Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu [email protected] Kultura a zdrowie. Zdrowie jako kategoria społeczna dr Jan Domaradzki
Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego
w Poznaniu
Kultura a zdrowie. Zdrowie jako
kategoria społeczna
dr Jan Domaradzki
1. ciąża
2. starzenie się
3. menopauza
4. andropauza
5. łysienie
6. osteoporoza
7. umieranie
8. kleptomania
9. gwałt
10. morderstwo
11. agresja i przemoc
12. homoseksualizm
13. masturbacja
14. pedofilia
15. seksoholizm
16. aseksualizm
17. schizofrenia
18. depresja
19. alkoholizm
20. narkomania
21. anoreksja
22. bulimia
23. otyłość
24. nadpobudliwość
25. problemy z nauką
(dysleksja/dysgrafia/dysortografia/dyskalkulia)
26. samobójstwo
27. anemia sierpowata
28. zespół Downa
29. karłowatość
30. głuchota
31. ślepota
32. nadciśnienie tętnicze
33. alergia
34. pracoholizm
35. napotliwość
36. siwienie
37. kac
38. celulitis
39. kompleks rozmiaru członka
40. zespół nagłej zmiany strefy czasowej
41. piegi
42. wysoki cholesterol
43. autyzm
44. syndrom napięcia miesiączkowego
45. uzależnienie od Internetu
46. zakupoholizm
47. AIDS
48. nowotwór
49. syndrom śmierci łóżeczkowej
50. hipochondria
51. impotencja
52. niepłodność
Które z podanych zjawisk to choroba?
Sposoby definiowania
zdrowia:
- zdrowie jako norma,
- zdrowie jako brak choroby,
- zdrowie jako homeostaza,
- zdrowie jako funkcja,
- zdrowie jako stan (status),
- zdrowie jako wartość i norma społeczna,
- zdrowie jako rola społeczna,
- zdrowie jako kapitał,
Definicje zdowia:
1. Zdrowi jako brak choroby
2. Zdrowie jako norma
3. Zdrowie jako funkcja
4. Zdrowie jako stan/status
Jak można zdefiniować
zdrowie?
1. Zdrowie jako brak choroby
• Co z osobami u których brak symptomów choroby?
• Jak poważny muszą być objawy, by zdefiniować je jako
chorobę?
• Kto definiuje problem: lekarz czy pacjent?
• Definicje tego, co należy uznać za chorobę różni się w
zależności od grupy społecznej.
• Większość ludzi doświadcza jakich negatywnych
symptomów przez większą część swego żcyia, co nie
czyni ich chorymi.
• Tylko niewielka część ludzkiego cierpienia spotyka się z
zainteresowaniem lekarzy.
• Co z osobami niepełnosprawnymi lub niepłodnymi?
?
? • Czy można znaleźć jedną normę dla wszystkich ludzi:
młodych i starych, mężczyzn i kobiet, wysokich i
szczupłych, Europejczyków i Afrykańczyków?
• Kto definiuje normę?
• Normy dotyczące zdrowia i choroby są zmienne w
czasie i przestrzeni.
Sposoby definiowania
zdrowia:
1. Zdrowie jako brak choroby
2. Zdrowie jako norma
Sposoby definiowania
zdrowia:
1. Zdrowie jako brak choroby
2. Zdrowie jako norma
3. Zdrowie jako funkcja lub fitness (zdolność do
pełnienia ról społecznych) ?
• Zdolność do czego: pracy, reprodukcji?
• Czy dotyczy tylko sprawności fizycznej?
• Co z osobami niepełnosprawnymi, które unzają się za
zdrowe?
• Co z osobami chorymi np. na raka, które mimo choroby są
zdolne do pracy i ’robienia różnych rzeczy’?
• Niektóre choroby mogą być funkcjonalne (anemia sierpowata
wśród Afrykańczyków lub bycie przygłuchym w głośnym
środowisku
Sposoby definiowania
zdrowia: 1. Zdrowie jako brak choroby
2. Zdrowie jako norma
3. Zdrowie jako funkcja lub fitness
4. Zdrowie jako stans/status ?
• Czy chodzi o stan obecny czy długoterminowy?
• Zdrowie nie jest czymś statycznym lecz dynamicznym
procesem.
W 1946 Światowa Organizacja Zdrowia zdefiniowała
zdrowie jako:
Czy zgadzasz się z tą definicją?
• Czy uwzględnia wszystkie wymiary zdrowia?
• Podkreślając, że zdrowie to coś więcej niż „brak choroby”
promuje utopijny, postulowany a nie realny ideał zdrowia.
• Potencjalnie każdego czyni pacjentem
• Jest eurocentryczna – wyraża wartości typowe dla kultury
Zachodu
• Co oznacza „dobrostan” i „całkowity” Kto je definiuje?
Zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby, czy
kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego,
umysłowego i społecznego dobrostanu (dobrego
samopoczucia)
- fizyczne,
- psychiczne,
- społeczny,
- emocjonalne,
- intelektualne,
- środowiskowe,
- duchowe.
Który z wymienionych wymiarów zdrowia
jest najważniejszy?
W roku 2002 dwie niesłyszące lesbijki
Sharon Duchesneau i Candy McCullough
użyły spermy głuchoniemego dawcy, by
począć głuche dziecko. Sharon Duchesneau i
Candy McCullough z ich dziećmi:
Gauvinem i Johanne.
Karłowate małżeństwo Cary i
Gibsona Reynoldsów domaga się
analogicznego „prawa” dla karłów.
Zdrowi czy chorzy?
Zdrowi czy chorzy?
Jeśli osoba jest zdiagnozowana jako obciążona gen
teczynie i wiadomo, że zachoruje w przyszłości np.
na:
- anemie sierpowatą,
- chorobę Huntingtona,
- choroba Taya-Sachsa,
- mukowiscydoze,
To czy należy ją uznać za zdrową czy chorą?
Ogół wytworów działalności człowieka, materialnych i
niematerialnych wartości, przyjętych i zobiektywizowanych
w danej zbiorowości, przekazywanych następnym
pokoleniem i innym zbiorowościom.
Pozwala jednostkom dostosować się, adaptować do otoczenia, w którym
żyją.
Nadając sens temu środowisku kultura zarazem tworzy to środowisko.
Czyni życie człowieka przewidywalnym i stabilnym.
Tworzy porządek społeczny i nadaje światu sens.
Kultura
3. Jest tworem zbiorowości
Obiektywizacja
jest to proces, w wyniku
którego jednostki
postrzegają zjawiska i
procesy społeczne jako
niezależne od nich.
Akceptacja
społeczna
Wartości = Cele
Każdy przedmiot materialny lub niematerialny uznany w danej
zbiorowości, do którego jednostki dążą, a to dążenie traktują
jako przymus.
To cele, do których członkowie grup społecznych powinni dążyć.
Wartości = Cele
Normy = Środki
To uznane w zbiorowości wzory zachowania, które wskazują akceptowane
sposoby dążenia do wartości.
To środki, za pomocą których jednostki mają dążyć do uznawanych grupie
wartości
Wartości = Cele
Normy = Środki
Sankcje = Kontrola społeczna
Mechanizmy kontroli społecznej, za pomocą których społeczeństwo kontroluje, czy
jednostki dążą do akceptowanych wartości i czy czynią to za pomocą społecznie
akceptowanych norm. To nagrody (sankcje pozytywne) i kary (sankcje
negatywne). Oba typy sankcji mogą by formalne i nieformalne.
Wyobraź sobie, że oblewasz egzamin z socjologii, a twój nauczyciel był na
nim bardzo niemiły. Zaś po kilku latach ten sam nauczyciel trafia
chory do szpitala, gdzie pracujesz.
Jakimi typami sankcji dysponuje personel medyczny wobec pacjenta?
Pozytywne i negatywne
formalne i nieformalne
Symbole (znaki konwencjonalne) nie mają naturalnego
pochodzenia.; są arbitralnie stworzonymi przedstawieniami
(słowami gestami, przedmiotami, obrazami), które zyskują
znaczenie dzięki umowie (konwencji) społecznej.
Najważniejszym społecznie wytworzonym zbiorem znaczących
symboli jest język.
ZNAKI I SYMBOLE
Znaki są reprezentacjami, przedstawieniami zastępującymi coś
innego niż one same. Znak naturalny ma wewnętrzny,
immanentny związek z tym, co przedstawia. Np. specyficzny
zapach jest znakiem skunksa.
Gesty. Za ich pomocą również można porozumiewać się (gesty,
ruchy ciała). Ludzie porozumiewają się w sposób werbalny- za
pomocą języka- i niewerbalny za pomocą gestów.
Talcott PARSONS (1902-1979):
ZDROWIE/CHOROBA to nie jest wyłącznie kategorią
fizjologiczną, ani psychologiczną. Jest wartością kulturową,
stanem społecznym. Nie jest kategorią medyczną, ale psycho-
socjo-etyczną
Będąc wartością jest zarazem społeczną normą.
1. Działanie bezpośrednie, penalizujące (określającego stan
pożądany oraz stan dewiacyjny i patologiczny).
2. Działanie niebezpośrednie, które sprawia, że społeczna
marginalizacja i wykluczenie przybiera formę samonaznaczenia i
samowykluczenia.
Przez zdrowie manifestujemy swą przynależność
zbiorową, uznawany system wartości oraz
propagowany w danej zbiorowości styl życia
(healthism).
Zdrowie stało się dziś nie tylko źródłem społecznej
tożsamości i identyfikacji („my”), ale również
społecznej marginalizacji i dystynkcji („oni”).
27,1 26
15,9 14,9 14,4 15,5
0
5
10
15
20
25
30
zdrowie za zmarłych wdzięczność
za otrzymane
łaski
za chorego
papieża
o bezpieczną
podróż
o dzieci
Źródło: Newsweek (edycja Polska), 19.12.2004, Jak Polak z Bogiem, Wiścicki T., s. 90-92.
DEKLAROWANE MODLITY POLAKÓW
W deklarowanych modlitwach zdrowie stanowi
jedną z najważniejszych wartości.
W codziennych interakcjach ludzie używają
takich zwrotów jak: „Zdrowie jest w życiu
najważniejsze”, „Jeśli jesteś zdrowy reszta
sam się ułoży.
Codzienne rozmowy obracają się wokół
kwestii zdrowotnych.
Ludzie chcą być zdrowi, a życzenia zdrowia są
najczęstszymi życzeniami nie tylko w trakcie
specjalnych uroczystości (urodziny, śluby,
święta), ale także w codziennych spotkań.
Te deklaracje wiążą się z największym
stresorem, jakim dla Polaków jest lęk przed
chorobą i/lub niepełnosprawnością.
Chorzy od zawsze byli ludźmi nie tylko ubogimi, niedożywionymi, wzbudzającymi litość, ale nade wszystko naruszającymi i/lub niespełniającymi charakterystycznych dla kultury norm społecznych.
Choroba to forma dewiacji społecznej.
Medycyna a kontrola jakości
Takie procedury medyczne, jak:
Diagnostyka przedimlantacyjna (PGD),
Amniopunkcja (amniocenteza) (AFT),
Przezierność fałdu karkowego (NT)
Biopsja kosmówki
Umożliwiają rodzicom na dokonanie pewnego wyboru, jak
choćby odnośnie do wybory przyszłej płci dziecka lub
uniknięcia pewnych chorób genetycznych.
Akcja T4 (Aktion T4)
To nazistowski program, zwany
także Programem
eutanatystycznym, realizowany w
latach 1939-1941.
W trakcie jego trwania niemieccy
lekarze zamordowali 70,273 osób:
niepełnosprawnych i upośledzonych
umysłowo.
Project Prevention
(wcześniej Children Requiring a Caring Kommunity -
CRACK)
Barbara Harris po zaadoptowaniu wraz z mężem czwórki
dzieci od uzależnionej od narkotyków matki założyła w roku
1997 pozarządowa organizację, której celem jest oferowanie
narkomanom (zwłaszcza kobietom) pieniędzy ($300 i £200)
poddanie się długoterminowej antykoncepcji z dobrowolną
sterylizacją włącznie.
Od roku 2010 organizacja działa także na Wyspach
Brytyjskich.
Sama organizacja twierdzi na swojej stronie, że do
października 2010 roku opłaciła 3,600 klientów i była
zaangażowana w 16,462 ciąż i 10,838 porodów.
http://www.projectprevention.org/
Jak wszystkie kategorie społeczne (terminy i
definicje) także pojęcia zdrowia i choroby są
uwarunkowane kulturowo.
To kultura, którą tworzą ludzie określa czym
jest (i czym powinno być) zdrowie i choroba:
jak i co przez nie rozumiemy.
To społeczeństwo tworzy i nadaje znaczenie
Cechom biologicznym, które podlegają
zmiennym w czasie i miejscu interpretacjom.
1. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do zbiorowości, która
definicje tworzy.
2. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana
historycznie (w czasie).
3. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do
przyjętych kryteriów zdrowia i choroby.
Obecnie jest określany jako „orientacja seksualne”.
Homoseksualizm
Do roku 1973 był definiowany przez WHO i APA jako
„zaburzenie psychiczne”
3. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do przyjętych
kryteriów zdrowia i choroby.
religia sztuka/moda polityka
Społeczeństwo niczym organizm jest strukturą złożoną
ze współzależnych i wzajemnie funkcjonalnych
elementów.
By należycie funkcjonowało każdy element musi
wypełniać przypisaną mu funkcję społeczną.
Perspektywa funkcjonalna – Talcott Parsons
ZDROWIE/CHOROBA to nie jest wyłącznie kategorią
fizjologiczną, ani psychologiczną. Jest wartością
kulturową, stanem społecznym. Nie jest kategorią
medyczną, ale psycho-socjo-etyczną
Zdrowie psychiczne: zdolność pełnienia ról społecznych.
Zdrowie somatyczne: zdolność wykonywania zadań
W tym ujęciu choroba jest zjawiskiem
niepożądanym (dewiacją), gdyż:
• uniemożliwia jednostce, zbiorowości pełnienie
spoczywających na nich ról społecznych,
• gdy chory ignoruje swój stan, [choroba]
wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe)
elementy systemu.
Rola chorego – zinstytucjonalizowany typ roli społecznej. Bycie chorym jest również
obwarowane szeregiem społecznych wymogów i oczekiwań. Rola chorego to właśnie
społecznie akceptowany sposób zachowania się w chorobie. Cechy:
PRAWA:
1. system „uznaje”, że chory jest nieodpowiedzialny za swój stan – nie jest w stanie
wyzdrowieć samym tylko aktem woli. Potrzebuje fachowej pomocy.
2. system „usprawiedliwia” więc chorego i zwalnia go z pełnienia ról społecznych i
wykonywania zadań.
Charakterystyka roli chorego
68
OBOWIĄZKI:
3. w zamian system „oczekuje”, że chory uzna swój
stan za niepożądany i zrobi wszystko, by z niego
wyjść.
4. Chory i jego bliscy muszą szukać fachowej
pomocy współdziałać z nią w celu wyzdrowienia. W
tym celu chory musi zrzec się swych ról i przyjąć rolę
chorego.
Fenomenologiczna koncepcja
choroby Alfreda Schütza
Choroba wpływa na relację jednostki z otoczeniem zewnętrznym. Zmienia
postrzeganie i odbiór świata. Zmiana ta ma wymiar fizyczny i psychiczny.
Zmiana może być krótkotrwała (choroba ostra, krótkotrwała), długotrwała
(choroba przewlekła), a czasem trwała (choroba terminalna).
W każdym przypadku staje się pryzmatem, przez który postrzegamy
rzeczywistość i nasze z nią relacje. Choroba ogranicza lub uniemożliwia
kontakt ze światem zewnętrznym. Zmienia widzenie świata. Postrzegamy
świat poprzez pryzmat choroby.
Choroba tworzy nową rzeczywistość społeczną.
Tworzy nowy świat życia.
Cielesność: dostrzegamy własne ciało,
dolegliwości i cierpienie, to one wyznaczają
ramy dla nowego świata, nowej rzeczywistości.
To na ciele się koncentrujemy i wokół niego
toczy się życie jednostki.
Choroba modyfikuje, a czasem
uniemożliwia wypełnianie normalnych
ról i działań, skupiamy się na tych
skierowanych na ciało i zdrowie.
Modyfikując role społeczne choroba
zmienia też tożsamość (poczucie i
doświadczenie „ja”) jednostki.
Wpływa także na jej tożsamość
społeczną (chory jako „inny”, „obcy”, nie
mogący angażować się społecznie).
Rzeczywistość choroby ma z natury
charakter subiektywny. Choroba
osamotnia chorego w doznaniach, gdyż
doświadczenie choroby nie jest dostępne
innym.
Jednostka jest samotna, zamknięta w
świecie własnych doświadczeń.
Czasowość – choroba wyznacza rytm
życia, wpływa na codzienność, plany.
Zależą od rodzaju choroby.
Medykalizacja
społeczeństwa
Proces, w wyniku którego coraz więcej
obszarów życia społecznego jest
definiowanych w kategoriach
medycznych (zdrowia i choroby), a
leczenie traktuje się jako właściwą
formę radzenia sobie z nimi.