Kütahya Ansi̇klopedi̇si̇ c. 1

http://slidepdf.com/reader/full/kuetahya-ansiklopedisi-c-1 1/186
A \ N S I K L O P E D I S

ABBAS AA, PAA( 1812),Kütahyal devlet adam. Mütesellim ve Vali olarak görev yapt. Bolu'da öldü.
ABDULLAH VEHB PAA(1839 1896),Kütahyal devlet adam. Kütahya'da dodu. 1896 ylnda stanbul'da öldü. Harbi ye'de matematik öretmenlii yapt. Erzurum Askeri dadisi Müdürlüü yaptktan sonra Tümgeneral oldu.
ABDULLAH AZM EFEND,Osmanl Devlet adam. Medrese tahsili yapt. stanbul Hukuk Mektebinde okudu. 1908'de Kütah
..ya Milletvekili seçildi. Osmanl Mebusan Meclisinin dalmas üzerine Anadolu'ya geçerek 23 Nisan 1920'de Ankara'da topla-
nan ilk Büyük Millet Meclisi'ne katld.
ABDURRAHMAN FEVZ EFEND(18021864),Kütahya'da doan Türk dilci ve gramerci... lk dilbilimcilerden birisi olarak tarihe geçti. 1829 ylnda stanbul'a gelerek medresede okudu.
Arapça öretmenlii yapt. Türkçe'ye layk olduu önemin veril- medii bir dönemde, onun özelliklerinin anlatld ve 25 ylda tamamlanan Mikyasül Lisan,Kstasül Beyan adl eserler yaz d.Kitap ancak ölümünden sonra basld. Türk Dil Kurumu tarafndan 1944'te yeniden yaynland.
ABDURRAHMAN NURETTN PAA,(1836 1912),Kütah yal Osmanl Sadrazam.Kütahya'da dodu. lk örenimini özel olarak yapt. Babasnn am, Cidde, ehrizör valilikleri srasnda divan katiplii etti. Tolç, Köstence, zmir'de aar memuru oldu. Çeitli ehirlerde kaymakamlk ve valilik yapt. Sait Paa'nm Trablus valiliine göndermek istemesine ramen Abdülhamit II, Abdurahman Paa'y stanbul'da alkoydu. Sadrazam oldu ancak bu görevinde 70 gün kalabildi. Msr meselesinde Padiah'la
aralarnda anlamazlk çkt ve sadaret mührü geri alnd. Kasta-monu, Aydn, Edirne valiliklerinde bulundu ve 1895'te Adliye Nazrlna getirildi. Sadarete geçmesi için yaplan teklifleri red- detti. Kuruçeme'de bulunan yalsnn onarm borcunu ödemek için ÜsküdarKadköy tramvay ve elektrik imtiyazn almak iste- mesi üzerine arkadalaryla tartt. Ferid Paa'nm sadaretten ay- rlmasna kadar geçen sürede toplantlara katlmad. 2 Austos 1908'de istei üzerine emekli oldu.
ABDE ANIT,Kütahya.Kütahya'da tarihi özelliklerin çok ol-
mas kentte birçok abide ve ant yaplmasna neden oldu.En çok Dumlupnar Meydan Muharebesi'nin yapld Dumlupnar ilçe
8/19/2019 Kütahya Ansklopeds c. 1
t,Emet'te Cevizdere Ant bulunmaktadr.
ylnda Kütahya Valisi olarak görevlendirildi.Çok sayda ödül alan Acun'un yaynlanm makaleleleri ve eserleri de var. 1980 ylnda stanbul linin Genel Sorunlar ve Çözüm Yollar adl
eseri yaynland.
AAÇKÖY REGÜLATÖRÜjl merkezine 15 km.mesafedeki Aaçköy'de D.S.. tarafndan yaptrlan regülatör bir mesire yeri haline geldi.Buradaki piknik yerleri ve oyun alanlar halka hizmet vermektedir. S azan, kzlkanat, yayn ve dargn balklar av- lamak mümkündür.
AIZ,#wta/*ja.Kütahya ve yöresinde günlük yaam konuma- larndaki iveler,farkl yorum ve yöreye özgü üsluplar... Kütah-
ya az,günümüz kent yaamnda giderek kaybolmakta, ancak yallar ve tarihçiler tarafndan korunagelmektedir.Kütahya az çounlukla farkedilir.Ancak Kütahya azna oldukça yakn baka yöre azlar da vardr.Ege bölgesi illerinde,Eskiehir ve bir kaç ilde daha Kütahya azna yakn yöreler vardr.Kütahya az- nn en belirgin özellikleri baz harflerin yutulup,kimi harflerin de baka harflerle yer deitirmesidir.Ayrca yöreye özgü anlatm larjfadeler de vardr.
Kütahya'ya özgü bu azlara örnek olarak Harlek efsanesinin anlatld bir konumay aktaralm : ... vakdi zamann birinde imciki ucann olduu yerle selçuki im-
paratorluunun itaati altndaym.Urlada o zamann, gali padiah mi desem bey mi desem, he ney ise onun bi tane gizi vam. Ganr allah ganrm. Uyuz mu desem, kel mi desem bilen olmam. Devrin hekimini hükümünü neyini vâsa toplam getimi le, kar etmemi. Gizi eyedememile. Günneden bi gün aha bu be-
yin gizi tarlalar arasnda gezinirken bi aecn altna otûmu. Derken ordan bi su çkmâa balam. Aha bu beyin gizi, "u da ne susu, undan içiveren baken" derken yüzüni sürmü, ban
Kütahya Azna Örnekler
Aba : Abla Abajör :Abajur Ac :Azck Akde .Arkada Ak raba Akraba AkamlenAamncyin: Akamna Alaktirck:Elektrik Alamanya.Almanya
A'm Altm AnattanAnahtar Anneyon :Anlyorum Aptes :Abdcst Aâ :Aa Bâ .Bana Boçça :Bahce Barnak: Parmak Baraba: Beraber Baga : Baka Biir .Piir Bobanne: Babaanne Bole .Böyle Bunnâ.Bunlar
Kütahya Azna Örnekler
A N S K L O P E D I I S I
Candrma: Jandarma Cann: Canl Cbl :Çplak Cvg: Cvk Cingen:Çingene Ciye :Cier Cövap: Cevap Cüme: Cuma Ça'lak:Çatlak Çamr:Çamar
Çav: ÇavuÇeket:Ceket Çikin:Çirkin Ço :Çok Da'l :Tath Dagiga:Dakika Deeve: Deyiver DeligannnDelikanl Deeze: Teyze DaraDar Doktur:Doktor
Dokus:Dokuz Dokzan:Doksan DonatisTomatis:Domates Dova :Dua Dötyüz:Dörtyüz Düfeg:Tüfek Ediraf: Etraf E'mek:Ekmek Eccik:Azck EmmeAmma
Ea :Eya Ettiyar: htiyar Ettiyaç: ihtiyaç Felan:Filan Feriyat: Feryat Fine:Vine Foturaf: Fotoraf Gâfe: Kahve GaliGari:Gayri Galk : Kalk
Ganlâ: KarlarGaymna: Kaynana Genle:Gençler Gurna:Musluk
Hank:Hangi Hakigatten: Hakikaten Hmcf*Hindik: imdi Hokuk: Hukuk Hökümet:Hükümet HöleÖle:Öyle Hurdan: Oradan Husüsü: Hususi ir mazan: Ramazan Irza:Rza
îlazm: Lazm îlomonata: Limonata îngilap:înklap inite :Enite Irek:Renk Icek: içilecek Isgele: istasyon lysan: insan KafaltGâvalt: Kahvalt Kahat: Kat
Kilumetre:Kilometre Koperitif:Kooperatif Kölge:Gölge Kotaya: Kütahya Kün :Gün Layion:Naylon Lire:Lira Löbetçi:Nöbetçi Löküs:Lüküs Lütbe: Rütbe
Mahane: BahaneMemliket:Memleket Meyesem:Meerki Mühüm: Mühim Naha : Hadi Nayet: Nihayet NeçimNiçin Olû :01ur O.macek: Olmayacak Oru :Oruç
Osun: OlsunOto : Otur OtomofiLOtomobil Oysam:Halbuki
Öbir :Öbür Öle:Öyle Ölüden Sona:Öleden Sonra Öy:Ev PantolPontukPantolon
, Patetis: Patates Pençire:Pencere Püsküvüt: Bisküvi Radiyo: Radyo
Sabâalen: SabahleyinSâbs:Sahibi Saten: Zaten Sehet:.Saat Selbest:Serbest Sona: Sonra Sovan:Soan eherli:ehirli ennik: enlik öle Böle:Orta derecede Tabe :Tabii
Taharna: Tarhana Tiki:Diki Taraktör:Traktör Toburak:Toprak Toktur: Doktor Tola:Dola Tudak: Dudak Tufalet:Tuvalet ÜcÜs:Üç Ücüret:Ücret
Üserine:Üzerine Vakat:Fakat Velasl:Velhasl Vesayit: Vasta Valm sal ila: Varm salkla Velan:Filan VuvaBuba: Baba Yalnayak: Yalnayak Ymrta: Yumurta Yiyen: Yeen Yokara: Yukar
Y6sa:Yoksa Zebze: Sebze
AIZ
sürmü bi serinneveren demi. Obû, aradan bi hafta geçmi, ka- fasnda ne kel galm, ne yara galm', ne bere galm, undan so-
na gali unun bubas olan padiah uraya böyük bi hamam ettirve mi.Gel zaman git zaman gine bu beyin gizi, bizim giz, sarigiz hep u hamama gide yunurmu, ykanrm. Günneden bi gün gine, bi ses duymu. Dipleden bi ses geliyomu : "harlayakaldan m gelennn, gürleyekelden mi gelen" dey elek, annamam. Dü-
ünmü, danm, "len bu da ne ki" demi. Ondan sona "harla da ge ya mübarek" deyiveriin, gayalan içinden, hamamn için- deki gayalân içinden "harl harl" bi sesle gelivemi, ardndan oluk gibi sula akm aha gali bizim sarigiz da o sulalan beraber
gitmi, aha beyim u gördüün hamam va ya ona ondan ötürü
harlek hamam derle, harlek gaplcalar derle. Ya beyim aha bo- ledir.
AHENK,Kütahya düünlerinde gece yarsndan sonra düzenle- nen bir elencedir. Gece yarsndan sonra kalanlar, ahenge otu- rur. Güzel sesli akraba ve komu kadnlarn yansra ahenkçiler de tutulur ve defler, zilli maalar çalnrken bir azdan türkü söylenir, maniler atlr. Mahallenin delikanllar pencere önlerin- de türkü ve ezgileri dinler. Düün evi penceresinden sokaa tes-
tiler, küpler, tenekeler atlr, etrafta coan komular 'yaaa' diye barrlar, komu delikanllardan bahiler gelir.Ahenk türküle- rinden bazlar unlar :
Kumanya ine çka yol sandm ayama diken batt gül sandm El kzn ben kendime yar sandm
Ört anam yosmam boylu boyunca Ellemen uyusun günler dounca.
Kumanya ine çka yoruldum Kurun geldi sol börümde vuruldum
Vuruldum da cümle aleme duyuldum.
Nakarat
Gidin bulutlar gidin Yarime selam edin, gel gel aman Yarim tatl uykudaysa uykusun haram edin
Ala sürmelim ala !
Gidiyorum uurlar olsun
A N S I K L O P K Di l S I
ÂHIEVREN
lahi gözün kör olsun.
Ala sürmelim ala !
Yamur yaar yer ya olur çer arab serho olur Benim gönlüm bir ho olur
Eridi mi Naifemin kalay efem Bozuldu mu zeybeklerin alay
Müstant öldürmenin kolay efem.
Baygn uykulardan uyanamadm, Dostum düman imi ben bilemedim.
Pencereden kar geliyor Arkama baktm yar geliyor Terzi kollarn krlsn Yarime de yelek dar geliyor
Penceresi aya güne kar Ben gelin olmam ele güne kar.
AHIRARDI CAM (Dilsizolu Hac brahim Camii),Kütah ya'daki Osmanl Dönemi eserlerindendir.Onarm görmü olmasna (1965) karn, karakterini korumu yaplarndandr. lk ekli ile 1876 öncesinde Osmanolu Dilsizolu Hac brahim tarafndan yaptrld. 1965 onarmnda mihrab, vaaz kürsüsü ve mihrab duvar Kütahya çinileriyle kapland.
AH ARSLAN MESCD,Kütahya'daki Osmanl Dönemi eser lerindendir.Sultanba mahallesinde, XVI.Y.Y.'n ikinci yarsnda yaplan,geni saçakl güzel bir mahalle mescididir.
AHEVREN MESCD (Hac Evren Mescidi),Kütahyadaki Osmanl Dönemi eserlerindendir.Ahi Evren mahallesi cennet so kandadr.XVI.Yüzyl sonlarnda yaplan mescid 1917'de yeni- lendi 19561957'de onarlarak minare eklendi. Mihrab eski özelliini korumu olup kar sokakta da bir zikir yeri bulunan
Ahi Evren Türbe ve Tekkesi vardr.
AHEVREN TÜRBE ZAVYESI,Ahi Evren mahallesinde, Ahi Evren Mescidi ve çemesinden biraz kuzeyde cennet çeme
15
sokandadr. Türbede kime ait olduu bilinmeyen 4 lahit ile 1
zikir yeri vardr. Hakknda fazla bilgi yoktur. XIV.Yüzyla tarih lenmektedir.
AHLK,Bkz.Kütahya'da Ahilik
AHMED DÂ'Î(AHMED DÂ),Türk Divan Edebiyat'nm ön- cülerinden, olan deerli bir air, müderris, kad ve hattatdr.Kü tahyaldr.Kendini bilime ve edebiyata adad, Arapça ve Farsça
y ana dili gibi Örendi ve her biri birer hazine olan ve bir kütüp- hane oluturacak büyüklükte yirmiye yakn 50 cilt tutarnda eser
yazd. air, Germiyan Beyi //. Yakup'a kapland. Ancak çal- malarnn Süleyman ah döneminde balad tahmin edilmektedir.
Ahmet Dâ'î, yaad dönemde çevresine feyz ve nur saçt. II. Yakup'tan baka Bayezid ve onun ehzadesi Emir Süleyman, Çe- lebi Mehmet, kinci Murat'n ehzadelii döneminde ona öret- menlik yapt ve farsça bilgisini artrd.Resmi dilin Arapça ve Farsça olduu bir dönemde öz Türkçe eserler yazp brak- t.XIV. Yüzyl air ve bilginlerinden olan Ahmed Daî, klasik
edebiyatmzn ilk üstad olarak kabul edilir.Ad,Kütahya Belediyesince yaptrlan bir parkta yaatlmaktadr.
Ahmet Dâ'î' 'nin Eserleri; Manzum Eserleri: Esrarnâme, Tefsir Tercemesi Manzum Mukaddimesi, Türkçe Divan, Camasbnâme Tercemesi, Çengnâme, Ukudül Cevahir, Fârisî Divan, Mutaye bat, Mansurname Tercemesi, Vasiyeti Nuirvan. Mensur Eser- leri : Ebul Ley s Semerkand Ölümü (Tercüme), Tercemei Ekal i Nasiri Tusi (Tercüme), Tezkiretül Evliye (Tercüme) Teressül, Ta' birname Tercemesi (Tercüme), Cinan Cenan, Siracül Ku lub, Tbb Nebevi Tercemesi (Tercüme), Miftahül Cennet (Ter-
cüme), Vesiletül Müluk Li EhlisSüluk (Tefsir)
Ahmed Dâ'înin Türkçe Divan'ndan...
Çelebi Sultan Mehmed'e Kaside,
Güyya bir ruh kudsi gökden inmüdür yire, Kullara rahmet virübdür Sanii Subhan bugün Ol ehinah sultan muhammed kim anun,
Yüz yire kor karusnda bin ehü sultan bugün Çünki zili ulullah filarz old zati adlile, Hak ana tefviz idibdür hükmile ferman bugün. Mustafa dini yüceldi emri er' old kavi,
AHMED DÂ'I
yaplan deerlendirmeler farkldr.Çok büyük bir air say-
mann yanl olduu iddia edilse de kulland dil ve iirlerindeki egemen anlay onu çadalarndan ayrr.
Her kande kim senün gibi bir dil sitan ola Fasl hazan içinde gül ü gülistan ola
Ak olmayan gönülde acep can olur mu hiç Her can kim anda yok iman olur mu hiç
16
AHMED DA'
Ziynet ald tacü tahtü defterü divan bugün. 01 Âli himmet Ömer heybet klc kahrile
Gösterür Osman ilinden hüccetü bürhân bugün Hutbevü sikke anun ad bile fahreyler u, Olbiri âlî senadür bu biri handan bugün. % Bu ecaat kim anun var aferin olsun ana, Girderi Rüstemi destan bugün. Cann bedhaha aydun iy yahudi Hayberi, Çün Muhammed devridür bu taze kl iyman bugün. y Gyas dini hak sultan Muhammed ehriyar, Afitab tahtu devlet sayei perverdigâr.
Çengname, Ahmed Dâ'înm en güçlü eseri olarak kabul edilir.Saz
ve sözün deerini konu edinen eser,Türkiye Türkçesi'nin temiz kullanmnn ömeidir.Çadala nndan daha bilinçli bir baaryla sade dille iirsel deerlere ular.
Duaiye : aha cihanda saltanatun müstedam ola, ehzadeler cenabna kem ter gulam ola,... Sensin penahi halk sana hak penan olup, Ali kapunda yüzsürüyen hasu âmm ola. Kahrn kemendi bendin atar çark bi vefa. Dümanlarun ayana peyveste dâm ola.
Alem sana musahharu gerdunu muti' olup, Haktan ne aksülük varise hep temam ola.
Hâm olsun olki puhte deil hizmetinde u,La büd zemane puhte klur herki hâm ola. âdol cihanda gam yimegil gusse görmegil, ün hemie iretile iyü câm ola.. Falin huceste gönlün açuk hatrm ferah, Ömrün mezid ve memleketün berdevam ola. Dâî devam devletimi subhu am okur, Haktan diler ki dümanunun subh am ola ...
aha devam saltanatun bermezid ola,
Falün huceste taliü tahtün said ola. Devlet sana delilü saadeti refik olup, ehzadeler gulamu ekabir abid ola. Gicelerün beratile mir'acü kadirdur Gündüzlerün safayile nevruz iyd ola. 1p,
• J^MS^ m
Ahmed Dâ'î
Ariftin sohbetinün bir demi bin câne deer, Akun bir nefesi vusleti cânâne deer. Sakiya sun kadehi abi hayati ebedi,
Kim anun kadresi bin çemei hayvâne deer. Yüzün ol bai iremdürkim anun her gülünün, Deme bir yapra bin bai gülistane deer.
17
AHMED DA' I
Lebiin ol hokkai yakutdirkim gevheri,
Kymetin bilene lâ'li bedehane deer.
Hüsnünün cevherine genci feridune behâ, Vaslnün niymeti bin cenneti rdvâne deer.
Dâi ol ahe kul old kim anun kullarnun
Kemterinü saltanat mülkü Süleymâne deer.
ahe medhü duâ vacip olursa kuluna,
Kullara terbiyet itmek dahi sultâne deer.
AHMEDÎ (Tacüddin brahim bni Hzr)(1334 1413), Kü- tahyal divan airidir. Asl ad Tacü'delin ibrahim, babasnn ad
Hzr'd. Ahmedî adn yazlarnda kulland için bu adla tann- d. Kütahya'da yüksek medrese eitimi ald. Germiyan Beyi Sü-
leyman ah'm takdir ve teveccühünü kazanarak onun nedimleri
arasna girdi. Bilgisini daha da artrmak amacyla Msr'a git-
ti. Msr'a giderken o dönemin ünlü bilginlerinden Molla Fenari
ile birlikte gittii tesbit edildi. Msr'da eyh Ekmelüddin'den
ders ve icazet ald. Örenimini tamamladktan sonra Kütahya'ya
döndü. Germiyan Sarayna yerleerek ehzadeleri yetitirdi.
1314 ylndan beri açk bulunan Vacidiye Medresesi'nde müder-
rislik yapt. Ahmedî, Germiyan Devleti'nin en parlak günlerinde skntsz ve rahat bir yaam sürdü, hatr saylr saray büyükleri
arasnda yerald. Germiyan Beyi //. Ya küp devrini de yaayan
Ahmedî, öretmenliini sürdürürken eserler de vermeye balad.
Ankara Sava 'ndan sonra girdii her yeri yakp ykan, asp ke-
sen hükümdar Timur, AhmedVy takdir ve taltif etti. Timur Kü-
tahya'da bulunduu süre içerisinde AhmedVy yanndan ayrma-
d, Ahmedî'nin latifelerinden ve hikmet dolu sözlerinden keyif
ald.
AhmedVyz :
Ahmedî cevap verir :
u adam 200 akçe, u tas 50 akçe, petemal 8 akçe ...
Timur sorar :
Ahmedî hiç düünmeden cevaplar :
eder.
Ahmedî,XIV.yüzyl airleri arasn-
tur.Dil düzün,betimlemeleri can-
güdür.iirlerindeki takn liriz-
tirildii görülür.Divan iirlerinin
larda yaptlar vermitir.
Lale mi hodur taravette ya didarn senin
Nergisi ra'na m yedir ya seninela gözün
Sünbüli ziba m ye ya zülfi
mekkann senin
AUSTOS
yi ya, ben zaten petemalin fiyatn söyledim. Yoksa sen bir akçe etmezsin.
Yukardaki fkra gibi anlatlan olay, AhmedVnm zekasn ve ce- saretini anlatr. Ahmedî bu zekasnn ve cesaretinin karln da yaam boyunca ald. II. Yakup'un hocas olan Ahmedî, Germi yan devletinin zaafa urad dönemde Yldrm Beyazid't, Emir Süleyman'a, ve daha sonra Çelebi Sultan Mehmed'e kaplanarak ömrünü sevilerek, saylarak bitirdi. Eserleri : Ahmedî Divan; sekizbinden fazla msral divan yazma- dr. Çeitli nüshalar vardr. Bunlardan biri Süleymaniye kütüp hanesindedir. skendernâme : 8250 msral mesnevi tarzndaki
en ünlü ve baarl eseridir.Türk dili ve edebiyat açsndan önemli bir kitap olduu kadar,yazld dönemin bilgilerini vermeye çalan deerli bir mesnevidir.Yazld yüzyldan balaya- rak . yalnzca edebiyat açsndan deerlendirilen ve haksz ele- tirilere urayan skendernâme'x\\w öretici amac gözden uzak kald. Firdevsi ve Nizami tarafndan ele alnm ve yazlmtr. Ahmedî bu eseri Germiyan Beyi Süleyman ah adna kaleme ald, sonra Osmanl tarihi ksmn ekleyerek Yldrm'in olu Emir Süley-
man'a takdim Qtû Ahmedî'nin dier eserleri ise unlar: Cemsidü Hurit, Tervihül Ervah, ifai Müntehap, Esrarnâme, Ruhun il- hama,Miza nü'l EdehMirkatü'l Edeh ...
Ahmedî yaad yüzyln en çok yazan airidir.Eserleri arasnda "skendernâme"nin ayr bir önemi vardr.
Iskendernâme;A/2m<?<r/fnin îs kendernâme'sini oluturan yazmalarnn bulunduu yerler un lar;stanbul Ünv.Kütüphanesi, Sü- leymaniye (Laleli) , Süleymaniye (Lala smail),Süleymaniye(Çele bi),Süleymaniye (azeli Tekkesi) Topkap Saray Müzesi Kütüpha nesijstanbul Belediye Kütüpha- nesi , Üsküdar Selimaa Kütüpha- nesi , stanbul Türk ve slam Eser-
leri Müzesi Kütüphanesi , Ankara Eski Eserler Kütüphanesi,Türk Dil Kurumu Kütüphanesi,Milli Kütüphane Mikro Film Arivi , Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Dil Tarih ve Corafya Fakültesi Kütüphanesi,Konya Mevlana Mü zesi,Bursa Genel Kütüphanesi , Edirne Selimiye Kütüphanesi
AHMET RAGIP PAA (1841 1917), Kütahyal devlet adam. Askeri okullarda öretmenlik yapt. "Miftahül Hendese, Cebri Adi. Cebri Alâ, lmi Heyet, Hesab Muamelat ve Corafya" ad-
l eserleri vardr.
AHMET VASFîERKUT(18321876),Kütahyah bürokrat air. Vacidiye Medresesi'nde eitim ald.Mühürdar Hac Hasan Efendi'den farsça ve edebiyat,Dolarl müderris Hoca Osman Efendi'den arapça örendi.Ayrca franszca da örendi ve bu dilde de iirler yazd.Devlet hizmetine girdi ve önemli hizmetler yapt.
AHTERî MUSTAFA(1561 )Kütahyal bilimadam.AhterîMustafa Camiül Lisan,Küçük Ahteri\Büyük Ahterî,Camiül Mesail,Hamiül Muhaderat ve Arapça Tarihi adlarnda eserler
yazd. Ahmedi
•
da yaplm aratrmalar kültürel hayatmza çeitli yaynlarolarak katmadan geleceimize güvenle bakmak mümkün deil- dir. Çünkü geçmiimizi bilmeden, geleceimizi görebilmek imkanszdr. Yaynlanan her ciddi eser geleceimize k tutacak, milletimizin önünü aydnlatacaktr. Bu eserler düünen, fikir üreten, tartan ve aratrma yapan insan saysn çoaltaca gi-
bi, yabanc kültürlerin bombardmannda ezilen genç neslimizin kendi sahip olduu zenginliklerin farkna varmasn, özgüven kazanmasn salayaca açktr.
Geçmite bir kültürsanat ve ticaret merkezi olan Kütah- ya'da yayoruz hep birlikte. Oysa u ana kadar yaynlanan eserler sahip olduumuz kültürel zenginlii maalesef yanstmyor . Kütüphanede, Kütahya ile ilgili yaynlar bir raf bile dolduram yor. Oysa brakn bir raf sadece Evliya Çelebi , bir kitapl dolduracak kadar büyük bir zenginliktir.^a/r eyhi,Gaybî Sunul lah,Ahmedî,Arifi 've AhmedDâ'î'nin kitaplklar dolduracak zen- ginlikte olduunu görmemek imkanszdr.Dumlupnar Meydan Muharebesi ise bal bana bir tarihtir.
Bizi geçmiimize yaknlatracak ve geleceimizi aydnla-
tacak eserlerin ortaya çkarlmasn kendimize görev addediyo ruz.Kütahya Ansiklopedisi'nin ilk cildi bir balangctr.Tamam
bitirildiinde bu sahadaki eksiklikte giderilmi olacaktr.stifade edilmesi dileiyle...
Sayglarmla!.. Süleyman CANAN
Kütahya Belediye Bakan
AUSTOS,/£«7ö/fyfl.Kütahya için en önemli aydr. Austos ay Kütahya'nn düman igalinden kurtuluunun ve Dumlupnar'da
yaplan uzun, ancak Türk Ordusu'nun baaryla tamamlad bamszlk savann simgesidir. 26 Austos'ta balayan ve zaferle sonuçlanan Dumlupnar Meydan Muharebesi ile 30 Aus- tos'ta Kütahya'nn düman igalinden kurtulmas(1922)Kütahya tarihinin en önemli olaylardr.
AZANO, AZANO,Anadolu'nun Frigya denilen bölgesinde, Kütahya'nn 55 km. güneybatsnda, bugün Çavdarhisar adn tayan antik kent.Aizanoi Antik kenti bir kültür hazinesidir.Turis
tik özellikleri bölgeye yaplan ziyaretleri artrmaktadr.Zaman mza kadar en iyi ekilde gelmi olan Zeus Tapna, Tiyatro, Stadyum, Antikhamam ve Sütunlu Cadde ile dünyann ilk Borsa Binas buradadr. M.S.II.Yüzylda çok geliip zenginletii anla lmaktadr.Aizanoi,Hristiyanlk devrinde ise piskoposluk merkezi oldu.Ayrca Roma döneminde iki köprü yapld.Köprüler
bugün hala kullanmdadr. Arkeoloji,Çevvesinde savunma surlar bulunmayan kent, özellik- le Hadrianus (M.S.98117) döneminde çok geliti.Bedir Çaynn
iki yakasna rhtm duvarlar yaplm ve bunlarn arasnda ikisigünümüze dek uzanan be köprü ile balant saland. Suyun sol yakasnda bir Agora (pazar yeri), küçük bir tapnak, Zeus tapna, hamam, stadyum ve tiyatro yer almaktadr. Sanda ise Borsa binas,mozaikli hamam,sütunlu cadde ve ant- sal kap kalntlar vardr.Nekropaller (mezarlklar) ise kentin çevresine yayld. 1878'deki hamam kazsnda caldarium (scaklk), frigidarium (soukluk), palaestra (spor sahas) F ve H apsisli salonlar, hata tion (havuz) bölümlerinin ortaya çkmasyla hamam tamamlan-
d. F ve H salonlar ile caldariumda derin niler vardr. H salonu- nun yklm olan apsisinin temeli belirgindir. Tiyatro ile stadyum, birbirlerine bitiik yaplaryla allmn d- nda bir plan gösterir. Çevresinden yüksekte olan tapnak, Te menos (kutsal alan) içindedir. Temenos, sütunlu galerilerle çev- rilidir. Giri yapsndan sonra (propylon) ayn eksende sunak (altar) yer alr. Temenosun ortasndaki tapnak Roma yaps olmasna kar- n Helenistik (yunan tipi) plan gösterir. Podyumlu olup, psendo
dipteros planldr.Prostyle (önü sütunlu) planl prronaos (ön oda), cella (kutsal oda), opisthodomos'tan oluur. Cella duvarlarndaki yazt kuanda yapnn Hadrianus dönemi
ALAYUNTLU
ne ilikin olduu yazldr. Dönemin sikkelerinden, Cellada Ze us*u ayakla, bir elinde kartal, bir elinde mzrak tutar biçimde
gösteren bir heykelin bulunduu anlalmaktadr.Bat ve dou akroterlerdeki kabartmalar, tmrada Zeus ve Kybele kültünün (taplan eye gösterilen sayg) olduunu göstermekte, ayrca tapnan altndaki tonozlu salonunda ana tanrça Kybele kültü ile ilgili olduu öne sürülmektedir. Zeus tapna Hristiyanlk döneminde kilise olarak dinsel ilevi- ni sürdürdü.Aizanoi'de halen Alman Arkeoloji Enstitüsü adna Dr. KUus Rheid trafndan kaz çalmalar sürdürülmektedir. u anki çalmalar "sütunlu cadde"de devam etmektedir. Ulam,Kütahya'dan otobüsle ya da özel araçla ulam mümkün-
dür. Konaklama,Çdvddrhism'âa konaklama tesisi yok. Konaklama imkan için belediyeden bilgi alnabilir.
AKARSU,Aj7ta/z.ya.Kütahya topraklarnn büyük bölümünün dalk alanlardan olumas, Ege, Marmara ve Karadeniz'e dökü- len baz akarsularn doduu yer olma özelliini kazandrd.l topraklarnn çounluu susurluk havzasnda bulunmaktadr. Di- er kesimlerde ise Sakarya ve Gediz havzalarna girer.Kirmasti, Kocasu (ADIRNAZ), Kocaçay ve Simav'n sular Marmara De nizi'ne dökülmektedir.Felent ve Porsuk çaynn sular ise, Sakar- ya Nehri vastasyla Karadeniz'e dökülmektedir. Gediz Çay ise Ege Denizi'ne dökülür.Porsuk Çay, Murat Da'nn kuzey dousundan doar. l topraklarndaki en uzun nehirdir.Gediz Çay Ba- t Anadolu'nun ikinci önemli suyudur. Murat ve Erigöz dala- rnn eteklerinden doar.Kocasu,Gediz ilçesinin dousundan, Murat Da'nn kuzeyindeki bölgeden kaynaklanr,Tavanh'da il topraklarn terkeder. Kocaçay. Simav'n kuzeyinden doar,Emet Çay'na katlr. Akar-
sularn debileri yüksek deerlere erimez.Porsuk 8.1 m3/sn. ve Kocasu ise 6.5 m3/sn.dir.Bunun yan sra akarsulardaki rejim dü- zensizlii dikkat çekicidir. Akarsularn beslenmesinde yeralt sular da rol oynar.
AKF MUSTAFA PAA (1835 1888), Kütahyal Devlet Ada- m, Erzincan Tümen Komutan iken öldü.
ALAYUNTLU,Kütahya bölgesinde de çeitli teekküllerinin yaad bilinen boy. ki oymaa ayrlan Alayuntlular, Uak
mntkasna yerlemilerdir.
ALI
AL PAA, Alo ( ? 1798) Sadrazam Cezayirli Gazi Hasan Pa a'nm adamlarndan. Cesareti ve kabiliyetiyle önce beylerbeyi ,
daha sonra vezir oldu. Karaman, Diyarbakr ve Anadolu Beyler- beyliklerinde bulundu. Kütahya'da bulunduu srada adna cami ve medrese yaptrd. Daha sonra Rumeli Beylerbeyi oldu ancak isyanclara kar savarken, asilerin Vidin'de bulunan ordu merkezine yapt hücuma seyirci kalmas üzerine serasker ve Kap- tan1 Derya Küçük Hüseyin Paa tarafndan konaa çarlarak adamlar tarafndan öldürüldü.
AL PAA Hekimolu (1689 1758),Kütahya'da vefat eden Osmanl Sadrazam. Be defa Anadolu Valilii görevini üstlen- di. Üç kere sadrazamla getirildi. Osman ///'ün amcasnn ço- cuklar olan ehzadeleri öldürmek istemediinden azledildi. Son- ra da öldürülmek üzere Kzkulesi'ne hapsedildi. Ancak Valide Sultan7 m araya girmesiyle affedilerek Rodos'a sürüldü.
ALR BEY ,KERMEDDN( ? 1264),Germiyanoullar Beylii'nin kurucusu. Muzaffereddin Aliir Bey'in olu. Babas- nn ölümü üzerine airet ve uçbeyi oldu. Bakenti Kütahya ol- mak üzere Germiyanoullar Beylii'ni kurdu. (1260) Anadolu
Selçuklu Sultanlar arasnda çkan taht kavgalarnda zzeddin Keykavus II tarafn tuttu. Ancak efendisi yenilip Bizans'a kaçn- ca. Rükneddin Klç Arslan IV tarafndan öldürüldü.
ALKI, MUSTAFA ASIM (1929 1995),Kütahyal sporcu, yönetici. Spora atletizm ile balad. Türkiye'de gençler futbol li- ginin kurulmasna öncülük etti. Futbol ve Atletizm Ajanl yap- t. Kütahyaspor'un kuruluunda büyük emekler verdi. 1982 y- lnda Amatör Spor Kulüpleri Konfedarasyonu'nun kuruluunda çalt ve yönetim kurulunda görev yapt.Ölümüne dek Kütahya Amatör Spor Kulüpleri Federasyonu Genel Bakanl yapt.Çi nispor,Gençlerbirlii,Daclk, Kültür ve Gençlik Kulüplerinin kurulmasn salad. lk defa kurulan Bayanlar Futbol Ligi'ne ve deplasmanl basketbol bölgesel ligine Kütahya'nn katlmn salad. Kütahya'da spora en çok hizmet eden kii olarak tann- d. 1995 ylnda öldü.Ad,Kütahya'daki spor sahalarndan birisi- ne verildi.
ALOPAA CAM,Kütahya'daki Osmanl dönemi eserlerin-
dendir.Külliye olarak ele alnan Alo Paa Camii, 1797 ylnda Anadolu Valisi Ali Paa (Alo Paa) tarafndan yaptrld. Cami, mihrab ve mihrap duvar çinileri ile dikkati çeker. Mihrab ve
Asm ALKI
Alopaa Camii
A N S I K I. O V E Dil S I
ANADOLU
mihrap duvar, XVIII.Y.Y. Kütahya çinileri ile dekore edildi. Çi- niler 19x19 cm. ölçülerindedir. Bunlardan baka 19x19 cm. öl-
çülerinde bordur çiniler bulunmaktadr. Bu çiniler üzerine kobalt mavisi ve tonlar ile onüç ayr desende çalmalar yapld.Cami mihrab palmet tal olup da takndr. Mihrapta, yapm tarihi- ne ait olan orijinal çiniler, mihrap tacnn dilimlerinde ve mihrap nii içinde görülür.
ALTINOLUK,Kütahya'nn yöresel erkek kyafetlerinden dir.Cübbe ya da hrka altna giyilen,ipek yada benzeri kumatan dikilen entari yakal ve uzun kolludur.Etekleri ayak bileklerine
kadar uzanr.Yrtmaçl ve düz olarak yaplr.
ALTINTA,Kütahya'mn ilçesi.Tarm ve hayvanclk Altnta ekonomisini oluturur.Ayrca ilçede mermer çkarlmaktadr. l- çeye bal köyler unlardr ;Akçaköy, Alnck, Alibeyköy, Altn ta,Aydnlar,Aykrkç,Bekar,Çakrsaz,Eymir,Gecek,Geni- ler,Gökçeler,Iklar,Karaaç,Kuyucak,Mecidiye,Murathan lar,Osmaniye,Oysu,Pnarck,Pusan,Sadkkr,Sarayck,anlyurt, Tutarmuhat,Üçüyük,Yalnzsaray,Yaplcan,Yenikaraaç,Yeil- yurt,Yolçat.
Toplam Nüfusu :24.764 (1997) Merkez lçe Nüfusu :6.567(1997) Kütahya'ya uzakl :58 km. Yüzölçümü : 905 km2.
ALÜNT,Bkz.ap.
yetine giren, u andaki Türkiye snrlarnn dousundan balaya- rak Trakya'ya kadar uzanan yarmada.Kütahya, Anadolu'nun ba- tsnda Ege,Marmara ve ç Anadolu bölgelerinin kesitii yerde dir.Tarih boyunca,güzel doas ve iklimi,bereketli topraklar ve su sknts olmayan hatta ifal kaplcalarn bol bulunduu ara- zisi nedeniyle ilgi odanda oldu.Bu ilgi , Kütahya'y çou zaman dier yörelerden daha gelimi durumda olmasn sala d.(FrigSelçukluGermiyanolu ve Osmanl Dönemi)Tica
ret,kültür ve sanatn merkezi oldu ve birçok uygarl yaam ta-rihiyle bugün turizmin de önemli merkezlerinden biri haline geldi.
23
zamannda balayan ve Abdülaziz ile II.Abdülhamit devrinde Al-manya'nn öncülüünde yapmna devam edilen Anadolu demir- yollarndan EskiehirKütahyaKonya hattn 1896 ylnda ta- mamlayan irket.
ANADOLU ÜNVERSTES,Kütahya'da bugün Dumlupnar Üniversitesi olarak yüksekörenim faaliyetini sürdüren eitim kurumunun temeli saylan Kütahya ktisadi ve dari Bilimler Fa- kültesi ile Meslek Yüksek Okulu'nun uzun süre bal olduu üni-
versitedir. Eskiehir'de bulunan Anadolu Üniversitesi, Kütah-
ya'ya uzun yllar eitimöretim hizmetlerini sundu. 1992 ylnda çkarlan bir yasa ile Dumlupnar Üniversitesi kuruldu.
ANADOLU SELÇUKLU DEVLET,/fr7to/*jw.Türklerin Ana- dolu'ya girmesiyle, 1077 ylnda Kütahya'nn da fethedilmesiy le oluan topraklarda hakimiyet kuran Selçuklular'n devleti. Kütahya,Germiyanoullar Beylii'nin kuruluuna kadar Anado- lu Selçuklu Devleti'nin egemenliinde kald.Sahip olduklar topraklarda birçok han, hamam, mescit, cami ve medrese yapmn
gerçekletiren Selçuklularn Kütahya'da da çeitli eserleri günü-müze kadar ulamtr. Anadolu Selçuklu Devleti'nin ilk hüküm- dar Kutalmsolu Süleyman ah'm kardei Melik Mansur, 1074
ylnda Kütahya'y fethetti.Kütahya,Anadolu Selçuklu Devle- ti'nin bir uç ehri oldu. 1096 ylnda Birinci Haçl Seferi sonucunda Bizans mparatorluu hakimiyetine geçtiyse de, Sultan 2. Klçarslan 1182 ylnda Kütahya'y ikinci kez topraklarna kat- t. Ülkesini onbir olu arasnda paylatran Sultan 2. Klçarslan, Kütahya'y bu paylam srasnda Gyaseddin Keyhüsrev'e verdi. Kardeler arasndaki taht kavgalarndan yararlanan Bizans,
Kütahya'y tekrar ele geçirdi.Ancak Alaaddin Keykubat zamannda Imadüddin Hezar Dinar tarafndan üçüncü kez Türk topraklarna katld.
Eski Kütahva Gar
ANA KALIP, (Çini ve seramik terimi) Alç kalplarnn çoal- tlmasnda kullanlan figürün tam ya da yarsnn bulundu^. Ke- narlar parçal kalp.
ANALCI MESCD,Kütahya'daki Germiyanoullar dönemi
eserlerindendir. 1369 ylnda Germiyanolu Süleyman ah zama-nnda Yusuf olu Hac Ahmet tarafndan yaptrld. Tek kubbeli kare planl küçük bir yapdr. Kubbe göbeindeki ayet istifi baarl, kompozisyonu etkileyicidir.
Kütahya iktisadi ve dari Bil..Fakültesi
24
AR F
ANA SULTAN,Kütahya l Merkezine 24 km. mesafede Afyon
yolu üzerinde mesire yeri. Çevre düzenlemesi Orman letmesi
tarafndan yaplm olan merkez u an$a Kütahya Milli Parklar Ba Mühendislii tarafndan aaçlandrlmakta ve korunmakta
dr./Ana Sultan Türbesi,Restorasyonunu Ressam Ahmet Yaku
polu'nun yapt Ana Sultan Türbesi de merkezin önemini ar
trmaktadr./i/?tf Sultan tarihi ahsiyeti olan bir yörük anasnn is-
midir. Yldrm Beyazd'n bir sefer dönüünde karlat ve Ana
Sultan ismini onun verdii söylenir.Öyküsü öy\e;Beyazid sefer-
den dönüünde su içmek ister.Elinde bir tas su ile bir yörük ana-
s çkagelir.Beyazid suyu içer ancak tasn içindeki samanlar dik-
katini çeker.Samanlarn nedenini sorduunda yörük anas "Yor gunsunuz,terlisiniz,ayet suyu bir seferde içseydiniz hastalanabi-
lirdiniz , hastalanmayasnz diye saman çöpü attm" der. Padiah
memnun olur,hediyeler verir ve adna da Ana Sultan koyar.
ANGRANCIA,(Eski Simav)Simav civarnda Kiliseköy yaknnda,bir hisar ve az sayda kalntlar bulunan Frig döneminde
yerleim yeri olan yer.
ANLAMA,#HYa/*yfl.Kütahya'da tarihe "Kütahya Anlamas"
olarak geçen ve 14 Mays 1833'te imzalanan anlama (Bkz.Kü tahya Anlamas) ile yine tarihe dünyann ilk toplu sözlemesi olarak geçen "Fincanclar Anlamas" vardr.(Bkz.Fincanclar Anlamas)
ANTKA,/fa7ta/*ya.Kütahya'da da oldukça yaygn olan eski eser ve eyalar. Bu tür eya ve eserler günümüzde kolleksiyoncular tarafndan toplanmaktadr.Eski giyim eyalar, eski radyolar, teyp ler,eski ilemeler,süs eyalar,dekorasyon amaçl eyalar, gaz
lambalar, taklar,fotoraflar, hallar, kitaplar ,ev eyalar ,saatler,vb.
ARF EFEND, DÜRRZADE (17401800),Osmanl eyhülis-
lam.Dedesi ve babas da eyhülislamd. 1766'da Yeniehir daha
sonra Bursa ve stanbul kadlklarna getirildi. 1784'te Rumeli ka-
zaskeri oldu.l785'te eyhülislamla getirildi.Gürcü Yusuf Pa-
ann sadrazam olmasna itiraz ettii için azlolundu.(1786) Ta-
ife sürülmesi emredildi.Arpal bulunan Kütahya'ya geldi ve bir
süre burada kald.Kabe'yi ziyaret etti.Taife gitmek için Hi-
caz'dan ayrlmadan cezas affedildi.Dönüte tekrar Kütahya'da
ikamet etti. stanbul'a döndüünde ise ikinci defa eyhülislam
oldu.
n ,A N S I K I. O P E Dil S I
ARF
ARF(17801870),Kütahyah saz airi.1813 ylnda doan Kü- tahyal mehur Hac Pesendî'yi yanna alp yetitirdi. Pesendî,
Arifi'ye yirmibe yl hizmet ettiArifi Kütahya'nn Saray mahal lesindendi. Kendi dönemi airleri ile sk sk karlat ve düzen- ledii manzum muammalarla hepsinin üstad olduunu kabul et- tirdi.
Arifi'nin bütün yaam saz çalmak, köy köy, kasaba kasaba do- laarak ak kahvelerinde muammalar söylemekle geçti. Arifi ev- lenmedi, gençliinde alkol kullandktan sonra hereyi terkederek Hac Bayram Veli'nin damad Erefi Rumî'nin gömülü bulunduu znik'e yerleerek orada dervilere hizmet etti. Bir söylen- tiye göre ölecei gün kald hann sahibini çararak, öldüün- de Erefi Rumî'nin türbesinin eiine gömülmeyi vasiyet etti ve oraya gömüldü.
Kütahya(Arifi'den) Kadrile halince beldegân var Kütahya'nn Her garibe dost olur insan var Kütahya'nn.
Kblesi Kuhu Acemdir piigâh Kebkebir,Büsegah,kabei daman var Kütahya'nn. Fatihi alm brakmtr Ceneviz Valisi, Burcu baru kal'âi sultan var Kütahya'nn. Âlimi fazl bulunur,zahiri,batn veli, Her cihetten ademi irfan var Kütahya'nn. Nadirül emsal civarlarda hemen hiç yok gibi, Bir mükemmel hacei Osman var Kütahya'nn.
Var müderris,medrese, vakf imarethaneler, Germiyan Yakup hanumanu var Kütahya'nn
Camisi,han,hamam,çars esnafile, Açlur akam sabah dükkan var Kütahya'nn Ahievren'dir tapaklar piri nazargah eyle sen, Ab damlarca gözü giryani var Kütahya'nn. Armut,elma,erik envaisi vine kiraz, Bir hekimane cücem derman var Kütahya'nn. Ol Pnarba Bursa'da,Kütahya'da Aksu'yu var. Bir müderris bahçesi bin an var Kütahya'nn. Kumar,Kundükviran,Aydodu,Sultanbalar, Ovaköyle Çamlca bostan var Kütahya'nn.
Boldoan Kökü,Bölükbaçe,Musalla,Koruönü, Bir güzel Yoncapnar seyran var Kütahya'nn.
Arifi
26
A N S S K I. O P T. D I I
ARKEOLOJ
Var kalem airlerinden Arifi ednalarn, Ehli dilden ak meydan var Kütahya'nn
ARF MEHMET EFEND ( 1656),Kütahyal air.Kütah ya'dan evli air Visali'nin oludur. am ve Msr kadlklarnda bulunan Kütahyal Ahmet Efendi'nin akrabasdr.
Ey zülf, ba hüsnünde sünbel müsün nesin ? Ey mah ruye hale ya gül müsün nesin ? ...
Arif Efendi'nin asl meslei tespit edilemediyse de bilgin (aydn) snfndan olduu anlalmaktadr.
ARKEOLOJ,Kaz bilimi. Tarihi eserlerin bilimsel yöntem ve çalmalarla ortaya çkarlmas.Kütahya. Kütahya'da arkeolojik çalmalar youn olarak yapld ve günümüzde de sürdürülmek- tedir. Arkeolojik çalmalarn en önemlisi Çavdarhisar'da Aiza noi Antik Kenti'nin ve bölgedeki eserlerin ortaya çkarld ça- lmadr. Harabeler önce ngiliz bilginlerinden Earl tarafndan kefedildi (1824).Alman Arkeoloji Enstitüsü himayesinde M. Schede ve Kerncker burada kaz yaptlar (19261928). Ayrca
Naumann da tapnakta çalmalar yapt.Çalmalara dönem dö- nem ara verildi.Günümüzde Aizanoi'deki çalmalar Alman Ar keoolji Enstitüsü adna Dr. Klaus Rheid tarafndan sürdürülmek- tedir. Çalmalar u anda "sütünlu cadde" üzerinde younlat. Bölgede bulunan baz eserler Kütahya ehir Merkezi'ndeki Ar- keoloji Müzesi'nde koruma altndadr. Bu eserlerin en ünlüsü Amazonlar Lahtidir./1979 ylndaki Kütahya PTT kanal hafriya- t srasnda keramik sanat ile ilgili çok önemli eserler ortaya ç karld./Ayrca Kütahya'nn deiik ilçelerinde birçok eser kü- çük çapl kazlarda ya da tesadüfi olarak bulundu ve arkeolojik eserler arasna kazandrld.Tüm eserler bulunduklar yerde ya da Kütahya Müzesi'nde koruma altndadr.
ARKEOLOJ MÜZES,tfîta/y>a.Kütahya,daki arkeolojik eserler, kent merkezinde tarihi Ulu Camii yannda eskiden Vaci diye Medresesi olarak bilinen yapda bulunan Kütahya Arkeolo-
ji Müzesi'nde korunagelmektedir.Binann kendisi 1314 ylnda Germiyanoullarndan Umur Bin Savc tarafndan yaptrl- d. 195557 yllarnda restore ettirilerek, 1965 ylnda müze ola-
rak halka açld. Bina, Selçuklu mimari özellikleri tamaktadr. Müzedeki eserler kronolojik olarak smfland.En erken döneme ait eserler BurdurHaclar'dan 'Geç kalkolitik döneme'(M.Ö.
Arkeoloji Müzesi'nde Amazonlar Lahdi
55003200) ait boya bezemeli seramiklerdir, îl snrlar içinde gerçekletirilen kazlardan ve yöreden elde edi-
len Eski Tunç, Hitit, Frig, Helenistik ve Bizans çalarna ait seramik, cam ve madeni eserler de müzede sergilenmektedir. Ro- ma dönemindeki heykeltralk örnekleri ve terra kota (pimi toprak) eserlerin de bulunduu müzede ayrca Kütahya yöresi kadn ve erkek kyafetleri, oyalar ile znik ve Kütahya'da yapl- m çinilerin en güzel örnekleri de görülmeye deerdir. 1990 y- lnda Çavdarhisar'da bulunan Amazonlar Lahdi ile Pers, Roma, Bizans. Avrupa ve Osmanl Dönemi sikkeleri de sergilenen eserler arasndadr.
Kütahya Arkeoloji Müzesi
ARPA,Kütahya ilinde en çok yetitirilen tahl ürünlerinden biri. Arpa en çok Merkez lçe ve Altnta'ta yetitiriliyor.
\R\,Kütahya.Tarihi eserlerin çok olmas ve Kütahya'nn turistik özellikleri kentte çeitli ariv çalmalarnn yaplmasna neden oldu.Osmanl Donemi'nden kalma eserlerin önemli bir bö- lümü Vahitpaa l Halk Kütüphanesi'nde korunmaktadr. (Bkz.Vahitpaa l Halk Kütüphanesi)Bu ariv Osmanl Dönemi ile ilgili çok zengin eserlerden olumaktadr.Ayrca Belediye
Mustafa Yeil Kütüphanesi'nde önemli bir kültür arivi olumu- tur^ Bkz.Mustafa Yeil Kütüphanesi)Tavanl'daki Zeytinolu Kütüphanesi'nde el yazmalarnn bulunduu bir ariv vardr./Kü tahya ile ilgili fotoraf,film,dÖküman ve belge gibi önemli ariv- ler çeitli kamu ve sivil kurulularla gönüllü kiiler tarafndan
yaplmaktadr.
ASIM YAKUP EFEND Kadolu( 1884),Kütahyal a ir.Örencikli Kad Halil Rütü Efendi' 'nin oludur.Örencik'te
dodu.Yüksek medrese örenimini stanbul'da yapt. 1848 yln-da TrabzomKbrs ve Trnova,1858'de Msr, 1860'da Medine kadlklarnda bulundu. 1863 ylnda stanbul payesini alan Asm Efendi 1870 ylnda stanbul kadlna atand. 1874 ylnda Ana- dolu Kazaskerlii payesiyle Meclisi Meayih reisi oldu. 1878'de Kütahya kadlna getirildi. 1884 ylnda stanbul'da öl- dü ve Karacaahmet Mezarl'na gömüldü.
Asm Yakp Efendi bilgin ve erdemli bir kii olarak tannd, çev- resinden sayg ve sevgi gördü.Bir divan tekil edecek kadar iir yazd tespit edildi.
ASKERÎ (GÜLAP OLU MEHMET)(16211699),Kütahyal air.Kütahya'nn Altnta lçesi'ne bal Zemme köyünde do
ASKERI'den... Günahkar edip efaat Meded eyle meded Ya Resulallah Çü sensin menbai kani hidayet Meded eyle meded Ya Resulallah efaatin erbetine bizi kandr Muhabbet refrefine cani bindir... Cemalin emasn dilde yandr Meded eyle meded Ya Resulallah Eridir bizi dergah alaya Erieli varp asl slaya Beladan kurtarp iregör velaya Medet...
Seni hak cümleden sebkad yaratt Vücudun mahzeni hikmet yaratt. Dü alemde seni rahmet yaratt Medet...
Vücudun mazhar edüp künhü zate Sebep kld cemi cemaate Nazar klup kamu ehli isyana Medet...
Veysele cennetini fethi hicap et. Tecellii camali afitab et Medet...
28
medrese örenimini kendi köyünde,babasnn yannda yapt.Hal- veti tarikatnn eyhlerinden (Elmal) Sinan Ümmîyt balan d.Tahsilinden sonra izin alarak Afyon'a yerleti.Ölümüne dek Halvetî tekkesinde eyhlik yapt.
ASLANAZI,Çinicilikte az ksm gemletilmi,ince boyunlu, kulplu,ayakl sürahi.
ASLANAPA,Kütahya'nn ilçesi. Tarm ve hayvanclk Aslana pa'nn geçim kaynaklardr. Kütahya'ya en yakn ilçedir. Tarihi
de Kütahya ile hemen hemen ayndr.lçeye bal köyler unlar ; Aba, Adaköy, Aslhanlar, Ballbaba, Bayat, Bayramah, Bezir- gan, Çalköy, Çamdibi, Çanrdk, Çömlekçi, Çukurca, Dereköy, Emrez, Esenköy, Gölba, Göynükören, Haydarlar, Karadiin, Kureyler, Musaköy, Nuhören, Ortaca, Örenköy, Pazarck, P- narba, Sarayköy, Sinekçiler, Terziler, Tokul,Yaclar, Yalnz saray.
Toplam Nüfusu : 13.677(1997)
Merkez lçe Nüfusu : 1.953(1997) Kütahya'ya uzakl :34 km. Yüzölçümü : 558 km2.
ASTAR,Çinicilikte renklerin daha temiz ve canl görünmesini boya kalemleri ile daha titiz çalma olana salayan gri renkte sv hamur.
Astar Çekmek; Astarn çi mallar üzerine tatbik edilmesi.
ASLANAPA, Prof. OKTAY(1914 )Kütahyal Bilim Ada-m, Türk Sanat Tarihçisi. 1914 ylnda Kütahya'da dodu. Baba- s müzisyen ve saatçi Celal Bey'dr. lk ve ortaokulu Kütahya'da okudu. Yaz tatillerinde Azim Çini Fabrikas'nda çraklk yapt. Bursa Lisesi'ni 1934'de, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülte si'ni Tarih, Corafya, Felsefe lisanslar ile 1938'de bitirdi. Milli Eitim Bakanl imtihann kazanarak Türkslam Sanat ihtisa- s içi yurtdna gönderildi.Bir yl Merburg/Lahn Üniversite- si 'nde çaltktan sonra yurda dönerek askerliini yapt. 1943'de
Viyana'da tamamlad doktorasndan sonra stanbul Üniversite-si Edebiyat Fakültesi'ne asistan olarak atand. 1948'de "Osman- llar Devrinde Kütahya Çinileri" teziyle doçent, 1960 ylnda profesör oldu. 1963'de Türk ve slam Sanat Kürsüsü'nü kurdu. 1977'de Sanat Tarihi Enstitüsü Müdürlüü'ne seçildi. 1984 y
Askerî
\ N S I K 1. O P E D S
Fapm:Sadk ÖLÇEN Editör:smail TURAN rayn KurulRrol.Dr.Adem TATLI. Yrd. Doç.Dr.Ccvdel DADA.Ör.Gör.Mehmet KOÇER.Ahmcl Haldun LRALP.Hakan KÖSE.
Aye Nur ÖZKÖK.Mehmet Ali TOROLU.Burhan YILMAZ Grafik Tasarm:smail TURAN,Adcm DÖNMEZ Grafik Uygulama:smail BOZDEMR. Bch/at TA.C'ahi ÇELKEL Dizgi:Bilça Bilgisayar Z)izgi,Kontrol: smail BURHAN #ask:Gökyüzü Reklam Teekkür : Vahitpasa l Halk Külüphanesi(Kütahya).Belediye M.Yeil Kütüphanesi (Kütahya), Türk Edebiyat Dergi siA hine I Kabakl Kütüphanesi(stanbul)
sonra Diyarbakr, znik, Kalehisar, KayseriKeykubadiye, Kon- ya, Van, Yeniehir ve Kütahya'da Türk Sanat ile ilgili kazlar yapt. Çinikeramik konusunda znik,Kalehisar,Kütahya kazlar ile ilgili çeitli makaleler yaynlad.Mimari, hal, cilt, minyatür gibi konular yannda çinikeramik konusunda özellikle znik kazlar ile önemli bilimsel düzeltmeler yapt.. Oktay Aslanapa verimli çalmalar neticesi çinicilikte münaka- a edilen baz hususlara,bu arada mavibeyaz ve Haliç ii sera- miklerin merkezlerine açklklar getirdi.
Eserleri : Sanat Tarihi (2 cilt), Yüzyllar Boyunca Türk Sanat I i Krm ve Kuzey Azerbaycan'da Türk Eserleri /Osmanllar Dev- rinde Kütahya Çinileri 1949 / Edirne'de Osmanl Devri Abidele- ri T ürk Sanat,Selçuklu ve Osmanl Hallar, Çini ve minyatür 1961 / Selçuklu Hallar I Osmanl Mimarisi.
ASLANBEY CAM (Meydan Camii),Kaytlarda Aslanzade Mescidi' olarak geçmektedir.Meydan Camii olarak tannmakta- dr.
Kesme ta ile tatula kullanlarak yaplm olup, kare planl tek kubbelidir.3 bölümlü son cemaat yerine sahiptir. Minaresi son cemaat yerindeki duvara bitiiktir.Dere kenarnda
ve oldukça kaln duvarlara sahiptir.
Evliya Çelebinin 'meydan mahallesinde Bey Camii' dedii yap olmas muhtemel Aslanbey Camii'nde kitabe yoktur.Bicar Bey olu Aslan Bey'in Osmanl emirlerinden olduu anlalmaktadr. Geyve ve Tokat taraflarnda da eserleri bulunan ailenin Selçuklu dönemi devlet adamlarna dayand belirlendi.XV.Yüzyln 2.
çeyreinde (14251450) yapld tahmin edilen caminin pek çokonarm geçirmekle birlikte ana hatlaryla günümüze ulat söy- lenebilir.
AI,Kütahya yaknnda Gngrdk Deresi'nde bulunan,demir ok siti çok bol ve çinicilikte krmz boya olarak kullanlan krmz toprak.
ATASÖZÜ,Bkz.Halkbilim,Kütahya Atasözleri
30
\âofala ,A N S I K L O P K D S
ATATÜRK
di ve büyük dehasyla askeri alanda büyük bir zaferin alnmasn
salad. Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu olan Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet sonrasnda da Türk Milletinin ekonomik, sosyal ve kültürel kalknma hamlelerini balatt. Kütahya.Mustafa Kemal Atatürk'ün balatt Milli Mücadele
ve Kurtulu Sava Kütahya'daki Dumlupnar Meydan Muhare- besi ile sona erdi.Anadolu'nun her cephesinde dümana kar balatlan son ve en büyük darbesi Durnlupnar'da gerçekleti. Atatürk,bu savata üstün zekasn ortaya koyarak dümann ye- nilgisini salayan mükemmel bir plan hazrlad.Milli Mücadele
döneminde Anadolu'yu gezerken Kütahya'ya da geldi ve Kütah- ya'da kurulan Milli Alay' tefti etti. 6 Austos 1920 tarihinde Kütahya istasyonunda Milli Alay' tefti ettikten sonra takdirleri- ni bildirdi ve bir süre Hükümet Dairesi'nde istirahat etti. Bugün Hükümet Kona olarak adlandrlan ve restore edilen bina,adli
ye olarak kullanlmaktadr.
Atatürk'ün Kütahya çin Yazd Takdirname
Kütahya Mutasarrf Sait Beyefendi'ye, 'Büyük Millet meclisinin selam ve ihtiramn muhterem halkmza, kahraman or- duya ve hamiyetkar memuriyne tebli etmek üzere Kütahya'y dahi ziyaret eden heyetimiz,burada gördüü mefharetbah ve itmi'nanaver tezahürat samimiye ve âliyeden dolay fevkalade müftehir ve mesrurdur. Vatanperver Kütahya'ya ahali- sinin mali fedakarl, maddi ve manevi himemat ve mesaisi ile be on gün zarfn- da ihzar ve teçhiz edilen binlerce mevcuda bali ktaat askeriyenin giritiimiz dini, milli, vatani mücadelede muzafferiyetimizi temin edecek kahraman bir zümre olarak isbat fedakari edeceinden eminiz. Gerek zat âlileriyle Müdafaai Hukuk gayyüresini, gerek umum Kütahya halknn mucibi mübahhat olan himematndan dolay hissettiimiz ükran, Büyük Millet Meclisini namna beyan ile arz veda eder ve i bu ihtisasat mahmedetkâranemizin aynen bütün ahaliye tebli buyurul masn rica ederiz."
6 AUSTOS 1336(1920) BÜYÜK MLLET MECLS RES
M. KEMAL
A S S i K L o r e D I S I
ATATÜRK
Atatürk ayrlrken Mutasarrf Sait Bey t Kütahya halk için kendi el yazs ile yazd bir takdirname ver-
di.M. Kemal Atatürk, Kütahya'da bamszlk savann noktalanmasn salayan Dumlupnar MeydanMuharebesi'nin zaferle sonuçlanmasn salad. 5 gün süren ve iddetli çarpmalara sahne olan sava Türk
Mustafa Kemal Atatürk Kütahya'da
ifcto U N S K L O P E D S
ATATÜRK
ne Dumlupnar'da yapt konuma, savan nasl kazanldnanlatmaktadr.(Bkz. Dumlupnar Meydan Muharebesi) M.Kemal Atatürk'ün bizzat yönettii savan sonunda Türk Milleti bam- szlna kavutu ve 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet kuruldu.Cum- huriyet' in kurulmasyla birlikte Kütahya da dahil yurdun her ye- rinde imar ve ina hareketleri balad.Atatürk Cumhuriyet sonrasnda da Kütahya'ya geldi.(24 Ocak 1933) Kütahya'da çeitli in- celemeler yaptktan sonra kentten ayrld.
ATE JKütahya. Kütahya'nn geleneksel sanat olan çininin olu-
masn salayan scakl vurgulayan bir kavramdr. Ate, bun- dan dolay bu yöre için farkl anlamlar içerir. Çünkü 'Atete
Açan Çiçekler' deyimi bu yörenin uluslararas slogandr. Çini sanatnda genellikle çiçek desenleri vardr ve ham mamul üzeri- ne ilenen desenler srlandktan sonra frna verilirler ve bu çiçek desenleri olduklarndan daha güzel, daha canl ve parlak bir e- kilde frndan çkarlar.
ATEHÂNE,Çinicilikte frnn cehennemlik de denilen, odun-
larn yakld, srça terkibinin erimesi için içine konulan, yan ta-raflarnda yalaklar bulunan, ate tulas ile örülü en alt ksm.
AVCILIK,#Mta/*ya.Kütahya av turizminde de önemli bir mer- kezdir. Topraklarnn % 51'i yeil, büyük bir bölümü de orman olan Kütahya'da tavan, tilki, kurt ve domuz av yaplmaktadr. Ku avclnda yaban ördei, yaban kaz, sülün, keklik gibi tür- ler avlanmaktadr.Avcln, Kütahya tarihinden kaynaklanan geleneksel bir yönü de bulunmaktadr. Bu bölgede yaam yer- leik Türklerin avcla çok merakl olduu bilinmektedir.
&&' 'gff •V'i." •"••!.•• f%
AVAR,Kütahya bölgesine de yerleen 11. yüzyldan sonra önemli roller oynamak suretiyle adn günümüze dek yaatm Ouz boyudur.Germiyanllarn mensup olduu boydur.Kütah ya'nn kültür ve geleneklerinde önemli bir boyutu olduu tahmin edilmektedir.
AYAR,Çinicilikte srça çekerken ve boya hazrlamada kullanlan srçann kalnln ya da rengin koyuluunun belirlenmesi
ilemi.
Azbî Mustafa Ei'edi'den
Bir ku dilinin remzidir Vücudum ann ehridir Msrî vücudum Msrîdir Niyazidir sultan bana,
Azbiya haktan dolym,
34
tasavvuf havas ve hurufîlik inançlar vardr. Hem halvetî, hem bektaî olduu için manzumelerinde bu tarikatlarn kulland semboller görülür.Divannda çeitli nazm ekillerinde yazlm manzumeler ve dört mesnevi bulunmaktadr. lkörenimini ve medrese tahsilini Kütahya'da yapt. Bilgisini artrmak için stan-
bul'a da gitti. Ünlü eyh Niyazi MsrVden icazet ve hilafet ald. El yazma divannn bir nüshas Ankara'da M.E.Bakanl kitap
• lgndadr.Az£? Mustafa Efendi ayrca Niyazi MsrVrim divann düzenledi.Eserleri:7a/*mw/ Divan Niyazi, Baharnâme , Selam nâme,Satrançnâme,Hayvannâme.
AZOT SANAY TÜRK ANONM RKET, 120 milyon lira sermaye ile 1953 ylnda 4/2006 sayl kararname ile kurulan ve sermayesinin tümü devlet teebbüslerine ait ortaklktr. irket 1962 ylndan itibaren Kütahya'da kurulan fabrika ile suni gübre üretimine geçti.Kurulduu yllarda ekonominin lokomotif tesis- lerinden biri oldu.Cumhuriyetin ilk yllarnda barut ve patlayc madde imalatnda kullanlan nitrat asidi ili'den ithal edildi ve denizar ithalatn zorluklar Türkiye'yi yeni araylara yön- lendirdi. Yaplan çalma ve etüdlerin sonucunda bu yatrmn Kütahya'da gerçekletirilmesi kararlatrld.Gübre ve patlayc madde için nitrat asidi ile amonyum nitrat üretilen iletmenin Türkiye ekonomisinde kendine özgü bir önemi vardr.Azot Fabrikasnda 90 idari,49 mühendis, 107 teknisyen ve 91 içi çahyor.(1999)
Azot Fabrikas
S 0
150 4,aoo 6.000
Mayi Amonyak Deriik Nitrat Asidi Teknik Amonyum Nitrat
Amonyum Ni tr at Gübres i Amonyum Sülfat Gübresi Amonyum Ni tr at Gübres i
t% 20,5 U U» «% 21 N. ii * g% 26 N .I b istihsalleri ile?
MEMLEKET ZRAAT* VE SANAYNE HÎZMET ETMEKTEDR
Telefon s J91T Telgrai : Aaot . Kütahya
Azot Fabrikas'nn 1968 ylnda yaynlanan reklam
\Sxh \\ N S K L O P E
BAKIRCILIK,/£wta/îj>fl.Kütahya,da uzun yllar pek çok kiinin geçimini salad geleneksel sanatlardan birisidir.Çini sanat gi-
bi yaygnlamasa da bakrclk alannda ura veren birçok usta yetiti.Ancak gelien teknoloji ve deiân yaam biçimleri bu sa- natta geçimi zorlatrd ve bu meslek de giderek kaybolmaya yüz tuttu.
BAKIRLAMA,Çinicilikte tuvalde hazrlanan firuzenin (açk yeil, turkuaz) fazla kaln boyanmasndan dolay pimede srça- y emerek esas rengini kaybedip metalik görünüm almas.
BALABANYE MEDRESES (NALLI BALABAN PAA MEDRESES),Kütahya'daki tarihi eser.Kimler tarafndan ve hangi döneme yaptrld kesin olmamakla birlikte XIV.Yüzy- ln son çeyreinde Germiyanolu zamannda yapld tahmin edilmektedir. Evliya Çelebi lköretim Okulu'na yakn bir yerde- dir.
Avlusunun üzeri kubbeli,üç veya dört eyvanl,kubbeli bir tek oda kullanlmtr. Medrese iken, 1876 ylnda Halveti Tekkesine dö- nütürülmü binann eski halini gösteren bir yal boya resmi, Ressam Ahmet Yakupolu kolleksiyonunda mevcuttur.
BALIKÇILlK,Kütahya.Kütahya'da akarsu ve baraj göllerinde tatlsu balkçl yaplmaktadr.Porsuk ÇayJPorsuk Baraj Gölü
ve Enne Baraj Gölü'nde younlaan balk avclnda Sazan,Ay nal Sazan,Yayn gibi tatlsu balklar avlanr.Yumurtlama dö- nemlerinde yeterince çoalmalarn salamak için av yasa uy- gulanr.
BALIKLI CAM,Kütahya'daki tarihi cami.Kitabesinden,ilk
yaplm eklinin,Selçuklu devrinde Kütahya fatihi olarak kabul edilen Hezar Dinar tarafndan gerçekletirildii anlalmaktadr. Dönem olarak Anadolu Selçuklu Sultan //. Gyaseddin Key hüsrev zamanna (12371246) rastlamaktadr. 1237 ylndaki in- asndan 150 yl kadar sonra 13811382 yllarnda Germiyano- lu Süleyman ah zamannda Özbek Suba tarafndan onarld. Çifte erefeli minaresi 16421643 tarihini tar.Kaidesi kesme ta arasnda üç sra tula örülüdür.Pabuç ve gövde ksm tamamen tuladandr.
Camii daha sonralar da birkaç kez tamir gördü.
BALIKLI HAMAMI (RÜSTEM PAA HAMAMI),Kütahya' daki Osmanl Dönemi eserlerinden. 1549 ylnda Kütahya'da
n
BALIKLI A N S t K I. O I' E D S
Anadolu Beylerbeylii yapm,daha sonra Sadrazamlk makam- na getirilmi olan Rüstem Paa tarafndan bu dönemde yaptrl-
d. Hem erkekler hem kadnlar ksm bulunan bir çifte hamam- dr. Harap hale geldiinden, Vakflar Genel Müdürlüü tarafndan kapsaml bir ekilde onarlp halkn hizmetine sunul- du.
BALIKLI TÜRBES,Kütahya'daki tarihi eser.Balkl Mahalle- si 'nde, Balkl Hamam'nn hemen güneyinde bulunur. XIV. Yüzyl sonu veya XV.Yüzyl banda yapld tahmin edilmek
tedir.Bina XVII.Yüzyln ilk çeyreinde eyh Muslihüddin tara-fndan Halveti tekkesi olarak kullanld,bir ara eyh Bahsi Mes- cidi olarak tannd ve anld.Dousunda bir de haziresi bulunan
yapda restorasyon çalmalar sürmektedir.
BANKA^Mta//y«.Kütahya'da ubesi kurulan ilk banka Ziraat Bankasdr. 1989 ylnda bir sandk eklinde kuruldu ve tüm hesap- lar Cumhuriyet sonras Ziraat Bankas'na devredildi.Cumhuriyet öncesi bankadaki toplam mevduat 8.000.TL'den ibaretti.Bu mevduat Cumhuriyet sonrasndaki ilk yllarda 324. 000. TL'ye ula- t. Banka o dönemde çiftçilere önemli yardmlar yapt./Bugün Kü- tahya'da ubeleri mevcut olan bankalar unlar;Ziraat Bankas,Va- kflar Bankasj Bankas, Emlak Bankas,Halkbank ,Akbank,Eti
bank.Pamukbank,Toprakbank,Esbank,ekerbank,Türk Ticaret Bankas,hlas Finans...
j)
BASIN,Bkz.Medya
Kütahya.Kütahya'da dini ve milli bayramlarn dnda kutlanan bayramlar unlar;
Hdrellez (Bkz. Hdrellez),Kiraz Bayram (Bkz. Kiraz Bayra-
m), (30 Austos)Kütahya'nn Kurtuluu Bayram(Bkz. Kütahya' nn kurtuluu bayram)
BLI)IvSTEN,Büyük ve Küçük Bedesten,Timurta Paa Camii
Balkl Camii
4 N S K L O P E I> S
BILIM
ile Saadettin Camii arasnda bugün 'Sebze Hali' ve 'Bit Pazar' olarak kullanlan binalardr.Daha çok birer 'Arasta' görünümün
dedirler.Biiyük Bedesten Fatih döneminin ünlü Sadrazam Ge- dik Ahmet Paa vakfdr.Küçük Bedesten'in ise Timurta Paa Vakf olduu sanlmaktadr.
BELEDYE,ehir ve ilçelerde altyap,çevre düzenleme,temiz lik,ulam,yol,üstyap,planlama gibi hizmetlerin yaplmas gö- revlerini üstlenen tekilat. Kütahya.Kütahya'da kent merkezi (Bkz.Kütahya Belediyesi) Biblo dnda belediye tekilat bulunan yerler unlar(1999);Merkez:
Erenler, Kzlcaören,Seyitömer, Üçler... Altnta :Merkez,Çay rba,Zafertepeçalköy...Aslanapa: Merkez.. Çavdarhisar: Merkez, Hackebir...D omaniç:Merkez, Çukurca... Dumlupnar: Merkez...Emet:Merkez,Aydnck,Çerte,Erigöz,Günlüce,Ören cik, Yenice...Gediz: Merkez,Akçaalan,Altnkent,Cebrail,Erdo m,Eskigediz,Frdan,Gökler,Gümele,Gürlek,Kayaköy,Üzüm lü,Yenikent,Yeilçay, Yunuslar...Hisarck:Merkez,Dereköy,Ha sanlar,Karbasan, eyhler... Pazarlar:Merkez,Sofular,Yakuplar.. Simav:Merkez,Akda,Bahtll,Beyce,Çaysimav,Çitgöl,Demir ci,Güney,Hisarbey,Kalkan,Karacahisar,Kelemyenice,Kestel,
BBLO,Genellikle seramik hammaddeleriyle üretilen kalplara döküm yapldktan sonra rötulanarak frnlarda piirilen, daha sonra özel mat ya da parlak boyalarla boyanarak elde edilen fi- gürlerin genel ad. En çok kullanlan figürler; hayvanlar, insan- lar, çeitli eyalar vb. Kütahya'da biblo üretimi, hammaddesinin seramik malzemeleri olmas dolaysyla balad.hracat da yaplmaktadr.
BLM ADAMI,BLGN^wta/*yö.Kütahya bilim alannda önemli pek çok kiiyi yetitirdiAbdurrahman Fevzi Efendilik dilbilimcilerden birisidir.Ahterî Mustafa (1561)Kütahya'da yeti- en bilim adamdrAhterîMustafa'nn "Küçük Ahterî, Büyük Ah terî, Camiül Lisan, Camiül Mesail, Hamiül Muhadarat ve
Arapça Tarihi" adl eserleri vardr. Ali Hhrî Efendi de (1685)
zamannn alimlerindendir. "Hadikatül Fukuha, Hediyetül Hib rifi, Tercemeti Mincahül Muhammedi, Ukudül Dürriyefi erhi Feraizül Hhrîye, Nebzetül Menasik, Hadisi Erbain erhi" ad
* N S K i. O P K Ü1 S
Kaynakça; Osmanllar Devrinde Kütahya Çinileri, Oktay ASLANAPA, TÜ Yaynlar, 1949, stanbul. Kütahya Yöresi ve Azlar, Doç.Dr. Tuncer GÜLENSOY, TDK Yaynlar, 1988, Ankara. Germiyanoullar Tarihi, Dr. Mustafa Çetin VARLIK, Atatürk Ünv. Yaynlar, 1974, Ankara. Türk Çiniciliinde Kütahya, Rfat ÇN, 1991, stanbul. Kütahya Çinicilik Sanayinin ncelenmesi, Dr. Mansur ATALAY, Anadolu Üniversitesi Yaynlar. 1983, Eskiehir. Kütahyal air ve Edipler, Hamza GÜNER, 1967. Hisarh Ahmet Yorumuyla Kütahya Türküleri, Mustafa HSARLl, smail PEKTA, 1995, Kütahya.
Atatürk, Milliyet Yaynlar.Seyehatname , Evliya Çelebi. skendernâmeyAhmediîTürk Dil Kurumu Ahmet Yakupolu Rengarenk, Türkiye Bankas Yaynlar. Kütahya, Atatürk'ün 100. Ölüm Yldönümü. Kütahya Raporlar, Sanayi ve Ticaret l Müdürlüü. Kütahya, Turizm l Müdürlüü. Kütahya, KÜTAV Yayn. Kütahya, 50. Yl. Kütahya, 15.Yl. Ezop Masallar,7tfnÂ: Dursun K.
BLM
l eserleri vardr. Kütahyal dier bilginler ve eserleri unlar : Ab- dullah Ahmet Efendi ; Camii FU'ilmü BaytariyeJ Abdullah
Efendi; Feraidül Fünun / Abdullah Hakk Efendi (1887); Mif tah BuhariTekmilei Miftah I Abdullah Germiyanî/1647); Ha
iyei Mutavveli A/a, Bahsi Kasr / Abdulvacit Efendi (1434); Nikayetül Fkhül Vacidiye, Usturlap Risaleleri f Ahmet Asm Efendi; Iradei Cüziye, Iyman Risalesi, Fenari'nin Ciheti Vah- det Risaleleri Mukaddimesine erhi Tarikat Sulkuti /Abdulba ki Fikri Efendi (1685); Telvih Haiyesi, Esmai Hüsna erhi, Si racül Musalla erhi I Abdurrahman Muhyi Efendi (1782); Man-
zum Feraiz Risalesi / Hasan Tahsin; Traifat Kaitiye/ H. Safi
Çorumu (1418) / Halil Efendi (1894) / Hocazade Kamil Efendi {Müderris Divan) / Kethudazade (1538) / Emin Mehmet Efendi (1836) / Evliya Çelebi (Bkz. Evliya Çelebi) / Kasm Efendi (1601) / M.Emin Kandihari (1839) /Mustafa Rütü Efendi (1844) / Mehmet Neri/ Dolarla Osman Efendi (1874)/ Sinan Efendi (1899) /Siraci (1566) /erif Mehmet Efendi (1892) /Visali Meh- met Efendi (1646) / Oktay Aslanapa(l9\4)
BLMECE,Bkz.Halkbilim,Kütahya Bilmeceleri
BNDALLI,Kütahya'nn geleneksel kyafetleri arasnda yer alr. Her renkte hareli, canfes ve buna benzer ipekli ince kumatan yapl ir. Daha çok krmz ve pembe kumalar tercih edilir. lemelerde dallar ufak,sk ve çoktur. Dier kadn elbiselerinden farkldr. Fermanesi yoktur, normal alvar gibi üste kumatan entari- siyle birlikte giyilir. lemelerde tel ya da srma kullanlr.
BTK ÖRTÜSÜ,Bkz.Corafya
batya doru ilerledi. 1078 ylnda Anadolu Selçuklu Devleti'nin kurulmasyla balayan süreçte, Kütahya da Türklerin eline geç- ti. 17 yllk Türk hakimiyetinden sonra Haçl seferleri nedeniyle tekrar Bizasllarn eline geçti çünkü Haçllar ele geçirdikleri yerleri yaplan anlama gerei Bizansllara braktlar. U.Klçaslanm Selçuklu tahtna geçmesi üzerine,Bizansllara Aizanoi'deki Borsa Binas
40
Bindall
A N S K L O PE I)I S
kar güçlenme ve genileme stratejisi uyguland.mparator Ma nuel Komnenos,Türklerin ilerlemesine son vermek için 1176 y- lnda Selçuklu Devleti'ne kar harekete geçti.II .KlçaslanBi zansllar ar bir hezimete uratt. 1182 ylnda ylndaki fetih hareketi ile Kütahya'y tekrar ele geçiçdi.Ancak Kütahya ehzadeler arasndaki taht kavgalar nedeniyle tekrar Bizansllarn eline geçtiyse de,Alcaddin Keykubat zamannda 1233 ylnda Türk- lerin hakimiyetine girdi.
BORDÜR,Çinicilikte çeitli ürünlerin kenar ya da bölüm arala- rn süsleyen parça.Kenar suyu.
BORSA,Kütahya.Dünyann ilk borsas Kütahya'da kuruldu. Çavdarhisar ilçesinde Aizanoi Antik kenti'nde bulunan borsa binas bugün koruma altndadr.Antik kentte kaz çalmalaryla ortaya çkarlan eser Kütahya'nn tarihin eski dönemlerinde de önemli bir merkez olduunu kantlad.Borsa Binas'nda talar üzerine kaznm figürler o dönemin ticari hayatna ait bilgiler- dir./ Kütahya Ticaret Borsas, Kütahya'da borsa kapsamndaki maddelerle ilgili alc ve satc arasnda araclk yapan, satn tescilini ve serbest rekabetin oluumunu salayan ve üyelerine
birçok fayda salayan kurulutur. 1997 ylnda faaliyete geçti.
BOYACI,Çinicilikte tahrirlenmi desenleri (konturlanm) bo- yayan kii.
BOYAMAK,Çinicilikte tahrirlenmi(konturlanm) mamullerin özgün frça ve boyalarla boyanmas.
BULVAR, Kent merkezinde, yeil doku,sanatsal ve kültürel uy-
gulamalar çevre ve trafik düzenlemelerinin de yapld kavak veya alan.Kütahya. Kütahya'daki bulvarlarn balcalar unlar; Atatürk Bulvar,Abdurrahman Kara'a Bulvar,Fatih Sultan Meh- met Bulvar, Adnan Menderes Bulvar.
BÜLBÜL MESCD (YAKUP ÇAVU MESCD),Kütahya' daki tarihi mescid.Mecidiye Mahallesi'nden Hamidiye Mahalle si'ne geçite yer almaktadr.Son yllarda tatan bir minare ekle- nen yapnn kitabesi yoktur.XIX.Yüzyl balarnda yapld tah-
min edilmektedir.
BURHANEDDIN
«û'nn olu Sultan Veled'm kz Abude Muîahhare Haturidan olma Ilyas Paa'nm olu Celaletün Ergun'un olu olduu söy- lenmektedir. Ancak Ergun Çelebi'nin babas olmas da kuvvetle muhtemeldir. 1396 ylnda öldü,Erguniye türbesine gömüldü.i ilerinde Burhan adn kulland.
Balkl Türbesi (XV.Yüzyl)
CAMADAN,Geleneksel erkek kyafeti.Yelektir,cepkenin altna giyilir.Önü ve arkas kaytan ilidir.Mor has çuhadan dikilir.
CAMIjslam dininde ibadet için ina edilen yalar,Kütahya. Kütahya'da Türklerin hakimiyetiyle birlikte balar.Selçuklu, Germiyanoullar,Osmanl Dönemi'nde ve Cumhuriyet sonrasndaki dönemde Kütahya'da birçok cami yapld.Tarihi camile- rin çok olduu Kütahya'da cami,çiniciliin merkezi olmas nedeniyle de önemlidir.Hem Kütahya'da,hem de Kütahya dnda yaplan birçok camide Kütahya çinileri kullanlmtr.Kütahya'daki tarihi ve turistik camiler unlar;Selçuklu Dönemi Camileri : Yu- kar Kale(Kalei Bala)Camisi,Hisar Camii,Balkl Camii...Ger-
miyanoullar Dönemi Camisi/Kurunlu Camii...Osmanl Döne- mi Camileri:Ulucamii,Takvaclar Camii,Aslanbey Camii(Mey dan Camii),Saray Camii,Saadet (Saadettin) Camii, Küpecik Ca- mi i.Karagöz Ahmet Paa Camii,engül Camii,Lala Hüseyin Pa- a Camii,Hatuniye Camii,Özbek Camii,Ali(Alo)Paa Camii,
Ahrard Camii,Yeil Camii,Kaditler Camii,Dönenler Camii... Cumhuriyet Dönemi:Çinili Camii
CAM SÜSLEMELER,(Cami Dekorasyonu)Kütahya,cami
iç ve d dekorasyonunda çinileriyle bütün dünyaya imzasn at- t. Kütahya'da üretilen cami çinileri,dünyada birçok caminin yapmnda kullanld.Cami yapmnda en önemli dekorasyon mal- zemesi olan çini geçmite olduu gibi günümüz modern camii yapmnda da vazgeçilmez oldu.(Bkz.Çini)
CANAN,SÜLEYMAN(1940 ),Kütahya Belediye Bakan. 1940 ylnda Akehir'de dodu. 1960 ylnda Hava Harp Okulu'nu bitirdi.23 yl ordunun çeitli kademelerinde görev yapt. 1983 ylnda Yarbay rütbesinde emekli oldu.l983'te siyasete atld ve tekilatlarn kurduu Refah Partisi'nin 11 yl il bakanln yapt. 1994 ylnda ayn partiden beldiye bakan aday olarak seçimlere girdi ve kazand. 1999 ylnda tekrar seçil
n A N S K L O P E D S
CANAN
olarak bilinen Çiniciler Çars da Süleyman Canan döneminin dikkate deer eserlerindendir.
CAR,Geleneksel kadn kyafeti.pek yada ipekketen karm- dr.Düz renklisine rastlanmaz.Bir tür çaraftr.Elbisenin üzerine alnr.Canfes,Badat,Beyrut,Eran gibi türleri vardr.
CEDD MESCD (YEN MAHALLE MESCD), Kütahya daki Osmanl dönemi eserlerinden.Nall medrese karsndaki
yer almaktadr. Bugün harap bir haldedir. 1571'de yapld bi-
linmekle birlikte XIX.Yüzyl balarnda yeniden ele alnp onarld.
CELALEDDN ERGUN ÇELEB,Kütahya Mevlevîliinin ulularndan ve Kütahya Mevlevi Dergâh'nn postniini deerli
bir kiidir. Mevlâna'nn olu Sultan Veled'in kz Abide Mutah hare Hatun ile Germiyan Beyi Süleyman ah\dx\ doma lpaa nn olu Çelebi Burhaneddin'in oludur. Doum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmemektedir. Dönenler Camii içindeki Er guniye Türbesi'nde gömû\üdür.aretül Beare adl bir risale, mesnevi tarznda yazlm manzum bir Gençnâme'si olduu ka-
ytlara geçti.
CEMALî GERMYANî(eyholu),Kütahyal air. Asl ad 5a yezid*âir. Babas ünlü eyhlerden olduu için eyholu olarak ün sald ve iirlerini de bu isimle yazd. eyhî, Ahmedî, Ahmet Da î ve Hamzavi ile ayn çada yaad ve onlardan feyz ald.Farsça
ve Arapça'y çok iyi örendi.Days eyhî'nin Nizamiden tercü- me etmeye çalt Hüsrev ve irin adl eserini bitirmeden öldü-
ü için, kinci Murad'm istei üzerine bu çalmay tamamlad.Cemali, Yldrm Bayezid'in olu emir Süleyman'n nedimiydi. l Huridü Fer ahan' adl manzum ferahnamesini Yldrm Baye
zid'e sundu ve padiah tarafndan takdir edildi. Ethem ve Hüma, Yusuf ve Zeliha dier eserleridir. eyholu'nun doum ve ölüm tarihleri bilinmiyor, ancak 1429'dan sonra öldüü anlalmaktadr.
CENABî ( 1514),Kütahyal komutan ve air. Mevlâna, müderris ve air "Kasm hazf nin kardeidir. ey hV nin yeeni-
dir. Cenab birçok savalara katld ve kahramanlk destanlar ynzd.Malkoçolu Bali Bey yannda ve büyük bir olaslkla Çal
Celaleddin Ergun Çelebi
CEVZDERE EHTL,Kütahya'nn Emet ilçesinde Milli Mücadele Dönemi'nde Cevizdere Mevkiinde ehit olan Emetli
kahramanlarn yatt yer.
CIMCIK^Kütahya'ya özgü yemeklerdendir. Mantya benzer. Yapl : Yorulan ve dinlendirilen hamur açldktan sonra kare eklinde kesilir ve uçlar birletirilerek cimciklenir. Kaynayan
tuzlu suya salnr.Bir süre piirildikten sonra sarmsakla beraber yourtlanr.Tereya kzdrlarak üzerine dökülür.
CORAFY AJtütahya.
Kütahya ve Çevresinin Fizikî Corafyas Kütahya,Ege bölgesinin çbat Anadolu bölümü içinde yer alr. Ege bölgesinin bu bölümü, ç Anadolu bölgesi ile Ege bölümü arasnda bir eik durumundadr.ç Anadolu çanandan Ege ova larna,Güney Marmara havzalarndan ç Anadolu'ya geçide, bu eik alr. Eiin bariz karakteri, ortalama yükseltisi 1200 m. ci- varndaki yaylalardan ibaret oluudur. Sahann 3/4 ünden fazla- sn. 1000 1500 m. yükseltiler arasndaki dalgal düzlükler tekil eder. Bu sebepten saha, corafya dilinde "Kütahya yaylalar" diye anlr. Bu yaylalar içinde, kabaca kuzeybatgüneydou isti- kametinde açlm çukur sahalar ile eik üzerinde yükselen bir takm da ve tepe dizileri bölgeyi çeitlendiren dier yüzey e- killeridir. Kütahya ve çevresi, gerek fizikî corafya artlar gerek beerî ve
':,...:
dan Asl Ege bölümüne, ya rejimi, kuraklk devresinin süresi
ve iklim tasniflerindeki yeri (iklim tipi) bakmndan daha çokMarmara bölgesine, nisbî nemin yl içindeki seyri bakmndan Marmara ve ç Anadolu bölgelerinin kendine civar kesimlerine yaknlk gösterir.
Bitki örtüsü bakmndan her üç bölgenin de özelliklerini tayan Kütahya ve çevresinde jeomorfolojik karakter olarak, ç Anado- lu karakteri hâkimdir. Buna karlk topraklarn dal bakmndan ç Anadolu'dan ayrlr ve Ege ile Marmara bölgelerine yaknlk gösterir. rtifa kuaklar itibariyle ç Anadolu bölgesi ile olan münasebeti, ç Anadolu'nun hububat ziraati ve hayvanclk
karakterinin bu sahaya aksetmesini gerektirir. Ancak bölgede topraklarn iletme bakmndan bölünüü ç Anadolu'dan farkldr ve

Kütahya Ansi̇klopedi̇si̇ c. 1

Documents