = 0.009
b
c
c’
B = -0.72 p = 0.097
Change in Alcohol Approach-Bias
Training Condition
Treatment Outcome
Age # Previous Detoxifications
B = -0,230 p = 0.001
Approach bias at pretest
B = -0,91 p < 0.001
66
Meer zien? Uitzending gemist �> Labyrinth �> Verslaving - Wiers�
filmpje
12
67
Is het eigenlijk breintraining?�
C. E. Wiers et al�In press�Am J Psychiatry�
Sterkere verandering�in hersengebieden�Belangrijk in motivatie�(mesolimbische gebieden�Amygdala), na echte�Training dan na �neptraining�
68
Praktische Consequentie: “Praten” & “Trainen”�Nieuwe website�(www.impliciet.eu)��Nu zelftraining��Vanaf deze maand:��huiswerk-mogelijk�heid voor therapeuten��> cliënt informeren, opgeven (e-mail), krijgt van ons uitnodiging. Therapeut krijgt feedback scores voormeting + nameting & kan vordering training volgen�
��
69
Nabije toekomst (nu)�* Training div. middelen waar we zelfde biases vinden (cannabis)��* Game versies voor jongeren (motivatie! > trainingen moeten meer uitdagend worden)��* Combinaties met hersenstimulatie etc.�
Mindfulness Meditatie. We weten nog niet precies hóe het werkt, maar het lijkt te werken bij veel problemen. €15 �� Hardlopen. Niet alleen lekker bij depressie, de aandachtbias voor sigaretten wordt ook minder! €16 ��Zelfdiscipline trainen op de lagere school. Kinderen leren niet alleen meer, ze gaan ook later roken en drinken. €21 ��Gerichte persoonlijkheid gebaseerde preventie op de middelbare school. €17 �� �
Andere Training�
Praten� Het lijkt een goed idee om eerst te praten. Motivatie opbouwen voor verandering en voor training. €18���Trainen�Hier kan gekozen worden voor een geschikte training voor het probleem. €21 ��Pillen�In sommige gevallen kan het wellicht nuttig zijn om de training te ondersteunen met medicatie of met neurostimulatie. €15 ��
Overzicht
• * Wat is verslaving + relatie andere problemen
• - genetische & omgevingsfactoren • ------ pauze ----- • -Psychologie: • - Impliciete en expliciete cognities • - Interventies > effecten op het brein • Verslaving als hersenziekte?
Verslaving een hersenziekte? – Tja. Voor gedrag zijn hersenen nodig, verslaving is raar
zelfdestructief gedrag, dus rare hersenen? – Maar… het gaat eigenlijk om samenspel normale
motivationele processen (bottom-up vs. top-down) – Gerichte training heeft effect, zowel op gedrag (10%
minder mensen jaar later nog verslaafd), als op de hersenen.
Discussie/Conclusies��
13
Andere Training�
Mindfulness Meditatie. We weten nog niet precies hóe het werkt, maar het lijkt te werken bij veel problemen. €15 �� Hardlopen. Niet alleen lekker bij depressie, de aandachtbias voor sigaretten wordt ook minder! €16 ��Zelfdiscipline trainen op de lagere school. Kinderen leren niet alleen meer, ze gaan ook later roken en drinken. €21 ��Gerichte persoonlijkheid gebaseerde preventie op de middelbare school. €17 �� �
Nu: van 20 voor 10 euro
Alcohol & hersen-ontwikkeling Alcohol & Effecten op hersenen adolescenten
Laten we de zaken eens rustig op een rij zetten…��1. Wat voorspelt overmatig drankgebruik bij
adolescenten?�2. Wat zijn de gevolgen van overmatig
• Boelema (proefschrift): nee N = 2000 dus geen power- probleem, validiteit testjes?
18
Wat is gevolg probleemdrinken? 2. Minder goede ontwikkeling cognitieve controle-functies?�
• Wel effecten op hersenfuncties, maar vaak kleine samples, veel tests, dus betrouwbaarheid?�
• Ook effecten op hersenvolumematen, maar ja, wat betekent dat voor functioneren?�
• Ook effecten in dierstudies, maar ja, misschien gevoeliger in deze cognitieve functies (cf. geslachtsverschillen bij de mens: effecten duidelijkst zichtbaar bij “zwakke functies”)�
Alcohol & Effecten op hersenen adolescenten
Laten we de zaken eens rustig op een rij zetten…��1. Wat voorspelt overmatig drankgebruik bij
adolescenten?�2. Wat zijn de gevolgen van overmatig
2. effecten alcohol:�- sterke evidentie voor hypergevoelig worden van hersenen (“cue reactivity”, aandachtbias, associaties, toenaderingsneiging)�- leidt vooral tot escalatie bij groep met
zwakke zelfcontrole (evt. externe controle)�- Verdere verzwakking controlefuncties door
gebruik? Misschien & misschien vooral bij relatief zwakke functies. �
Implicatie Beleid/Preventie 1. conclusie dat alcohol geen effect heeft op
ontwikkelende hersenen is onzin, wel is het waar dat de effecten sterke aangetoond zijn voor appetitieve processen dan voor controleprocessen.�
2. later beginnen is goed (vroeg beginnen sterke voorspeller latere problemen), vooral door mensen met zwakke controle vooraf�
3. geen overdreven claims maken bij preventie (“1 x binge en ernstige hersenschade & 10 IQ punten naar beneden…”)�