O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI «A’meliy matematika ha’m informatika» kafedrası «WEB TEXNOLOGIYALAR» pa’ninen L E K TS I YA T E K S T L E R I toplamı Дузген: доц. А.Турениязова NO’KIS-2008
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI
Bul betler bizin’ kompyuterimizge qalay tu’sedi? Onı tu’sinip alıw ushın biz klient ha’m server tu’siniklerin ko’rip shıg’ıwmız kerek.
Internettegi barlıq programmalar eki u’lken toparg’a bo’linedi: klientler ha’m serverler. Server programmalar kerekli resurslardı klient programmalarg’a jiberedi. Klientke bir fayl yaki mag’lıwmatlar kerek bolsa, ol serverge arnawlı talapnama jiberedi. Server bul talapnamanı qayta islep serverge soralıp atırg’an mag’lıwmatlardan ibarat bolg’an yaki bul mag’lıwmatlardı jiberiw mu’mkin emesligi tuwralı juwap jiberedi.
Esaplaw sistemalarının’ yaki tarmaqtın’ bunday du’zilisi "klient-server" arxitekturası dep ataladı. WWW de klient bolıp brouzer programmaları, al server bolıp brouzerlerdin’ talapnamaların orınlaytug’ın Web serverler xızmet etedi.
Demek, "Web-server" – bul joqarı tezliktegi kanallar arqalı Internetke jalg’ang’an ha’m o’zinin’ qattı disklerinde Web betlerdin’ faylların saqlawshı kompyuter de tu’siniledi, sonın’ menen birge klient programmalardın’ talapların orınlaytug’ın programma da "Web-server" dep ataladı. En’ ken’ tarqalg’an web server bolıp ha’zirgi ku’nde Apache ha’m Microsoft ta’repinen islep shıg’ılg’an Microsoft Internet Information Server, Sambar tabıladı. En’ ken’ tarqalg’an brouzerler – bul Microsoft Internet Explorer, Netscape Navigator, Opera, Mozilla.
Internettin’ millionlap paydalanıwshıları bar, olar bir-birin tu’sinip islesiwi ushın tarmaqtag’ı kompyuterler o’z-ara «so’ylesiw tili» xaqqında bir kelisimge kelgen, ol protokol dep ataladı. Protokol — bul mag’lıwmatlar almasıw qag’ıydaları. Web-server ha’m Web-obozrevatel (brouzer) bir-biri menen mag’lıwmat almasıw ushın HTTP (HyperText Transfer Protocol –gipertekst almasıw protokolı) qabıllang’an. Bul protokoldın’ da’rejesi TCP/IP (Transfer Control Protocol/Internet Protocol — Almasıwdı basqarıw/Internet protokolı).da’rejesinen joqarı bolıp tabıladı.
Web –betlerdi ko’rip shıg’ıw ushın arnalg’an programmalar
Web betler ju’de quramalı bolmasa, onda barlıq brouzerler onı birdey etip ko’rsetedi. Al quramalı betler ha’r qıylı brouzerlerde ha’r tu’rli ko’riniste bolıwı mu’mkin. Web betlerdi jaratıwda en’ optimal jol
8
bettin’ basında «mına brouzerde jaqsı ko’rinedi» dep sol brouzerdi ju’klew ushın giperssılka qoyg’an maqul.
Internet Explorer brouzeri
Bu’gingi ku’nde veb-betlerdi ko’rip shıg’ıw ushın arnalg’an programmalar ishinde en’ ken’ tarqalg’an bolıp Microsoft Internet Explorer brouzer esaplanadı. Bul brouzerdin’ Internet Explorer 5 versiyası HTML kodların, JavaScript ha’m VBScript stsenariylerin qollap quwatlaydı. Ha’zirgi waqıtlar Internet Explorer 7 versiyası shıg’arılg’an. Bul brauzer 2006-jıldın’ basında brauzerler bazarının’ 80-85% in iyelegen.
Opera
Paydalanıwshılardın’ basım ko’pshiligi Web betlerdi ko’riw ushın MS Internet Explorer programmasınan paydalansa, ayırım paydalanıwshılar o’zine
basqa brouzerlerdi qolay ko’redi. Mısalı, Opera brouzeri. Bul brouzer ko’p artıqmashılıqlarg’a iye: tezligi, kompaktlıg’ı, bet ju’kleniw protsessi tuwralı tolıq mag’lıwmat, qolaylı interfeys, stillerdin’ kaskadlı kestelerin qollaw. Biraq bul brouzerdin’ kemshiligi – ol da dinamikalıq obektlerdi qollap-quwatlamaydı. En’ aqırg’ı versiyası Opera 9.10 Final 2006-jılı 18-dekabrde shıg’arıldı.
Web sayt jaratıwda en’ a’hmiyetlisi sayttın’ barlıq betleri aldınnan islep shıg’ılg’an struktura boyınsha bir-biri menen tıg’ız baylanısqan bolıwı kerek. Bunday struktura logikalıq dep ataladı.
Betler bir-biri menen qalay baylanısadı? Ol saytta informatsiya qalay sho’lkemlestirilgenligine qaraydı. Ha’r bir sayt ushın onın’ o’zinin’ strukturası (du’zilisi) islep shıg’ıladı. Sayttı strukturizatsiyalawdın’ bir neshe printsipleri bar. To’mende jaqsı strukturalastırılg’an saytqa mısal keltiremiz.
Zastavka Glavnaya stranitsa
Novosti sayta
Razdel 1 Stranitsa 1 Stranitsa 2
Razdel 2 Stranitsa 1 Stranitsa 2
Svedeniya o razrabotchikax Kontaktnıe dannıe Karta sayta
Gipertekstli xujjetler jaratıw ushın arnawlı programma islep shıg’ılg’an bolıp, ol HTML – Hyper Text Mark up Language dep ataladı. Bul programma teg (tag) dep atalıwshı arnawlı kodlardan ibarat. Bul kodlar web-bette ko’rinbeydi, biraq olardın’ ja’rdeminde avtor brouzer aynasında web-bet qanday suwretleniwi kerekligin ta’ripleydi. Xujjettegi tekst parametrleri, grafikalıq obektlerdin’ jaylasıwı, ren’ler, gipersiltemeler h.t.b. sol tegler ja’rdeminde beriledi. Demek, tegler – bul brouzer tu’sinetug’ın kodlar, xızmetshi so’zler.
HTML xujjeti <html> ha’m </html> tegleri arasındag’ı tekst bolıp tabıladı. Bul ashıwshı
HTML de islew boyınsha biraz oqıw qollanbalar, elektron qollanbalar bar, al biz Web sayt jaratıwda Macromedia Dreamweaver programmasınan paydalanıwdı u’yrenemiz.
Sorawlar
1. Web-betlerdi jartıwshı til? 2. HTML so’zinin’ ma’nisi ne? 3. Teg degenimiz ne? 4. HTML tilinin’ qanday tegleri bar? 5. Freymler ne ushın qolanıladı?
17
Lektsiya 5
MACROMEDIA DREAMWEAVER PROGRAMMASI JA’RDEMINDE WEB SAYT JARATIW HA’M ONI BASQARIW
Macromedia kompaniyası professional Web-saytlar jaratıw ushın arnalg’an programmalar islep shıg’ıw boyınsha lider bolıp tabıladı. Macromedia DreamWeaver programması vizual HTML-redaktor bolıp, bul programma Web betlerdi HTML kodların bilmey-aq jaratıw mu’mkinshiligin beredi. Programmanın’ interfeysı sonday a’piwayı, onda ha’tteki baslawısh dizaynerler an’sat ha’m tez Web sayt jaratıwı mu’mkin. Dreamweaver "vizual" redaktor bolıp esaplanadı, yag’nıy siz islep atırg’an ju’mıs na’tiyjelerin tikkeley ekranda ko’riwin’izge boladı, onın’ ja’rdeminde quramalı saytlar jaratıw ha’m basqarıw mu’mkin. Dreamweaver professional sayt jaratıw ha’m onı redaktorlaw ushın arnalg’an a’sbap ha’m qurallardan ibarat: HTML, CSS, JavaScript, kod redaktorı.
Dreamweaver din’ o’zinde Macromedia Flash formatındag’ı animatsiyalar jaratıw, Microsoft Office ten alıng’an mag’lıwmatlardan paydalanıw, Fireworks programmasının’ rollover-grafikasın, menyu ha’m tu’ymeshelerin tu’siriw mu’mkin. Sonın’ menen birge Dreamweaver de tayar bettin’ HTML kodların redaktorlaw ha’m sol jol menen HTML tilin u’yreniw ha’m mu’mkin.
Programma iske tusirilgende ekranda Start dialog aynası payda bolıp, onda biz jan’adan Web bet jaratıw punktin tan’laymız. (Web bet jaratıw ushın tayar shablonlardan paydalanıwg’a da boladı). Na’tiyjede ekranda programma aynası payda boladı. Ol to’mendegi bo’limlerden ibarat.
Document panelinde xujjetti qay ko’riniste aynag’a shıg’arıw rejimin tan’lap alamız. Bunda 3 rejim boladı: Design view – brouzerde Web xujjet ko’rinisi, Code view – xujjettin’ HTML kodın ko’rsetiw, Design and Code view – ekran ekige bo’linip, yarımında xujjettin’ dizaynı, qalg’an yarımında kodı ko’rsetiledi. Design view rejiminde xujjet WYSIWYG (yaki neni ko’rip turg’an bolsan’ sonı alasan) printsipinde Windows programmalarında xujjet tayarlag’anday isleymiz. Keyin bolsa sol bettin’ HTML kodların Code view rejiminde ko’rip shıg’ıw mu’mkin. Kerisinshe Web xujjet bastan aq HTML kodları (tegler) ja’rdeminde Code view rejiminde tayarlanıw mu’mkin. Na’tiyjeni bolsa Design view rejiminde qoriwimizge boladı. U’shinshi rejim - eki rejimdi bir waqıtta ekranda ko’riw mu’mkinshiligin beredi.
On’ jag’ındag’ı sektsiyada sizin’ jaratqan Web-betin’izdin’ o’lshemi ha’m onı Web-serverden ju’klew ushın ketetug’ın wa’qıt ko’rsetiledi. Bul sektsiya bet o’lshemi sektsiyası. Bo’lshektin’ alımında bet o’lshemi, bo’liminde ju’klew tezligi beriledi.
Web-betlerdi jaratıw
Dreamweaver de Web-betler qalay jaratıladı?
Qısqasha aytqanda, a’piwayı tekst protsessorı ja’rdeminde, mısalı Microsoft Word-ta xujjet jaratıw qanday bolsa, sonday. Kerekli tekst teriledi, bezeledi ha’m tayar bolg’an xujjet fayl turde saqlanadı. Ayırmashılıg’ı bul fayl ken’eytpesi htm yaki html boladı ha’m sol waqıttın’ o’zinde Web-serverde jaylastırılıwı mu’mkin.
21
Jan’a Web-bet jaratıw ushın File menyuinde New punkti tan’lanadı yaki <Ctrl>+<N> klavishalar kombinatsiyası basıladı. Ekranda New Document dialog aynası payda boladı.
Suwret 6. New Document dialog aynası
Dreamweaver MX programmasında Web-betlerdi shablonlar ja’rdeminde jaratılıwı ha’m mu’mkin. SHablon — bul sonday aldınnan arnap tayarlang’an ha’m saqlang’an Web-bet, og’an sizge kerek bolg’an ayırım elementler tayar turde jaylastırılg’an. Siz bunday web betke tiykarg’ı tekst qosıp, bezeliwin qalegenin’izshe o’zgertsen’iz, bul bet professionallıq da’rejedegi tayar Web betke aylanıwı mu’mkin. Egerde sizin’ «taza» betten baslap Web bet jaratıwg’a waqtın’ız bolmasa, bunday shablonlar – siz ushın!
Biz bolsa Category bo’limindegi dizimnen (shablonlar kategoriyaları) «bos shablon» yag’nıy Basic Page punktin ha’m onın’ ishinen HTML tan’lap, OK basamız.
«Bos» web bet tayar. Og’an kerekli tekst kirgiziledi. Mısalı,
22
Xujjet tekstin formatlaw
Dreamweaver tekst formatlawdı basqa tekst protsessorlarında orınlang’anday etip (HTML tilin bilmey-aq) a’melge asırıw mu’mkinshiligin beredi. Onın’ ushın kerekli tekst ajıratılıp, Properties redaktorında shrift parametrleri beriledi.
Mısal. Teksttin’ bir bo’leginin’ shriftın qalın etiw ushın ol ajıratılıp, to’mendegi a’mellerdin’ birewi orınlanadı:
Properties panelinde V tan’laysız, Menyunin’ Text bo’liminde Style punktin, keyin bolsa Bold tan’laysız, Kontekstli menyu shaqırıladı ha’m Style- Bold tan’lanadı, <Ctrl>+<B> klavishalar kombinatsiyası basıladı.
Har bir paydalanıwshı bunday a’mellerdi orınlawda o’zine qo’laylısın tan’lap alıw xuqıqına iye.
Sol jol menen basqa da formatlaw jumısları orınlanıwı mu’mkin.
Suwret 7. SHriftler dizimi
23
Suwret 8. SHriftler o’lshemi dizimi
Esletpe. 1. WWW –xalıq aralıq tor o’zi ne ushın jaratılg’an edi? Dunya juzinin’ qalegen jerindegi qalegen kompyuterden paydalanıwshı adam qalegen HTML dokumentin oqıy alıwı ushın! Sol sebepten HTML belgili bir standart shriftlerdan paydalanıwdı na’zerde tutadı. Bunday shriftler ha’r bir Internet paydalanıwshısının’ kompyuterinde ornatılg’an, sonın’ menen birge 7 tu’r shrift o’lshemi –de belgilengen. 2. Dreamweaver-din’ o’zgesheligi bunday a’mellerdi xujjettin’ Status qatarındag’ı Teglar sektsiyasında -da orınlaw mu’mkin. Suwrette ol < body > < p.style1> ko’riniste. Bul sektsiya ja’rdeminde bir teg ishinde jaylasqan tekst fragmentin tan’lap, onı tolıg’ı menen formatlaw mu’mkin
Birinshi giperssılkanı basqanda http://www.qmu.uz – Qaraqalpaq ma’mleketlik universitet saytına kiresiz, ekinshi giperssılka bolsa mag’an xat jazıw aynasın ashıp beredi.
«Qaraqalpaq ma’mleketlik universitetinde» tekstin ajıratıp alamız-da Properties paneline qaraymız, onda Link bo’limi aktivlesip, bizden sayt adresin kiritiwimizdi ku’tip turadı.
Sol maydanshada http://www.qmu.uz adresin kiritkenimizden keyin <Entcr> klavishasın basamız. Endi web betti brouzerde yag’nıy Internet Explorer-de ko’rgenimizde (onın’ ushın F12 basıladı)
25
«Qaraqalpaq ma’mleketlik universitetinde» teksti giperssılka ko’riniste boladı, onı basıw menen universitet saytına kiremiz.
Bul aynada biz giperssılka (gipersilteme) bolıp xızmet qılatug’ın fayl atların tan’lap alıwımız mu’mkin. Mısalı, menin’ saytım (papka) bir neshe betten (fayllar) ibarat bolsa, olardı bir-biri menen baylanıstırıw (birewinen birewne silteme beriw) yaki sırttag’ı basqa bir web xujjet penen baylanıstırıw ushın olardın’ Internet-adresi qoldan terilmey usı dialog aynasınan tan’lanıwı mu’mkin.
Web betti saqlaw
Jaratqan Web betti saqlaw ushın File menyuinde Save as tan’lanadı yaki <Ctrl>+<Shift>+<S> klavishalar kombinatsiyası basıladı.
Sonnı aytıp qoyıw kerek, Web saytqa tiyisli bolg’an barlıq fayllar bir papkanın’ ishinde saqlanıwı kerek, bul papka ishki papkalardan ibarat bolıp, olarda tekst, grafika, animatsiya h.t.b. bo’lek saqlanadı.
Jumıstı an’lastırıw ushın saqlang’an betti sol papkada bir neshe ma’rte basqa atlar menen saqlawg’a boladı. Bular saytımızdın’ betleri, olarda birinshi bet dizaynı saqlanadı, tekst bolsa o’zgertiliwi mu’mkin.
Bul a’meldin’ Windows da isleytug’ın basqa standart programmalardag’ı a’mellerden ayırmashılıg’ı on’ jag’ında aldın ala ko’riÿ paneli jaylasqan. Onı joq qılıÿ ushın Preview Images da flajok (belgi) alıp taslanadı. Endi OK tu’ymeshesin basın’.
Endi Properties (qasiyetler) paneline qaraymız. W (suÿret eni) ha’m N (suÿret biyikligi) maydanshaları toltırılg’an, olardı qoldan o’zgertiw ha’m mu’mkin. Bul maydanshalar bos qalmag’anı maqul, a’sirese tan’lap alıng’an (ajıratılg’an) suuret sayttın’ bezeÿ bo’legi bolıp, ol bezeÿdin’ basqa da elementlerine tıg’ız jaylasıÿı kerek bolsa. Sebebi Web bet juklengennen keyin brouzer ele juklenip u’lgermegen suwretlerdi bos ramka turde ko’rsetedi. Bunda suwret o’lshemleri anıq berilgen bolsa, olar sol ÿaqıttın’ o’zinde ramkalarg’a paydalanıladı ha’m bettin’ bezeliÿi buzılmaydı.
V Space ha’m N Space maydanshaları suÿret shegarasınan onın’ do’geregindegi tekstke deyin bolg’an vertikal ha’m gorizontal aralıqtı belgileydi. Koldan o’zgertilmegenshe ol avtomatik turde (po umolchaniyu) 0 ge ten’ dep alınadı.
Suÿret Web bette qalay jaylasadı? Ol web betti toltırıp turg’an tekst arasında a’piÿayı simvolday bolıp turadı ha’m dizayner onı qalegen jerine qoya almaydı. Bunın’ ushın ol Align punktlerinen paydalanadı. Olar to’mendegishe:
When Clicked, Go To URL qatarında paydalanıwshı sol suwret u’stin shertkende o’tiw a’melge asırılatug’ın internet-adres jazıladı. Bul adres Browse ja’rdeminde ko’rsetiliwi de mu’mkin.
Endi jaratılg’an aktiv suwretti a’melde tekserip ko’remiz. Web-brouzerin shaqıramız (F12) ha’m mısh kursorın aktiv suwret u’stine aparamız. Suwret o’zgeredi. Mısh shertilgende bolsa, pochta klienti ashıladı.
Multimedia obektleri a’dettte web sayttın’ en’ birinshi beti ju’klengende yaki paydalanıwshı komandası menen iske tu’siriledi. Bunday obektler sanı ko’p bolmag’anı ha’m olardın’ ko’lemi onsha u’lken bolmag’anı maqul, sebebi paydalanıwshı olardın’ ju’klenip bolıwın kutpey saytın’ızdan shıg’ıp ketiwi mu’mkin.
Freymler
Web xujjettin’ tiykarg’ı mazmunı tekst, suwretler, tablitsalardan ibarat bolıwı mu’mkin. Endi web brouzeri aynası bir neshe ramka, kadrg’a bo’lingen dep ko’z aldımızg’a keltireyik. Ha’r bir kadrda onın’
32
o’zinin’ Web beti ju’klenedi. Bir kadrda giperssılkalar toplamı, ekinshisinde — bet ataması (zagolovok), u’shinshi kadrda — avtor xuquqları tuwralı mag’lıwmatlar, en’ u’lken kadrda bolsa – usı sayttın’ tiykarg’ı teksti. Bul kadr yaki ramkalardın’ ha’r biri o’zin biyg’arez Web brouzeri aynasınday tutadı, ha’tteki olardın’ ha’r birinin’ o’z o’tkizgish sızıqshaları-da bar (polosı prokrutki).
Giperssılka basılg’anda kerekli bet tezde o’zinin’ ramkasına ju’klenedi. Ol tek g’ana kerekli tekstten ibarat boladı, al giperssılkalar dizimi, avtor tuwralı informatsiya, sayt atı bolsa basqa ramkada shıg’arıladı.
Bul jude qolay, saytqa kirgen adam giperssılka basqanda, tek g’ana tiykarg’ı tekst (mazmun) jan’alanadı. Bunday jantasıw Web-dizaynerge eki qo’laylıq jaratadı. Birinshiden, betlerdin’ ju’kleniw tezligi asadı, sebebi onda tek g’ana kerekli (tiykarg’ı) tekst shıg’arıladı. Ekinshiden, qosımsha mag’lıwmatlardı (giperssılkalar, avtor informatsiyası h.t.b.) sayttın’ ha’r bir betinde qaytadan shıg’arıw za’rurligi jog’aladı. Onın’ ornına arnawlı betler jaratılıp, olarda usı qosımsha mag’lıwmatlar bo’lek-bo’lek jaylasadı ha’m bul «bolekler»din’ ha’r biri o’zinin’ ramkasına ju’klenedi. Mag’lıwmatlarg’a o’zgerisler kiritiw kerek bolsa, onı tek g’ana tiyisli ramkada orınlaymız ha’m sol o’zgerisler avtomatik tu’rde sayttın’ barlıq betlerinde orınlanadı.
Bunday Web-brouzerdin’ aynasın bir neshe bo’leklerge bo’letug’ın ramkalar, kadrlar freymler dep ataladı (angl. frame — kadr). Bunday bo’lekler toplamın bolsa freymler toplamı, jıynag’ı dep ataymız (angl. frameset). Freymlerden paydalanıp Web-saytlar jaratıw freym dizaynı dep ataladı (freymovıy dizayn).
Freymler jıynag’ın jaratıw ushın arnawlı (qosımsha) web bet kerek boladı. Onda freym jıynag’ı parametrleri, freym o’lshemleri, olarg’a ju’klenetug’ın web betlerdin’ Internet-adresleri beriledi. Bul bet en’ bas bet bolıp, Web-brouzerdin’ adresler qatarında sayt adresi berilgende ju’klenedi. Bul bette hesh qanday mag’lıwmat, tekst bolmawı kerek: onda tek g’ana freymler jıynag’ının’ anıqlaması jaylastırıladı.
Freymlerde ne jaylasadı? Bir freymde giperssılkalar toplamı (a’dette bettin’ shep jag’ında yamasa joqarısında), ekinshisinde avtor tuwralı mag’lıwmatlar (avtordın’ Copy right xuquqların qorg’aw ushın), u’shinshisinde bolsa tiykarg’ı mazmundag’ı tekst bolıwı mu’mkin. Avtor xuquqları xaqqındag’ı mag’lıwmat freymi a’dette birinshi bette, onın’ joqarg’ı bo’liminde jaylastırıladı, ha’m onın’ ishinde giperssılkalar dizimi bolıwı-da mu’mkin. Ayrım freymlerde bannerler tu’rde reklama jaylastırılıwı mu’mkin. Sondıy etip reklama basqa kerekli informatsiyadan ajıratıladı. Reklamalı freymler Web-brouzerdin’ joqarg’ı yaki (ha’m) to’mengi gorizontal qatarlarında jaylastırıladı, olar onsha u’lken bolmaydı (bir-eki banner). Ko’binese freymlerde reklama biypul Web-serverler ta’repinen jaylastırıladı. Siz saytın’ızdan olardın’ reklamasın reklama qılasız, bul olar sizin’ Web-saytın’ız ushın orın ajıratıp bergeni ushın «to’lemi».
Freymler jıynag’ı web bette ha’r qıylı bolıp jaylasıwı mu’mkin. Mısalı,
33
Bunday freymlerdi jaratıw ushın Insert panelinin’ HTML bo’limindegi Frames tu’ymeshesi basıladı. Sayt ataması jaylasatugın joqarı qatardag’ı freym Top Frame tu’ymeshesi ja’rdeminde jaratıladı. Ekran gorizontal sızıqsha menen ekige bo’linedi. Ekinshi bo’limge kursordı qoyıp, Bottom Frame tu’ymeshesin basqanımızda, ol bo’limnin’ astında ja’ne bir bo’lim payda boladı.
Suwret 14. U’sh gorizontal freym
Ortadag’ı bo’limde biz tiykarg’ı mag’lıwmatlardı jaylastırıwımız mu’mkin. Bo’limlerdin’ shegarası mısh penen o’zgertiliwi mu’mkin. Endi giperssılkalar dizimi berilgen shep freym jaratamız. Modify menyuine kirip Frameset bo’limine kiremiz. Onda to’mendegi punktler boladı:
Endi bir neshe grafikalıq ko’rinis jaratamız. Olar to’mendegishe:
1. Qara fondag’ı aq ren’degi jazıw, ol tu’ymeshenin’ a’dettegi jag’dayında ko’rinedi; 2. Qara fondag’ı qızıl jazıw, ol u’stine kursor aparılg’anda ko’rinedi; 3. Aq fondag’ı qara jazıw, ol «basılg’an» jag’dayda ko’rinedi; 4. Aq fondag’ı qızıl jazıw, ol «basılıp» turg’anda ha’m onın’ u’stine kursor aparılg’anda
ko’rinetug’ın bolsın.
Suwretler papkasının’ ishinde Navqatar papkasın jaratayıq. Grafikalıq fayllardı sol papkada saqlayıq. Bul fayllarg’a at beriwde to’mendegi kelisimdi qabıllayıq:
1. <bet atı>_up.gif; 2. < bet atı >_over.gif; 3. < bet atı >_down.gif; 4. < bet atı >_overdown.
Grafikalıq obektlerdi tayarlap bolg’annan keyin Web-bet parametrlerin beremiz, olar tiykarg’ı betten alınadı. Sonı yadta saqlaw kerek, sayttın’ barlıq betleri bir-birine sa’ykes bolıwı kerek.
37
Endi navigatsiya qatarın jaratıw ushın kursordı shep freymge qoyıp Common panelindegi Navigation Bar tu’ymeshesin basın’. (Insert menyuinin’ Interactive Images bo’limindegi Navigation Bar punktin tan’lasan’ız-da boladı). Ekranda Insert Navigation Vag dialog aynası payda boladı.
Suwret 16. Insert Navigation Bar dialog aynası
Nav Bar Elements diziminde navigatsiya qatarının’ barlıq elementleri keltirilgen. (A’dep ol jerde tek g’ana bir Dreamweaver jaratıp qoyg’an element bar edi). Siz qalegen elementin’izdi tan’lap alıp, onı o’zgertiwin’iz mu’mkin.
Element Name maydanshasında element atın kiritemiz. Faylg’a at qoyg’anda atınan onı tanıp alatug’ın etip qoyıwımız kerek, mısalı Contacts, Library.
Up Image maydanshasında 1-shi jag’dayda payda bolatug’ın suwret fayl atı beriledi (onı Browse ja’rdeminde beriwin’iz ha’m mu’mkin). Over Image maydanshasında 2-shi suwret faylının’ atı, Down Image — 3-shi jag’daydag’ı suwret faylı, Over While Down Image maydanshasına bolsa 4-shi jag’dayda payda bolatug’ın suwret faylının’ atı. Ha’r bir maydanshanın’ on’ jag’ında Browse tu’ymeshesi jaylasqan ha’m onın’ ja’rdeminde kerekli faylg’a jol ko’rsetiw ha’m tan’law mu’mkin.
When Clicked, Go To URL maydanshasında giperssılka siltep turg’an Web-bet faylının’ atı kiritiledi. Maydanshanın’ on’ jag’ında jaylasqan in diziminde web bet sa’wleniwi kerek bolg’an freym tan’lanadı. Bul dizimnin’ Main Window punkti bul betti tolıq ekrang’a jayıp shıg’aradı.
Insert diziminde navigatsiya qatarının’ jaylasıw tu’ri tan’lanadı: gorizontal (punkt Horizontally) yaki vertikal (punkt Vertically). Al Use Tables tan’lang’anda Dreamweaver navigatsiya qatarın tablitsalar tiykarında jaratadı. Endi File menyuindegi Save All Frames komandasın tan’lap barlıq freymlerdi saqlan’.
Demek biz navigatsiya qatarın jaratıp, onı freymde jaylastırdıq. Bul qatardag’ı grafikalıq ko’rinisti o’zgertiw ushın yaki jan’adan element qosıw ushın bul qatardı (onın’ bir elementin) ajıratıp alıp, Modify
38
menyuinde Navigation Bar punktin tan’laymız. Ekranda Modify Navigation Vag dialog aynası payda boladı ha’m onda siz qalegen o’zgerislerin’izdi kiritiwin’iz mu’mkin.
Usınday interaktivlik stsenariyleri jaratılg’anlıgı sebepli dunya ju’zlik tor «janlandı», ko’pshilik Web-dizaynerler bolsa Web-programmistlerge aylandı.
Stsenariyler jazıw ushın bir neshe arnawlı programmalar jaratılg’an. Olar stsenariyler jazıw tilleri yaki skript tilleri dep ataladı. Olardan en’ ken’ tarqalg’an bolıp tek eki til esaplanadı: JavaScript ha’m VBScript.
JavaScript tili Java "klassikalıq" programmalastırıw tili tiykarında Netscape firması ta’repinen islep shıg’ılg’an. Sol sebepli JavaScript stsenariylerin en’ birinshi bolıp Netscape Navigator 2.0 brouzeri qollap quwatlap baslag’an. Microsoft Internet Explorer bolsa JavaScript –ti 3.0 versiyasınan baslap quwatlap baslag’an. Sonın’day aq, Microsoft firmasında o’zinin’ JavaScript dialekti islep shıg’ılg’an. Ol JScript dep atalıp, JavaScript ten ayırmashılıg’ı birneshe qosımsha komandaları bolg’an.
VBScript tili Microsoft ta’repinen JavaScript –ke «bizin’ juwap» degendey islep shıg’ılg’an. Bul tildi tek g’ana Internet Explorer brouzerinin’ keyingi versiyaları «tu’sinedi». Sol sebepli yag’nıy sa’ykes kelmegenligi ushın VBScript Web-ta stsenariyler jazıw ushın onsha qollanılmaydı. Bıraq bul til serverli programmalastırıwda, atap aytqanda Microsoft ASP aktiv server betlerin jaratıwda en’ bas qural bolıp esaplanadı.
Site paneli tiykarınan fayllar diziminen ibarat. A’dep onda tek g’ana sayttın’ lokal kopiyasının’ faylları dizimi Windows Baslawshısı (Provodnik) aynasındag’ıday «terek» tu’rde keltiriledi.
Site paneli
40
Site panelinde suwretlenetug’ın fayllar "teregi"
Kerekli fayldı dizimnen tan’law ushın onı mısh penen shertemiz. Bir neshe fayldı ajıratıp alıw ushın bolsa <Ctrl> klavishası basılıp turg’an xalda bul fayllardın’ atları u’stinde mısh shertiledi. Barlıq fayllar Site panelinin’ Edit menyuindegi Select All komandası yaki <Ctrl>+<A> basılıwı arqalı ajıratıladı. Bul menyunın’ Invert Selection (Ajıratılg’anlardın’ kerisi) komandası bolsa ajıratılıp turg’an fayllardı ajıratılmag’an, al ajıratılmag’an fayllardı ajıratılg’an etedi. Site panelinin’ fayllar dizimi eki rejimde islewi mu’mkin. Birinshi — bul a’piwayı dizim (spisok rejimi), ekinshisi —barlıq betler ha’m fayllardın’ arasındag’ı o’z-ara baylanıslardı ko’rsetiwshi ierarxiyalıq "terek" («terek» rejimi).
Bul rejimlerdin’ kereklisin tan’law Window menyuinin’ Site Files ha’m Site Map bo’liminde orınlanadı yaki Site panelinin’ View bo’liminde. Biraq en’ an’satı – bul <F8> yaki <Alt>+<F8> basıw.
Eskertiw. Dreamweaver di sonday qılıp sazlaw mu’mkin, onda joq qılıng’an kopiya faylları aynanın’ on’ jag’ında, al lokal kopiya faylları —shep jag’ında shıg’arıladı. Onın’ ushın Preferences dialog aynasının’ Site bo’liminde payda bolg’an Always Show diziminde Remote Files, keyin bolsa on the bo’limdegi dizimnen Left punkti tan’lanadı.
Site menyuinin’ New Site punkti jan’a sayt tuwralı mag’lıwmatlardı kiritiw mu’mkinshiligin beredi. Bul menyunin’ Edit Sites bo’liminde dialog aynası payda boladı (to’mendegi suwret). Bul jerde siz jan’a saytlardı registratsiya qılıwın’ız (New), saytlar tuwralı mag’lıwmatlardı o’zgertiwin’iz (Edit), kerek bolmag’an saytlardı joq qılıwın’ız (Remove) mu’mkin.
41
Edit Sites dialog aynası
Site panelinin’ xujjet aynası menen baylanısı
Web saytımızdın’ betleri tayar bolg’anı menen olar ele bir-biri menen baylanıstırılg’anı joq, bul ele sayt emes, onı tarmaqta ja’riyalap bolmaydı. Sayttın’ betlerin bir-biri menen baylanıstırıw ushın bul betlerde giperssılka – gipersiltemeler sho’lkemlestiriw kerek.
Gipersiltemeler bir neshe jol menen jaratıladı. Ha’zir biz gipersiltemeni Site paneli ja’rdeminde jaratıwdı u’yrenemiz.
Sinxronizatsiya otchetın saqlap qoyıw ushın Save Log tu’ymeshesi basıladı. Endi FTP-serverden shıg’ıw ushın Connect to remote host tu’ymeshesi qaytadan basıladı yaki Site panelinde Disconnect punkti tan’lanadı yaki <Ctrl>+<Alt>+<Shift>+<F5> basıladı.
Web betti serverde jaylastırıw
Internetke qosılg’an ha’r bir kompyuter o’zinin’ unikal (tek o’zine tiyisli, qaytalanbaytug’ın) nomerine iye. Ol IP-adres dep ataladı. IP-adres bir birinen tochkalar menen ajıralıp turg’an to’rt sannan ibarat bolıp, sol IP-adresi arqalı qalegen kompyuterimizdi Internetten tawıp alıwımız mu’mkin.
Egerde sizin’ kompyuterin’iz Internetke ba’rhama qosılıp tursa, onda onın’ jeke IP-adresi bar bolg’anı boladı. Bul jag’dayda sizin’ web betin’izdi basqalar ha’m internetten ko’riwi ushın siz arnawlı veb-server dep atalıwshı programma ornatıwın’ız kerek ha’m web saytın’ızg’a tiyisli fayllardı tarmaqtan oqıw ushın ashıp qoyg’an papkan’ızg’a jaylastırıp qoyıwın’ız kerek.
Serverde orın alıp bolg’annan keyin og’an betin’izdin’ barlıq faylların ju’klewin’izge boladı. Onın’ ushın FTP- baylanıstan paydalang’an maqul. Bunda serverge fayllardı ju’klew protsessi bir ko’riniste a’dettegi fayllardı nusxalawdan ayırmashılıg’ı joq. Mısalı, WS_FTP programmasının’ shep panelinde kompyuterin’izdegi fayllar, al on’ panelinde bolsa uzaqda jaylasqan serverdegi fayllar ko’rinip turadı. Fayllardı serverge ju’klew ushın olardı ajıratıp alıp, Copy (Kopirovat) tu’meshesin basıw jetkilikli.
Siz web betin’izdi tez-tezden jan’alap turmaqshı bolsan’ız, onda Ftpweb xızmetshi programmasınan paydalanıwın’ızg’a boladı. Bul programma en’ son’g’ı iske tu’sirilgeli beri qaysı fayllarg’a o’zgeris kiritilgenligin anıqlap, olardın’ nusxasın avtomatik tu’rde serverge jiberiw jumısların orınlay aladı. Bizden bolsa tek g’ana Process (Orınlaw) tu’ymeshesin basıw ku’tiledi.
Domenlik atlar (Domennıe imena)
Al endi bizin’ web betti Internet paydalanıwshıları qalay tawıp aladı? Onın’ internettegi atı qanday boladı?
Sizin’ web betin’iz Internetke qosılıp turg’an 192.168.0.11 IP-adresli kompyuterdin’ MyPage papkasında jaylasqan bolsa, onda onı ko’riw ushın brouzerdin’ adresler qatarında http://192.168.0.11/MyPage teriw jetkilikli. Adreslerdi kiritiw ha’m yadta saqlawdı an’satlastırıw ushın olardı tsifrlı tu’rde emes, ba’lki domenli at tu’rde bergenimiz maqul. DNS — Domain Name System - bul domendegi at sisteması. Ko’pshilik IP-adreslerge belgili bir domenli atlar sa’ykes keltirilgen. Mısalı, Rambler Internet-provayderinin’ saytı http://www.rambler.ru adresinde, QMU saytın bolsa http://www.qmu.uz adresi boyınsha tawıp alıwg’a boladı.
Domen atları belgili bir qag’ıyda boyınsha beriledi. Attın’ aqırında son’g’ı tochkadan keyin joqarı da’rejedegi domen atı jazıladı, ko’p jag’daylarda ol eki ha’ripten ibarat bolg’an ma’mleket (resurs iyesi) kodı boladı: ru –Rossiya, uz - O’zbekistan.de — Germaniya, h.t.b. Ol u’sh ha’ripten turıwı da mu’mkin, onda ol resurs iyesi bolg’an ka’rxananı bildiredi. Mısalı, .com — kommertsiyalıq, .gov — ma’mleketlik sho’lkem, .mil — a’skeriy h.t.b.
Domen atı on’nan shepke qaray oqıladı. Onın’ en’ son’g’ı tochkadan aldın turg’an bo’legi ekinshi da’rejeli domen atı dep ataladı. Olar a’dette to’lemli tu’rde birinshi (joqarı) da’rejedegi domen iyeleri ta’repinen beriledi. Ekinshi da’rejedegi domenler iyeleri, o’z gezeginde, u’shinshi da’rejedegi domen atların bo’listiriw mu’mkin, h.t.b.
Domen atının’ jazılıwında en’ shepki pozitsiyanı server programması islep turg’an kompyuterdin’ lokal tarmaqtag’ı atı (setevoe imya) iyeleydi.
Ko’pshilik jag’daylarda kompyuter resursları World Wide Web xızmetinde ekenligin ko’rsetiw ushın og’an www atı beriledi ha’m onda sayttın’ domen atı www dep baslanadı.
Adobe photoshop programmasının’ jumıs quralları. Oblast tan’law
Programmada islew ushın ja’rdemshi jumıs kurallar oblastındag’ı tu’ymeler menen tanısayıq. Ol ekrannın’ shep ta’repinde jaylasadı. Eger ol ekranda joq bolsa onda Windows (Okna) menyuindegi Panel Instrumentov - Toolbox buyrıg’ın iske tu’siriwimiz kerek.
To’rtmu’yeshlik oblast tan’law - Rectangular marquee (pryamougolnaya oblast) - [M] – jumıs oblastnıdag’ı aktiv qatlamda to’rtmu’yeshlik oblasttı tan’law.
Do’n’gelek oblast tan’law - Elliptical marquee (ellipticheskaya oblast) - [M] – jumıs oblastındag’ı aktiv qatlamda ellips oblasttı tan’law.
50
Bo’lek qatar oblast tan’law - Single row marquee (stroka pikseley) - [M] – jumıs oblastındag’ı aktiv qatlamda bir qatarg’a ten’ oblasttı tan’law.
Bo’lek bag’ana oblast tan’law - Single column marquee (stolbets pikseley) - [M] – jumıs oblastındag’ı aktiv qatlamda bir bag’anag’a ten’ oblasttı tan’law.
Tan’lang’an oblastqa qosımsha oblast qosıw ushın SHIFT tu’ymesin basıp turıp ucs tu’ymedan qayta paydalanamız. Eger ALT tu’ymesinen paydalanıp oblast tan’lasaq, onda tan’lang’an oblasttan alıp taslaw ma’nisin bildiredi.
Qa’siyetler qatarında to’mendegilar aktiv boladı: • SHIFT ha’m ALT - tu’ymeler ha’reketlerine uqsas jag’daylardı tan’law • Feather – oblastı ja’rdeminde tan’lang’an oblast shegaralarının’ qalın’lıg’ı. • Style - oblastı ja’rdeminde tan’law jag’dayın tan’laymız. Normal – sheksiz oblast, Constrained
Aspect Ratio – qaptalları ko’rsetilgen proportsiyalardag’ı oblast tan’law, • Fixed size – qaptalları ko’rsetilgen u’lkenligindegi oblast tan’law.
Lasso - Lasso (Lasso) - [L] - qa’legen oblasttı tan’law. Eger tan’lag’anımızda ALT tu’ymesin basıp tursak, onda bizin’ lasso ko’pmu’yeshlik lassog’a uqsap oblast tan’laydı ha’m ALT tu’ymesin basqanımızda oblast berkiledi. Ko’pmu’yeshlik lasso - Polygonal lasso (Mnogougolnoe lasso) - [L] - ko’pmu’yeshlik oblasttı tan’law. Tan’lang’an oblasttı bekitiw ushın yaki mısh penen eki ret basıw kerek, yaki CTRL tu’ymesin basıp qoyıp jiberiwimiz kerek boladı. Magnit lasso - Magnetic lasso (Magnitnoe lasso) - [L] – uqsas ren’ler boyınsha oblast tan’law. Kompyuter tan’lang’an tochkanı biykar etiw ushın Backspace tu’ymesin basıw kerek. Tan’lang’an oblastqa qosımsha oblast qosıw ushın SHIFT tu’ymesin basıp turıp usı tu’ymeden qayta paydalanamız. Qa’siyetler qatarında to’mendegiler aktiv boladı:
• SHIFT ha’m ALT tu’ymeler ha’reketlerine uqsas jag’daylardı tan’law • Feather oblastı ja’rdeminde tan’lang’an oblast shegaralarının’ qalın’lıg’ı • Anti-Aliased optsiyası tan’lang’an oblasttın’ shegaralar ren’in ko’zge ko’rinbes etip bir birine
sa’ykeslendiriw • Width - tan’lang’an oblasttın’ shegaralar qalın’lıg’ın o’zgertiw • Edge Contrast - magnit lassonın’ seziwshen’ligin o’zgertiw • Frequency - magnit lassonın’ avtomatik ra’wishte qoyılatug’ın tochkalar ortasındag’ı aralıq
Sıyqırlı tachqsha - Magic wand (Volshebnaya palochka) - [W] - bir qıylı ren’li oblasttı tan’law. Tan’lang’an oblastqa qosımsha oblast qosıw ushın SHIFT tu’ymesin basıp turıp usı tu’ymeden qayta paydalanamız. Qa’siyetler qatarında to’mendegiler aktiv boladı:
• SHIFT ha’m ALT tu’ymeler ha’reketlerine uqsas jag’daylardı tan’law • Tolerance - oblast tan’lawda sıyqırlı tayaqshının’ seziwshen’ligin o’zgertiw • Anti-Aliased optsiyası tan’lang’an oblasttın’ shegaralar ren’in ko’zge ko’rinbes etip bir birine
sa’ykeslendiriw • Contiguous optsiyası tan’lang’an oblast bir ulıwma bolıwın yaki bir neshe bo’limnen ibarat
bolıwın ta’miynleydi • Use All Layers optsiyacı sıyqırlı tayaqshanın’ oblast tan’lang’anlıg’ı ha’m qatlamlarg’a tiyisli
Eger ALT tu’ymeni basıp ha’reketleniwdi baslasaq, onda tan’lang’an oblasttın’ nusxası alınıp ol ha’reketlenedi. Eger SHIFT tu’ymesinen paydalansaq, bul jag’dayda tanlang’an oblast tek vertikal ha’m gorizontal ha’reketlenedi. Tan’lang’an oblasttı klaviaturadag’ı bag’ıtlawshı strelkaları ja’rdeminde ha’m ha’reketlentiriw mu’mkin, sonda ha’r bir strelka basılg’anda, tanlang’an oblast 1 pikselga jıljıydı. Qa’siyetler qatarında to’mendegiler aktiv boladı:
• Auto Select Layer oblastı - mısh ja’rdeminde aktiv bulmagan qatlamdı aktiv qılıw. • Show Bounding Box - tan’lang’an oblast shegaralarında ramka payda qılıw. Usı ramka
• Use All Layers optsiyacı sıyqırlı tayaqshanın’ oblast tan’lang’anlıg’ı ha’mme qatlamlarg’a tiyisli yamasa tek tiykarg’ı bolg’an qatlamg’a tiyisliligin ta’minleydi
Aldıng’ı jag’dayg’a kaytıw - History Brush (kist predıstorii) - [Y] - bul jumıs quralın tan’lawdan aldın siz kaytıw kerek bolg’an jag’daydı Predıstoriya (History) ja’rdemshi oblastta tan’lap belgilep qoyıwın’ız kerek. Keyin usı jumıs qural menen barlıq jag’daydan keyin ha’reketlardi ko’rsetilgen oblastta o’shiriwin’iz mu’mkin boladı. Effektli aldıng’ı jag’dayg’a qaytıw - Art History Brush (kist predıstorii so spetseffektami) - [Y] - aldıng’ı jag’dayg’a qaytıw jumıs quralına uqsas bolıp, parqı tek aldıng’ı jag’dayg’a qaytıwda ha’r qıylı spetseffektlerden paydalanıladı.
Tekst xam grafik ko’rinisler jaratıw. Tekst - Type (tekst) - [T] - ko’riniske tekst qosıw. Usı jumıs quralı isletilgennen keyin jan’a qatlam payda boladı (Text Layer). Qa’siyetler katarında to’mendegiler aktiv boladı:
• a’piwayı tekst yamasa tekst shegaraları jag’dayı • tekst bag’ıtın o’zgertiriw • tekst ha’ripler ko’rinisin o’zgertiriw • tekst ha’ripler ko’rinisin o’zgertiriw(qalın’, jatıq, astı sızıq) • tekst ha’ripler u’lkenligin o’zgertiriw
54
• tekst shegaralar tu’rin o’zgertiriw • tekst abzatsda jaylasıwı: shep, orta yamasa on’ ta’rep boyınsha • tekst tu’rin o’zgertiriw oblastı • Warp Text - tekst qıysaytıw jag’dayları • Palettes tu’ymesi - tekst qa’siyetlerin o’zgertiriw aynası menen islew
• Forma sızılıw jag’dayın o’zgertiriw tu’ymeleri (jan’a qatlamda - Create New Shape Layer, tek jol - Create New Work Path, aktiv qatlamda - Filled Region)
• Forma tu’rin tan’law tu’ymeleri. • Forma sızıw jolları (Unconstrained - qa’legen, Square - ten’ ta’repli, Fixed Size -
tiykarg’ı a’sbap bolıp tabıladı. Onda qatlamlar xaqqındag’ı mag’lıÿmatlar, qanday kadrlar gilt kadrlar ekenligi h.t.b. xaqqında mag’lıÿmatlar sa’ÿlelenedi. Waqıt shkalası ja’rdeminde qaysı kadrlar ha’reket yamasa metkalardan (belkilerden) tu’ratug’ınlıg’ın tusiniÿge boladı. Ol gilt kadrlardı ha’m animatsiyalardın’ putin bir bo’legii jaylastırıÿg’a mu’mkinshilik beredi. Jaqsı sho’lkemlestirilgen ha’m qolıylı interfeys arqalı bul a’sbaptı tez arada u’yrenip alıÿg’a boladı.
Waqıt shkalasının’ geybir elementlerin ta’riypleyik • Marker – aynada suÿretleniÿshi ag’ımdag’ı kadrlardı ko’rsetedi, qanday da bir kadrdı
• Kadrlar shkalası - a’piÿayı ha’m gilt kadrlardı qosıÿg’a ha’m o’shirip taslaÿg’a mu’mkinshilik beretug’ın maydan. Eger qandayda bir kadrda kontekstli menyudi shaqırsan’ız, onda a’melge asırıÿ mu’mkin bolg’an ha’reketler dizimin ko’riÿgen boladı. SHkalada gilt kadrlar bolıp esaplanatug’ın kadrlar xaqqında mag’lıÿmatlar sa’ÿlelenedi, bunday kadrlar qara do’ngelekler menen belgilenedi. Onda ha’reketler (do’ngeleklerdin’ u’stinde «a» ha’ribi ) yamasa metkalardan (qızıl bayraqshadan son’ metkalar atı shıg’adı). Ren’ine qarap kadrlar tu’rin de anıqlaÿg’a boladı. Sur ren’ – gilt kadrı (keyframe). Ko’kshil yamasa jasıllaÿ ren’ - bul kadrdın’ Flash te generirlengenligin bildiredi. Aq yaki «bos» ken’islik – bul kadrda hesh na’rse joq ekenligin bildiredi.
• Sayalardı basqarıÿ tu’ymeleri – bul shkala qon’sılas kadrlardı anıq ko’riÿ ushın arnalg’an ha’m bunda aldıng’ı ha’m keyingi kadrlar aralıg’ı ayırmashılıq anıq ko’rinip tu’radı.
Programma a’dettegidey Windows bas menyuinin’ PUSK tu’ymeshesin PROGRAMMI bo’liminde basıÿ menen iske tu’siriledi, onda Macromedia programmaları toparınan Macromedia Flash buyrıg’ın tan’laymız. Na’tiyjede ekranda to’mendegi ayna payda boladı.
Programmanın’ tag’ı bir tiykarg’ı jumıs maydanlarınan biri bul jumıs quralları bo’limi. Onın’
ja’rdeminde biz har qıylı grafikalıq formalardı jaratıÿımız ha’m olar ustinde ha’r tu’rli a’meller orınlaÿımızg’a boladı. Bul bo’limde jumıs qurallarının’ astında sızıqlar ren’in ha’m arqa ren’in o’zgertiÿ mu’mkin. Ha’r bir jumıs quralı o’zinin’ mu’mkinshiliklerine, ko’rinisine, rejimine ha’m qasiyetlerine iye. Mısalı, ren’di forma ishine beriÿde tolıq shegaralang’an forma, tolıq sheklenbegen forma ha’m pu’tkilley sheklenbegen forma rejiminde isleÿ mu’mkin.
60
Jum ıs qurallar ı (ja’rdemshi tu’ymesheler) menyui - V – forma yaki maydandı tan’laÿ ha’m onı kadr boylap ha’reketlendiriÿ. - A – Kadrda tan’lang’an forma shegaraların o’zgertiÿ. -N-Kadrda sızıqsha tu’rdegi forma sızıÿ. - L -Kadrda lasso ja’rdeminde qalegen maydanımızdı tan’laÿ(a’jayıp tayaqsha ha’m ko’pmuyesh
lasso rejimleride bar) - P – Kadrg’a ko’pmuyesh tu’rdegi forma sızıÿ. -T– Kadrg’a tekst elementlerin qosıÿ. -O– Kadrg’a shen’ber tu’rdegi forma sızıÿ. - R – Kadrg’a to’rtmuyesh tu’rdegi forma sızıÿ. - Y – Kadrg’a qalem ja’rdeminde forma sızıÿ (sızılg’an forma shegaraların o’zgertiÿ ha’m
mu’mkin). - B – Kadrg’a shetka ja’rdeminde forma sızıÿ (sızıq tu’ri, shetka qalınlıg’ı ha’m formasın tan’lap
rejimi ha’m bar) - F–Kadrda tanlang’an forma ren’inin’ o’zgeriÿ jo’nelisin beriÿ. - S–Kadrda tan’lang’an forma shegaralarının’ ren’in o’zgertiÿ
61
- K–Kadrda tanlang’an forma arqa ren’in o’zgertiÿ (tolıq shegaralang’an forma, tolıq shegaralanbag’an forma ha’m putkilley sheklenbegen forma arqa ren’in o’zgertiÿ rejimleri de bar)
-I–Kadrda isletilgen ren’di qaytadan tan’laÿ. - E – Kadrda qalegen maydandı o’shirgish ja’rdeminde o’shiriÿ (shegara, arqa ren’ ha’m qalegen
Animatsiya kadrlar izbe izliginen tu’radı. Kompyuter animatsiyasında gilt kadrlar (keyframe) tusinigi bar bolıp, bul kadrlardı Flash programması animatsiya duziÿ protsessinde o’zgerte almaydı. Bul gilt kadrlardı biz beremiz, al olardın’ arasına aralıq kadrlardı Flash o’zi ornatadı. Aralıq kadrlardın’ eki tu’ri
62
bar bolıp, birinshisi geometriyalıq o’zgeriÿi tiykarında duzilgen (shape tweening) kadrlar yamasa simvollar o’zgeriÿi tiykarında duzilgen (motion tweening) kadrlar. Ekinshisi – bos kadrlar, yag’nıy hesh na’rsege iye bolmag’an kadrlar.
Kadrlar u’stinde a’meller Bos gilt kadrlardı ornatıÿ –Insert–Blankkeyframe, F7 Aldın’gı kadrlardın’ mazmunın qaytalaÿshı gilt kadr -Insert –keyframe, F6 Gilt kadrdı tazalaÿ -Insert–Clear keyframe, Shift+F6 Kadr ornatıÿ -Insert–Frame, F5 Kadrdı alıp taslaÿ -Insert-Remove Frames, Shift+F5
• Kadrlardı izbe iz duziÿ animatsiya paydalanıÿshıg’a animatsiya ustinen ulken kontrol ornatıÿg’a mu’mkinshilik beredi. Eger siz ta’jiriybeli animator bolsan’ız, onda bul usıldan jaqsı paydalanıÿın’ızg’a boladı.
• Bul putkilley g’arezsiz qorinislerdin’ o’zgeriÿ rejimin sho’lkemlestiriÿshinin’ birden bir usılı – slayd shou
Bul usıldın’ kemshiliklerine to’mendegiler jatadı: • Kadrdı izbe iz duziÿ animatsiyanı modifikatsiya qılıÿ qıyın bolıp a’sirese eger ol ko’rinislerdin’
diskret jınag’ı emes, al baylanıslı animatsiya bolsa, barlıq kadrlardı modifikatsiyalaÿg’a tuÿrı keledi
• Kadrlardı izbe iz duziÿ animatsiyası jude ulken qolemdi iyeleydi ha’m ha’r bir kadr xaqqındag’ı mag’lıÿmatlardı saqlap qoyıÿg’a tuÿrı keledi.
Aral ıq kadrlard ı du’ziÿ animatsiyas ı
Bul usılda Flash animatsiyası berilgen gilt kadrlar arasında aralıq kadrdı avtomatik tu’rde ornatadı. Bul na’rse siz obektti salasız, son’ basqa bir kadrlarda o’zgerisler kiritesiz ha’m Flash programmasınan usı 2 gilt kadrlar arasında jatıÿshı kadrlardı salıp shıgıÿdı soraysız degendi an’latadı. Animatsiya tezligin sizin’ Flash filmin’izdin’ (Movie) tezligine ha’m ha’reketke keltiriÿshi kadrlardın’ sanına g’arezli boladı. Modify-Movie – bul jerde Frame Rate parametri sekundına kadrlardın’ sanın beredi. Sapalı animatsiya ushın aralıq tezligi sekundına 25-30 kadrlardan kem bolmaÿı kerek.