KÜLTÜR MİRASININ TURİZM ARACILIĞI İLE DEĞERLENDİRİLMESİ: KÜLTÜREL TURİZM ve İZMİR

KÜLTÜR TURİZMİ ÇALIŞTAYI

İZMİR KALKINMA AJANSI-BUCA BELEDİYESİ

BUCA İLÇESİNİN EKOTURİZM VE KÜLTÜR TURİZMİ SEKTÖR

ANALİZİ PROJESİ

8 ŞUBAT 2012-BUCA

KÜLTÜR MİRASININ TURİZM ARACILIĞI İLE

DEĞERLENDİRİLMESİ: KÜLTÜREL TURİZM ve İZMİR Doç. Dr. Gözde EMEKLİ

Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü

[email protected]

Kültürel turizme kuramsal yaklaşım: Miras, doğal miras, kültür, kültür mirası- turizm,

kültürel miras turizmi, kültürel turizm?

Çok boyutlu olmakla birlikte miras, çoğunlukla nesilden nesile aktarılan “geçmişin çağdaş

kullanımı” olarak tanımlanabilir. Miras turistleri çeken önemli bir kaynak olurken, kültür

mirası (kaynakları) son yıllarda turizmin odak noktalarından biri haline gelmiştir. Miras

sadece tarihsel kaynakları değil aynı zamanda doğal değerleri manzaraları, sanatı, kültürü de

içine alır ve bir bütündür. Turizm bu bütünlükten yararlanmaktadır. Genel olarak miras doğal

ve kültürel olarak ikiye ayrılır ve turizmin temelini oluşturur (Doğaner, 2003, 5). Tarih ve

kültüre dayalı olan kültürel miras ise kendi içinde somut olan kültürel miras ve somut

olmayan kültürel miras şeklinde sınıflandırılır.

Turizm ile kültürel miras arasındaki ilişki günümüzde modernlik ve geleneksellik arasında

yaşanan tartışmalarla paralellik göstermektedir. Kültürel turizmi, yerel kültüre saygılı;

entelektüel ve nitelikli bir etkinlik biçimi olarak ele almak mümkündür. Kültürel turizm;

kültürel faaliyetleri temel alan turizm deneyimlerini kapsayan turizmin kültürle değişik

bağlantılı açılımlarını birleştiren genel bir kavram olarak kullanılmaktadır. Anonimleşen, her

yerde olabilen standart kimliksiz ürünler ve yerler itici bulunmakta, insanlar eski

medeniyetlerin ya da kültürlerin izlerini görmenin yanı sıra kendi kültürleri dışındaki yerel

kültürlere de ilgi duymaya başlamaktadırlar.

Literatürde kültürel miras turizmi ile ilgili çok sayıda çalışma olmakla beraber, kültürel miras

turizminin tam olarak ne olduğu konusunda bir fikir birliği yoktur. Farklı tanımlar veya

görüşler ve hatta tartışmalar söz konusudur. Nasıl tanımlanırsa tanımlasın, kültürel miras

turizmi, en fazla tercih edilen türlerden biridir ve pazarı giderek gelişmektedir. Ryan (2002),

kültürel miras turizmini, yerel kültür ve değerlere saygılı; entelektüel ve nitelikli bir etkinlik

biçimi olarak ele almaktadır

Kültürel turizm, doğal ve tarihsel kültür varlıklarını, kültürel etkinlikleri ve güncel sanat

eserlerini bazı sosyo-ekonomik olguları turistik bir ürün biçiminde gezginlerin hizmetine

sunan bir turizm anlayışıdır. Yalnızca tarihsel olanı değil, günceli kapsayan bir terimdir

(Richard, 2001, 5-13). Geçmiş kültürün izlerini yerinde görme, kültürel temaslar, değişik alış-

veriş ortamları, eğlence biçimleri eski ve yeni uygarlık ürünleri, mimari, kültürel ilişkiler,

tarihi kalıntılar, gidilen ülkenin yaşam tarzı, inanç sistemleri, el sanatları doğal güzelliklerle

birlikte ilgi çekmektedir.

Neden kültürel turizm?

Ülkeler için önemli bir turizm türü olan kültür turizmi, “gelir sağlayıcı etkisinin yanında

kültürel değerlerin korunması açısından da üzerinde durulan bir turizm seklidir” (Öztürk ve

Yazıcıoğlu, 2002:189). Kültürel turizm pazarı, gözle görülür bir şekilde büyüme

göstermektedir. İnsanlar etnik kökenlerine, geçmişlerine, farklı yaşam tarzlarına ilgi duymaya

başlamışlardır. İyi bir eğitimin, kültürel zenginlik ve kendini daha çok bilgilendirme amaçlı

seyahat etme isteğini artırdığı bilinmektedir. Diğer bir anlatımla eğitim seviyesi yükseldikçe,

kültürel turizm etkinliklerine olan talep de artmaktadır (McKercher ve Cros, 2002:185).

Kültürel turizm;değişen arz, talep, rekabet ve pazar koşulları dikkate alınarak geliştirilmelidir.

Doğa koşullarına bağlı kalmadan turizmi tüm yıla yaymak (mekan yada coğrafi boyut)

Ülke kültürünü yerli ve yabancı turistlere özellikle yöre halkına tanıtmak, korumak,

Geçmişe ve geleceğe sahip çıkmak ( çevresel boyut ve koruma)

Tarih ve kültürel miras bilincini artırmak , (toplumsal boyut)

Yerel halkın yaşam kalitesini yükseltmek (ekonomik boyut)

Geleneksel yaşam tarzlarını korumak,

Turistlerin bölgeye çekilmesinde ana çekim unsurunu oluşturan kültürel değerler,

destinasyona ilişkin pek çok özelliğin pazarlamasını kolaylaştırmada anahtar bir rol

üstlenmektedir (planlama ve entegrasyon)

Yalnızca müze ve anıtlar gibi kültürel çekicilikler değil, aynı zamanda

destinasyonların kültürel çekiciliklerini artırmaya yönelik oluşturulan kültürel

stratejiler de kültürel turizm kaynakları olarak önem kazanmaktadır. (siyasal boyut-

güç).

Talep özelliklerinin değişmesi,

- Eğitim seviyesinin yükselmesi,

- İnternet kullanımının yaygınlaşması

- Daha sık ve kısa tatiller isteği

- Temalı parklar, eğlence, sağlık, spor vb etkinliklere artan ilgi,

- Yaşlanan nüfus.

Rekabet ve pazar olanakları açısından avantaj sağlar: Dünya Turizm Örgütü kültürel

turizmin özelliklerini şöyle sırlamaktadır:

- Değer artırıcı yön: Kültürel turizm toplumdaki farklı kültürel yapı

özelliklerini genel kültürel yapı özelliklerine ekleyerek onun değerini artırır.

- Farklılık oluşturucu yön: Kültürel turizmin uygulandığı alanlar

benzerlerinden farklıdır, özel karakter taşır.

- Rekabeti yok edici yön: Kültürel yapıların farklılığı değişik turizm alanlarının

oluşmasını sağlar. Bu farklılıklar kültürel turizmin uygulandığı alanlar arasında

rekabeti önler. Diğer bir ifadeyle kültürel unsurlar arasında kıyaslama

yapılamaz ve bu nedenle kültürel turizm diğer turizm türleri içinde ayrıcalıklı

bir yere sahiptir.

Kültürel turizm çekiciliklerinin sınıflandırılması

Kültürel kaynaklar çok çeşitli olduğundan sınıflandırılmaları oldukça zor ve karmaşıktır,

Kültürel turizmin ürünleri geçmişe ve günümüze ilişkin olarak farklılaşmaktadır. Geçmiş

medeniyetlere ilişkin kalıntıların yanı sıra yaşam biçimleri, gelenek-görenekler, festivaller,

müzik ve eğlence türleri, el sanatları, yemek türleri ve alışkanlıkları kültürel turizmin en

önemli ürünleri arasında yer almaktadır. Kültürel turizmde her türlü kültürel unsur kültürel

çekicilik oluşturabilir ancak turistik ürün haline getirilmesi ayrı bir işletme ve pazarlama

sistemini gerektirmektedir.

Şekil 1: Kültürel turizm çekicilikleri, (Swarbrooke, 1999, 306).

Hizmet çekicilikleri arasında da kültür kullanılmaktadır. Günümüzde turizm ve rekreasyon

ihtiyacını karşılamaya yönelik olarak genellikle büyük kentlerde düzenlenen ya da yapılan

etkinlikler ve tesisler de giderek önem kazanmaktadır. Kongre ve kültür merkezleri, alış-veriş

olanakları, festival-şenlik, yeme-içme-eğlenme-konaklama tesisleri kırsal ve kentsel

mekanlardaki düzenlemeler arasında yer almaktadır.

Kültürel turizm temel olarak beş kümede kümelenmektedir:

İnsana kültüre dayalı somut ve somut olmayan miras

Tarımsal ya da endüstriyel miras

Sanat, görsel sanatlar edebiyat performans sanatları

Mutfak kültürü şarap yiyecek içecek vb

Doğa tarihi, doğal çevrenin insan tarafından şekillendirilmes vb..

Kültür turizmi; güncel ve tarihsel olarak ta iki bölüme ayrılabilmektedir:

1- Güncel Kültür Turizmi: Kültürel etkinlikler (bilimsel, sanatsal, sportif vd) ön plandadır.

Etkinlikler, izleyici sayıları göz önüne alındığında; yöresel, bölgesel, ulusal ve uluslar arası

büyük etkinlikler olmak üzere dört gruba ayrılmaktadır.

2- Tarihsel Kültür Turizmi: Ulusal sınırlar içindeki tarihsel mirasın turistik organizasyon

yardımıyla sunulması esasına dayanmaktadır.

Başka bir anlatımla, kültürel turizmin geniş bir kavram olması ve daha kolay pazarlama

ihtiyacı, alt grupları ortaya çıkarmıştır. Festival turizmi, miras turizmi, tarih turizmi, inanç

turizmi, etnik turizmin yanı sıra keder turizmi, savaş alanları-dark turizm, endüstriyel miras

turizmi, soy-sop araştırma ve sıla turizmi şeklinde sınıflandırılmalar dikkat çekmektedir

(Aliağaoğlu, 2004, 65)

Dünya kültür mirası, kültürel turizm ve Türkiye

Dünyada kültürel turizme artan talep karşısında kampanyalar, projeler, yarışmalar,

sempozyumlar, sivil örgütlenmeler son yıllarda önem kazanmaya başlamıştır. Kültür mirası

kavramı Fransız Devrimi sırasında doğmuştur. Miras yalnızca tarihsel kaynakları değil, aynı

zamanda “doğal varlıkları, peyzajları, güncel sanatı ve kültürü” de içine almaktadır. Merkezi

Paris’te bulunan ve Birleşmiş Milletlere bağlı olan UNESCO, 1945 yılında kurulmuş, 1972

yılında Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının korunmasına dair bir sözleşme hazırlamıştır.

(UNESCO Dünya Miras Sözleşmesi). Uluslararası Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma

Kurumu (ICOMOS) oluşturmuştur. Bu kurum ekonomik, teknik ve maddi destekler

sağlayarak kültürel miras konusunda önemli projelere imza atmaktadır. Projelerde Devlet ve

özel sektörün birlikte çalışması kültürel değeri olan yapıların korunması, restorasyonu, ev

sahibi toplumun özelliklerine uygun kültürel boyutların canlandırılması yerel-kültürel

programların geliştirilmesi, kültürü tanımlayan en iyi görüntülerin sağlanması, bunların

turistlerle paylaşılacağı programlar yapılması esas alınmaktadır.

Avrupa Birliği OECD, UNESCO ortaklığı ile Avrupa Kültür Yolları Enstitüsü, Avrupa Miras

Becerileri Vakfı gibi kurumlarla birlikte, şirketler, dernekler ve gönüllü kuruluşlarla

işbirliğinin önemi vurgulanmaktadır. 11 Eylül 1999'da Avrupa Konseyi Bükreş'te düzenlediği

toplantıda; "Avrupa Bir Ortak Miras" kampanyası başlatmıştır. Bu çerçevede; kültürel, doğal

ve tarihi miras bilincinin yükseltilmesi, kültürel çeşitliliğe saygı çerçevesinde işbirliğinin

geliştirilmesi, taşınır-taşınmaz miras kapsamında yer alan çevre, sitler, peyzaj ve sanat

eserlerinin ve kültürel, sosyal, geleneksel, ahlaki, dini ve manevi değerlerin ön plana

çıkartılmasına özen gösterilir. Kültürel turizm ile ilgili, UNESCO’nun başını çektiği

uluslararası platformlarda araştırma ve düzenlenen konferanslarda şu noktalar üzerinde

durulmaktadır:

Önceliği yöresel kültürlere vermek

Miras ile ilgili bir turizm yönetim planı hazırlamak,

Yöre halkını eğitmek ve onların katkılarını sağlamak

Yöresel ürünlerin tanıtımını teşvik etmek, korunması gerektiği bilincini uyandırmak,

Koruma için turizm fonlarından yararlanmak için benzer Dünya Mirasına sahip

yerlerle temas-paylaşımda bulunmak

Tüm turizm endüstrisi içinde özel sektör ve devlet ile birlikte Dünya Mirası yerlerle

ilgili politikalar oluşturmak

Ev sahibi topluma turizm gelişiminde ve planlamasında önemli görevler vermek

Kültürel turizmde ekonomik gelişmenin sağlanması ve yöresel kimliğin korunması

için büyük kentlerin yanı sıra küçük yerleşmelerde de miras çalışmaları

gerçekleştirmek

Kültür mirasının turizm aracılığı ile değerlendirilmesinde öne çıkan stratejilere

göz atmak gerekmektedir:

Kültür mirasını oluşturan envanter çalışmalarının yapılması

Prehistorik-Antik kentlerin turizm amaçlı kullanımı: gerçek-sanal kullanımlar

Müzelerin kültürel turizmde daha etkin kullanılması, turistik ürün olarak pazarlanması,

Farklı tarihsel dönem eserlerine ilgi çekilmesi, ziyaretlerin artırılması,

Önemli kişi ve kahramanların-olayların tanıtılması,

İnanç çekim merkezlerinin turizm amaçlı kullanılması,

Geleneksel mimari özelliklerin turizme kazandırılması,

Geleneksel yaşam tarzını yansıtan ögelerin turizmde kullanılması,

Geleneksel tarım ürünlerinin ve yemek çeşitlerinin kültürel turizmde

değerlendirilmesi,

El sanatlarına turistik ürün niteliği kazandırılması,

Miras alanlarının ve yerleşmenin fiziksel, sosyal ve kültürel taşıma kapasitelerinin

dikkate alınması

Değişen pazar koşullarına göre kültürel turizm ürünleri oluşturulması,

Kültürel turizm ürünlerinin geliştirilmesinde ve kültürel mirasın pazarlanmasında

devlet kurumları ve adamları, ev sahibi kurumlar ile uluslararası ilişkilerin

düzenlenmesi

Yöresel elişi ve sanatların geliştirilmesinde kadının rolü artırılması

Kültürel turizm ürününün geliştirilmesinde teknoloji kullanımına dikkat edilmesi

(Emekli, 2003,45-50)

Dünyada kültürel turizmin en yaygın olduğu tanınmış ülkeler; Fransa,

İtalya,Almanya,İspanya, İngiltere, Avusturya, ABD, Mısır, Küba, Rusya Fed., Peru, Brezilya,

Çin, Hindistan, Japonya, Kore vd. olup, Paris ve Londra en popüler kültür ve kent turizmi

destinasyonu olarak belirlenmiştir. Bu kentleri Roma, Floransa, Venedik, Viyana, Budapeşte,

Prag, Amsterdam, Brüksel, Berlin ve New York takip etmektedir. Kısacası, Avrupa, Asya

(özellikle Uzakdoğu), Latin Amerika, Avustralya, Afrika bu turizm türünde tarihsel ve çağdaş

kentleri, yerel kültürleri yaşatan köyleri, arkeolojik kalıntıları, inanç merkezleri, festivalleri ile

eşsiz destinasyonlara sahiptir. Dünya Seyahat Monitörü'nün (DSM) verilerine göre Batı

Avrupa'ya yönelik ziyaretlerin % 33'lük dilimi kültür turizmi amaçlı gerçekleşmektedir

(Hughes & Allen, 2005,178 )

Türkiye’de kültürel turizm önemli bir potansiyele sahiptir. Birçok medeniyete beşiklik

etmiş Anadolu topraklarında yapılan arkeolojik araştırmalarda dünyada eşi, benzeri olmayan

zenginliklere sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Hititler, Sümerler,Urartular, Likyalılar, Lidyalılar,

Frikyalılar, İyonlar, Romalılar, Bizanslılar, Selçuklular, Osmanlılar, Türkiye Cumhuriyetine

gelinceye kadar birçok iz ve kalıntı bırakarak ülkemizi benzersiz bir konuma ulaştırmıştır.

Ayrıca sahip olduğumuz kültürel çekicilikler arasında örf, adet, gastronomi, tarih, müzik ve

resim, din, mimari yapı, el sanatları, giyim tarzı da dikkate değer özellikler sunmaktadır.

UNESCO Dünya Miras Sözleşmesi'ne 1983 yılında imza atan ülkemiz Kültür ve Tabiat

Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü'nün sorumluluğu altında birtakım çalışmalar

yürütmektedir. Türkiye’den UNESCO Dünya Miras Listesi’nde 10 yer bulunmaktadır:

İstanbul Tarihi Alanları, Safranbolu, Hattuşaş, Commagene-Nemrut Dağı, Xanthos-Letoon,

Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası, Truva Arkeolojik Kenti, Selimiye Camii, Hierapolis-

Pamukkale, Göreme MP ve Kapadokya (son ikisi doğal ve kültürel mirastır). Ancak bu

sayının Türkiye'nin sahip olduğu doğal ve kültürel değerlere oranla yetersiz olduğu bilinen bir

gerçektir. Türkiye’den UNESCO Dünya Miras Geçici Listesi’ndeki varlıklarımız: Ahlat Eski Yerleşimi ve Mezar Taşları (Bitlis)

Alahan Manastırı (Mersin)

Alanya (Antalya)

Afrodisias Antik Kenti (Aydın)

Bursa ve Cumalıkızık Erken Osmanlı Kentsel ve Kırsal Yerleşimleri (Bursa)

Çatalhöyük Neolitik Kenti (Konya)

Diyarbakır Kalesi ve Surları (Diyarbakır)

Efes (İzmir)

Harran ve Şanlıurfa Yerleşimleri (Şanlıurfa)

İshakpaşa Sarayı (Ağrı)

Karain Mağarası (Antalya)

Konya Selçuklu Başkenti (Konya)

Likya Uygarlığı Antik Kentleri (Antalya ve Muğla)

Mardin Kültürel Peyzaj Alanı (Mardin)

Perge Antik Kenti (Antalya)

Sagalassos Antik Kenti (Burdur)

Selçuklu Kervansarayları Denizli-Doğubayazıt Güzergâhı

St. Nicholas Kilisesi (Antalya)

St. Paul Kilisesi, St. Paul Kuyusu ve Çevresi (Mersin)

Sümela Manastırı (Trabzon)

Beyşehir, Eşrefoğlu Camii (Konya)

Hatay, St. Pierre Kilisesi (Hatay)

Bergama (İzmir)

Göbeklitepe Arkeolojik Alanı (Şanlıurfa)

Güllük Dağı-Termessos Milli Parkı (Antalya)

Kekova (Antalya)

Türkiye Turizm Stratejisi 2023’de kültürel turizm ile ilgili projeler vardır:

Aphrodisyas Kültür ve Termal Turizm Gelişim Bölgesi,

Söğüt Kültür Turizmi Gelişim Bölgesi,

Kapadokya Kültür Turizmi Gelişim Bölgesi,

Hitit Kültür Ve Turizm Gelişim Bölgesi,

Urartu Kültür Ve Turizm Gelişim Bölgesi,

GAP Kültür ve Turizm Gelişim Bölgesi…(Türkiye Turizm Stratejisi; 2023, Kültür ve Turizm

Bak, 2007). Türkiye’de her bölgenin kendine özgü kültürel yapısı kültür turizmi için önemli

bir avantaj oluşturmaktadır ancak, henüz bu avantajdan yeterince yararlandığımızı söylemek

yanıltıcıdır.

Çizelge 1: Yıllar itibariyle ülkemizdeki müze ve ören yeri ziyaretçi sayılarının gelişimi

Kaynak: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü

Yıl Ören yeri ziyaretleri Müze ziyaretleri Toplam

2000 6 565 920 6.892.655 13.458.575

2001 9 837 774 8.133.473 17.971.247

2002 9 798 127 7.471.612 17.269.739

2003 7 716 124 8 048 909 15.765.033

2004 8 722 535 7 742 421 16 464 956

2005 8 544 094 11 118 920 19 663 014

2006 6 856 621 9 229 429 16 086 050

2007 6 087 027 11 936 591 18 023 618

2008 10 314 090 12 422 148 22 736 238

2009 8 863 087 14 137 870 23 000 957

Türkiye’de kültürel turizm neden önemli ?

Turistlerin kültürel mirasa ilgileri sonucu gündeme gelen kültürel turizm; öncelikle tarihsel

yerlerin, müzelerin ziyaret edilmesi ile başlamıştır Ancak ülkemizde müze ve ören yeri

ziyaretleri son derece kısıtlıdır. Hatta kültürel turizm kapsamında yapılan geziler kıyı

turizmini tamamlayan etkinlikler olarak düzenlenmektedir. Başka bir anlatımla, ülkemizde

kültürel turizm müze ve ören yeri ziyaretleri ile sınırlı kalmaktadır. Türkiye’deki müze ve

ören yerlerini ziyaret eden yabancı turist sayısının 15-25 milyon kişi olduğu göz önüne

alınırsa, bu miktar neredeyse Türkiye’ye olan toplam ziyaretlerin hemen hemen yarısını

oluşturmaktadır. Kültürel amaçlı ziyaret ettiklerini söyleyen yabancı turistlerin, oranı %15

olmakla birlikte, müze ve ören yerini ziyaret edenlerin oranı toplam yabancı ziyaretçiler

içerisinde %70’e yakın bir payı işgal etmektedir. Bu duruma göre kültürel amaçlarla

geldiklerini söyleyen kişiler dışındakiler de büyük oranda müze ve ören yerlerini ziyaret

etmiştir. Yapılan araştırmalarda da kültürel amaçlarla tatil yapmayan kişilerin üçte ikisinin bir

müze ziyaret ettiği ortaya çıkmıştır. Özetle, müze ve ören yeri ziyaretlerinde mükerrer

sayılanlar olduğunu bir turistin en az üç kez sayıldığını varsaymak ve ülkemizin yaklaşık 7-8

milyon ziyaretçi ile hak ettiği ilgi ve geliri elde edemediğini söylemek çok ta yanlış olmaz.

Türkiye ölçeğinde kültürel turizmin üstlenmiş olduğu misyon yalnızca turizmin zamana ve

mekana yayılması değil, aynı zamanda kültürel turizm politikasının temel amaçlarından olan

kültürel ifadenin değişik şekillerinden kâr elde etmek ve bunun ötesinde hedef bölgelerin

sosyal ve ekonomik gelişimine katkıda bulunmaktır.

Çizelge 2: Türkiye’de müze ören yeri ziyaretçilerinin illere göre oransal dağılımı

İller

Ziyaretçi sayılarının illere

göre oransal dağılımı

İstanbul 24

Antalya 14,2

İzmir 13

Konya 8,6

Nevşehir 7,2

Denizli 6,2

Ankara 5

Aydın 2,5

Muğla 2,5

Çanakkale 7.217

Diğer ifadelerle kültürel turizm; Türk turizmini olumlu etkileyecek, bir bütün olarak Türkiye

destinasyonunu, özellikle de bölgesel farkların olduğu bir mekânsal kurgu içinde “bütünleyici

görev” üstlenecektir. Ancak görülmektedir ki, ülkemizde kültürel turizm tüketim alanlarını

büyük ölçüde kitle turizm bölgeleri ve kısmen de yakın çevreleri oluşturmaktadır. Bu durum

da, özellikle pazarlama noktasında oldukça yetersiz olduğumuzu ifade etmektedir.

Çizelge 3-4: Türkiye’de en çok ziyaret edilen müze ve ören yerleri (2011).

En çok ziyaret edilen ören yerleri Toplam

Efes 1 845.000

Hierapolis 1 450.000

Göreme 780.000

Antalya 400.000

En çok ziyaret edilen müzeler Toplam

Topkapı Sarayı 2.995.000

Ayasofya Müzesi 2.760.000

Mevlana Müzesi 1.670.000

Ülkemizde kültürel turizm uygulamalarında öne çıkan müze ve ören yeri ziyaretçi sayılarının

il ve bölgelere göre dağılımına baktığımızda, dünyaca ünlü tarihi ve kültürel kalıntılara sahip

iller hemen dikkati çekmekte, özellikle yabancı ziyaretlerde belirgin bir farklılık yaşandığı

görülmektedir. Türkiye’ye yönelik kültürel turları; miras, şehir, arkeoloji, tarih, inanç ve savaş

alanları turları olmak üzere 6 grupta toplanabilir. Tarih turları ve şehir turları Amerikalılar ve

Almanlar arasında yaygın iken, İngilizler daha çok savaş alanları turları, miras turları ve

arkeolojik turları tercih etmektedir. Ülkemizdeki inanç turizmi ile ilgili çekicilikler daha çok

yine A.B.D. ve Almanya pazarında ilgi bulmaktadır. Hollandalılar arasında tarih ve şehir

turları ağırlıktadır .

Ülkemizde ören yerlerini gezen yerli ziyaretçi sayısının düşüklüğü, müzelerde ise hem yerli

hem de yabancı sayısının az olması üzücüdür. Çünkü Türk toplumunun genel olarak bu tür

yerlere ilgisi azdır, ancak yabancıların ziyareti nedeniyle ilgi çeken yerlere yerli ziyaretçiler

de ilgi duymakta, belirli moda ve akımlar etkili olmaktadır. Son yıllarda iç piyasaya yönelik

düzenlenen Karadeniz, Kapadokya, İstanbul, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu

turlarında müze ve ören yerleri tur programında gezilmekte ve ziyaretçi sayısının artmasında

etkili olmaktadır. Buna karşın yaz aylarında düzenlenen tatil ve dinlenmeye yönelik Akdeniz

turlarında müze ve ören yerleri ziyareti daha geri planda kalmaktadır. Bu doğrultuda

ülkemizdeki bir başka sorun da müze ve ören yerlerindeki yabancı ziyaretlerin azlığıdır.

Ülkemizde kültür turizmi, sadece müze ve ören yeri ziyaretleri ile sınırlı kalmamalı, el

sanatları, yerel şenlikler, yörelere özgü yemekler, gelenekler düzeyinde geniş bir yelpaze

içinde düşünülmelidir. Nitekim, kültür turistlerine Bizans’ın ve Osmanlı’nın başkenti İstanbul

kenti, Türkiye Cumhuriyeti’nin başkenti Ankara dışında önemli tarihsel miraslara, yerel

mimari yapılara, önemli şahsiyetlere, sahip birçok il ve ilçe merkezimiz (Bursa, Edirne,

Çanakkale, Konya, Erzurum, Sivas, Kayseri, Mardin, Ş.Urfa, Diyarbakır, Safranbolu,

Kastamonu, Tokat, Amasya, Manisa vd) son derece ilginç gelmektedir. Öte yandan üç semavi

dinin buluşma yeri olan ülkemizde sayısız kutsal yerler, inanç turizmi yoluyla kültürel turizme

büyük fırsat tanımaktadır (Emekli, 2003, 47).

Çizelge 5: En çok ziyaretçi çeken iller, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2011.

İstanbul 7 361 bin 104

İzmir 3 149 bin 718

Antalya 3 12 bin 480

İzmir’de kültürel turizm

Tarih boyunca elverişli konumu, iklimi, korunaklı kıyıları ve zengin ekonomik kaynakları

nedeniyle bir çok medeniyetin yaşadığı ilimiz, günümüzde, geleneksel özellikleri yaşatan

folklorik değerleri, yemekleri, halk oyunları, dansları, sanat gösterileri, ünlü düşünürleri,

festivalleri, fuarı ile kültürel turizmin tüm çekiciliklerine sahiptir. Ege Bölgesi'nin en önemli

merkezi olan İzmir turizme bugünkü anlamda yakın yıllarda başlamasına rağmen kent

kuruluşundan bu yana turizm ile tanışmaktadır. Limanın varlığına bağlı olarak iş-ticaret

turizmi, Roma döneminden beri işletilen Agamemnon kaplıcaların ile termal turizm, Artemis

Mabedi ve Meryem Ana Evi ile inanç turizmi, Efes, Bergama harabeleri ile kültür turizmi

hareketleri yüzyıllar öncesinden başlamıştır (Emekli,1996). Özellikle ülkenin metropol

kentleri ve bölge kentleriyle güçlü kara, demir, deniz, havayolu bağlantıları bulunan İzmir;

güneyde; Kuşadası, Didim, Bodrum, kuzeyde; Çanakkale, Assos, Edremit, Ayvalık ve doğuda

Denizli-Pamukkale gibi ülkemizin önemli turizm merkezlerine yakın konumda

bulunmaktadır. İzmir’in coğrafi konumu kültürel turizmin özellikle günübirlik turizm

hareketleri içinde gerçekleşen müze ve ören yeri ziyaretlerini desteklemektedir. Efes ören yeri

ziyaretlerini Kuşadası limanının desteklemesi bunun en güzel örneğini oluştururken İzmir,

Çeşme ve Dikili limanları turistik açıdan yeterince kullanılmadığını belirtmekte yarar vardır.

İzmir son yıllarda gerek giriş yapan yabancılar, gerekse konaklama ve geceleme sayılarında

bazı dalgalanmalar yaşamaktadır. Ülkemize gelen toplam yabancı turistlerden İzmir’in aldığı

pay 1989’da % 11,7’den 2011 yılında % 4’e düşmüştür. Bu oransal gerileme, İzmir turizminin

temel sorunlarından biridir. Fakat tarihi ve kültürel zenginliklere bağlı olarak gelişen kültürel

turizmin bir parçasını oluşturan ören yeri ziyaretleri önemini her zaman korumaya devam

ederken, kültürel amaçlı ziyaretlerde müzeler geri planda kalmaktadır.

İzmir kent merkezindeki Arkeoloji, Etnografya ve Atatürk müzeleri ile Bergama, Selçuk,

Çeşme, Tire ve Ödemiş’deki müzelerin istatistikleri tutulmaktadır. Selçuk’da Efes, St. Jean

Bazilikası, Meryem Ana Evi; Bergama’da Akropol, Asklepion, Kızılavlu, Menderes’te

Klaros, Çeşme’de Erythrai ve İzmir kentinde Agora, ziyaretçi sayıları en fazla olan yerlerdir

Bunun yan ısıra arkeolojik araştırmaların sürdüğü bir çok antik kent ve kalıntının (Pitane,

Kyme, Phokaia, Ulucak, Smyrna-Tepekule, Kadifekale, Klozamenai, Limantepe, Baklatepe,

Metropolis, vd) kültür turizmine katkı vereceğine şüphe yoktur.

Çizelge 6: İzmir İlinde Müze ve Ören Yeri Ziyaretçileri Sayıları, İzmir Kültür ve Turizm İl

Müdürlüğü, 2011

MÜZE

ÖREN YERİ Ücretli Ücretsiz Müzekart Toplam

ARKEOLOJİ

MÜZESİ 6.665 10.840 3.520 21.025

ATATÜRK

MÜZ. 0 51.924 0 51.924

TARİH VE

SANAT MÜZ. 30.206 5.612 2.994 38.812

AGORA 38.490 2.821 1.228 42.539

EFES MÜZESİ 205.102 34.380 28.802 268.284

EFES 1.469.894 196.182 237.724 1.903.800

ST.JEAN 268.240 25.763 23.127 317.130

YAMAÇ

EVLERİ 133.382 15.314 0 148.696

BERGAMA

MÜZESİ 8.679 7.265 7.713 23.657

AKROPOL 212.752 23.541 33.818 270.111

ASKLEPİEİON 105.518 20.215 18.394 144.127

BAZİLİKA 20.138 4.823 7.734 32.695

ÇEŞME MÜZ. 26.167 6.527 7.621 40.315

ÖDEMİŞ MÜZ. 0 2.922 0 2.922

TİRE MÜZESİ 0 8.026 0 8.026

ÇAKIRAĞA

KONAĞI 958 19.277 0 20.235

GENEL

TOPLAM 2.526.191 435.432 372.675

3.334.298

İzmir'deki araştırmalarımız sırasında ortaya çıktığı gibi müze ve ören yerlerindeki yerli

ziyaretler seyahat acentelerinin düzenlediği turlarla ve yılın belirli gün ve haftalarında orta

öğretim kurumlarındaki öğrencilerin ziyaretleriyle artmaya başlamıştır. Ancak, İzmir’de

ziyaretçi sayısı ile ören yerleri ve müzelerin sergiledikleri eserler ve taşıdıkları önem arasında

kuvvetli bir ilişki olmadığı söylemek gerekmektedir. Diğer bir ifadeyle en çok ziyaretçi

sayısına sahip Efes Müzesi de dahil olmak üzere İzmir Arkeoloji Müzesi, Etnografya Müzesi

hatta Bergama, Çeşme, Ödemiş, Tire ilçelerindeki müzelerin ziyaretçi sayısı oldukça

düşüktür.

Yabacı ziyaretlerde ören yerleri, müzelere göre daha fazla ilgi çekmektedir. Efes ören yeri

ilde büyük bir ziyaretçi sayısına sahiptir. Ancak bunun yanında diğer ören yerleri başta

Bergama’da bulunanlar olmak üzere hepsinin ziyaretçi sayısı oldukça düşüktür. En çok

ziyaret edilen ören yerlerine bakıldığında Selçuk ve Bergama ilçelerinin öne çıktığı dikkat

çekmektedir. Öte yandan bu ören yerlerini gezenlerin büyük bir kısmı da yabancıdır. Diğer

ören yerlerinde yerli ziyaretler önem kazanmaktadır. Öyleyse İzmir’in kültürel turizmde en

fazla ziyaretçiyi Selçuk ve Bergama ilçeleriyle çektiğini söyleyebiliriz.

Sonuç ve öneriler

İzmir turizminde kültürel turizm her zaman önde olmuş ve turizmin temel dayanağını

oluşturmuştur. Dünyadaki örneklerine baktığımızda Türkiye’de olduğu gibi İzmir ilinde

kültürel turizmin tam anlamıyla gelişmediği anlaşılmaktadır. Kültürel turizmin en somut

göstergelerinden biri olan müze ve ören yeri ziyaretçi sayılarına bakıldığında ülkemizin hak

ettiği ilgi ve geliri elde edemediği görülmektedir. Bu nedenle müze ve ören yeri ziyaretlerini

artırmanın yolları aranmalı kültür mirasının turistik ürün haline getirilerek pazarlanması

sağlanmalıdır.

İzmir kent merkezi kültürel faaliyetlerinin odaklandığı ve çeşitlendiği bir alan olup

Kadifekale, Agora, Bayraklı, Tarihi Asansör gibi tarihi ve arkeolojik alanları, Kemeraltı,

Bornova, Buca gibi kentsel sitleri ve arkeoloji, etnografya müzeleri ile ünlüdür. Uluslararası

İzmir fuarı ve festivalinin yanı sıra sanat galerileri kültür merkezleri ile de dikkat

çekmektedir.

Kültürel turizmde antik kültürün yerel kültürle bütünleştirilmesi, geçmişle köprünün

kurulması önem taşımaktadır. Sözgelimi ilin yerel kültürünü yansıtan konut mimarisi, halı,

kilim, heybe gibi dokumalar ve bu dokumalarda kullanılan kök boyalar, desenler, renkler

oldukça ilgi çekicidir ancak bu zenginlikler turistik ürün niteliğine dönüşmemiştir. Yerel

kültüre ilişkin gelenek görenekleri yansıtan dokumalar, kılık kıyafetler, yiyecek maddeleri

turistlere önce müzede tanıtılmalı sonra kentte canlı olarak gösterilmeli, hatta bu ürünler

marka ve imaj oluşturularak paketlenmeli, satışa sunulmalıdır.

Geleneksel mimari özelliklerin korunması ve turizme kazandırılması: Günümüz ihtiyaçlarına

paralel olarak gelişimini sürdürürken köyler ve beldeler geleneksel mimari dokusunu daha iyi

koruyabilmiştir. Kemeraltı, Buca ve Bornova, Foça, Çeşme, Urla’daki kentsel sitlerin turistik

amaçla kullanılmasını sağlayacak projelerin geliştirilmesi önem taşımaktadır.

Geleneksel yaşam tarzını yansıtan ögelerin turizmde kullanılması: Halk oyunları, türküler,

giysiler yemekler geleneksel yaşamı yansıtmakla birlikte son günlerde turizmde dikkat

çekmeye başlamıştır. Geleneksel yaşam özelliklerinin tanıtılması turizmde kullanılan bir

yöntem olmakla birlikte ülkemizde çok yaygın değildir. Sözgelimi, efe kıyafetlerini turistlere

tanıtılması amacıyla giydirilmesi, hatıra fotoğraf çektirilmesi, tur programlarını herhangi bir

köy düğününü izleyebilecek şekilde düzenlenmesi ya da köy ortamında bunun canlandırılması

kültürel ve kırsal turizmde kullanılan animasyonlar arasındadır. İzmir’in Bergama,

Kemalpaşa, Ödemiş, Tire ilçeleri bu etkinlikler için son derece uygundur

Müze ve ören yerlerimizde pasif bir teşhir anlayışı vazgeçilmeli. Müzelerin, artık ‘ağırbaşlı’

“çekinilerek’ girilecek” mekanlar olmaktan çıkarılıp, çekici, canlı bir ortama dönüşmesi

gerekmektedir. Müzelerimizin bilgilendirme ve eğitme işlevini üstlenecek, daha canlı bir

sergileme anlayışına dönüşmesi sağlayacak düzenlemelere ihtiyacı bulunmaktadır.

Müze ve ören yerlerinde ya da diğer kültürel mekanlarda konser, sinema, sergi, tiyatro gibi

sanat gösterilerinin yapılması da ilgi çeken faaliyetler arasındadır. Bu amaçla, teknolojinin

olanaklarından olabildiğince yararlanılmalı, sanal anlatım yöntemlerinin uygulamasına da

geçilmeli, turistin ayağına sanal olarak gidilmelidir. Ayrıca ziyaretçiler için kartpostal, pul, ve

diaların tanıtımda kullanılması ve satışa hazır hale getirilmesi gerekmektedir.

Turistler gittikleri yerlerde çeşitli amaçlarla para harcarlar, özellikle müzelerde sergilenen

küçük eserlerin iyi kopyalarının yapılıp satılması, bunun yanısıra diğer kültürel değerleri

yansıtan ürünlerinde satışa sunulması gerekir.

Müze ve ören yerlerine ek gelir sağlayacak bir diğer unsurda yiyecek içecekle ilgilidir.

Dinlenme kahve ve çay salonları, restoranlar, müzenin önemiyle bağlantılı canlandırma,

dekorasyon çalışmaları, dönem giysileri içinde servis sunulması ziyaretçileri etkilemektedir.

Üç semavi dinin ibadet yerlerini kent merkezinde bulunduran nadir illerden biri olan İzmir bu

ayrıcalığını kullanmalıdır Kent merkezi inanç turizmine Hıristiyanlığın yedi kilisesinden biri

olan başta St Policarp Kilisesi olmak üzere sinegoglar, havralar ve camiler inanç turizminin

geliştirilmesi için kullanılmayı beklemektedir.

Turistik ürününün farklı ortamlarda tanıtılması amacıyla kültürel kaynakların, arkeolojik ve

tarihi açıdan kullanımının teşvik edilmesi, kültürel turizmin gerçekleşmesinde etik konuların

gündeme getirilmesi, kültürel turizm ürünlerinin gelişmesinde kültürel bakış, müzecilik ve

kültürel imajın oluşturulması, kırsal ve kentsel planlama ile kültürel turizm ürünlerinin

araştırılması ve çeşitli disiplinlerdeki araştırmacı uygulayıcıların biraraya getirilmesi

gerekmektedir.

Son söz olarak turizmin doğal, tarihsel ve kültürel yapıya zarar vermeden ve ekonomik

kayıplara neden olmadan geliştirilmesi ilkesinin her zaman benimsenmesi gerektiğini ifade

etmeliyiz. Kültür turizmi ya da kültürel turizmin gelişmesi için öncelikle halkın

bilinçlendirilmesi, inandırılması, korunarak, yaşatılarak gelecek kuşaklara ve turistlere

aktarılması gerekmektedir.

Kaynakça

ALİAĞAOĞLU, A. 2004: “Sosyo-kültürel Miras Turizmi ve Türkiye’den Örnekler” Coğrafi

Bilimler Dergisi, 2 (2), 55-70.

DOĞANER, S., 2003: “Miras turizminin coğrafi kaynakları ve korunması” Coğrafi Çevre

Koruma ve Turizm Sempozyumu 16-18 Nisan 2003, Bildiriler kitabı. E.Ü. Edebiyat Fak.

Yay. S: 1-8. İzmir.

DİNÇER, F., ERTUĞRUL, S.M. 2000: "Kültürel mirasın korunması ve İstanbul ilindeki

tarihi yapıların turizm amaçlı kullanımı üzerine bir deneme"Anatolia Turizm Araştırmaları

Dergisi. Eylül-Aralık. ISSN1300-4220 S: &)-78. Ankara.

EMEKLİ, G., 1996: ‘İzmir turizminin bugünkü yapısı gelecegi ve sorunları’ Ege Cografya

Dergisi. Sayı:10. 281-291. İzmir.

EMEKLİ, G. 2001: Bergama'nın Turizm Coğrafyası ve Turizmin Sosyo-ekonomik

Etkileri. Bergama Belediyesi Kültür Yay., İzmir.

EMEKLİ, G., 2002: “ Son yılların parlayan yıldızı kültürel turizm ve İzmir” First Tourism

Congress of Mediterranean Countries. 17-21 Nisan 2002. ISBN: 975-7666-66-1 S: 196-206.

Antalya.

EMEKLİ G, 2003: “Kültür mirasının kültürel turizm yaklaşımıyla değerlendirilmesi” Coğrafi

Çevre Koruma ve Turizm Sempozyumu 16-18 Nisan 2003, Bildiriler kitabı. E.Ü. Edebiyat

Fak. Yay. S: 43-49. İzmir.

EMEKLİ,G., 2007: “ Avrupa Birliği’nde turizm politikaları ve Türkiye’de kültürel turizm”

Ege Coğrafya Dergisi, 14-1-2. 99-107,

EMEKLİ, G, 2008: “Coğrafya, kültür ve turizm: Kültürel turizm” Ege Coğrafya Dergisi,

Aegean Geographical Journal 15, 51-59

HERBERT, D, 1995:’Haritage, Places, Leisure, and Tourism” Haritage, Tourism and

Society. Mansell Publishing, s: 1-20 London.

HUGHES, H. & ALLEN D.2005:“Cultural tourism in Central and Eastern Europe:The views

of ‘induced image formatien agent’“, Tourism Management 26, 173-183.

MCKERCHER, B. ve DU CROS H. 2002: Cultural Tourism, The Partnership Between

Tourism And Cultural Heritage Management, New York:The Hawort Pres.183-195.

KÜLTÜR VE TURİZM BAK, 2007: Türkiye Turizm Stratejisi; 2023, Ankara

ÖZTÜRK, Y., YAZICIOGLU, I. 2002: Gelismekte Olan Ülkeler için AlternatifTurizm

Faaliyetleri Üzerine Teorik Bir Çalısma, Gazi Üniversitesi Ticaret Ve Turizm Eğitim İktisadi

Enstitüsü Yayın No: 122, İstanbul.

RICHARD, G. 1996: Cultural Tourism in Europe. I: printed U.K: Cab International, England.

RICHARDS, G. 2001 “The development of cultural tourism in Europe” ” In Richards, G.

(ed.), Cultural Attractions and European Tourism, CABI Publishing,3-31.

RYAN, C. 2002 Tourism and Cultural Proximity Examples from New Zealand, Annals of

Tourism Research, 29/ 4, s.952-971.

TÜRKİYE BİLİMLER AKADEMİSİ (TÜBA), 2002: “Türkiye Kültür Sektörü, Kültürle

Büyümek Proje raporları Kültür Bakanlığı Ankara.

İstanbul.

SWARBROOKE, J.(1999). Sustainable Tourism Manağement, New York: CABI Publishing.

UNESCO 1998: World Culture Report: Culture. Creavity and Markets. France.

URL ADRESLERİ / URL references

Devlet Planlama Teşkilatı; 2006: http://ekutup.dpt.gov.tr/turizm/oik601.pdf

European Commission; 2006: ec.europa.eu/dgs/enterprise/move.htm

European Commission; 2006: http://europa.eu.int/comm/culture/portal/index_en.htm

European Commission http://europa.e http://europa.eu.int/comm/enterprise/services/tourism/policy-

areas/sme.htm

European Union; 2006: http://europa.eu.int/comm/dg23/tourism/tourism-publications/travel_guides

European Union; 2006: http://europa.eu.int/comm/enterprise/services/tourism/tourism-

publications/documents/eurfinrep_en.pdf

EuropeanUnion; 2006: http://europa.eu.int/comm/dg23/tourism/tourismpublications/travel_guide

EuropeanUnion; 2006: http://www.deltur.cec.eu.int/default.asp?lang=1&ndx=12&mnID=2&ord=1

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı; 2006: www.turizm.gov.tr