KURAM ve EYLEM YÖNÜYLE DİN EĞİTİMİNİN · Kuram ve Eylem Yönüyle Din Eğitiminin Teolojik ve Felsefi Temelleri pratik değen olan yetenek, meyil ve davranış şekillerini

KURAM ve EYLEM YÖNÜYLE

DİN EĞİTİMİNİNTEOLOJİK VE FELSEFİ

TEMELLERİ

KONYA İLAHİYAT DERNEĞİ YAYINLARI

Yayın No: 6Kongre / Sempozyum / Toplantı: 4

Kuram Ve Eylem Yönüyle Din Eğitiminin Teolojik Ve Felsefi Temelleri 8-9 Mayıs 2009 KONYA

1. Baskı: Mayıs 2010, Konya

ISBN: 978-975-01799- 5- 2

Tertip Komitesi:Prof. Dr. Ahmet Önkal (Başkan) Prof. Dr. Abdullah Özbek Prof Dr. Mustafa Tavukçuoğlu Doç. Dr. Muhiddin Okumuşlar Fatih Aslan

Redaksiyon:P rof Dr. Mustafa Tavukçuoğlu

Düzelti:Fatih Aslan

Dizgi/sayfa düzeni/kapak:Muhiddin Okumuşlar

hBaskı/cilt:Sebat Ofset Matbaacılık Tel:0.332.3420153 Fax:0-332.3423780 www.sebat.com / [email protected]

a, k , r C v Z İ r i J ,u C- û - o -IO

4_

KURAM VE EYLEM YÖNÜYLE DİN EĞİTİMİNİN

TEOLOJİK VE FELSEFİ TEMELLERİ

- SEMPOZYUM -

8 - 9 MAYIS 2009 MERAM / KONYA

KONEVİ KÜLTÜR MERKEZİ

İÇİNDEKİLERTakdim.............. ............................................................ gKur'ân'ı Kerîm Tilâveti......................................................................... 21PROTOKOL VE AÇILIŞ KONUŞMALARI................................... .................. . 13

BİRİNCİ OTURUM

DİN EĞİTİMİNİN JCAVRAMSAL YÖNÜ VE TEMELLERİ Oturum BaşkamProf. Dr. M. Faruk BAYRAKTARMarmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi...............................................25

1. TEBLİĞ

ANA KAYNAKLARLA İRTİBAT AÇISINDAN DİNİ ANLAMA VE ANLATMA PROBLEMİ

Prof. Dr. Abdullah ÖZBEKSelçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi................................................................... ........ ...26

MÜZAKERE Prof. Dr. Nevzat Yaşar AŞIKOĞLUCumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.................................................... ............37

2. TEBLİĞEĞİTİM VE DİNİN KAVRAMSAL YAPISI VE DİN EĞİTİMİ İLE İLİŞKİSİ

Doç. Dr. Şakir GÖZÜTOKYüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi...................................................... 39

MÜZAKERE Prof. Dr. Recai DOĞANAnkara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi..................... .............................................. . .. .. .. .5 0

İKİNCİ OTURUMKURAM VE EYLEM YÖNÜYLEDİN EĞİTİMİNİN KAPSAMI.................. ................ .........................................5 7

Oturum Başkam:Prof. Dr. Recai DOĞANAnkara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.............................................................................. 5 7

1. TEBLİĞ 1

DİN EĞİTİMİNDE KURAM VE EYLEM İLİŞKİSİ ÜZERİNE ANALİTİK BİR YAKLAŞIM

Akif AKTOAnkara Üniversitesi SB Enstitüsü Doktora Öğrencisi..................................................59

2. TEBLİĞ

EĞİTİM VE DİNİN KAVRAMSAL YAPISI

VE DİN EĞİTİMİ İLE İLİŞKİSİ

Doç. Dr. Şakir GÖZÜTOKYüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Eğitim ve din kavramları, ilk bakışta iki farklı olguya işaret ettiği dü­şünülse de, bu kavramların içeriği araştırıldığında sanıldığı kadar birbirle­rinden çok farklı anlamlara sahip olmadığı görülecektir. Bu çalışmamızda, öncelikle eğitim ve dinin kavramsal yapısı ve bu iki kavramla ilişkisi olan diğer kavramlar açıklanmaya çalışılacak ve daha sonra bu kavramların Din Eğitimi ile olan ilişkisine değinilecektir.

1. EĞİTİM KAVRAMI

Eğitim kavramı, eğitimciler tarafından bağlı bulundukları eğitim eko­lüne bağlı olarak tarif edildiği gibi, diğer disiplinlerle olan ilişkisine göre de tarif açıklanmaya çalışılmıştır. Burada eğitim için yapıla gelen bütün tarifleri aktarmak mümkün olmadığı gibi, konun anlaşılmasına da arzu edüen katkıyı sağlamayacaktır.

Eğitimin, "insanoğlunu sosyal ve fiziki çevrede yaşayabilecek hale geti­ren yardım kaynakları ile davranış kabiliyetlerinin düzenlenmesinden ibarettir" 1 şeklinde tarif edilmesinin yanında; "kişinin zihni, bedeni, duy­gusal, toplumsal yeteneklerinin, davranışlarının istenilen doğrultuda değiştirilmesi, ya da ona bir takım amaçlara dönük yeni yetenekler, davra­nışlar, bügüer kazandırılması yolundaki çalışmalarm tümüdür" 2 diye de tarif edümiştir. Stuart Mili, "eğitim, tabiatımızın mükemmelliğine yaklaş­mak için gerek bizzat kendimizin, gerekse diğer insanların bizim için yaptıklarının tümü" 3 olarak tarif eder. Preston ise eğitimi, bireyin etrafın­da, gelişmesinin her aşamasmda, istendik tepkiler ve umulan değişmeleri en iyi biçimde oluşturabilecek bir çevre düzenlemesi olarak açıklar.4

Eğitim ile ilgili bir ansiklopedide eğitim; a- ferdin yaşadığı toplumda,

1 C. Sav ar d, Çağdaş Pedagojiden Seçmeler, Çev: Nejat YüzbaşıoğuİIan, M.E.B. Yay., 2. Bsk., İstanbul, 1976, s.4.

2 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, A.Ü. Eğitim Fak. Yay., 3. Bsk., Ankara, 1989, s.2.3 Savard, a.g.e., s. 6.4 Kâmurarı Çilenti, Eğitim Teknolojisi ve Öğretim, Kadıoğlu Matbaası, 6. Bsk., Ankara, 1988, s.12,

40 Kuram ve Eylem Yönüyle Din Eğitiminin Teolojik ve Felsefi Temelleri

pratik değen olan yetenek, meyil ve davranış şekillerini kazandırdığı süreçler toplamıdır. b- Kişinin sosyal yeteneklerinin ve en elverişli düzeyde erdi gelişiminin sağlanması için seçkin ve kontrollü bir çevreyi içine alan

sosyal bir süreçtir,5 şeklinde izah edilmiştir.

Bır başka ansiklopedide ise eğitim kavramı şu şekilde açıklanmıştır:7 , ' D1f toPlumun bllŞj birikimi ve değerlerinin aktarımı olarak görüle-

ı ı r B u bakımdan eğitim, sosyologlarm kültürlenme veya sosyalleşme dedıklen terime karşılıktır. Zira bir çocuk kültürsüz olarak doğar. Eğitim ise, ona yetişkinliğe giderken davranışlarını bir kalıba sokmak üzere kültü­rü öğrenmede onculuk yapmak için düzenlemede bulunur ve toplumdaki nihai rolu için ona rehberlik eder.6

Eğitimde program geliştirmeye büyük katkısı olan Ralph W . Tyler'in^ *çm yapüğı izâhın en yaygm kabul gören tarif olduğu ifade edilmiş-.f- "y er' fc£*l*llu kişilerin davranış biçimlerini geliştirme süreci olarak irade etmiştir.6

Ülkemizde ise eğitimin tarifi yıllardır Batı Dünyasmdaki Davranışçılıkakımına uygun olarak, "bireyin davranışlarında, kendi yaşantısı yoluyla vekasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci" şeklinde tarif edile gelmiştir.

Buraya kadar aktardıklarımızı gözden geçirdiğimizde eğitimin tarifleri arasında önemli ortak husus göze çarpmaktadır:

1. Bu tariflerin hepsi eğitimin bir sürecin sonucunda meydana geldiğine vurgu yapmaktadırlar.

2. Bu tariflerde, eğitimin bir davranış değişikliğini ifade ettiği belirtil­miştir. Söz konusu değişikliğin yalnızca davranış olarak düşünülmesi, konunun eksik algılanması anlamına gelecektir. Meydana gelen değişiklik, davranışın yatımda tutum ve tavırlar şeklinde de meydana gelebilmekte-

„ f ° Z konusu davranış, tutum ve tavırların değişimi mutlaka olumlu yöndeki bir gelişmeyi ifade etmemektedir. Bazen arzu edilmediği halde olumsuz davranışlar şeklinde de değişim olabilmektedir.

3. İ ariflerin bir kısmmda eğitimin sosyal yönüne de değinilmiştir. Eği­tim, davranış ve tutum değişikliği olarak tarif edildiği göz'önünde bulun­durulduğunda ve davranışlarımızın mutlaka bir çevrede ortaya çıktığı düşünüldüğünde, eğitimin toplumun kültüründen bağımsız ortaya çıkma- yacağı gayet açıktır. Zira davranışlarımız bir boşlukta değil, mutlaka bir sosyal çevrede gerçekleşir. Bundan dolayı bazı uzmanlar eğitimi, sosyolog-

5 V' Good Carter, Dictionary ofEduction, U.S.A., 1945, p. 45.7 m 6 NT J A* : f ° V edia Britannica, Knowledge in Depth, 15. Edition, Chicago, 1983, v. 6, p. 316.

ııretün Fıdan, Okulda Öğrenme ve Öğretme, Kavramlar-İlkeler-Yöntemler, Kadıoğlu Matbaası, ArtKara, l^oo, s. 3. \

8 W - Basic Principles ofCurriculum and Instruction, The University of Chicago Pres, Chicago, 1970, p. 5. &

9 Çilenti, a.g.e., s. 12.

veya « * « * da aç.k,a-

dir. Eğitimin alan! S m ^olmakla beraber yine de bir vöm'ivîp pai ' • • ğıtımden ayrıdt r « z i h - ^ i S n ’ 7 8 1Çmde özei bir Ver almakta-

a t r ^ s

r a d T f Î ^ T heI 23man ^ deSU' daha oriradeden g ta e te d ir

ib a re te » 13 berabeI' aym zamanda öz öğretimden

dnr1'? - '^ ' ZT m V* mekân bak™mdan kapsamlı, süreli ve çok boyutluninbeMentiferid86 1 T ^ " ka<br ö£retmenin< velini; ve öğrend­in beklentileri de goz onunde bulundurulur. Eğitimde bilgi dahil h e r Kirli;düşünce: üzerinde durulur ve bunlar tesadüfi büe o l a b Z e t e * Bu S İ -duf, b Igılerm bazen eğitim açısından değeri olsa bile çoğu kez h5 t

piS i S S S S S » * « £

loğlar tarafmdan tercih edilmektedir. Psikologlar öğrenmeyi "tercih va da

s L k I i i r de» ”^ - k r j İ v ; , , ; Bllmdls 1 8*1 egıtım kavramım da eğitimciler bu tanı

a yakın ifadelerle açıklamaya çalışmaktadırlar. Eğitimcilere göre e«tim fedm davranışlarında kendi y aşan tı yoluyla ve^asüh Z ' S

10 Fidan, a.g.e.,s. 17.

12 ™ ^ dZİaya f Ik“ ; Eğİtİm FelseM M.E.Bsm., İstanbul, 1967, s. 29.

^ ^ ıw 7 p

Birinci Oturum ______ ____________________ ________________________________

42 Kuram ve Eylem Yönüyle Din Eğitiminin Teolojik ve Felsefi Temelleri

değişmeyi meydana getirme süreci" dir.17 Eğitim ve öğrenme kavramlarının tanımlarını göz önünde bulundurduğumuzda adeta aynı kavramlardan söz ettiğimizi sanırız. Aslında eğitim kavramı ile öğrenme kavramı arasın­da süreç bakımından özdeşlik, olaya bakış açısından faklılık vardır. Bu sürece öğretmen gözüyle bakıldığında "eğitim", öğrenci gözüyle yani "öğrenci bir davranışı nasıl öğreniyor" diye bakıldığında da "öğrenme' yi ifade etmiş olmaktayız. Dolayısıyla eğitim ve öğrenme kavramı, farklı bakış açılarından konuyu ele alsalar bile aynı olguyu ifade etmektedirler.

Eğitimin insanın bütün yaşantısı boyunca devam ettiğini ve bunun ba­zen doğrudan ve bazen dolaylı olduğunu, doğrudan eğitimin çoğu kez planlı gerçekleştiğini ve dolaylı olanın ise genellikle tesadüfen veya kendi­liğinden ortaya çıktığını belirtmemiz gerekmektedir.

2 -DİN KAVRAMI

Din kavrammm menşei ile ügili filologlar çok değişik fikirler ileri sür­müş ve çok uzun tartışmalar yapmışlardır. Türkçe'deki din' kavrammm Arapça'dan geldiği bilinmektedir. Bazı Müsteşrikler, Arapça'daki din kelimesinin Arami-İbranice' deki diano" ve Farsça'daki deanâ dan geldi­ğini ileri sürmektedirler.18 Bu görüşlerin yanında Arapça ile ilgilenen dil bilimciler genel olarak, "din' kelimesinin Arapça'da DYN kökünden mastar veya isim olduğunu kabul ederler.

Din kavrammm anlamını izaha çalışırken konunun uzmanları yirminin üzerinde tarif ortaya koydukları görülmektedir.15 Burada bu tarifleri sıra­lamanın konumuzun amaçlarma hizmet etmeyeceği açıktır. Bunlardan sadece bir kaçım aktarmak istiyoruz. Kur'ân'da geçen kavramları mahir bir ilim adamı olarak izah eden İsbehanî, din kavramını itaat ve şeriata bo­yun eğmek olarak" tarif eder. Muhammed Hamdi Y azır ise bu kavramı, akıl sahiplerini hüsn-ü ihtiyarlariyla bizzat hayır ve nimete sevk eden bir vaz-ı İlâhî; şeriat ve millet gayesine doğru cereyanını temin eden bir yol, bir kanun, bir amil-i manevidir, şeklinde izah etmektedir,"1

Din ayrıca, "ferdi ve sosyal yanı bulunan, fikir ve tatbikat açısından sis­temleşmiş olan, inananlara bir yaşama tarzı sunan, onları belli bir dünya görüşü etrafında toplayan bir kurumdur. Din, bir değer koyma, değer

17 Selahattin Ertürk, Eğitimde Program Geliştirme, Yelkentepe Yay., İstanbul, 1972, s. 12, 77; İbrahim Ethem Başaran, Eğitim Psikolojisi, 9. Bsk., Ankara, 1988, s. 246.

18 İslam Ansiklopedisi, TJD.V. Yay., İstanbul, 1994, c. 9, s. 312.19 Söz konusu tarifler için bkz: Muhammed Murtaza ez-Zebidî, Tacul-Arus, Beyrut, 1966,

"DYN" maddesi.20 Hüseyin b, Muhammed er-Ragıb el-İsbehanî, el-Müfredat ft Garibi l-Kur ân, Kahraman Y ay.,

İstanbul, 1986, "DYN" maddesi.21 Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, Eser i ay., İstanbul, İs., c. 2, s. 1061,1062.

Birinci Oturum

biçme ve yaşama faradır," şekIinde de tarif edilmiştir 22

ilişkisine bakabilir” . ^ SOnra egitim üe yakmigK teoU ui.m u görmek mümkündük^ zlT T m ke f ^ ^DYN kelimesinin kökünden mastar vpv» • , Jkel™ esmın Arapça'da

etmiştik. Filologlar, D-Y-N fiilinin m astan n H t,'°ld? ğunu Y a r ı d a ifade kelimesinin türediğini ifade etmektedirler A l t a f ^ ^ * "d^ “" arklı şekillerde okunan "din" ile "dpvn" v r ^ ®e*c de yazılan ve

tefrik etmişlerdir: Bu iki kelim- m - l~ £ l ,Unefmin arasl™ ?u şekilde mastar olarak "e" (üstün) ile o ^ » t Y ıldıkları halde,mastarı ı" (kesre) olarak otuna" »dir* k ' “ kmına gelen "deyn" ile ifade eden bir mihver e tra fm !T d l“ , her ikisi de "lüzum"kavram arasmdaki fark, "deyn" k a v r l f ! ” ?. Setırmektedirler. Bu iki ramının ise terbiyeyi (eğitid) >«,„ m n maİ1 luzumluluk, "din" kav- d«ğü gibi, din k a v U Z ^ * k hf ammi d- 23 Görül-çıkmaktadır. Zira din kavram, eeitmeklt ı f ’u ''3 tU' * 1 anla,nd» da ortaya tedir. raml eğitmekle ılgıh bir zorunluluğa işaret etmek-

Vukarıda eğitim kavramını ele aldıemıı^rl-, •İşaret etmiştik. Filolojik açıdan eeitin ,l?T l , f m s° syal yönOne de eğitimin sosyal yönüyle de ilişkisi vTrd.r■ t ^ f " kavram“™nm yerme bazı âyetlerde "millet" IcvV • t 1 Kerim de din kelimesi- "Millet" kelimesi Kur'ân'm « kuUa™1*& m görmekteyiz,yerlerde din kelimesinin yerine k u llL d ^ k ^ ,seç™ekte ve geçtiği bütün İbrahim'in dininden (milletinden) kend’ & ıvı u âyetlerden biri şudur:

çevirir?"24 Yine aym anlamı paylasLbir T - bÜme2den ba?ka kim yüzdoğruyu Söylemiştir. Öyle ise, hlkka vönpl ^ h ^ ^ dur: " D e W: Allah uyunuz."25 ' y nelmış İbrahim'in dinine (milletine)

1 anıldığı ömekler^oktur!" ^ ^ mÛlet kelimesinin din anlamına kul-

s r v r ” > - * ■Şeriata dayandığmı İfade etmektedir26 n ^ ' L ^ KaVramm mamanda

t a ™ . b, „

flgû, çok ***, „* MuhamıSd AbdûlhhDVay' lstanbuI' 1989>s. 79-ım * “ " * * * * ' ^Hemleri,

Dm ve Allah inancı, Tere: Bekir Karlığa, Bir Yay., İstanbul, Ts., s.

Âl-i İmrân, 3/95.

* * * * * 4Wite)

44 Kuram ve Eylem Yönüyle Din Eğitiminin Teolojik ve Felsefi Temelleri

Yazır, millet kavrammm bu yönüne ışık tutan açıklamalarda bulunmakta­dır. Yazır'a göre millet kavramı, bir toplumun bir araya gelmesine sebep olan İçtimaî bir nefis, bir vicdan demektir. Yani bir toplumun dini ne ise, İçtimaî vicdanı o; İçtimaî vicdanı ne ise gerçek dini de odur.2,

Yazır'm millet kavramına yüklediği anlama göre, bu kavram maşeri vicdan" dediğimiz kolektif şuur anlamına gelmektedir. Bir topluluğun maşeri vicdanı, o toplumun ortak tavırlarını, ortak hissiyatlarını, ortak tutumlarını ve ortak hareket tarzları ile yaşantılarını ifade etmektedir. Bu da toplumun aldığı eğitimin sosyal yönüne yani alman eğitim neticesinde toplumun kazandığı ortak değer yargıları ve bu değerleri yaşantı haline getiren terbiyeye işaret etmektedir. O halde millet kavramı, bir anlamıyla eğitimin sosyal yönüne işaret etmektedir.

"Millet" kavrammm bu anlamma işaret eden âyetlerden bir şudur: "Dinlerine (milletlerine) uymadıkça Yahudiler ve Hıristiyanlar da senden asla razı olmayacaklardır."?8 Bu âyette, Yahudi ve Hıristiyanların sosyal hayatlarına uygun bir yaşam tarzı ortaya konmadıkça onların sen den razı olamayacakları ifade edilmektedir. Zira doğrudan dinlerine girmek ifade edilmiş olsaydı, "sen" kavramıyla bir ayrılığa işarete gerek kalmazdı. O halde bu âyette geçen millet kelimesi, sosyal yaşantıya, kişinin toplum­daki hayat tarzma işaret etmektedir.

Buraya kadar aktardıklarımızdan din kavrammm hem sözlük anlamıy­la doğrudan eğitim ile hem de aynı anlamı taşıyan millet kavramıyla birlikte kişinin sosyal tavır, tutum ve davranışlarına işaret etmesi hasebiyle eğitim ile sıkı ilişkisi olduğu ortaya çıkmaktadır.

3- AMAÇ AÇISINDAN DİN VE EĞİTİM İLİŞKİSİ

Muhakkak ki eğitimin ve dinin önceden belirlenen amaçları vardır. Hiçbir eğitim sisteminin belli bir gayesi olmadan uygulanabilirlik imkânı yoktur. Dolayısıyla her eğitim sisteminin belli bir hedefi ve amacı vardır. Eğitimde amaç, eğitim yoluyla bireylere kazandırılması planlanan bir davranışlar bütününü ortaya koymaktır.29 Keza dinler de öyledir. Dinlerde uygulanmasını istedikleri dini kaidelerle kişilerin dine uygun tavır ve davranışlar ortaya koymasmı arzu etmektedirler.

Eğitim bilimi, bir ferdin nasıl yetiştirileceğini öngören metot ve teknik­ler sunar, fakat bizzat kendisi bir gaye ortaya koymaz. Eğitim bilimi çoğu kez ortaya konulan amaca uygun malzemeler sumakla yükümlüdür. Nor mal şartlarda eğitim bilimi kendi amacım belirlemediği için, eğitimin amacını genellikle ahlâk ilmi belirler.30 Ahlâk ilmi ve eğitim birbirlerini karşılıklı tamamlattıkları için ahlâkın pedagojiye özel oir yakınlığı vardır.

27 Muhammed Hamdi Yazır, Metalib ve Mezahib, Eser Yay., İstanbul, 1978, s. XXXV.28 Bakara, 2/120.29 Çilenti, a.g.e., s. 17.30 H. Fikret Kanad, Kısaltılmış Pedagoji, M.E.B. Yay., 2. Bsk., İstanbul, 1977, s. 18.

Birinci Oturum 45

İnsan yapısı gereği ahlâki bir varlık olmadığı için ahlâki olarak eğitilmesi ve yetiştirilmesi gerekmektedir.31

Şunu kabul etmemiz gerekir ki, eğitim her zaman normal şartlar altın­da yürütülmez, diğer bir deyimle eğitimin gayesini her zaman ahlâk ilmi belirlemez. Zira çoğu kez devletler ve dinler, uyguladıkları eğitim sistemi­nin amaçlarmı kendi politikalarma uygun olarak düzenlerler.32

Ahlâk ilmi, iyi ve kötü değer yargılarıyla hükmeder ve daima iyi insanı yetiştirmek ister. Bu yüzden Montaigne, "fikir eğitiminin olduğu yerde ahlâk eğitimi onun ayrılmaz bir parçasını teşkil eder," der ve şunları ekler: ''Fikir eğitiminin ahlâka faydası olduğu takdirde bir anlamı olabilir." Montaigne göre, ahlâk eğitimi, fikir eğitiminin tabii bir sonucudur.33 Kant da, ahlâki terbiyenin eğitimin bir parçasmı oluşturması gerektiğinde ısrar eder. Kant bu görüşünü şöyle açıklar: "Bir insanın her hangi bir amaç için uygun olması yeterli değildir, fakat onun mizacı o şekilde terbiye edümeli- dir ki, o artık iyi amaçlar dışında hiçbir şey seçmesin. İyi amaçlar zorunlu olarak herkes tarafından tasvip edilen ve aynı zamanda herkesin hedefi olan amaçlardır."34

Ahlâkın konusu daima insan fiil ve hareketleridir. Zira yalnızca insan, yaptığı hareketlerin amacını bilir, iyiyi ve kötüyü ayırt edebilir, hangi hareketlerin beğenileceğini, hangilerinin ceza göreceğini seçebilir. Bundan dolayı İslâm bilginleri, ahlâkı dinin ayrılmaz bir parçası saymışlardır. Bazı bilginlere göre ahlâk, dinin zarfı, din de zarfm içindeki mazruftur. Bazıları da dini bir ağaca ve ahlâkı da onun meyve ve çiçekleri saymışlardır.35

Ahlâk ve din insanın fiil ve hareketleriyle ilgilendikleri için ahlâki ey­lemleri normatif temellerine bağlama talebiyle birbirleriyle ilişkilidirler; ancak ahlâk ilmi dinden farklı olarak bütün ahlâki normların; kaynağını Tanrıya ait bir irade yerine, diğer insanlarla birlikte özgür iradesiyle kendi­si olmaya yönelen insanın akılcı iradesine bağlar.36

Din ile ahlâkın, kişinin yapmakla mükellef ve mecbur bulunduğu bir­çok davranışlar ortaya koyduklarına dikkat edilince aralarmdaki sıkı ilişki hemen fark edilecektir. Bu sebeple din ile ahlâkın ayrılmaz bir bütün sa­yılmasını olağan karşılamak gerekir.37

Din ile ahlâk ilminin bu derece birbirleriyle yakm ilişkide bulundukları göz önünde bulundurulunca ve eğitimin normal şartlarda gayesini ahlâk ilmi belirlediğine göre, eğitimin amacıyla dinin amacının örtüştüğü açıkça

31 Annemarie Pieper, Etiğe Giriş, Çev: Veysel Atayman ve Gönül Sezer, Ayrıntı Yay., İstanbul, 1999, s.116.

32 H. Raşir Öymen, Eğitime Giriş, M.E.B. Yay., 1. Bsk., Ankara, 1979, C. 1, s. 27.33 Leif, a.g.e., s^52. %34 Immanuel Kant, Eğitim Üzerine, Ter: Ahmet Aydoğan, İz Yay., İstanbul, 2006, s. 38.35 Osman Pazarlı, İslâmda Ahlâk, Remzi Ktb., 2. Bsm., İstanbul/l980, s. 15.36 Pieger, a.g.e., s. 113.

Pazarlı, a.g.e,, s. 31.

46 Kuram ve Eylem Yönüyle Din Eğitiminin Teolojik ve Felsefi Temelleri

ortaya çıkmaktadır. Zira dinin gerçek amaçlarından biri de ahlâklı fert yetiştirmek ve güzel ahlâkı yerleştirmektir. Buna işaret etmek üzere Allahu Teâla, Peygamber Efendimize hitaben: " Sen yüce bîr ahlâka sahipsin"“ diye­rek vasıflandırarak, Peygamberliğin önemli bir sıfatının üstün »ahlak oldu­ğuna ve dolayısıyla inanan insanların da bu vasıflara sahip olması gerekti­ğine işaret etmiştir. Nitekim Peygamber Efendimiz de dinin nihaî hedefinin bu yüce gayeyi gerçekleştirmek olduğuna işaret etmek üzere: Ben güzel ahlâkı tamamlamak üzere gönderildim buyurmuştur. v

Eğitimin amacının normal şartlarda ahlâklı bir kişilik yetiştirmeye ça­lışması ve dinin bir gayesinin de güzel ahlâkı yerleştirmesi, aynı amacı hedeflediklerini göstermektedir. Bunun yanında eğitim, kişilerde davranış, tutum ve tavır değişikliğini gerçekleştirmeye çalışması bakımından da din üe ortak özellikler taşımaktadır. Zira din, salt dini bilgileri aktarmakla yetinmez, inanan kişilerin bu bilgileri davranış ve tutumlar halinde ortaya koymasını da istemektedir. Dinin eğitim yönünü incelediğimizde dinin bu veçhesi daha iyi anlaşılacaktır.

Yapılan bu açıklamalardan eğitim ve dinin, kavramsal yapüarmdaki ilişkinin yarımda, amaçları bakımından da ortak yanları bulunduğu ortaya çıkmaktadır.

4- DİNİN EĞİTİM YÖNÜ VE DİNİ İLİMLERLE İLİŞKİSİ

Dinin nihai hedefi insanları Allah,a iyi bir kul olarak yetiştirmektir. İyi bir kul ise, fikri yapısı ile davranışları arasmda bir tutarlılığa sahip kimse demektir. İslâm dini de bunu sağlamak için adeta bir eğitim programı uygulamaktadır. Dinin bütün emir ve yasakları, tavsiye ve sakındırmaları, sevap ve günah kavramları bu eğitim programının birer parçasını teşkil etmektedir. İslâm eğitimindeki ana nokta, edeb olarak tavsif edilen vasıfların insanda doğruluğun ve adaletin talimi ve likasıdır. Çünkü edep, en kapsamlı anlamıyla insanın maddi ve manevi bütün hayatmı kucakla­maktadır.40 İslâm dini, insanın hayatı boyunca fikri gelişmesini sağlamanın yanında, istek, tavır ve davranışlarını kendi esasları açısından düzenleme­yi, bunun ferdi ve toplum hayatının her safhasında gerçekleştirmeyi hedef alır.41

Dinin hedefi daima kişileri doğru bilgi ve güzel davranışa sevk etmek­tir. Bunlardan yalnızca birinin gerçekleşmesi olgun bir kişiliğe ulaşmadığı anlamına gelir. Buna işaret eden bir âyet şöyledir: "İnsanlara iyiliği emre­dip kendinizi unutuyor musunuz T' 42 İnanan insanlar, kişiliklerinin bir

38 Kalem, 68/4 .39 Ahmed b. Hanbel, Müsned, C. 2, s. 381; İmam Malik, Muvatta, Hüsnu'l-Hulk,,8 .40 S. Nakib el-Attas, Modem Çağ ve İslâmî Düşünüşün Problemleri, Çev: M. Erol Kılıç, insan Yay.,

İstanbul, 1989, s. 175.41 Abdurrahman en-Nahlavî, Usulu Terbiyyeti'l-İslâmiyye ve Esalibuha, Daru'l-Fikr, 1. a ab.,

Dımaşk, 1979, s.26.42 Bakara, 2 /44.

Birinci Oturum

" Ü r t 0 S t ^ r S §tİrdİlderİ daVraniŞİari ba?kasmanışları başkalarında^ beklemek ° ZUms“ leri tavır ve davra-yine buna vurgu yapmaktadır- "Evim ^ ^Uhf 1’ de&lldlr- BaS^a bir âyetniçin söylüyorsunuz^ Yanmavaras7 , ^ y« *» * !« » & » * leyleri tiksinti veriridir/- ‘ apmayacaSmı2 W * ® söylemeniz, Allah nazarmda

Din yalnızca bazı bilgileri insanlara tebliğ etmekle vetin™ manda manan kimselerin kendilerine t«,H; ‘ >.ebnme^ a>™ za‘ruşlar ortaya koymasnu da talep etmektedirKoyduğu davranışların mutlaka bir k a r a ğ ı vardır n? ^ * T ^

nde“ e v e T X üLü

Abdullah İbni Mes'ud nakfetmektedir-U/M// h l V ^ ^ HadlSmı blzIere seven hiç kimse yoktur Bunun için Alla/ , , r medlh ve sena olunmayı Allah kadar korumaya hamiyetli h f l l ken* lsmı methetmiştir. Mü'minleri olduğu içindir ki Yüce Allah t ir l ™S? Voktur- Mu'minlerin hamisi Allah Başka Kr riv a v e l 4 f l ^ U m . çMdn * * ram kılmış Jdermiştir" ziyadesi vardır.44” ° ^ ^ mdlrmi§ ve Resuller gön-

ğü S ğmd“ S " m t Uf ' t T nme/ e 80261 d“raau » b“düşüncenSı s a ğ l a d ı ° ldu8u « S * * - Doğruöğretilerinin doğru bir şekilde a n l a d ı ^ Kdzandırıîınası »Çm de dinin sağlanması, dinin kutsal metin 1 e ‘ ^ • a^ata Seçirilmesi lazımdır. Bunun bağlıdm Dfain uygu.anm? matamammda vazediler İlâhî k,„ h j , Kerim deki ayetlerinHz. PeygambeWs a v V ta t , a3 r “ oIu?makted*- Bunun yanındavesilelerle yaptığ, açıklamalarım o l u ş Z v f - 'H ^ o l 1'6 çe*WİHz. Peygamber (<* a v v™ •• , Ş dlS olarak ifade ettiğimiz

^ » S ıT H u t :O K mümkündür. İslam dmının cezai hükümleri büe iman,

43 Saff, 61/2 .Buharî, Tevhid, 15; Müslim, Tevbe, 6.

48 Kuram ve Eylem Yönüyle Din Eğitiminin Teolojik ve Felsefi Temelleri

ibadet, muamelât (muameleler) ve ahlâk alanlarmdaki prensiplerin uygulanmasını sağlamak, bunlarla ilgili emir ve yasakların ihlalini önlemek, ferdi ve içtimai hayatı bütün yönleriyle ıslah etmek mak­sadıyla gerek dünya gerekse ahiret hayatına yönelik olarak birtakım özendirici veya caydırıcı tedbirler almaktır." Bunun amacmm da fertleri hukuki kaidelerin uygulanmasıyla eğitmek olduğu gayet açıktır.

Dinin fikri yapısının öğrenilmesi için Kelam ilmine ihtiyaç duyulmak­tadır. Kelamı tartışmaların dinin düşünce yapısını ortaya koyması, dini bilgilerin zenginleşmesi ve belli temellere oturtulması açısından gereklidir. Zira Din Eğitimi açısından uygulama alanına taşınmasını istediğimiz bilgilerin, kişinin zihninde kesin bilgiye dayalı ve sağlam temellere oturan düşünceler olması önemlidir. Bu bakımdan Kelam ilminm de Din Eğitimi açısından önemi büyüktür. Yukarı da sayılan ilimlerle beraber İslam larihi ilminin de bilinmesi zorunludur. Çünkü hem din adına öğrenilen bilgilerin kronolojik açıdan bilinmesinin düşünce ve fikri yapının gelişim sürecini kavrama açısından, hem de eğitim tarihi bakımından önemi büyüktür.

Din Eğitimi açısmdan Tasavvuf ilminin bilinmesi zaruri olan ilimlerden biridir. Zira neredeyse Tasavvuf ilmi tek başma bir ilim olarak dini eğitimi üstlenmiş görünmektedir. Tasavvuf ilmi, İslâm'ın ruhi cephesine talip olmuş ve Müslümanları bu yönüyle eğitmeye gayret etmiştir.4" Tasavvuf ilmine gönül veren mutasavvıflar, bu eğitim için tasavvufi ilimlerin uygu­landığı müstakil bir müesseseyi de geliştirmişlerdir, larihte buk a, duveyre, tekke, ribat, zaviye, dergâh ve asitane gibi isimlerin yanında kalenderhane, Mevlevihane4' gibi bağlı bulunduğu tarikata göre de bu kurumlara çeşitli isimler verilmiştir.

İslâm düşünce yapısı ve uygulanmasını sağlayan bütün ilimlerin bir yönüyle Din Eğitimi sahasına katkısmm olduğunu belirtmekte fayda var­dır. Bu yüzden Din Eğitimi, İslâmî İlimlerin bütünüyle ilişki içerisinde bulunarak kendi programını oluşturur ve uygulamasını yapar.

SONUÇEğitim ve Din kavramlarının epistemolojik yapıları bakımından ilişki

içerisinde bulunduklarına dair ipuçlarmı görmek mümkündür. Yukarıda dinin sözlük anlamında eğitimle ilgili manalar ihtiva ettiğini görmüştük. Eğitim, insanın davranış, tutum ve tavır değişikliğini amaçlayan bir süreci ifade etmesi gibi, dinin de aynı gayeyle emir ve yasaklar ortaya koyduğu-

45 İlhan Akbulut, “İs tm Hukukunda Suçlar ve Cezalar", A.Ü. İ. F. Dergisi, 2003, C.52, Say: % s. 167.T asavvufun eğitim yönü ile ilgili geniş bilgi için bkz: Şakir Gözü tok, 7 (isuvvujta Şahsiyi t Eğitimi, Seha Yay., İstanbul, 1996, s. 159.

47 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi, Dergah Yay., 1. Bsk., İstanbul, 1985, s. 265.

Birinci Oturum

nu görmekteyiz. Keza bu uygulamalara rüvı +. ı ramlarının yüklendikleri anlamlarda bulmak* h em ^ T ® 0 ? * * * * * * amaç arında da görmek mümkündür. Zira hem e f f i m l V . amaçlarının bulunduğunu ve burmr ! 7 “ r. a dmm ortakyetiştirmek olduğunu yukarıda ifade e t m l * Wâ ^ . j e t l e r yandan kişiye olumlu davranışlar kazandır f eg' tlm gibi bireğitimin gerçekleştiği sosyal çevreyle büK M e^ ‘ ?lrken obür yandangösterir. Kişinin hem kendi, faem de fcinde vasaH11'6! 11'6, aZami gayretismı sağlar, yaşadığı toplumla barışık olma-

le rd » y tT riifd “ 8™el eğitimle ilgili ilim-eği timcisi bu üirnkrden y C a ^ m ’T da “ eder Birdinverilmesinin mümkün olamayacağım* dr 6 eı!lien dini eğitiminEğitiminin, kendisini teorik ve pratikte Ba5anh bir Dingerektiği ortadadır. ? destekleyen ilimlerden beslenmesi

leri t e b U ğ l e ^ e ^ â ı î ^ ' L rÎ T “ i « T ro‘Zâ T kkür.edi5rora® ’ Kendi-sonra amaç açısmdan din ve din eğitimi iliskU' j ' f ennde d” dular. Daha dini ilimle ilişkisine dikkat çekti DaT ■ ''! lsl'10- d™ n eğitim yönü ve zamanı idareli kullanmak için cok V t za“lan KaIsm diye belki veva çekler ben onu arz edevim L V r mpnedl- Hocam belki ifade ede-İslam tarihi ve tasavvuf ilminrn zomnl^rdd ^ |adlS' flklb' kelam, hocam? Ancak buradT tah" u ' 7 “ buğunu belirtiyoruz değil mi

y - UŞakir Gözütokî Onlar da dahil.

ne S P S 1Bey arkadaşımız Ankara Üniversite i İ la h L t F t -n ■ 1S m Do$a”Hm Dalı öğretim üyesi. B u y u n u z h o ^ ^ “

■

/