Księgozbiór klasztoru karmelitów na Piasku w Krakowie

Książka wydana przy współpracy Klasztoru O.O. Karmelitów na Piasku w Krakowie

Skład, druk i oprawaDrukarnia Technet

Zdjęcie na okładceSzymon Sułecki

Copyright by Szymon Sułecki, Kraków 2014

Wydawnictwo AVALONISBN 978-83-7730-119-7

Z a m ó w i e n i a p r z y j m u j e

Wydawnictwo AVALON Sp. z o.o.ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków

tel. +48 606 750 [email protected]

www.wydawnictwoAVALON.pl

Spis treści

— 5 —

SpiS treści

Wykaz skrótów ............................................................................................. 7

Wstęp .............................................................................................................. 9

Rozdział I. Zarys dziejów i kultura intelektualna Zakonu Karmelitów ................................................................................................. 25

1. Dzieje Zakonu ..................................................................................... 262. Krakowski klasztor karmelitów ......................................................... 343. Życie intelektualne karmelitów ......................................................... 514. Biblioteki karmelitańskie w przepisach zakonnych ......................... 58

Rozdział II. Krakowska biblioteka karmelitańska do 1587 roku ... 701. Powstanie biblioteki w klasztorze karmelitów na Piasku ................ 71

Biblioteka — wygląd i urządzenie ..................................................... 762. Źródła zaopatrywania księgozbioru ................................................... 77

Dary na rzecz biblioteki ...................................................................... 783. Zawartość księgozbioru ...................................................................... 90

Księgi rękopiśmienne ......................................................................... 90Rękopisy liturgiczne ........................................................................... 94Księgi drukowane ............................................................................. 103

4. Oprawy ksiąg .................................................................................... 116

Rozdział III. Biblioteka klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku w XVII i XVIII wieku ........................................................... 127

1. Biblioteka klasztoru na Piasku w XVII wieku ................................ 1292. Zarządzanie biblioteką ..................................................................... 1383. Źródła zaopatrywania księgozbioru ................................................. 1474. Zbiory zakonników ............................................................................ 154

Rozdział IV. Opracowanie i zasób księgozbioru klasztoru na Piasku w XVII i XVIII wieku ........................................................... 198

1. Pierwsze inwentarze ......................................................................... 198Inwentarz z 1595 roku ...................................................................... 198Inwentarz z 1602 roku ...................................................................... 201Katalog z 1665 roku .......................................................................... 203

Spis treści

— 6 —

2. Katalogi osiemnastowieczne ............................................................ 207Inwentarz z lat 1712–1726 ............................................................... 207Inwentarz z końca XVIII wieku ....................................................... 216

3. Zawartość treściowa księgozbioru .................................................... 224Księgi rękopiśmienne w XVII–XVIII wieku .................................... 224Rękopisy muzyczne ........................................................................... 230Księgozbiór starodruków .................................................................. 238

4. Użytkowanie księgozbioru ................................................................ 266Oprawy introligatorskie ................................................................... 269

Zakończenie .............................................................................................. 281

Bibliografia ............................................................................................... 285

Aneksy ........................................................................................................ 301

Spis fotografii ........................................................................................... 347

Spis tabel ................................................................................................... 352

Wykaz skrótów

— 7 —

Wykaz SkrótóW

ACG �� Acta Capitulorum Generalium Ordinis Fratrum B. V. Mariae de Mon-te Carmelo, t. 1, ed. Gabriel Wessels, Roma 1912

adl. �� adligatAGC �� Archivo Generale dei Carmelitani, RomaAKKK �� Archiwum Kapituły Katedralnej w KrakowieAKKr �� Archiwum OO. Karmelitów w KrakowieANK �� Archiwum Narodowe w Krakowieb.r. �� brak roku (edycji)bd. �� brak drukarzaBJ �� Biblioteka Jagiellońska w KrakowieBKKr �� Biblioteka OO. Karmelitów w Krakowiebł. �� błogosławionybr. �� bratCCC, I �� Corpus Constitutionum Ordinis Fratrum Beatissimae Virginis Ma-

riae de Monte Carmelo, vol. I, 1281–1456, pod red. E. Tinambunan, E. Boaga, Roma 2011

Diz. Carm. �� Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Borrriello, Roma 2008dz. cyt. �� dzieło cytowaneed. �� edidit, editedGW �� Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Herausgegeben von der Kommission

für den Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd 1–7, 8, Leipzig 1925–1940

H �� L. Hain, Repertorium bibliographicum, in quo libri omnes ab artes typographica inventa usque ad annum MD typis expressi ordine al-phabetico vel simpliciter enumerantur vel adcuratius recensentur, vol. 1–2, Stuttgart–Paris 1826–1838

im. �� imieniaIP �� Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog pod red. A. Ka-

weckiej-Gryczowej, t. 1–2, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970IUS �� Iuris Utriusque Doctork. �� kartakol. �� kolumnal. �� lata (w latach)m.in. �� między innymimps �� maszynopisnp. �� na przykład

Wykaz skrótów

— 8 —

o. �� ojciecOCarm. �� Ordo Carmelitarump. �� paterpor. �� porównajprof. �� profesorPSB �� Polski Słownik Biograficznypt. �� pod tytułempw. �� pod wezwaniemr. �� rokred. �� redakcjarkps �� rękopisSPTK �� Słownik polskich teologów katolickich, pod red. H. E. Wyczawskiego,

t. 1–4, Warszawa 1981–1983STD �� Sanctae Theologiae DoctorSTM �� Sanctae Theologiae Magisterśw. �� święty, świętasygn. �� sygnaturat. �� tomtj. �� to jesttymcz. �� (sygnatura) tymczasowawyd. �� wydał, wydaniezob. �� zobacz

Wstęp

— 9 —

WStęp

Biblioteka karmelitów krakowskich na Piasku jest miejscem wyjątkowym. Ukazuje świat wielu pokoleń zakonników, którzy gromadząc wspaniały księ-gozbiór, chcieli przekazać zawartą w nim wiedzę swym obecnym i przyszłym współbraciom. Samo pomieszczenie biblioteki zachwyca niezwykłym zacho-wanym od XVII wieku wystrojem, przedstawiającym uczonych karmelitań-skich i Doktorów Kościoła. Biblioteka miała specyficzny charakter, który wynikał z pozycji klasztoru krakowskiego w prowincji polskiej karmelitów. Nie zachowały się w niej pozaliturgiczne średniowieczne księgi rękopiśmien-ne powstałe w miejscowym skryptorium. Zostały one zniszczone w różnych okresach historii. Trzonem biblioteki są zbiory starodruków, gromadzone w klasztornej librarii już od XV wieku.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie dziejów biblioteki karmelitów na Piasku w Krakowie w okresie od jej powstania z końcem XIV wieku, poprzez kształtowanie w wiekach XV i XVI, aż do rozkwitu w wiekach XVII i XVIII. Omówione zostały podstawowe zagadnienia, jak organizacja biblioteki, prze-pisy karmelitańskie zamieszczone w konstytucjach i postanowieniach kapituł, które regulowały zagadnienia biblioteczne, a także zawartość księgozbioru. Intencją autora pracy jest ukazanie podejścia karmelitów do idei i instytucji biblioteki w Zakonie na przestrzeni wieków, dlatego dzieje księgozbioru po-wiązane zostały zarówno z konkretnymi wydarzeniami w klasztorze, a także z osobami, które dysponowały biblioteką. Dzięki temu również zaznaczono zainteresowania intelektualne poszczególnych zakonników.

Omówienie dziejów biblioteki kończy się z wiekiem XVIII. Ustalenie ram chronologicznych podyktowane jest kilkoma aspektami. Pierwsze dwa wieki dla klasztoru krakowskiego są niezwykle ważne, bowiem ukazują umocnienie się karmelitów na gruncie krakowskim, nawiązywanie kontaktów z elitą inte-lektualną Krakowa i Uniwersytetu oraz zaowocowanie tychże poprzez liczne dary dla biblioteki. Wieki XVII i XVIII były okresem największego rozkwitu biblioteki. Doskonale rozwijająca się placówka naukowa jaką był klasztor krakowski karmelitów w pierwszej połowie XVII wieku, została zatrzyma-na w 1655 roku, podczas okupacji szwedzkiej. Wówczas uratowaną z pożogi wojennej bibliotekę rozszerzono po zaprzestaniu działań wojennych i odbu-

Wstęp

— 10 —

dowie klasztoru o pozycje, które należy traktować jako planowe kształtowa-nie profilu zasobu, nadając im naukowy charakter ze szczególnym uwzględ-nieniem prac karmelitańskich.

W XVII wieku powstały największe prywatne księgozbiory zakonników i jednocześnie zaistniała potrzeba opracowywania ich poprzez nowoczesne katalogi zbiorów. Ten właśnie okres drugiej połowy XVII wieku, jako najbar-dziej dynamiczny w dziejach biblioteki, został w pracy szczególnie uwypu-klony. Kulminacją tych działań było nadanie pomieszczeniu bibliotecznemu poprzez malarską dekorację wyjątkowego charakteru oddającego ówczesną myśl naukową karmelitów. Zamknięcie chronologiczne niniejszej dysertacji z końcem XVIII wieku wynika również z zawartości obecnej biblioteki staro-druków w klasztorze karmelitów na Piasku, gromadzącej książki wydane przed 1801 rokiem1. Praca wyłącznie w jednym przypadku przekracza wy-znaczony okres o kilka lat, ze względu na szczególne źródło oceniające stan biblioteki na początku XIX wieku. To odejście od ustalonej w pracy ramy czasowej ma na celu pokazanie losów nie całej biblioteki, ale omawianej jej części, stanowiącej zbiór starodruków. Wnosi to do pracy obraz zachowania zbioru, określonego w ostatnim inwentarzu z końca XVIII wieku. Losy sta-rodruków, które oczywiście były początkowo złączone z całością biblioteki, pokazane zostały jedynie jako wynik sytuacji dziejowej klasztoru.

Duży wpływ na prezentowaną pracę i jej ramy chronologiczne miały rów-nież inwentarze, które z zachowanym księgozbiorem były podstawowym źródłem wykorzystanym w tym opracowaniu. Pierwszy inwentarz zacho-wał się z roku 1595, następne pochodzą z lat 1602, 1666, 1712, 1728, 1740, 1743 i 1793. Z inwentarza bibliotecznego z 1665 roku zachowała się tylko re-produkcja pierwszej karty. Została ona wykorzystana przede wszystkim do badań porównawczych nad uporządkowaniem biblioteki. Księgozbiór z XV i XVI wieku odtworzono na podstawie zachowanego księgozbioru, opierając się przede wszystkim na proweniencji w nim zawartej.

Biblioteka karmelitów na Piasku obecnie jest w trakcie opracowywania. Uzupełniane są dane dotyczące cech fizycznych poszczególnych woluminów oraz, co najbardziej istotne w przypadku niniejszej pracy, wprowadzane są informacje dotyczące proweniencji ksiąg. W czasie prac przygotowawczych rękopisy i inkunabuły przeniesiono do dawnej biblioteki. Z pozostałych w po-mieszczeniu magazynowym ksiąg wydzielono druki szesnastowieczne, co ułatwiło badania porównawcze. Kontynuowano prace rozpoczęte przez Bar-barę Ćwik przy katalogowaniu poloników2. Największą trudnością okazało

1 Druki późniejsze tj. od XIX wieku umieszczone są w osobnej bibliotece naukowej w klasztorze karmelitów na Piasku.

2 B. Ćwik, Druki polskojęzyczne z XVI–XVII wieku w zbiorach biblioteki klasztoru oo. Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku w Krakowie, Kraków 1993 (praca magister-ska, WSP Kraków).

Wstęp

— 11 —

się wyodrębnienie biblioteki klasztorów krakowskich od zbiorów włączonych do niej po drugiej wojnie światowej. Było to potrzebne dla oszacowania sta-nu poszczególnych bibliotek, a także dla dokonania badań własnościowych. Przygotowanie tej pracy wymagało również zweryfikowania wykazu inku-nabułów i rejestracji nieuwzględnionych wcześniej. Zebrano nieuporządko-wane rękopisy z okresu XVII i XVIII wieku i przystąpiono do ich opracowa-nia, skupiając się przede wszystkim na zbiorach proweniencji krakowskiej. Cały księgozbiór liczący około 12 000 woluminów przebadano pod względem proweniencji z autopsji, w pracy jednak oparto się na około 4200 pozycjach. Było to ponad 350 rękopisów, 317 inkunabułów, ponad 800 druków szesna-stowiecznych, około 1800 poloników oraz około 900 druków z XVII i XVIII wieku, które zostały wstępnie skatalogowane3. Liczba ta wynika z ilości ksiąg objętych katalogiem, a w przypadku zbiorów z XVII i XVIII wieku, z wyboru ksiąg, do których zastosowano kryterium proweniencji.

Oprócz wymienionych głównych źródeł, tj. księgozbioru i inwentarzy po-służono się dla przebadania rozwoju biblioteki archiwaliami. Zaliczają się do nich przede wszystkim akta posiedzeń kapituł prowincjalnych oraz rachunki klasztorne. Te dwa rodzaje dokumentów dają możliwość prześledzenia eta-pów powstawania zasobu bibliotecznego, a także zmian w przepisach zakon-nych dotyczących zagadnień biblioteki. W badaniach nad osobami związany-mi z biblioteką, czy to bezpośrednio czy też jedynie poprzez swe dary, posłu-żono się katalogami nowicjuszy i profesów, a także księgami zmarłych. Dla uzupełnienia danych, zwłaszcza biograficznych zakonników, w marcu 2007 roku przeprowadzono kwerendę w Archiwum Generalnym Zakonu Karme-litów w Rzymie.

W dysertacji zastosowano metody historyczne i bibliologiczne. W naj-większym stopniu użyto metody proweniencyjnej, ale również topograficz-nej potrzebnej dla rozróżnienia zespolonych bibliotek. Niezwykle potrzebna okazała się analiza i krytyka źródeł archiwalnych, natomiast w badaniach bibliologicznych zastosowano metodę bibliograficzną i typograficzną4 oraz analizę zawartości treściowej księgozbioru. Przy braku odpowiednich źró-deł archiwalnych dotyczących krakowskich księgozbiorów karmelitańskich odwołano się do wnioskowania przez analogię, opierając się na bliskich kon-

3 Część zbiorów posiadała już współczesne sygnatury, które nadano rękopisom średnio-wiecznym, rękopisom muzycznym i inkunabułom oraz częściowo skatalogowanym po-lonikom. W przypadku tych druków uzupełniano i kontynuowano katalogi. Natomiast katalogowanym na nowo drukom szesnastowiecznym i rękopisom nowożytnym przy nadawaniu sygnatur przyporządkowano kolejną liczbę i skrót literowy, dla druków z XVI wieku — „XVI”, a dla rękopisów: „Rkps M”. Drukom z XVII w. i XVIII w., ze względu na planowaną reorganizację, nie nadano stałych sygnatur, w pracy posługu-jąc się oznaczeniami poprzednimi, pochodzącymi z XVIII wieku.

4 O metodzie typograficznej zob. Inkunabulistyka, w: Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław–Warszawa–Kraków 1971, s. 1006–1007.

Wstęp

— 12 —

wentowi instytucjach, a więc na innych bibliotekach Zakonu Karmelitów oraz porównując z warunkami panującymi w klasztorach lokalnych, szczególnie krakowskich, innych zakonów.

Głównym zadaniem niniejszej pracy było prześledzenie rozwoju biblio-teki. Księgozbiór w swej osiemnastowiecznej postaci nie przetrwał niestety w całości do naszych czasów. Wpływ na kształt biblioteki karmelitów miała niewątpliwie przymusowa koegzystencja z parafią pw. św. Szczepana, której probostwo przeniesiono wraz z ówczesną obsadą — księżmi diecezjalnymi do kościoła karmelitów w 1801 roku. Niekorzystna sytuacja, a czasem i wrogie stosunki doprowadziły w 1813 roku do kasacji klasztoru. Jednakże dekre-tu nigdy nie wykonano, gdyż karmelici postarali się o jego anulowanie. Za-chowane notatki informują o penetracji zbiorów przez księży diecezjalnych i sprzedaży wielu ksiąg5. Mimo tych incydentów, biblioteka przetrwała wzbo-gacając się z czasem o kilka cennych dzieł6.

Zagadnieniem opracowania biblioteki krakowskiej karmelitów zajęto się już w 1810 roku w czasie sprawdzania księgozbiorów klasztorów krakow-skich7. Wówczas sporządzono protokół informujący o stanie biblioteki i ze względu na niewystarczające warunki i zabezpieczenie zbiorów, zamknięto ją i opieczętowano. Istnieją przekazy o penetracji zbiorów przez „książkoła-pów” i wyławianiu z nich rzadkich lub cennych pozycji. Trudno dziś ustalić, co wówczas zostało utracone8. W czasie wielkiego pożaru Krakowa w lip-cu 1850 roku biblioteka została pospiesznie przeniesiona w inne bezpiecz-ne i sklepione miejsce, powodując przemieszanie się zbioru9. O rękopisach w bibliotece klasztoru pisał Mathias Bersohn w pracy opublikowanej w 1900 roku10. Naukowo po raz pierwszy biblioteką karmelitów zajął się Feliks Ko-pera, który wraz z Leonardem Lepszym w 1926 roku opublikował pierwsze studium poświęcone rękopisom muzycznym przechowywanym w klasztorze11.

W 1927 roku notatkę o karmelitach zamieścił w Zbiorach polskich Edward Chwalewik12. Dostępny był mu, zaginiony dzisiaj, katalog z 1704 roku. Za-

5 Parafia nie zwróciła wiele dzieł z biblioteki klasztornej zabranych..., zob. Kronika klasz-toru oo. karmelitów trzewiczkowych w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 649a, s. 22.

6 W XIX wieku znalazł się tu księgozbiór administratora parafii św. Szczepana, sufra-gana krakowskiego biskupa Franciszka Zglenickiego, a na początku wieku XX wspa-niały zbiór z zakresu biblistyki karmelity, o. Anioła Ziemby.

7 O rewizji krakowskich bibliotek w 1810 r. w dalszej części pracy w rozdziale poświę-conym bibliotece karmelitów na Piasku w XVII i XVIII wieku.

8 K. Kaczmarczyk, Rewizja bibliotek klasztorów krakowskich w r. 1810, „Przegląd Bi-blioteczny”, t. 2:1909, s. 186.

9 Inwentarz klasztoru i kościoła oo. Karmelitów na Piasku w Krakowie, ok. 1869, AKKr 698, s. 19.

10 M. Bersohn, O iluminowanych rękopisach polskich, Warszawa 1900.11 F. Kopera, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy księgozbiorów OO. Dominikanów i OO. Kar-

melitów w Krakowie, Kraków 1926.12 E. Chwalewik, Zbiory polskie, t. 1, Warszawa 1927, s. 214.

Wstęp

— 13 —

znaczył on, iż zbiór wówczas był nieuporządkowany i brak w nim było kata-logów. Dotarł do informacji, że w połowie XVIII wieku biblioteka liczyła 1852 dzieła, a w 1788 roku utraciła prawie 500 tomów. Trudno zgodzić się z takimi liczbami w stosunku do tego okresu, bowiem wiadomo, że biblioteka jeszcze z końcem XVIII wieku liczyła ponad 4000 woluminów, z której liczby większa część przetrwała do naszych czasów. Wspomniane są natomiast mieszczące się w bibliotece księgozbiory znanych osób, jak Antona Schneebergera13 z drugiej połowy XVI wieku, braci Naymanów z połowy XVII, kilku książkach z biblio-teki Zygmunta III Wazy (dzisiaj nieokreślonych) i biskupa Piotra Tomickiego. Spośród cymeliów wymienił Graduał karmelitański z 1644 roku oraz 250 in-kunabułów m.in. Franciszka de Platea, Opus restitutionis14 oraz parę ksiąg iluminowanych przez Baltazara Behema15. Natomiast przed 1925 rokiem Kazimierz Piekarski16 skatalogował, jak sam zaznaczył tylko częściowo, in-kunabuły przechowywane w klasztorach karmelitów w Krakowie i Lwowie.

Zniszczenia wojenne i straty powstałe w czasie drugiej wojny światowej można oszacować na podstawie opracowania jakie poczyniono w pierwszej połowie XX wieku. Z biogramu o. Augustyna Huczyńskiego17 wiadomo, że uczestniczył on w katalogowaniu inkunabułów (prawdopodobnie razem z Ka-zimierzem Piekarskim) oraz skatalogował część starodruków18.

W czasie drugiej wojny światowej wyposażenie biblioteki zostało częś-ciowo zniszczone i zagrabione, zaś samo pomieszczenie zostało zajęte przez niemiecką żandarmerię pomocniczą (Hilfpolizei) na sypialnię i kasyno. Zimą 1943/1944 roku zakonnicy zostali zmuszeni przenieść zbiory biblioteczne do

13 M. Koźluk, S. Sułecki, Une petite perle de Cracovie: la bibliothèque médicale d’Anton Schneeberger (1530–1581), Histoire des sciences médicales (Colombes), 2012, vol. 46:4, s. 441–452.

14 Franciscus de Platea, Opus restitutionis, Kraków [ok. 1475] (egzemplarz z biblioteki karmelitów — obecnie zaginiony).

15 Do dziś w bibliotece karmelitów zachował się tylko jeden inkunabuł ze zbiorów Bal-tazara Behema: Albertus de Eyb, Margarita poetica, [Strassburg, Georgius Husner, non post 1479], sygn. XV. 327.

16 K. Piekarski, Inwentarz inkunabułów bibliotek polskich. Seria I, Kraków 1925.17 Augustyn Bolesław Huczyński (1904–1944), karmelita. Wstąpił do Zakonu w 1921 r.,

studiował w Rzymie gdzie w 1927 r. przyjął święcenia kapłańskie oraz na Uniwersyte-cie Jagiellońskim (historia sztuki). Skatalogował inkunabuły w bibliotece karmelitów w Krakowie na Piasku oraz rozpoczął katalogowanie starodruków. Od 1939 r. przeor w Rozdole. Po 17 XI 1939 aresztowany i więziony w Kijowie oraz na Łubiance w Mos-kwie. Skazany na osiem lat łagru, w 1941 r. wyszedł z ZSRR razem z armią gen. An-dersa. Pełnił funkcję kapelana wojskowego. Zginął 8 maja 1944 r. pod Monte Cassino, zob. Kronika klasztoru oo. karmelitów trzewiczkowych w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 649a, s. 72 (dodatkowa karta 4); Statystyka prowincji. 7. Wykaz karmelitów, którzy zginęli w czasie wojny 1939–1945, AKKr, sygn. 138; Генеральная Прокуратура Российской Федерации, Справка о реабилитации, 19 lipca 2001 (kopia), Huczyński Bole-sław, AKKr sygn. 145; Stan prowincji osobowy z czasu wojny, s. 13, AKKr, sygn. A 194.

18 Prócz spisu inkunabułów nie odnaleziono opracowania dotyczącego starodruków.

Wstęp

— 14 —

Fot. 1. Bolesław Huczyński w bibliotece karmelitów na Piasku, przed 1939 r. (fot. ze zbiorów AKKr)

zakrystii kaplicy Arcybractwa Szkaplerza Świętego, za ołtarze w kościele i do oratorium19. Po zakończeniu działań wojennych przechowywane były jeszcze jakiś czas w tych niekorzystnych warunkach. Po przeniesieniu biblioteki na dawne miejsce ze względu na brak katalogów pozostawała ona bezużytecz-na. Dopiero w 1952 roku Władysław Rutkowski, były dyrektor V Gimnazjum im. Jana Sobieskiego w Krakowie, podjął się uporządkowania biblioteki. Prace trwały do roku 1957 i włączyli się do nich niektórzy zakonnicy m.in. o. Bronisław Tomaszewski i br. Józef Hrabat20. Owocem było stworzenie tema-tycznego inwentarza z sygnaturami według szaf. Opracowano jedynie zbiory krakowskie, mimo tego, że wówczas do Krakowa został przewieziony duży księgozbiór karmelitów ze Lwowa i okolicznych klasztorów pozostałych na obszarze Związku Sowieckiego. W latach sześćdziesiątych te oddzielne biblio-

19 Rok 1944… władze niemieckie nakazały nam opuścić zupełnie klasztor i przeznaczy-ły nam klasztorek SS. Duchaczek przy ulicy św. Tomasza. Na skutek interwencji… [p. Kaczmarka i o. Marcina Chałupki, znającego język niemiecki], przydzielono nam trzy celki i kawałek korytarza do zamieszkania. Z górą dwa lub trzy tygodnie wszy-scy ojcowie i bracia pracowali intensywnie przy znoszeniu mebli, węgla i biblioteki. Wszystko lokowaliśmy w zakrystii, za ołtarzami w kościele i w oratorium, które zosta-ło przeznaczone na mieszkanie dla braci laików. W trakcie przenoszenia wiele z rze-czy zostało uszkodzone, niektóre poginęły lub zostały skradzione…. Kronika klasztoru oo. karmelitów trzewiczkowych w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 649a, s. 47, por. B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 133.

20 Notatka o. B. Tomaszewskiego w Kronice klasztoru oo. karmelitów trzewiczkowych w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 649a, s. 77–78.

Wstęp

— 15 —

teki zostały połączone powodując kolejne zmiany w układzie ksiąg21. Skata-logowane zostały jedynie najcenniejsze zbiory, tj. rękopisy średniowieczne22, kodeksy muzyczne23 i inkunabuły24. Te ostatnie, już po połączeniu bibliotek, zostały zarejestrowane w centralnym katalogu Inkunabuły w bibliotekach polskich, pod redakcją Alodii Kaweckiej-Gryczowej25.

Należy tu również odnieść się do opracowania Piotra Lechowskiego po-święconej bibliotekom krakowskim w czasie okupacji niemieckiej 1939–194526. Przytaczana przez tego autora liczba strat biblioteki krakowskiej karmelitów, określana jest na co najmniej 34 tomy (autor wymienia jedynie inkunabuły)27. Po weryfikacji tytułów w czasie ostatnich prac katalogowych odnaleziono siedem z nich. Przy kolejnych dwóch tytułach wymienionych jako zaginione, a obecnie znajdujących się w bibliotece karmelitów istnieje przypuszczenie, że zostały odnalezione lub zaginięciu uległy inne egzemplarze.

W okresie kilkudziesięciu ostatnich lat, prace poświęcone bibliotece kar-melitańskiej uległy znacznej intensyfikacji. Rozpoczęty przez Feliksa Kope-rę temat rękopisów muzycznych w znacznym stopniu zainteresował środo-wisko muzykologiczne, wśród których należy wymienić takich badaczy jak Tadeusza Maciejewskiego28, Jana Gołosa29, a w ostatnich latach amerykań-skiego karmelitę o. Jamesa Boyce’a, którego opracowania objęły komplekso-wo wszystkie kodeksy muzyczne klasztoru30. Prace dotyczyły również aspek-tów historii sztuki, gdzie omówione zostały poszczególne rękopisy, zwłaszcza

21 Tamże, s. 105–106.22 Spis rękopisów średniowiecznych K. Prokopa (maszynopis w AKKr).23 J. Gołos, Muzykalia biblioteki klasztoru na Piasku w Krakowie, „Muzyka”, t. 11:1966,

nr 3/4, s. 86–97.24 Inwentarz inkunabułów Biblioteki OO. Karmelitów Trzewiczkowych w Krakowie na

Piasku (maszynopis w Archiwum karmelitów).25 Inkunabuły w bibliotekach polskich, pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, Wrocław 1970. 26 P. Lechowski, Biblioteki Krakowa w okresie okupacji niemieckiej 1939–1945, Kraków

1999, cyt. za nim: Informator o startach bibliotek i księgozbiorów domowych na tery-toriach polskich okupowanych w latach 1939 –1945, pod red. Barbary Bieńkowskiej, Poznań 2000, s. 130.

27 Incunabula in cathalogo generali ante mensem septembrem a. 1939 composito enume-rata post annum 1945 in Polonia non reperta cum indicibus annexis. Inkunabuły zare-jestrowane w centralnym katalogu do września 1939, po roku 1945 nie odnalezione na terenie Polski. Spis wraz z indeksami, w: Incunabula quae in bibliothecis Poloniae as-servantur. Moderante A. Kawecka-Gryczowa, t. 2, Wrocław 1993; P. Lechowski, Biblio-teki Krakowa w okresie okupacji niemieckiej 1939–1945, Kraków 1999, s. 162, 167–175.

28 T. Chrzanowski, T. Maciejewski, Graduał karmelitański z 1644 roku o. Stanisława ze Stolca, Warszawa 1975.

29 J. Gołos, Muzykalia biblioteki…, s. 86–97.30 J. Boyce, The Carmelite Choir Books of Krakow: Carmelite Liturgy before and af-

ter the Council of Trent, „Studia Musicologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, t. 45:2004, z. 1–2, s. 17–34; J. Boyce, Picturing the Sacred: The Carmelite Gradual of Krakow, „The Sword”, t. 64:2004, s. 42–53; J. Boyce, Carmelite Liturgy and Spiritual Identity. The Choir Books of Kraków, Turnhout 2008.

Wstęp

— 16 —

najcenniejsze, jak Graduał Stanisława ze Stolca opracowany przez profesora Tadeusza Chrzanowskiego31, a także średniowieczne kodeksy praskie (Kata-rzyna Płonka-Bałus32 oraz Pavel Brodsky33).

Temat biblioteki karmelitańskiej na Piasku poruszany był zazwyczaj przy okazji ogólnej charakterystyki zbiorów34, czy pracach historycznych dotyczą-cych klasztoru krakowskiego35. Niemniej należy zauważyć kilka artykułów poświęconych sprawom szczegółowym, autorstwa długoletniego archiwisty klasztoru doktora Wacława Kolaka. Jego zasługą jest przybliżenie sylwetki pierwszego wielkiego donatora biblioteki krakowskiej, Świętosława Milczą-cego36 oraz opracowanie najstarszego inwentarza klasztornego37. Z zakresu tematyki bibliotecznej przeprowadzono kwerendy dotyczące poszczególnych księgozbiorów, np. króla Zygmunta Augusta38, mieszczanina Baltazara Be-hema39 oraz napisano prace magisterskie poświęcone polonikom40, bibliotece braci Najmanowiców41, dekoracji malarskiej i kaligraficznej w średniowiecz-nych rękopisach i inkunabułach42 oraz ogólnej historii biblioteki w okresie średniowiecza i nowożytnym43.

31 T. Chrzanowski, T. Maciejewski, Graduał karmelitański z 1644 roku…, Warszawa 1975.32 K. Płonka-Bałus, Antyfonarz z roku 1397 OO. Karmelitów w Krakowie na Piasku. Ze

studiów nad iluminatorstwem czeskim przełomu XIV i XV wieku, „Folia Historiae Ar-tium”, t. 27:1991, s. 35–62.

33 P. Brodsky, Iluminované rukopisy českého původu v polských sbírkách, Praga 2004, s. 65–69.

34 D. Kamolowa i K. Muszyńska, Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, Warszawa 1988, s. 149.

35 B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru OO. Karmelitów „Na Piasku” w Krakowie, Kraków 1970 (maszynopis w AKKr); Tenże, Dzieje zakonu OO. Karmelitów w Polsce na Litwie i Rusi (1397–1997) Kraków 1988 (maszynopis w AKKr); T. M. Trajdos, Fundacja klasz-toru karmelitów na Piasku w Krakowie, „Nasza Przeszłość”, t. 60:1983, s. 91–127.

36 W. Kolak, Świętosław Milczący i jego związki z klasztorem karmelitów w Krakowie na Piasku, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 6:2000, s. 41–49.

37 W. Kolak, Najstarsze zachowane inwentarze klasztoru karmelitów na Piasku, „Kra-kowski Rocznik Archiwalny”, t. 3:1997, s. 85–98.

38 Egzemplarz przechowywany w klasztorze nie występuje w pracy A. Kaweckiej-Gryczo-wej, Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej, Wrocław 1988.

39 A. Kot, Gmerk Baltazara Behema w dziele Albertusa de Eyb „Margarita Poetica”, „Biu-letyn Biblioteki Jagiellońskiej” 2002, nr 1/2, s. 93–96, M. Starzyński, Kto był pisarzem kodeksu Behema?, „Rocznik Krakowski”, t. 73:2007, s. 61–71.

40 Barbara Ćwik, Druki polskojęzyczne z XVI–XVII wieku w zbiorach biblioteki klaszto-ru oo. Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku w Krakowie, Kraków 1993 (praca ma-gisterska, WSP Kraków).

41 U. Wajda, Księgozbiór braci Jakuba i Krzysztofa Najmanów w bibliotece ojców karme-litów na Piasku w Krakowie, Kraków 2011 (praca magisterska, Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ).

42 M. Dyba, Rękopisy i inkunabuły (XIV–XVI wiek) oraz ich dekoracja malarska i kali-graficzna w zbiorach Biblioteki Klasztoru OO. Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku w Krakowie, Kraków 2010 (praca magisterska, UPJPII).

43 Nie zachowała się praca o. Michała Wojnarowskiego, Średniowieczna biblioteka oo. Karmelitów na Piasku w Krakowie z 1965 r.; S. Sułecki, Biblioteka klasztoru karme-litów na Piasku (1397–1550), Kraków 2000 (praca magisterska, PAT).

Wstęp

— 17 —

Prace konserwatorskie jakie przeprowadzono w pomieszczeniu bibliote-ki karmelitów w latach 1994–1998, pozwoliły na głębsze zaznajomienie się z jej walorami artystycznymi. W studium temu poświęconemu Paweł Penca-kowski nakreślił program i genezę wystroju biblioteki44. W nurt tych opra-cowań wpisuje się również autor niniejszej pracy z artykułem poświęconym najstarszemu inwentarzowi bibliotecznemu z 1595 roku45, problematyce bi-blioteki w dokumentach Zakonu46 oraz niewielkim przyczynkiem, dotyczą-cym problemu własności ksiąg szesnastowiecznego prowincjała karmelitów Jana z Kazimierza47.

Spośród poszczególnych klasztorów karmelitańskich dawnej obserwy, zwłaszcza cenny zbiór klasztoru lwowskiego był wielokrotnie wspominany. Księgozbiór ten był przed drugą wojną światową szczegółowo opracowany pod względem pierwodruków, w zaginionym dziś rękopisie A. Bajcara Inkunabu-ły biblioteki OO. Karmelitów we Lwowie. Informację o lwowskiej bibliotece, prócz kilku opracowań48 można czerpać z zachowanych materiałów rękopi-śmiennych pozostających w Archiwum Karmelitów w Krakowie, zwłaszcza szesnastu katalogów biblioteki z lat 1693–1777 poświadczających funkcjono-wanie lwowskiej biblioteki klasztornej. Inne biblioteki karmelitańskie zostały wspomniane w zbiorczych opracowaniach dotyczących bibliotek w Polsce49.

W opracowaniach klasztorów pozostających obecnie w prowincji polskiej karmelitów dawnej obserwy, temat biblioteki zasygnalizowano w pracach o klasztorach w Woli Gułowskiej50, Oborach51 i Lublinie52. Spośród dawniej-

44 P. Pencakowski, Dekoracja malarska biblioteki klasztoru OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie. Historia powstania — Geneza artystyczna — Program, „Rocznik Krakow-ski”, t. 69:2003, s. 103–121.

45 S. Sułecki, Biblioteka karmelitów na Piasku w świetle najstarszego inwentarza, „Kra-kowski Rocznik Archiwalny”, t. 9:2003, s. 201–217.

46 S. Sułecki, Biblioteka karmelitów na Piasku w XV i na początku XVI wieku, w: Mendy-kanci w średniowiecznym Krakowie, pod red. K. Ożoga, T. Gałuszki, A. Zajchowskiej, Kraków 2008, s. 149–160.

47 S. Sułecki, O nieznanym gmerku karmelity (o. Jana z Kazimierza), „Krakowski Rocz-nik Archiwalny”, t. 10:2004, s. 249–253.

48 E. Różycki, Książka polska i księgozbiory we Lwowie w epoce renesansu i baroku, Wroc-ław 1994, s. 182–183; E. Chwalewik określa bibliotekę na około 7500 ksiąg, w tym 200 inkunabułów i 400 rękopisów. Zob. E. Chwalewik, Zbiory polskie…, s. 385.

49 Zaliczają się do nich wspominane już opracowania E. Chwalewika, Zbiory polskie i D. Kamolowej, K. Muszyńskiej, Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce.

50 Z. Walczy, Sanktuarium Maryjne w Woli Gułowskiej, „Nasza Przeszłość”, t. 60:1983, s. 129–168.

51 M. Krajewski, M. Wojnarowski, Kościół i klasztor OO. Karmelitów w Oborach, Obory 1986; M. Krajewski, Tronująca w sercu tej ziemi. Wołanie o powrót do korzeni, Obory--Rypin 2005, s. 45–47.

52 L. Zalewski, Biblioteka seminarium duchownego w Lublinie i biblioteki klasztorne w diecezji lubelskiej i podlaskiej, Warszawa 1926, s. 88–89 (opisane są biblioteki kar-melitów w Lublinie i Woli Gułowskiej).

Wstęp

— 18 —

szych klasztorów karmelitów opracowana została biblioteka klasztoru w Kcy-ni wraz z edycją źródłową katalogu bibliotecznego z roku 168153 oraz biblio-teka klasztoru w Kłodawie54.

Inwentarze bibliotek karmelitańskich, jakich zachowało się w krakow-skim archiwum zakonnym około 60, a w innych miejscach prawie 8055 nie tylko poświadczają istnienie, ale dają obraz zawartości, co najmniej czterdzie-stu czterech bibliotek karmelitańskich w Polsce. Dzięki temu możliwe jest prześledzenie sieci bibliotek karmelitańskich na terenie dawnych prowincji polskich, a po przeprowadzeniu badań wyciągnięcie wniosków na temat sy-stemów bibliotecznych, zawartości poszczególnych bibliotek i łączącego je wspólnego zasobu treściowego. Wielkość księgozbiorów wskazuje również na podział bibliotek w zależności od charakteru klasztoru, a okoliczności powsta-nia katalogów i ich powtarzalność na rzeczywiste wykorzystanie biblioteki.

W innych prowincjach karmelitów dawnej obserwy opracowanie histo-ryczne bibliotek wygląda podobnie. Najwięcej uwagi poświęcono bibliotekom w Niemczech. W opracowaniu całościowym dotyczącym Zakonu Karmelitów w Niemczech56 przy opisie niektórych klasztorów jest wspomniana, a czasem dokładniej opisana biblioteka, jak w przypadku Bambergu57 czy Frankfur-tu58. Karmelitańska biblioteka w Hirschhorn, znana już w XV wieku, zosta-ła szczegółowo omówiona przez autorkę artykułu przedstawiając zarówno sytuację biblioteki w pierwszej połowie XV wieku jaki i katalogi z początku

53 A. Szudrowicz, Karmelici w Kcyni (1612–1835). Rola zakonu w życiu miasta i okoli-cy, Bydgoszcz 2001 (rozdział poświęcony bibliotece, zob. s. 89–96); Tenże, Biblioteka klasztoru karmelitów w Kcyni, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 79:2002, s. 243–274.

54 B. Grzanka, Inwentarz klasztoru Ojców Karmelitów w Kłodawie z 1709 r. Biblioteka klasztorna, „Rocznik Kolski”, t. 5:2012, s. 9–23.

55 Lista katalogów bibliotecznych i notujących księgi inwentarzy klasztornych (37) oraz wizytacji klasztorów (38) została zestawiona w opracowaniach Urszuli Paszkiewicz. Uwzględniają one (nie wliczając ksiąg pozostających w Archiwum Karmelitów w Kra-kowie) dokumenty z 34 klasztorów na terenie obecnej Ukrainy, Litwy i Białorusi. Por. U. Paszkiewicz, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 1510–1939), Warszawa 1998; Taż, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschod-nich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 1, Warszawa 2000; Taż, Inwentarze i ka-talogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 2, Poznań 2006. Katalogi bibliotek karmelitańskich notują zbiory m.in. następujących instytucji: Biblioteka Narodowa w Warszawie, Polska Akademia Umiejętności w Krakowie, Narodo-we Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku, Biblioteka Akademii Nauk Litwy w Wil-nie, Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie, Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie, Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie, Centralne Państwo-we Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, Biblioteka Naukowa im. W. Stefanyka Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie, Biblioteka Uniwersytecka we Lwowie, Archiwum, Biblioteka i Muzeum Metropolii Lwowskiej obrządku łacińskiego w Krakowie.

56 C. Martini, Der deutsche Carmel, Bamberg 1922.57 Tamże, s. 218–227.58 Tamże, s. 150–151.

Wstęp

— 19 —

XIX wieku59. W opracowaniu o klasztorze w Bambergu notowany był katalog w 1680 roku60, zaś frankfurcką bibliotekę klasztorną opracowano bardziej szczegółowo, bowiem rękopisy i druki w niej zawarte włączone zostały do miejskiej i uniwersyteckiej biblioteki, gdzie poddane zostały dokładnej ana-lizie61. Bibliotekę klasztoru w Straubingu opracował jej wieloletni badacz o. Matthäus Hösler62. Wydany został także piętnastowieczny inwentarz tego klasztoru63, a w opisie rękopisów i starych druków ukazano historię biblio-teki64. Badania nad bibliotekami karmelitańskimi objęły również klasztor w Bambergu65, a także dawne klasztory w Głębowicach i Wołowie z prowin-cji niemieckiej, pozostające obecnie na terenie Polski66.

Spośród innych prowincji na uwagę zasługuje obszerne omówienie biblio-tek hiszpańskich i portugalskich z końca XVI wieku, których katalogi biblio-teczne opracował znakomity historyk Zakonu o. Joachim Smet67. Hiszpańskie biblioteki karmelitańskie opracowane zostały również w dwóch artykułach poświęconych katalogom bibliotecznym prowincji Betica68 oraz tematyce kar-melitańskiej w rękopisach Biblioteki Publicznej na Majorce69.

Na Wyspach Brytyjskich tematykę biblioteczną podjął o. Richard Copsey. Autor ten w dziele o historii karmelitów w prowincji brytyjskiej70, przy oma-

59 U. Obhof, Zur Geschichte der Bibliothek des ehemaligen Karmeliterklosters Hirschhorn am Neckar: Hirschhorner Handschriften und Inkunabeln in der Hessischen Landes– und Hochschulbibliothek Darmstadt, „Bibliothek und Wissenschaft“, t. 27:1994, s. 56–148.

60 A. Deckert, 700 Jahre Karmeliten in Bamberg..., [Bamberg 1972].61 G. Powitz, H. Buck, Die Handschriften des Bartholomaeusstifts und des Karmeliter-

klosters in Frankfurt am Main, Frankfurt am Main 1974 (Kataloge der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main, Bd. 3: Die Handschriften der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main, Bd. 2).

62 M. Hösler, Straubing. Karmelitenbibliothek, w: Handbuch der historischen Buchbe-stände in Deutschland pod red. E. Düninger, Hildesheim–Zurich–New York 1997, Band 13, s. 58–60.

63 A. Deckert, Inventar des Straubinger Karmelitenklosters vom Jahre 1414, „Jahres--Bericht des historischen Vereins fur Straubing und Umgebung“, t. 59:1957, s. 36–60.

64 Handschriften und alte Drucke aus der Karmelitenbibliothek Straubing. Sonderaus-stellung im Gaubodenmuseum Straubing vom 14. Mai bis 29 Juni 1986, Straubing 1986 (zawiera historię biblioteki).

65 K. Kempter, Bamberg. Karmelitenbibliothek, w: Handbuch der historischen Buch-bestände in Deutschland pod red. E. Düninger, Hildesheim-Zurich-New York 1997, Bd 11, s. 143–145.

66 R. Ergetowski, Biblioteki karmelickich klasztorów w Głębowicach i Wołowie, „Roczni-ki Biblioteczne”, t. 14:1970, z. 1–2, s. 155–169.

67 J. Smet, Carmelite Libraries of Spain and Portugal at the end of Sixteenth Century, „Carmelus”, t. 19:1972, s. 251–301.

68 M. A. Martinez, Extracto del catalogo de libros antiquos que se hallan en los conven-tos carmelitanos de la provincia Betica, Jerez de la Frontera 1973.

69 B. V. Bayon, Fondos manuscritos de autores carmelitas en la Biblioteca Publica de Palma de Mallorca, „Carmelus”, t. 38:1991, s. 113–127.

70 R. Copsey, Carmel in Britain. Studies on the early history of the Carmelite Order, vol. 3, Faversham–Roma 2004.

Wstęp

— 20 —

wianiu klasztorów nieco miejsca poświęca również księgozbiorom. Zebrał rów-nież wiadomości o średniowiecznych bibliotekach angielskich i szkockich71. Okresem tym również zajęła się British Library edytując brytyjskie średnio-wieczne katalogi, na czele z najstarszym katalogiem klasztoru w Aylesford z 1381 roku72. Notuje się również inne nieliczne opracowania poświęcone bi-bliotekom karmelitańskim we Włoszech73 i we Francji74.

W Polsce tematyce bibliotek karmelitańskich poświęcono niewiele opra-cowań, natomiast należy zaznaczyć, iż badania nad polskimi bibliotekami zakonnymi rozpoczęto już w XIX wieku. Były to zarówno prace o charakte-rze ogólnym, jak i dotyczące poszczególnych zakonów czy klasztorów. Naj-bardziej zaawansowane prace badawcze dotyczą dotychczas zakonu domi-nikanów. Poruszane były też zagadnienia poświęcone między innymi biblio-tekom bernardynów, kanoników regularnych, jezuitów, kartuzów, francisz-kanów, benedyktynów czy karmelitów bosych. W niniejszej pracy posłużono się niektórymi z tych opracowań dla ukazania analogii występujących w za-gadnieniu biblioteki klasztornej. Podobieństwa były zauważalne przy opisie księgozbiorów, inwentarzy czy opracowaniu zagadnień prawodawczych. Ob-szerną bibliografię dotyczącą badań nad polskimi księgozbiorami zakonnymi zawarła w 2003 roku Iwona Pietrzkiewicz w swej dysertacji poświęconej bi-bliotece kanoników regularnych w Krakowie75 oraz w artykule analizującym stan badań nad średniowiecznymi bibliotekami mendykantów w Krakowie76. Spośród niej należy zwrócić uwagę na prace poświęcone krakowskim biblio-tekom mendykanckim77. Najwięcej publikacji o charakterze ogólnym doty-czy księgozbiorów zakonów franciszkańskich, jak bernardynów i refomatów78

71 R. Copsey, English and Scottish medieval Carmelite Libraries. A Listing of Contents and Surviving Books, Cheltenham 1987 (edycja katalogu klasztoru w Hulne z 1443 r.).

72 Carmelites, w: Corpus of British Medieval Library Catalogues. The Friar’s Libraries, The British Library 1990, s. 155–192 (katalog biblioteki Aylesford z 1381 r., katalog biblioteki Hulne z 1433 r. oraz klasztorów w Lincoln, Londynie, Norwich i Oxfordzie).

73 G. Schizzerotto, Biblioteche monastiche mantovane, w: Tesori d’arte nella terra dei Gonzaga. Mantova, Palazzo ducale, 7 settembre — 15 novembre 1974, Milano 1974, s. 29–45.

74 H. Touzel, La bibliotheque des Carmes, mythe ou realite? w: Une ville et son terroir: Saint-Amand-Montrond, Colloque 28 et 29 septembre 1985, s. 51–68.

75 I. Pietrzkiewicz, Biblioteka kanoników regularnych w Krakowie w XV i XVI wieku, Kraków 2003, s. 9–16.

76 Taż, Biblioteki mendykantów krakowskich w okresie średniowiecza — stan i perspek-tywy badań, w: Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, s. 133–148.

77 Taż, Stan krakowskich bibliotek klasztornych w latach 1795–1815, „Kraków — Lwów. Ksiązki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku”, t. 6:2003, cz. 1, s. 212–220.

78 W. Murawiec, Początki biblioteki konwentu krakowskiego pod wezwaniem św. Bernar-dyna ze Sieny, „Folia Historica Cracoviensia”, t. 7:2000, s. 93–111; Tenże, Księgozbiór krakowskiego zakonu Braci Mniejszych — bernardynów i reformatów — w świetle not proweniencyjnych w XVI–XVIII w., „Folia Historica Cracoviensia”, t. 2:1994, s. 41–59; Tenże, Księgozbiory i książki rękopiśmienne w prawodawstwie ogólnym Zakonu

Wstęp

— 21 —

oraz kapucynów79, a nieco mniej na temat bibliotek dominikanów80 i augu-stianów81. Również kilka wzmianek na temat bibliotek karmelitów bosych w Krakowie umieścili w swych pracach Józef Długosz i Jolanta Marszalska dotyczących biblioteki czerneńskiej82.

Niniejsze opracowanie jest pierwszą pracą, która zajmuje się dziejami bi-blioteki karmelitańskiej w Krakowie. Istniejące dotychczas publikacje miały charakter ogólnikowy lub zajmowały się wąskim zagadnieniem. Praca ma charakter studium historycznego, którego głównym zadaniem jest ukaza-nie karmelitańskich bibliotek klasztornych jako instytucji, mieszczących się w obrębie klasztorów, odzwierciedlających ukierunkowanie naukowe Zakonu. Ważnym zagadnieniem jest również prześledzenie rozwoju pojęcia biblioteki w strukturze zakonnej i świadomość jej znaczenia dla poszczególnych klasz-torów, objawiający się różnoraką troską o jej utrzymanie.

Praca składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy zatytułowany Zarys dziejów i kultura intelektualna zakonu karmelitów został potraktowany jako wprowadzenie w zagadnienie. Historię karmelitów od czasów pojawienia się pustelników na Górze Karmel przez czas ich rozkwitu w Europie w wiekach średnich i szczyt rozwoju w XVII wieku po wiek XVIII, kiedy wiele klaszto-rów zostało zniesionych, przedstawiono w ogólnym zarysie. Bardziej szcze-gółowo potraktowano dzieje konwentu krakowskiego, które stanowią tło hi-storyczne do prezentowanej w pracy biblioteki. W następnym podrozdziale skupiono się na roli nauki w Zakonie Karmelitów. Przedstawiono system edukacji i uzyskiwania stopni naukowych. Te wstępne informacje mają na celu nakreślić środowisko i warunki funkcjonowania szczególnej instytucji istniejącej w strukturze poszczególnych klasztorów, jaką była biblioteka. Dla sprecyzowania tego zagadnienia ukazano w dalszej części rozdziału szczegó-łowe rozporządzenia zawarte w konstytucjach zakonu oraz innych dokumen-tach normatywnych od XIII do XVIII wieku.

Braci Mniejszych w późnym średniowieczu, „Folia Historica Cracoviensia”, t. 6:1999, s. 49–61, E. Lenart, Biblioteki bernardyńskie w Polsce od 2 połowy XV do końca wie-ku XVIII, w: Pięćset pięćdziesiąt lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453–2003), pod red. W. F. Murawca, D. A. Muskusa, Kalwaria Zebrzydowska 2006, s. 659–677.

79 J. Marecki, Biblioteka klasztoru kapucynów w Krakowie, w: Bibliofilia consecrata, pod red. K. Wojtowicza, Kraków 2005, s. 36–49; Tenże, Kształtowanie się bibliotek kapucyńskich na przykładzie księgozbioru w Krakowie, „Kościół w Polsce”, t. 4:2005, s. 65–87.

80 R. Świętochowski, Biblioteka OO. Dominikanów w Krakowie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 33:1976, s. 299–311.

81 Skatalogowany w całości przez pracowników Biblioteki Jagiellońskiej księgozbiór au-gustiański nie posiada nowszego opracowania, prócz przedwojennej publikacji: G. Uth, Szkic historyczno biograficzny zakonu augustiańskiego w Polsce, Kraków 1930.

82 J. Długosz, Biblioteka klasztoru karmelitów bosych w Czernej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 11:1965, s. 109–117.

Wstęp

— 22 —

Rozdział drugi poświęcony jest początkowemu okresowi rozwoju krakow-skiej biblioteki Karmelitów na Piasku, ograniczonemu latami 1397–1587. Pierwsza data jest rokiem fundacji karmelitów w Krakowie, zaś druga odnosi się do ruiny klasztoru krakowskiego spowodowanego najazdem arcyksięcia Maksymiliana Habsburga na Kraków. Wykazany w pierwszym rozdziale kie-runek rozwoju biblioteki wynikał z systemu kształcenia zakonników. Przed-stawiono sylwetki karmelitów rozpoczynających swą edukację na bliskiej Akademii Krakowskiej. Powiązania z nią w późniejszym czasie owocowały licznymi nadaniami na rzecz biblioteki ze strony profesorów Almae Matris. Poszczególne darowizny w tym wczesnym okresie zostały omówione począw-szy od pierwszego donatora jakim był Świętosław Milczący (zm. 1490), po szczególnie powiązanego z uniwersytetem o. Janem z Kazimierza (zm. 1558). W pracach nad zachowanym księgozbiorem pochodzącym z pierwszego okre-su funkcjonowania biblioteki, omówiono zagadnienie ksiąg rękopiśmiennych, problem ich datacji oraz miejsca powstania. W podobny sposób ujęto rękopisy muzyczne i liturgiczne, których analizę przeprowadzono na podstawie zacho-wanych spisów z 1560 roku i porównawczo z 1595 roku. Zachowany główny trzon biblioteki jaki stanowią księgi drukowane zaprezentowano w podziale tematycznym. Na potrzeby opracowania wyodrębniono z istniejącego zbioru hipotetyczny księgozbiór szesnastowieczny i starano się ukazać jego zawar-tość. Tę część pracy zamyka podrozdział poświęcony zagadnieniom praktycz-no-artystycznym jakim były oprawy ksiąg.

Trzeci rozdział książki wynikający z chronologicznego podziału pracy, przedstawia okres w dziejach klasztoru karmelitów na Piasku rozpoczynają-cy się odbudową klasztoru po najeździe arcyksięcia Maksymiliana Habsbur-ga w 1587 roku i następujących później wojnach szwedzkich. Chronologiczne zamknięcie rozdziału końcem XVIII wieku podyktowane jest, jak już wcześ-niej wspomniano, zarówno sytuacją historyczną Polski, jak i lokalnymi wy-darzeniami, jak kasata klasztoru pw. św. Tomasza w Krakowie i połączeniem zbiorów obu karmelitańskich klasztorów krakowskich. W rozdziale ukazano zagadnienie budowy sali bibliotecznej w drugiej połowie XVII wieku, moty-wy założenia biblioteki, a następnie inspiracje jej zdobienia. W tym okresie wyłaniające się z kart archiwaliów postacie zajmujące się księgozbiorem za-prezentowano w odniesieniu do ich działalności. Starano się również ukazać formy zarządzania biblioteką. Śledząc proweniencję zawartą w starodrukach wyodrębniono zakonników wyróżniających się zamiłowaniem do ksiąg. Ich zbiory liczyły od kilku, czy kilkunastu pozycji do kilkudziesięciu, a nawet przekraczających sto woluminów. Opierając się również na różnego rodzaju archiwaliach, jak np. księgi rachunkowe, wyłoniono główne źródło nabytków bibliotecznych, jakim były dary zarówno karmelitów, jak i osób spoza Zakonu.

Ostatni rozdział rozprawy został poświęcony opracowaniu księgozbioru klasztoru piaskowego karmelitów w Krakowie w XVII i XVIII wieku i jego ówczesnym zasobie. Powstałe wówczas katalogi biblioteczne zostały scha-

Wstęp

— 23 —

rakteryzowane pod względem budowy, techniki zapisu i schematu. Omó-wiono powstające wówczas rękopisy biblioteczne, jak i bogactwo rękopisów muzycznych i liturgicznych. Postarano się przybliżyć charakter biblioteki poprzez ogólne zakreślenie zawartości treściowej księgozbioru oraz poświę-cając uwagę sprawom dotyczącym jego użytkowania, oprawom książkowym i zagadnieniom ochrony i konserwacji zbiorów.

Pracę uzupełniają aneksy. Są to źródła zawierające przepisy biblioteczne i inwentarz biblioteki klasztoru na Piasku z 1595 roku. Spośród katalogów, jakie sporządzono w czasie pracy nad niniejszym zagadnieniem zamieszczo-no fragment katalogu rękopisów odnoszący się do dzieł z dawnych bibliotek krakowskich. W poszczególnych rozdziałach pracy zamieszczono również fo-tografie obrazujące omawiane tematy.

Należy również odnieść się do nazwy zakonu karmelitów stosowanej w dy-sertacji. W Polsce przez długi czas używane było określenie trzewiczkowi dla karmelitów dawnej obserwy. Obecnie przyjęło się używać jedynie nazwy kar-melici. W niniejszej pracy dla karmelitów innej obserwancji zawsze użyto do-datkowego określenia, np. karmelici bosi. Zastosowane nazewnictwo wyni-ka zarówno z wielowiekowej nazwy Ordo Fratrum Carmelitarum Antiquae Regularis Observantiae, jak i obecnie stosowanej międzynarodowej nomen-klatury, którą obrazują łacińskie skróty OC dla karmelitów, i odpowiednio OCD dla karmelitów bosych.

Praca ta jest zmienioną wersją rozprawy doktorskiej obronionej przeze mnie w marcu 2013 roku na Wydziale Historii i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Chciałbym serdecz-nie podziękować promotorowi pracy ks. prof. dr. hab. Józefowi Mareckiemu za opiekę naukową, życzliwość i poświęcony mi czas, a przede wszystkim za wsparcie przez wiele lat. Wyrazy wdzięczności za szereg cennych rad i wska-zówek, które pomogły uniknąć błędów i sprecyzować niejednoznaczne zagad-nienia składam moim recenzentom, ks. prof. dr. hab. Andrzejowi Bruździń-skiemu oraz o. prof. dr. hab. Piotrowi Neumannowi OCD. Podziękowania kieruję również dla Ojców Karmelitów: Prowincjałów Polskiej Prowincji — o. Dariusza Borka i o. Tadeusza Popieli, przeorów krakowskiego klasztoru — o. Andrzeja Zonki, o. Piotra Spillera i o. Stanisława Wysockiego oraz całego konwentu krakowskiego za zaufanie, cierpliwość i powierzenie opracowania swych cennych kolekcji.

Wyrazy wdzięczności należą się również mojej rodzinie, w szczególności zaś żonie Marcie, bez której wsparcia i ogromnej cierpliwości nie doszłoby do realizacji podjętych przeze mnie badań.

Wstęp

— 24 —

— 25 —

rozdział i

zaryS dziejóW i kultura intelektualna zakonu karmelitóW

Góra Karmel w Ziemi Świętej od wieków stanowiła schronienie dla ludzi pragnących bliskości z Bogiem. Z końcem XII wieku grupie eremitów tam zamieszkujących zostały nadane ramy organizacyjne. Ustalony przez Regułę charyzmat musiał zostać zmieniony z powodu wydarzeń historycznych i ko-nieczności opuszczenia swego duchowego centrum. Przeszczepieni na grunt zachodnioeuropejski eremici karmelitańscy powoli nabierali cech zakonów mendykackich, który to kierunek ostatecznie przyjęto. Wiele razy jednak pró-bowano nawiązywać do swych eremickich korzeni i reformować zniekształ-cone na przestrzeni dziejów formy życia zakonnego. W ciągu wieków Zakon rozrastał się terytorialnie i niecałe dwieście lat po jego powstaniu nastąpiły pierwsze fundacje na ziemiach polskich.

Niniejszy rozdział traktuje o dziejach Zakonu, ukazanych poprzez najważ-niejsze wydarzenia kształtujące kierunki jego działania. Bardziej szczegóło-wo zostały ukazane dzieje klasztoru karmelitów w Krakowie, mające bezpo-średni wpływ na funkcjonowanie biblioteki w tymże konwencie.

W dalszej części rozdziału wskazano na formy aktywności intelektualnej zakonników, gdyż właśnie takiej musiano poświęcić się, aby sprostać wyma-ganiom stawianym przez ówczesne warunki. Nakreślono organizację studiów zakonnych oraz ukazano głównych przedstawicieli tzw. „szkoły karmelitań-skiej”, tj. Jana Bacona czy Jana Baptystę de Lezana. Ten ruch naukowy spo-wodował konieczność posiadania ksiąg. Ich pozycję w Zakonie musiały regu-lować odpowiednie przepisy, które zostały przybliżone w części zamykającej rozdział. Przedstawiono ich przeobrażanie się od niewielkich wzmianek o cha-rakterze własnościowym, po instrukcje gromadzenia w biblioteki w okresie od XIII wieku do końca XVIII wieku.

Zarys dziejów i kultura intelektualna Zakonu Karmelitów

— 26 —

1. Dzieje zakonu

Tradycja karmelitańska łączy początki istnienia wspólnoty z prorokiem Eliaszem. Ten żyjący w IX wieku przed Chrystusem prorok, mieszkając na górze Karmel, miał zapoczątkować życie pustelnicze swych naśladowców. Nie-przerwanie przebywający tam ludzie, których życie poświęcone było Bogu, tworzyli łączność z żyjącymi później, już w czasach chrześcijańskich pustel-nikami1. W XII wieku w okresie krucjat łacińskie grupy świeckich eremitów zamieszkiwały górę Karmel. Przekonanie ich, że dziedziczą ducha Eliasza wywarło duże znaczenie na późniejszym kształtowaniu się duchowości Za-konu. Pierwszym przełożonym miał być Brokard (Jan de Malinis)2, rycerz--krzyżowiec, który pomiędzy 1206 a 1214 rokiem wyjednał od patriarchy Je-rozolimy Alberta Avogadro (ok. 1150–1214)3 nadanie reguły formulae vitae. Regulowała ona w szesnastu artykułach sposób życia łacińskich pustelników. W swych założeniach była zbliżona do konstytucji kamedulskich4.

Wspólnota karmelitów, czyli Braci Najświętszej Marii Panny z Góry Kar-mel, w wyniku obrad IV Soboru Laterańskiego w 1215 roku stanęła przed trudnym wyborem dostosowania własnej reguły do dwóch form: monastycznej, opartej na regule św. Benedykta i kanoniczej według reguły św. Augustyna. Karmelici zostali uznani za odrębny zakon, a ich własną regułę w 1226 roku zatwierdził papież Honoriusz III5. Początkowo Zakon Karmelitów ograniczał powstawanie swoich nowych wspólnot do obszaru Ziemi Świętej, gdzie zało-żono kilka klasztorów. W czasie zagrożeń wynikających z ekspansji muzuł-mańskiej, w latach 1238–1241 karmelici zaczęli szukać bardziej spokojnych miejsc osiedlenia. Poza Ziemią Świętą pierwsze fundacje karmelitańskie po-wstały na Cyprze, na Sycylii, w Anglii i Francji. Gdy w 1244 roku chrześcija-nie utracili Jerozolimę, sytuacja w Palestynie znacznie się pogorszyła. Pozo-stali z wcześniejszej migracji karmelici zostali usunięci przez muzułmanów6.

Warunki funkcjonowania klasztorów w Europie były diametralnie róż-ne od ich eremickiego charakteru w Ziemi Świętej. Dla przystosowania kar-melitów do tej rzeczywistości włączono ich, podczas trwania Soboru Lioń-skiego w 1274 roku, do grupy zakonów mendykanckich. Dostosowano także w kilku punktach regułę, która została zatwierdzona przez Innocentego IV

1 Pierwsi pustelnicy łacińscy na górze Karmel mieli zająć opuszczoną ławrę bizantyj-ską, łącząc tym niezależne od siebie trzy tradycje, por. C. Gil, Historia Karmelu Tere-zjańskiego, Kraków 2002, s. 12–16.

2 Brocardo, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Borrriello, Rzym 2008 (dalej Diz. Carm.), s. 109.

3 K. Alban, Alberto Avogadro, patriarca di Gerusaleme, Diz. Carm., s. 13–14. 4 J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie w tworzącej się Europie, Poznań 2003, s. 285. 5 C. Gil, Historia Karmelu…, s. 17. 6 Daniel a Virgine Maria, Speculum Carmelitanum, t. 1, p. 2, Antwerpia, Michael Kno-

bbari, 1680, s. 299.

1. Dzieje Zakonu

— 27 —

w 1247 roku7. Główne zmiany polegały na dopuszczeniu zakładania klaszto-rów w miastach, wprowadzono obowiązek wspólnego odmawiania oficjum. Posiłki, podczas których należało czytać Pismo Święte, miały być spożywane wspólnie. Złagodzono przepisy dotyczące zachowywania postu przez zakon-ników podróżujących lub utrzymujących się w drodze z jałmużny, złagodzono również milczenie w ciągu dnia8.

Wewnątrz zakonu istniały bardzo silne prądy, aby powrócić do swych ide-ałów z Ziemi Świętej. Przeważyły jednak tendencje skierowania zakonu na drogę wyznaczoną przez franciszkanów i dominikanów. Reformę przeprowa-dził długoletni (1247–1265) generał Zakonu św. Szymon Stock9. Wprowadzo-no, wzorowaną na zakonie dominikanów, organizację przewidującą zwoływa-nie kapituł konwentu, prowincji i generalnych. Pomyślano również o rozwoju intelektualnym karmelitów zakładając nowe domy w ośrodkach uniwersy-teckich w Cambridge, Oxfordzie, Paryżu i Bolonii. Po śmierci św. Szymona (1265) doszło do reakcji i chęci powrotu do ideałów eremickich. Zwyciężyła jednak koncepcja mendykancka. Na drogę duszpasterstwa i kaznodziejstwa skierował zakon wybrany w 1276 przeor generalny Piotr de Millaud. Kar-melici rozwijali się bardzo prężnie i już w 1281 roku posiadali 10 prowincji, a w 1324 roku 15. Z końcem XIII wieku było około 100 klasztorów w Euro-pie, zaś pod koniec XIV wieku 20010.

Od drugiej połowy XIV wieku powoli zaczął następować kryzys życia za-konnego. Przyczyniło się do tego wiele czynników, jak „czarna śmierć” i zwią-zane z nią rozluźnienie moralności, a także schizma zachodnia. Karmelici, by pozyskać w swe bardzo nadwątlone szeregi nowych zakonników skłaniali się nawet do przyjmowania dzieci, co spowodowało niedostatecznie przepro-wadzoną formację zakonną11.

Nie brakowało również prób odnowy życia zakonnego. Zakładano kolejne kongregacje, które miały na celu przywrócenie gorliwości zakonnej, m.in. po-przez zaostrzenie reguły12. Najbardziej owocną wówczas stała się reforma

7 Bulla papieża Innocentego IV Quae honorem z dnia 1 października 1247. zob. Bullarium Carmelitanum, ed. Elisaeus Monsignano, Roma, Georgius Placchius, 1715, s. 8–11.

8 J. Smet, The Carmelites. A History of the brothers of our Lady of Mount Carmel, t. 1, Roma 1975, s. 13.

9 E. Boaga, Simone Stock, Diz. Carm., s. 819–820; Św. Szymon Stock przyczynił się do rozwoju kultu maryjnego poprzez Szkaplerz święty. Związane jest to z objawieniem, jakie miał 16 lipca 1251 roku w Aylesford, wówczas Matka Boża ofiarował mu szka-plerz jako znak zbawienia. Szerzenie kultu Matki Bożej poprzez szkaplerz zdobyło zakonowi wielką popularność.

10 B. Wanat, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce, Kraków 1979, s. 34. 11 H. M. Esteve, J. M. Guarch, Zakon Karmelitów. Na siódme stulecie Szkaplerza Świę-

tego 1251–1951, Kraków 1988, mps, s. 188. 12 Powstały wówczas reformy: mantuańska (1413), błog. Jana Soretha (1451–1471) i al-

biańska (1499–1602), a w późniejszym czasie turreńska (1563–1633) i śś. Teresy od Jezusa i Jana od Krzyża (1562), która wyodrębniła zakon karmelitów bosych. B. Wa-nat, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce, s. 35–40.


— 28 —

przeprowadzona przez generała Zakonu bł. Jana Soretha (1451–1471)13. Na-pisał on znany komentarz do Reguły (Expositio paraenetica) oraz ogłosił nowe konstytucje zakonne w 1462 roku. Założył drugi i trzeci Zakon Karmelitański. Przedsięwziął liczne wizyty w prowincjach karmelitów, między innymi w 1457 roku odwiedził klasztory polskie14. Należały one wówczas do prowincji górno-niemieckiej15, tj. saksońskiej. Na kapitule w Brukseli w 1462 roku, ze względu na duże odległości pomiędzy klasztorami Jan Soreth przyczynił się do podziału tej prowincji na mniejsze jednostki, m. in. prowincję polsko-czeską16. Kolejnym reformatorem był Mikołaj Audet (1481–1562), który przeprowadził zaostrzenie reguły. W wyniku tego wielu uprzywilejowanych zakonników odeszło z Zakonu17.

W Polsce karmelici pojawili się w 1397 roku w Krakowie. Kilkanaście lat wcześniej karmelici zostali sprowadzeni do krzyżackiego wówczas Gdań-ska. Początki tego konwentu według tradycji mają sięgać końca XII wieku, jednakże ze względu na sfałszowany dokument fundacyjny jego dwunasto-wieczna erekcja jest mocno podważana18. Pierwszym klasztorem na terenie ówczesnej Polski był jednak konwent na przedmieściu Krakowa — Garba-rach, w miejscu zwanym Piasek. Jego fundacja łączy się z królewskim me-cenatem św. Jadwigi i Władysława Jagiełły. Sprowadzeni z czeskiej Pra-gi zakonnicy objęli kościół, którego budowę rozpoczęto dwa lata wcześniej. Kolejną królewską fundacją na rzecz karmelitów był klasztor w Poznaniu. Władysław Jagiełło w 1399 roku sprowadził tam zakonników, przekazując im opiekę nad kultem Bożego Ciała19. Następowały również fundacje miesz-czańskie (Bydgoszcz 1398, Jasło 1401) i możnowładcze (Lwów 1442, Płońsk 1462). W 1462 roku nastąpił podział prowincji wyłączający polskie klaszto-ry z prowincji górnoniemieckiej20. W pierwszej połowie XVI wieku nastąpiło usamodzielnienie się polskiej prowincji21.

13 G. Grosso, Soreth Giovanni, Diz. Carm., s. 819–821. 14 Dnia 6 kwietnia 1457 notowany jest pobyt Jana Soretha w Krakowie. J. Smet, The

Carmelites…, t. 1, Roma 1975, s. 97. 15 Klasztory polskie po utworzeniu ich w końcu XIV wieku należały do prowincji górnonie-

mieckiej. W roku 1411 po podziale tej prowincji do prowincji czeskiej (w skład jej wcho-dziły klasztory czeskie, polskie, węgierskie, saksońskie, pruskie i w Turyngii), po upadku klasztorów czeskich związanym z wojnami husyckimi w 1440 roku przyłączono ponownie klasztory do prowincji niemieckiej. W roku 1462 powstała prowincja Polski i Czech.

16 Acta Capitulorum Generalium Ordinis Fratrum B. V. Mariae de Monte Carmelo, ed. Gabriel Wessels, Roma 1912, t. 1 (dalej ACG I), s. 239.

17 J. Smet, The Carmelites…, t. 1, Roma 1975, s. 210–214. 18 Faktyczna fundacja karmelitańskiego kościoła i klasztoru w Gdańsku miała nastąpić za

czasów mistrza krzyżackiego Henryka Kniperode (1351–1382). W 1455 roku karmelici przenieśli się z przedmieścia w obręb miasta, zob. A. Deckert, Die Oberdeutsche Provinz der Karmeliten nach den Akten ihrer Kapitel von 1421 bis 1529, Roma 1961, s. 35–36.

19 T. Trajdos, Fundacja klasztoru karmelitów na Piasku, „Nasza Przeszłość”, t. 60:1983, s. 91–127.

20 ACG I, s. 239. 21 W aktach kapituł generalnych w roku 1510 występuje określenie Poloniae sive Bohe-

miae, w roku 1513 Provincia Poloniae et Boemiae, później wymienia się jedynie cze-

1. Dzieje Zakonu

— 29 —

Fot. 2. Ioannes Soreth, Expositio paraenetica in Regulam Carmelitarum, Parisiis, apud Iosephum Cottereau, 1625. Fotografia karty tytułowej (fot. autor)

W drugiej połowie XVI wieku podczas reformacji protestanckiej zaniknę-ły prowincje saksońska, angielska, szkocka, duńska i częściowo niemieckie. Klasztory niemieckie niejednokrotnie były niszczone lub odsprzedawane wła-dzom miasta. Prowincja polsko-czeska została nadwątlona stratą klasztoru we Lwowie (1468) oraz klasztorów czeskich, w tym czasie też nie wyznaczano prowincjałów dla niej22. Prowincja niemiecka nie upadła ostatecznie dzięki prowincjałowi Andrzejowi Stossowi (1477–1540)23, synowi słynnego rzeźbia-

ską prowincję. W 1539 występuje prowincjał czeski, który dostał do pomocy wikarego (convisitator) w osobie przeora krakowskiego (zapewne Jana z Kazimierza). Na kapi-tule w 1548 nie ma jeszcze prowincji polskiej. Akta kapituł kontynuowane są dopie-ro po roku 1564, gdzie wymieniona jest już prowincja polska. Wiadomo również, że w roku 1551 prowincjałem na kapitule prowincjalnej został wybrany Jan z Bydgosz-czy, a w 1555 Jan z Kazimierza. Ostateczne usamodzielnienie prowincji mogło więc nastąpić w latach 1548–1551, por. ACG I, s. 328, 341, 403, 450.

22 J. Smet, The Carmelites…, t. 2, Darien 1976, s. 217. 23 A. Deckert, Die Oberdeutsche Provinz der Karmeliten nach den Akten ihrer Kapitel

von 1421 bis 1529, Roma 1961, s. 66–67, J. Smet, The Carmelites…, t. 2, s. 217–235.


— 30 —

rza Wita Stwosza. Należące do prowincji niemieckiej cztery klasztory węgier-skie zostały po bitwie pod Mohaczem w 1526 roku zniszczone przez Turków24.

Karmelici brali czynny udział w obradach Soboru Trydenckiego (1548–1563), reprezentowani przez czterdziestu zakonników, m. in. generała Miko-łaja Audeta i czterech karmelitańskich biskupów. Reformy Audeta sprawiły, że Zakon zaczął się na nowo rozwijać. Wówczas również powstała reforma w Zakonie Karmelitów zwana Reformą św. Teresy, mająca na celu wprowa-dzenie ściślejszej dyscypliny zakonnej. W nurt tej reformy włączył się św. Jan od Krzyża. Po śmierci twórców reformy nastąpił podział Zakonu Karmelitów, z którego wyodrębnił się Zakon Karmelitów Bosych. Nastąpiło to podczas ka-pituły Generalnej w Cremonie w 1593 roku (podział potwierdziła bulla Kle-mensa VIII Pastoralis officii). Równocześnie z reformą terezjańską rozwijała się reforma zapoczątkowana we francuskich klasztorach prowincji Touraine przez Piotra Behourt (1563–1633) i Filipa Thibault (1572–1638). Reforma ta poparta przez papieża Klemensa VIII i generała Zakonu Henryka Sylviusza (1556–1612)25 doprowadziła do ogłoszenia nowych konstytucji w 1639 roku26, które przyjęło większość klasztorów. W Polsce jedynie kilka klasztorów zo-stało objętych reformą tureneńską, tworząc w 1676 roku wikariat, a następ-nie (1728) osobną prowincję strictoris observantiae na terenie Wielkopolski27. Już wcześniej w 1603 roku papież Klemens VIII w Institutiones zmienił for-mę nowicjatu28. Na bazie tego dekretu oraz innych reform, generał Zakonu Henryk Sylviusz wizytował prowincje zakonne, w tym także polską w celu wdrażania tych reform w życie zakonne29.

W XVII wieku karmelici polscy dzielili nieszczęścia z Rzeczypospolitą. Przykładem mogą posłużyć klasztory na ziemiach wschodnich, np. we Lwowie, gdzie w 1648 roku na skutek napadu kozackiego klasztor i kościół lwowski został spalony (podobnie jak klasztor w Trembowli i w Bołszowcach), a pięt-nastu karmelitów zamordowano. Kolejne pożary klasztoru były w 1655 roku

24 J. Smet, The Carmelites…. A History of the brothers of our Lady of Mount Carmel, Darien 1975, t. 1, s. 236.

25 Tamże, t. 3, Darien 1982, s. 2–8. 26 Constitutiones Strictoris Observantiae pro Reformatis in Ordine Carmelitarum appro-

batae, & confirmatae ab Urbano VIII. Ex decreto Capituli Generalis Romae Celebrati anno MDCXLV, Antverpiae, apud J. Meursium, 1656.

27 J. Smet, The Carmelites…, t. 3, s. 145–163. 28 Tamże, s. 295. 29 W czasie swego pobytu w Polsce Generał Zakonu Henryk Sylvius w roku 1603 prze-

wodniczył kapitule prowincjalnej w Poznaniu, od której rozpoczęto regularnie pro-wadzić akta obrad kapitulnych i gromadzić je w formie ksiąg. Wówczas nakazano, by akta każdego klasztoru były gromadzone zarówno w archiwum domowym, jak i w ar-chiwum prowincjalnym w Poznaniu. Akta kapituł prowincjalnych, sesji definitorów prowincji, kopie pism generała zakonu, AKKr, sygn. 93, k. 1–10. W czasie tego poby-tu Generał wizytował również klasztor w Krakowie. J. Smet, The Carmelites…, t. 3, 1982, s. 4.

1. Dzieje Zakonu

— 31 —

podczas oblężenia Lwowa przez wojska Chmielnickiego, a w 1672 roku przez wojska tureckie. W Krakowie podczas okupacji szwedzkiej w połowie XVII wieku kościół i klasztor został częściowo zrujnowany, zaś podczas drugiej oku-pacji szwedzkiej w 1702 roku karmelici krakowscy zmuszeni byli do zapłace-nia wysokiej kontrybucji. Podobnie było w całej prowincji polskiej. W czasie potopu szwedzkiego w całej prowincji zmarło z różnych przyczyn (śmierć na-turalna, z powodu zarazy i jako ofiary wojny) 111 karmelitów. Łącznie w la-tach 1647–1658 zmarło 210 karmelitów, uszczuplając prowincje polskie do liczby 314 zakonników30. Prócz wojen, karmelitów dziesiątkowały epidemie, np. we Lwowie w 1623 roku, w wyniku której zmarło szesnastu zakonników, między innymi przeor Jacek Duracz, a w listopadzie 1677 roku w Krakowie trzydziestu zakonników. Niektóre z większych klasztorów (Kraków, Lwów, Wilno) ulokowanych na przedmieściach, wybudowało mniejsze domy w obrę-bie murów miejskich dla ochrony przed atakami obcych wojsk, a także sta-rano się o ich fortyfikację31.

W XVII i XVIII wieku, pomimo różnych katastrof nastąpił największy rozkwit Zakonu, co było widoczne w liczbie klasztorów. Na początku XVII wieku wynosiła ona około 700 domów w 30 prowincjach na całym świecie, zaś w połowie XVIII wieku liczba ta wzrosła do 782 konwentów w 38 prowin-cjach i około 15 tysięcy zakonników. Polskie prowincje liczyły w 1686 roku 32 klasztory z 367 zakonnikami, zaś na przełomie XVII i XVIII wieku liczba klasztorów wzrosła do 60. Z powodu wielkich odległości pomiędzy klaszto-rami postanowiono w 1687 roku podzielić prowincję polską wpierw na dwie, tj. na małopolsko-litewską i ruską św. Józefa z głównym domem we Lwowie, a następnie w 1756 roku z prowincji ruskiej wyłoniono prowincję litewską (białoruską) św. Jerzego, z klasztorem pw. św. Jerzego w Wilnie. Dziesięć lat później podzielono prowincję małopolsko-litewską na prowincję polską z głów-nym domem w Krakowie i litewską z głównym konwentem pw. Wszystkich Świętych w Wilnie. Z prowincji polskiej, jak już wspomniano wcześniej po-przez przyjęcie przez klasztory wielkopolskie reformy tureneńskiej, wyłączo-no w 1728 roku prowincję wielkopolską32.

Załamanie się rozwoju Zakonu, a zarazem poważny kryzys przyniósł ko-niec XVIII wieku. Działalność reformatorska Józefa II, rewolucja francuska i reformy Napoleona doprowadziły do kasaty klasztorów i likwidacji mająt-ków kościelnych. Kasacie uległy wszystkie klasztory karmelitów na terenie Francji, ponad trzysta na terenie Włoch, klasztory Belgii i Holandii. W pierw-szej połowie XIX wieku rozwiązanie zakonów nastąpiło również w Hiszpanii

30 Zob. Akta kapituł prowincjalnych, AKKr, sygn. 93, k. 167v–168, 184–184v. 31 H. Urbański, Historia Zakonu Karmelitów, t. 2, Kraków 1980 (mps w AKKr), s. 252,

267; Dokument papierowy króla Michała polecający obwarowanie klasztoru karmeli-tów w Krakowie na Piasku, Warszawa 17 marca 1673, AKKr, sygn. Pap. 82.

32 W. Kolak, Katalog Archiwum OO. Karmelitów w Krakowie na Piasku, Kraków 1997, s. 28.


— 32 —

i Portugalii. Dekrety kasacyjne dotknęły również polskie klasztory. Klaszto-ry Prowincji Wielkopolskiej, które w wyniku rozbiorów znalazły się na tere-nie Prus, zostały w latach 1831–1864 całkowicie zniesione. Również ten los przypadł klasztorom pozostającym na terenie zaboru rosyjskiego, a jedynie pozostawiony klasztor w Oborach został przeznaczony jako miejsce interno-wania zakonników do czasu ich wymarcia. Na terenie zaboru austriackiego ocalały jedynie konwenty w Krakowie na Piasku, we Lwowie, Sąsiadowicach, Bołszowcach i Rozdole. Dodatkowo krakowskim karmelitom wpierw odebra-no klasztor pw. św. Tomasza, a następnie kościół na Piasku został przejęty przez parafię św. Szczepana, której kościół został zburzony w 1801 roku33. Koegzystencja zakonników z klerem świeckim nie układała się pomyślnie, doprowadzając w 1813 roku do dekretu kasaty klasztoru. Zarządzenie to od-wołano jednak w 1839 roku. W połowie XIX wieku karmelici objęli po augu-stianach klasztor w Pilźnie i rezydencję utworzoną w majątku w pobliskich Lipinach. W 1889 roku karmelici powrócili do Trembowli34.

W ostatniej dekadzie XIX wieku i na początku XX wieku zarówno nowa sytuacja polityczna, jak i nowi przywódcy spowodowały odrodzenie się Zako-nu. Istniejące dotychczas prowincje rozpoczęły ponowne fundacje prowincji zniesionych. Przygotowanie nowych kadr stało się najważniejsze. Odpowied-nie wykształcenie teologiczne dawało ufundowane w 1899 roku karmelitań-skie Kolegium św. Alberta w Rzymie. Klasztory irlandzkie doprowadziły do powrotu karmelitów do Anglii w 1927 roku m. in. do słynnego z objawienia szkaplerza klasztoru w Aylesford (1949), wspierały również rozwój Zakonu w Australii (1881) i Stanach Zjednoczonych (1889, prowincja św. Eliasza). Również duża aktywność odrodzeniowa objęła Holandię, w której z jedynego pozostałego po kasatach w 1840 roku klasztoru w Boxmeer rozpoczęto odbu-dowę prowincji, która w 1929 roku liczyła 9 klasztorów w Holandii i Niem-czech oraz kilkadziesiąt na misjach w Indonezji (Jawa) oraz zreorganizowała prowincję Rio de Janeiro (1904)35.

Po pierwszej wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości polska prowincja karmelitów pw. św. Józefa obejmowała klasztory we Lwo-wie, Krakowie, Sąsiadowicach, Bołszowcach, Trembowli36, Rozdole oraz Pil-źnie i rezydencję w Lipinach. Kryzys polskiej prowincji spowodował przysła-nie przez generała Zakonu w 1914 roku trzech zakonników holenderskich, mających obsadzić ważniejsze funkcje w prowincji tj. prowincjała, przeora krakowskiego i magistra nowicjatu. Wzbudziło to wiele protestów wśród pol-

33 Kronika klasztoru oo. karmelitów trzewiczkowych w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 649a, s. 21.

34 W. Kolak, Katalog…, s. 27–28, H. Urbański, Historia Zakonu Karmelitów, s. 271. 35 J. Smet, The Carmelites…, Darien 1985, s. 180–193. 36 Kościół w Trembowli został wydzierżawiony w 1919 roku tamtejszej parafii na dwa-

dzieścia lat, tj. do 1939 roku. Por. Kronika klasztoru…, AKKr, sygn. 649a, s. 18.

1. Dzieje Zakonu

— 33 —

skich karmelitów, jakkolwiek niedługo przebywali oni w Polsce37. Nowicjat karmelitański w latach 1918–1922 funkcjonował w Krakowie, później został przeniesiony do Lwowa. Natomiast klerykat pozostał w Krakowie. W 1924 roku karmelici powrócili do swojego klasztoru w Woli Gułowskiej, skasowa-nego przez rosyjskie władze zaborcze w 1864 roku38.

W 1927 roku miała miejsce wizytacja generała Zakonu Eliasza Magennis. Po niej generał przysłał do Polski swego socjusza, hiszpańskiego zakonnika Elizeusza Sanchez-Paredesa39, który objął stery prowincji, a także Franku-sa Bueno jako magistra nowicjatu. Nowy hiszpański prowincjał rozpoczął reformę prowincji. W czasie jego prowincjalatu dokonano restauracji wielu kościołów karmelitańskich w Polsce. Jego staraniem odzyskano kościół kra-kowski z zarządu kleru diecezjalnego40.

W Hiszpanii w czasie wojny domowej (1936–1939) zrujnowano wiele do-mów zakonnych i wymordowano około 45 zakonników. Czas drugiej wojny światowej przyniósł Zakonowi jeszcze więcej strat, zarówno w ludziach, jak i klasztorach. W Holandii jednym z uwięzionych był znany rektor uniwersy-tetu w Nijmegen bł. Tytus Brandsma, zamordowany w Dachau w 1942 roku. Klasztory polskie nie poniosły większych strat na skutek działań wojennych, za wyjątkiem klasztoru w Woli Gułowskiej, zniszczonego w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku, jednakże kilku zakonników zostało uwięzionych41, sześciu zginęło w obozach koncentracyjnych, m. in. przeor krakowski bł. Hi-lary Januszewski42. Pięć klasztorów, które pozostały za nową wschodnią gra-nicą przestało istnieć43. Prowincja polska pozostała z trzema klasztorami: na Piasku w Krakowie, zrujnowanym konwentem w Woli Gułowskiej, Pilźnie oraz z rezydencją w Lipinach. Po wojnie przywrócono klasztory w Trutowie i Oborach, gdzie erygowano w 1948 roku nowicjat. Usiłowania odzyskania klasztorów w Warszawie i Poznaniu nie powiodły się44. W Gdańsku dawny kościół karmelitów pw. Matki Bożej Śnieżnej (obecnie św. Józefa) przejęli oj-cowie oblaci, zaś karmelici w 1947 roku otrzymali kościół pw. św. Katarzy-ny, przy którym wybudowano klasztor. Okrojona prowincja funkcjonowała

37 Tamże, s. 7. 38 W. Kolak, Katalog Archiwum OO. Karmelitów. . ., s. 2839 Elizeusz Sanchez-Paredes (1870–1950), hiszpański karmelita, trzykrotny prowincjał

prowincji Beocja, prowincjał Prowincji Polskiej w l. 1927–1940. Reorganizator Pro-wincji Polskiej. Największym jego dziełem było odrestaurowanie kościoła na Piasku i przebudowa klasztoru krakowskiego. Por. B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 129.

40 B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 24–28. 41 Jedynie trzech zakonników przetrwało uwięzienie w niemieckich obozach. 42 Kronika klasztoru…, AKKr, sygn. 649a, s. 49. A. Urbański, Duchowni w Dachau, Kra-

ków 1945, s. 80.43 Klasztory we Lwowie, Rozdole, Sąsiadowicach, Bołszowcach i Trembowli zostały zam-

knięte. Zakonnicy wraz z ruchomym majątkiem klasztornym zostali przewiezieni do Krakowa i do innych klasztorów karmelitańskich na terenie ówczesnej Polski.

44 H. Urbański, Historia Zakonu Karmelitów…, s. 355.


— 34 —

początkowo jako wikariat generalny, a dopiero od 1949 roku generał polecił ustanowić pełnoprawną prowincję. W 1969 roku odzyskano w Lublinie daw-ny kościół karmelitański, budując przy nim nowy dom klasztorny. Dodatko-wo karmelici od 1945 podjęli się pracy w parafiach w Chyżnem i Baborowie, gdzie utworzono nowe domy zakonne. W 1992 roku rozpoczęto pracę we Wło-dzimierzu Wołyńskim, a w latach 2002–2008 prowincja polska zaangażowała się w odrodzenie Zakonu we Francji obejmując klasztor w Bourges. W sierp-niu 2011 roku karmelici polskiej prowincji zostali administratorami parafii w Sąsiadowicach koło Sambora, powracając po sześćdziesięciu pięciu latach do swego klasztoru45.

W 2007 roku Zakon skupiał 1954 zakonników w 20 prowincjach, 3 gene-ralnych komisariatach i 3 generalnych delegacjach. Dodatkowo na świecie było 861 karmelitanek w 75 klasztorach, 3344 siostry ze zgromadzeń afilio-wanych w 404 domach oraz około 25–30 tysięcy świeckich karmelitów. Kar-melici są obecni w następujących krajach: Argentynie, Australii, Boliwii, Bra-zylii, Burkina Faso, Czechach, Dominikanie, Filipinach, Francji, Hiszpanii, Holandii, Indiach, Indonezji, Irlandii, Kamerunie, Kanadzie, Kenii, Kolum-bii, Kongo, Malcie, Meksyku, Mozambiku, Niemczech, Peru, Polsce, Portu-galii, Puerto Rico, Rumunii, Salwadorze, Stanach Zjednoczonych, Timorze Wschodnim, Trinidadzie, Ukrainie, Wielkiej Brytanii, Włoszech, Wenezueli i Zimbabwe. Planuje się również fundacje karmelitów na Słowacji, Litwie, Tanzanii i Liberii46.

2. krakowski klasztor karmelitów

U schyłku XIV wieku za sprawą pary monarszej, wpierw świętej królowej Jadwigi, a po jej śmierci króla Władysława Jagiełły, pojawiły się sprzyjające warunki dla fundacji karmelitańskich na terenie Polski47. Intencją Jadwigi było zapewne wzbogacenie życia intelektualnego i duchowego, jak i wsparcie ewangelizacji ziem wschodnich48. W tym czasie królowa Jadwiga patronująca staraniom o odnowienie Akademii Krakowskiej skupiła wokół monarszego dworu grupę teologów, kaznodziejów i kanonistów przygotowujących projekt

45 Kronika klasztoru…, AKKr sygn. 649a; relacje zakonników.46 Status Ordinis Fratrum B. Mariae Virginis de Monte Carmelo die 31 decembris 2007,

Roma 2008.47 Jan Długosz wskazywał na decydującą rolę Jadwigi w 1397 roku, ale zaznaczył, że

Jagiełło w pełni podzielił to postanowienie i przejął, jako kolator odpowiedzialność za dalsze losy fundacji. J. Długosz, Liber beneficiorum, t. 3, Kraków 1864, s. 475; T. Traj-dos, Fundacja klasztoru karmelitów na Piasku…, s. 100–103.

48 W roku 1404 kapelan papieski karmelita Świętosław syn Jarosława został zamiano-wany przez papieża Bonifacego IX na biskupstwo w Łucku. W. Abraham, Z dziejów dawnego biskupstwa łacińskiego w Łucku, „Kwartalnik Historyczny”, t. 51:1937, s. 148.

2. Krakowski klasztor karmelitów

— 35 —

nowego uniwersytetu. To środowisko, dobrze orientujące się w charyzmacie nowych zakonów, prawdopodobnie wskazało Jadwidze zakon o wybitnie ma-ryjnej duchowości — karmelitów. Uważa się, że największą rolę mogli tu mieć teolodzy tacy, jak kaznodzieja królowej czeski cysters Jan Szczekna czy mi-strzowie uczelni praskiej Jan Isner i Mikołaj z Krakowa49. Jako zakon żebra-czy, karmelici byli przygotowani do prowadzenia rozległej działalności kate-chetycznej. Wszystkie te okoliczności wskazują, iż ojcowie karmelici zostali sprowadzeni do Krakowa właśnie z Pragi, a dokładniej z klasztorów czeskich należących do saksońskiej prowincji. Już w XVII wieku karmelici krakow-scy nie posiadali informacji o szczegółach fundacji, a Aleksander Kośliński w swym Index fundationum z 1653 roku przypuszcza, że karmelici przybyli z Pragi na podstawie zachowanych do dziś w klasztorze wielkich praskich antyfonarzy, powstałych w czasie fundacji krakowskiej tj. 1397 roku50. Rów-nież informacja dotycząca Pragi, jako konwentu macierzystego pochodzi z za-pisów powołujących się na rzekomo autentyczne dokumenty, jakie przywiózł prowincjał Błażej Palatius Choicki w 1627 roku51. Nie bez znaczenia jest tak-że przypuszczenie, że Jadwiga mogła znać już zakon karmelitów ze swego dzieciństwa na dworze w Budzie, ponieważ ojciec Jadwigi, Ludwik Węgier-ski ufundował w Budzie w 1372 roku klasztor karmelitów52.

Fundacja krakowskiego klasztoru pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny miała miejsce prawdopodobnie w 1395 roku, a sprowadzenie zakon-ników z Pragi w 1397 roku. Przez sprowadzenie karmelitów do stolicy Króle-stwa umożliwiono pogłębienie kultu maryjnego w Polsce, a dzięki nowousta-nowionemu świętu Nawiedzenia Marii Panny uzyskanie odpustów53. Klasz-tor został wybudowany na przedmieściu Krakowa, przed bramą Szewską, na Garbarach, w miejscu zwanym Piasek (Arena), tuż za przepływającą nieopo-dal Rudawką. Miał zapewnić opiekę duszpasterską dla tego przedmieścia, które jurysdykcyjnie należało do parafii św. Szczepana, co powodowało, iż po zamknięciu bram miasta było całkowicie pozbawione opieki54.

Po ufundowaniu klasztoru karmelici zostali zaopatrzeni w przywileje pa-pieskie umożliwiające im swobodę duszpasterską i organizacyjną. Dla zabez-pieczenia potrzeb klasztoru karmelici otrzymali od Jagiełły grunta, na których

49 T. Trajdos, U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa 1993, s. 17–18, zob. tenże, Fun-dacja klasztoru…, s. 101–102.

50 A. Koślinski, Index fundationum monasteriorum, AKKr, sygn. 92, s. 4. 51 Liber originalis beneficiorum…, AKKr, sygn. 90, s. 109.52 Bullarium Carmelitanum, t. 1, ed. E. Montignano, Roma, G. Plachius, 1715, s. 131–

132; K. M. Regenyi, Die ungarischen Konvente der oberdeutschen Karmeliterprovinz im Mittelalter, Budapest 2001, s. 41–45.

53 W 1389 r. święto to zostało ogłoszone jako „festum fori” przez Urbana VI, potwierdzo-ne przez Bonifacego IX w r. 1390, por. T. Trajdos, U zarania karmelitów…, s. 18.

54 T. Długosz, Kazanie wygłoszone w kościele OO. Karmelitów w Krakowie… w czasie oktawy Nawiedzenia dnia 8 lipca 1966, w: Kronika klasztoru…, AKKr sygn. 649a, s. 141.


— 36 —

posadowiono kościół i klasztor oraz okoliczne ogrody (1401)55, czynsz roczny w wysokości 20 grzywien z żup solnych bocheńskich i wielickich (1413)56 oraz jedną grzywnę rocznie ze stróży rybnej krakowskiej (1430)57. Następowały też donacje prywatne o charakterze wieczystym58.

Fot. 3. Sprowadzanie karmelitów do Krakowa. Obraz na sklepieniu krużganków klasztoru karmelitów w Krakowie (fot. autor)

Polskie klasztory karmelitańskie założone w końcu XIV wieku, należa-ły tak, jak konwent praski, do prowincji górnoniemieckiej59, a od 1411 roku do nowo utworzonej prowincji czeskiej i węgierskiej. W latach 1434–1440 prowincjałem był Herman von Budstette, bakałarz artium, studiujący jakiś

55 Dokument Zygmunta króla polskiego z dnia 1 sierpnia 1546 transumujący dokument Władysława Jagiełły króla polskiego z dnia 22 czerwca 1401, AKKr, sygn. Perg. 12.; J. Wyrozumski, Fundacja klasztoru OO. Karmelitów na Piasku, „Rocznik Krakowski”, t. 77:2011, s. 11.

56 Dokument Władysława IV Wazy, króla polskiego z dnia 24 lutego 1633 potwierdza-jący dokument Władysława Jagiełły króla polskiego z dnia 4 kwietnia 1413, AKKr, sygn. Perg. 25.

57 Dokument Zygmunta III Wazy, króla polskiego z dnia 20 sierpnia 1595 transumu-jący dokument Władysława Jagiełły króla polskiego z dnia 2 września 1430, AKKr, sygn. Perg. 16.

58 Na przykład donacja Piotra Hersberga na Bogatych Kramach w Rynku krakowskim z 1440 r., czy na ogrodzie Agnieszki Hewaitferowej z 1446 r. AKKr, sygn. 661, s. 67.

59 A. Deckert, Die Oberdeutsche Provinz der Karmeliten nach den Akten ihrer Kapitel von 1421 bis 1529, Roma 1961, s. 38.


— 37 —

czas w Krakowie60. W 1440 roku prowincja czeska przestała istnieć, a klasz-tory polskie i czeskie zostały włączone do prowincji saskiej. W czasie kapitu-ły w Brukseli (1462), postanowiono, że z uwagi na wielką odległość między klasztorami, należy podzielić prowincję niemiecką i utworzyć trzy samodziel-ne prowincje, w tym czesko-polską. Przeorem konwentu krakowskiego został wtedy Mateusz Zeubarlik, prowincjałem nowej prowincji Bernard Krauze, który urząd swój sprawował do roku 148661. W 1504 roku postanowiono z ta-kich samych powodów wyłączyć z prowincji klasztory czeskie. Był to począ-tek dwóch nowych prowincji. Czescy karmelici nie przybyli już do Krakowa na kapitułę 15 września 1551 roku, co jest wyznacznikiem powstania samo-dzielnej polskiej prowincji karmelitów62. Pierwszym polskim prowincjałem został Jan z Bydgoszczy (1551–1555), a następnie po nim Jan z Kazimierza (1555–1558)63.

Klasztor krakowski od czasu swej fundacji w końcu XIV wieku powsta-wał w kilku etapach. Zachowane informacje w większości dotyczą kościoła karmelitów. W styczniu 1401 roku papież Bonifacy IX, w bulli zatwierdza-jącej fundację, wspominał o kościele, dzwonnicy i cmentarzu64. Jan Długosz napisał, iż w chwili przybycia karmelitów (1397) wzniesione było prezbite-rium i zakrystia, a dla naw zostały położone fundamenty. Staraniem braci i dzięki jałmużnie całość została ukończona65. Budowa kościoła trwała jesz-cze przez kilka dziesięcioleci. W 1473 roku na mocy umowy, między Andrze-jem Tęczyńskim i jego braćmi a majstrem murarskim Marcinem (Proszką), miano dokończyć budowę kościoła w ciągu sezonu letniego. Budowa trwała jednak jeszcze etapami do początków XVI wieku66.

Na początek XVI wieku historycy datują powstanie obrazu na zewnętrz-nym murze kościoła. Według tradycji naszkicowany przez zakonnika fresk został w cudowny sposób dokończony. Okoliczności powstania obrazu sprawi-ły, iż został on otoczony wielkim kultem wśród mieszkańców Krakowa i oko-lic. Od połowy XVI wieku obraz Matki Bożej zwanej Piaskową stał się wraz z kościołem karmelitów, bardzo ważnym ośrodkiem kultu maryjnego w Kra-

60 Album Studiosorum Universitatis Cracoviensis, t. 1 (ab a. 1400 ad a. 1489), wyd. Że-gota Pauli i Bolesław Ulanowski, Kraków 1887, s. 19, 42.

61 B. Tomaszewski, Dzieje Zakonu w Polsce, s. 14; B. Panek, Prowincjałowie karmelitów na ziemiach polskich (1397–1997), „Saeculum Christianum”, t. 2:1997, s. 45–47.

62 Marcin Behm redaktor wyciągów z kapituł prowincjalnych z lat 1463–1667 jeszcze pod rokiem 1596 zaznacza, że nie było nikogo na kapitule z klasztorów czeskich. Por. Compendium libri provinciae, AGC, sygn. II Polonia, Commune 1, s. 30.

63 B. Panek, Prowincjałowie karmelitów…, s. 47–49. 64 Bulla Bonifacego IX z 5 I 1401 r. została wystawiona na prośbę przeora i braci, co

świadczy o już funkcjonującym konwencie, por. J. Wyrozumski, Fundacja klasztoru…, s. 10–11.

65 J. Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, wyd. A. Przeździeckiego, t. 3, Kraków 1864, s. 475; por. J. Wyrozumski, Fundacja klasztoru…, s. 12–13.

66 W. Włodarczyk, Kościół karmelitów na Piasku, „Rocznik Krakowski”, t. 36:1963, s. 131.


— 38 —

kowie. Z czasem wraz z rozwojem kultu postanowiono dobudować kaplicę. Spisane wota świadczą o wielkiej czci, jaką oddawali nie tylko okoliczna pod-krakowska ludność i mieszczaństwo, ale również szlachta i monarchowie67.

Fot. 4. Bulla Bonifacego IX z 5 stycznia 1401., AKKr, sygn. Perg. 5 (fot. ze zbiorów AKKr)

Kres świetnego rozwoju kościoła i klasztoru przyniósł rok 1587. Wówczas po śmierci króla Stefana Batorego doszło do podwójnej elekcji, w wyniku któ-rej obrano królem Zygmunta Wazę, królewicza szwedzkiego i kontrkandy-data, arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Kiedy arcyksiążę Maksymilian ruszył do stolicy, celem objęcia władzy, miasto zostało zabezpieczone przez stronnika Zygmunta Wazy, hetmana Jana Zamojskiego. Wojska arcyksięcia wykorzystując przedmieście Garbary, zamieszkałe przez sprzyjających im garbarzy niemieckich, w wyniku podstępu zaatakowały wojska hetmańskie. Po ciężkiej walce odparto nieprzyjaciela, ale w obawie przed kolejnym ata-kiem Zamojski postanowił spalić przedmieście. Mimo prób ratowania przed pożarem spłonął również kościół i klasztor karmelitów. Wedle ówczesnej re-lacji księdza Krzysztofa Zelnera, spłonął kościół i zawaliło się sklepienie68.

67 J. Bieniarzówna, A. T. Piotrowski, Sanktuarium maryjne w kościele OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie. Dzieje kultu i kaplicy, Kraków 1983, s. 12, 16, 20–23.

68 Datę pożaru określa się na noc 27/28 listopada 1587 r. J. Bieniarzówna, Schyłek świet-ności, w: Dzieje Krakowa. Kraków w wiekach XVI–XVIII, t. 2, pod red. J. Bieniarzów-


— 39 —

Spaliło się również wyposażenie klasztorne oraz duża część archiwaliów69. Jacek Duracz w swoim dziele o cudownym obrazie u karmelitów napisał, iż w czasie tego interregnum spłonęły księgi klasztorne, które mimo poświęce-nia zakonników nie udało się uratować70. Kościół odbudowano szybko, bo już w 1588 roku, i wtedy też pokryto go dachówką. Na potrzeby zrujnowanego kościoła prócz wielu mieszczańskich legatów łożyła również królowa Anna Jagiellonka. Nowa świątynia miała według karmelitańskiego dziejopisarza Aleksandra Koślińskiego powstać w stylu włoskim71.

Fot. 5. Pożar klasztoru w roku 1587. Obraz na sklepieniu krużganków klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku (fot. autor)

ny, J. Małeckiego i J. Mitkowskiego, Kraków 1984, s. 161–163. A. Grabowski, Groby królów polskich w Krakowie w kościele katedralnym na Zamku. Poprzedza kronika x. Krzysztofa Zelnera i różne pomniki historyczne, Kraków 1885, s. 7, 11 za: J. Bienia-rzówna, Sanktuarium maryjne…, s. 17.

69 Z pożaru w 1587 roku przetrwały dokumenty pergaminowe i jeden kopiarz z inwen-tarzem. Zachowała się również znaczna część biblioteki.

70 A to (historia cudownego obrazu) było o tym obrazie pozostawiono w piśmie, w księgach Klasztornych, to wszystko pogorzało w Interegnum teraz napoślednieysze. A. D. 1587, gdzie nie tylko tego nie mogli ratować Bracia, do wydźwignienia, lecz y samych siebie w ochronie zdrowia swoiego ledwie ratowali: co wszystko nie iest tayno. J. Duracz, Hy-storia o dziwnie cudownym obrazie błogosławioney Panny Mariey…, Kraków, Szymon Kempini, 1610, knlb. C3.

71 A. Kośliński, Index fundationum…, AKKr, sygn. 92, s. 12.


— 40 —

Od czasu fundacji, aż do pożaru w 1587 roku przez klasztor przeszło kilka pokoleń zakonników. Z powodu zniszczeń w archiwum, jedynie pamięć o kil-ku z nich przetrwała do końca XVI wieku. Trudno w archiwach doszukać się zakonników, którzy mieszkali w klasztorze w pierwszym okresie jego funk-cjonowania72. Natomiast w księgach wpisów na Akademię Krakowską oraz w piętnastowiecznym spisie promocji dokonanych na Wydziale Artium, można odnaleźć 28 karmelitów, którzy rozpoczęli studia73. Pierwszymi byli Hermann von Budstette i Jan von Schonwerde, którzy zapisali się na Wydział Artium w 1403 roku. W 1420 roku przy nazwisku Hermanna von Budstette zanoto-wany jest stopień naukowy baccalaureus formatus74. Ten zakonnik w 1434 roku brał udział w obradach kapituły w Ratyzbonie jako definitor prowincji czeskiej, gdzie występował z tytułem naukowym lektora teologii75. Wówczas został wybrany prowincjałem prowincji czeskiej. W czasie studiów, po 1420 roku, Herman, jako lektor teologii, prawdopodobnie był głównym nauczy-cielem w szkole konwentualnej w Krakowie. Wcześniej natomiast, podczas studiów artium, mógł pełnić w konwencie krakowskim rolę nauczyciela (in-formatora) gramatyki i logiki76.

W lapidarnych wypisach z piętnastowiecznych protokołów kapituł pro-wincjalnych odnajdujemy sprawy dotyczące studiów i studentów. Świadczy to o tym, iż była to jedna z najpoważniejszych kwestii, nad którymi zasta-nawiano się już podczas pierwszej kapituły nowopowstałej prowincji pol-

72 Znany jest siedemnastowieczny kopiarz przywilejów, w którym umieszczony jest pięt-nastowieczny dokument wymieniający zakonników — prezbiterów z 1493 roku. Apo-graphum omnium privilegiorum conventus Cracoviensis in Arenis BMV de monte Carmeli sub visitatione… Hyacinthi Duracz commissarii generalis et visitatoris per totam Poloniam…, APKr, sygn. 3329, s. . O niektórych zakonnikach wspomina Com-pendium libri Provinciae zawierające wypisy z protokołów kapituł prowincjalnych od roku 1462, por. Compendium Libri Provinciae, AGC, sygn. II Polonia, Commune 1.

73 Przy wpisach na studia karmelitów z klasztoru krakowskiego określano tylko przyna-leżność do zakonu, bez podania miejsca. Dopiero gdy równocześnie wstępowali karme-lici z różnych klasztorów, podawano także nazwę klasztoru krakowskiego. W omawia-nym okresie jedenastu zakonników można uznać za miejscowych. T. Trajdos, Karmelici trzewiczkowi w Akademii Krakowskiej w XV wieku, „Poznańskie Studia Teologiczne”, t. 6:1986, s. 292.

74 Oznaczało to, iż pomyślnie ukończył kurs biblicusa i objaśnił co najmniej drugą księgę Sentencji Piotra Lombarda w ciągu dwóch lat, gdyż w przypadku studentów zakonów mendykanckich kursy te, zazwyczaj dwuletnie, były skracane do jednego roku każdy. Po ukończeniu czwartej księgi Sentencji student stawał się licencjatem, co otwierało dro-gę ku doktoratowi. M. Markowski, Dzieje Wydziału Teologii Uniwersytetu Krakowskie-go w latach 1397–1525, Kraków 1996, s. 97–98; M. Rechowicz, Po założeniu Wydziału Teologicznego w Krakowie (wiek XV), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 1, Lublin 1974, s. 101; T. Trajdos, U zarania karmelitów…, s. 185.

75 F. B. Lickteig, The German Carmelites at the medieval universities, Washington 1977, s. 53–56. Tytuł lektora uzyskiwał zakonnik–prezbiter po skończeniu pełnych zakon-nych studiów teologicznych. Pozwalało mu to kształcić kleryków zakonnych.

76 T. Trajdos, U zarania karmelitów…, s. 193.


— 41 —

sko-czeskiej w 1463 roku77. Na miejsca studiów wyznaczono dwa klasztory: w Krakowie i w Poznaniu. Rektorem studiów w konwencie krakowskim zo-stał Michał Stantruth (Stantrutte), bakałarz teologii78. W konwencie znaj-dowało się wówczas niewielu studentów: Marcin Henter, Jan Wielibronth, diakon Stanisław Kapusta, subdiakon Marcin de Sorka, subdiakon br. Jan, Maciej de Tachovia79.

Karmelitańskie studium generale powstało w 1472 roku w związku z prze-niesieniem do Krakowa siedziby prowincji polsko-czeskiej. Zaraz po powo-łaniu studiów partykularnych w Krakowie karmelici zaczęli zapisywać się do Akademii Krakowskiej. Przybyło ich na uczelnię ośmiu, w większości spoza Krakowa. To, co ściągało karmelitów do Krakowa, to przede wszyst-kim atrakcyjność tej uczelni, a także stworzenie ośrodka naukowego myśli karmelitańskiej w konwencie krakowskim. W latach siedemdziesiątych XV wieku na studiach nie przybyło prawie nikogo. W Akademii kończyli wów-czas studia już tylko Stanisław Kapusta, Grzegorz i Mikołaj. Spowodowane to zostało przekształceniem szkoły klasztornej w studia generalia. Jeszcze na początku lat osiemdziesiątych XV wieku zaznacza się napływ karmelitów do Akademii, jednakże przy żadnym z nich nie natrafiono na potwierdzenie ukończenia jej ze stopniem naukowym80.

Niewiele wiadomo o samym studium generale w klasztorze krakowskim. Zapewne wykładano w karmelitańskim systemie Bacona, a także Michała z Bolonii i Tomasza Nettera81. Można się też domyślać, że jego profesorami byli karmelici wykształceni na Akademii Krakowskiej. Jednym z nich był bar-dziej znany ze źródeł Stanisław Kapusta, syn szewca z Poznania82. Występo-wał on jako jeden z prezbiterów konwentu krakowskiego w spisie świadków dokumentu z 1493 roku. Jest tam umieszczony zaraz po przeorze jako licen-cjat teologii83. Karierę naukową rozpoczął zapewne w konwentualnej szkole

77 Compendium Libri Provinciae, AGC, sygn. II Pol. Comm. 1, s. 4. 78 Michał Stantruth z Gdańska zapisał się w semestrze letnim roku 1454 na Akademię

Krakowską, by studiować teologię. Około 1456 roku mógł uzyskać stopień kursora te-ologii i zostać dopuszczony do wykładów Biblii. Brak danych, że zdobył dalsze stopnie w zakresie teologii, zob.: M. Markowski, Dzieje Wydziału Teologii Uniwersytetu Kra-kowskiego w latach 1397–1525, Kraków 1996, s. 175. Jednakże Lickteig w dysertacji podaje, że około roku 1454 osiągnął on tytuł bakałarza, a około roku 1459/1460 tytuł doktora teologii. Zob. F. B. Lickteig, The German Carmelites at the medieval univer-sities, Washington 1977, s. 574; Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, R. Grzesik, t. 1–2, Kraków 2004.

79 B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 15. 80 Jedynie przybyli z prowincji niemieckiej trzej karmelici posiadali przynajmniej baka-

laureaty artium, a jeden z nich był lektorem teologii.81 O. Filek, [M. Wojnarowski], Nauka i nauczanie w zakonach karmelitańskich, w: Dzieje

teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 2, Lublin 1975, s. 371. 82 Trajdos, U zarania karmelitów…, s. 185.83 Apographum omnium privilegiorum conventus Cracoviensis in Arenis…, ANK,

sygn. 3329, s. 13; por. Compendium Libri Provinciae, AGC, sygn. II Pol. Comm. 1, s. 4, 11; por. T. Trajdos, U zarania karmelitów…, s. 195, przypis 20.


— 42 —

krakowskiej, a następnie kontynuował ją w karmelitańskim studium gene-rale, powiązanym z uniwersytetem. Przeszedł trzyletni kurs logiki i filozofii w szkole zakonnej oraz tak samo długo trwający kurs teologii, uprawniają-cy do lektoratu. W 1464 roku zapisał się na Uniwersytet Krakowski, ale już w 1466 roku został wysłany przez prowincję na dwuletnie studia filozoficzne do Anglii84. Wrócił w 1467 roku i został „informatorem” logiki i filozofii w stu-dium krakowskim, pełniąc jednocześnie funkcję podprzeora85. Na początku lat siedemdziesiątych XV wieku musiał ponownie rozpocząć studia na Wydzia-le Teologicznym krakowskiego uniwersytetu gdyż około roku 1477 uzyskał bakalaureat86, licencjatu teologii już jednak nie uzyskał87. Karierę naukową zakończył w roku 1487 wyjazdem na uniwersytet w Bolonii w celu uzyskania magisterium teologii88. Był to jeden z pierwszych znanych polskich karmeli-tów, którzy doszli do tak wysokiego stopnia naukowego, osoby, która została zauważona przez władze Zakonu i wyznaczona do działań mających na celu rozkwit nauki w konwencie krakowskim, kształcenie kleryków zakonnych w klasztornym studium generalnym89.

Na początku XVI wieku w krakowskim konwencie żył zakonnik, który zna-komicie przyczynił się dla swego klasztoru zarówno w wymiarze naukowym, jak i ekonomicznym. Był nim Jan z Kazimierza, który wstąpił do karmelitów w 1509 roku90. Był synem mieszczan kazimierskich — Stanisława i Jadwigi. Urodził się zapewne ok. 1490 roku. W 1512 roku, będąc już prezbiterem, zo-stał powołany na urząd podprzeora w klasztorze krakowskim91. W 1515 roku uczestniczył w kapitule prowincjalnej w Bydgoszczy. Na tejże kapitule92 został wybrany na pierwszego przeora klasztoru w Wilnie93. Z kolei w 1517 roku

84 Na mocy uchwały kapituły, która odbyła się 19 czerwca 1466 w Poznaniu, do Anglii wyjechał Stanisław Kapusta i Tomasz Noch celem pogłębienia studiów filozoficznych, zob. Compendium Libri Provinciae, AGC, sygn. II Pol. Comm. 1, s. 5.

85 Compendium Libri Provinciae, AGC, sygn. II Pol. Comm. 1, s. 6. 86 M. Markowski, Dzieje Wydziału…, s. 189, 248. 87 Tamże. Teolodzy, którzy byli członkami zakonów, poprzestawali na ogół na stopniu

bakałarza biblijnego. 88 T. Trajdos, U zarania karmelitów…, s. 185. 89 B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 34. 90 Księga przyjętych do nowicjatu w klasztorze karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr,

sygn. 128, s. 1: Anno 1509 Joannes Casimiriensis honestis parentibus patre Stanis-lao matre Hedwige Casimiriae natus, receptus est ad probationem et elapso anno fecit professionem. Idemmet literis operam navans insignia doctoratus Sanctae Theologiae in aede Sanctae Annae Almae Academiae Cracoviensis anno 1529 suscepit. Inquisitor haereticorum vigilantissimus, provincialis Poloniae, Lithuaniae et Boemiae etc. meri-tissimus anno 1551 collatis multis beneficiis Conventui suo, obiit anno 1558 sepultus Cracoviae apud suos Beatae Mariae in Arenis.

91 Compendium libri provinciae, AGC, sygn. II Polonia, Communae 1, s. 19. 92 B. Tomaszewski, Dzieje Zakonu OO. Karmelitów w Polsce na Litwie i Rusi, Kraków

1988 (mps), s. 38. 93 M. Giżycki (Wołyniak), Z przeszłości karmelitów na Litwie i Rusi, cz. 1, Kraków 1918,

s. 450–451.


— 43 —

wybrano go przeorem klasztoru na Piasku pod Krakowem94. Jego kariera za-konna przebiegała bardzo szybko, bowiem zaraz po przeorstwie jednego z naj-ważniejszych klasztorów został w 1519 roku wybrany definitorem prowincji, wchodząc do grona rady prowincji. Na początku lat dwudziestych rozpoczął studia na wydziale teologicznym Uniwersytetu Krakowskiego. Około 1523 roku został promowany na bakałarza Pisma Świętego95 i rozpoczął kursorycz-ny wykład Biblii. Prawdopodobnie w 1526 roku zaczął objaśniać Sentencje Piotra Lombarda. Ich trzecią księgę skończył wykładać 7 maja 1528 roku96. W 1529 roku uzyskał stopień doktora teologii97. Przed rokiem 1523 został po-nownie przeorem klasztoru krakowskiego i był nim wybierany do 1551 roku98. Wcześniej pełnił dodatkowo funkcję wikariusza prowincjała99 oraz wizyta-tora prowincji wyznaczonego przez generała zakonu, Mikołaja Adaukta100. Przed rokiem 1545 został inkwizytorem101 na diecezję krakowską z ramienia biskupa Gamrata102. Dnia 15 września 1551 roku w toku obrad kapituły pro-wincjalnej wybrano go prowincjałem. Sprawował swój urząd do roku 1554, gdyż złożony ciężką chorobą i starością nie mógł już uczestniczyć w obradach zwołanej przez siebie kapituły103. Zmarł w 1558 roku104. Całe pięćdziesięcio-letnie życie zakonne, z wyjątkiem dwuletniego okresu przeorstwa w Wilnie, Jan z Kazimierza związany był z krakowskim klasztorem, którym kierował

94 Jan z Kazimierza wówczas był też promowany na lektora Pisma Świętego. Compen-dium libri provinciae, AGC, sygn. II Polonia, Commune 1, s. 20; B. Panek, Prowincja-łowie karmelitów…, s. 49.

95 M. Markowski, Dzieje Wydziału…, s. 248 — spis bakałarzy teologii: Frater Ioannes de Casimiria, prior cenobii carmelitarum in Arena [ca 1523].

96 Frater Ioannes de Casimiria, prior cenobii Carmelitarum in Arena, finivit hunc ter-cium in pro festo divi Stanislai mensis Mai 1528; zob.: Petrus Lombardus, Liber Sen-tentiarum, p. 3, Bibl. Jagiell., rkp. sygn. 1531, k. 299.

97 M. Markowski, Dzieje Wydziału…, s. 214. 98 Zachowały się dokumenty pergaminowe wystawione na prośbę Jana z Kazimierza

przeora, profesora św. teologii z lat 1536 i 1549, potwierdzające dawne przywileje. AKKr, sygn. Perg. 10, AKKr, sygn. Perg. 13, AKKr, sygn. Perg. 14.

99 Na kapitule generalnej w Vinzenzy w roku 1539, wyznaczono przeora krakowskiego jako wikariusza (convisitator) prowincjała czeskiego, por. Acta Capitulorum Genera-lium Ordinis Fratrum B. V. Mariae de Monte Carmelo, t. 1, ed. Gabriel Wessels, Roma 1912, s. 403.

100 Compendium libri provinciae, AGC, sygn. II Polonia, Commune 1, s. 25. 101 Acta actorum capituli cracoviensis, t. 4, Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej

(AKKK), sygn. Aa 4, k. 304.102 H. Barycz, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935,

s. 169. 103 Compendium libri provinciae, AGC, sygn. II Polonia, Commune 1, s. 28. 104 Jan z Kazimierza został pochowany u karmelitów na Piasku. Dawniej w klasztorze

miał być jego portret podpisany: Fr. Ioannes Casimiriensis S. Th. Doctor in Alma Aca-demia Cracoviensi Inquisitor Haereticorum zob. : B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 40, B. Panek, Prowincjałowie karmelitów…, s. 48–49, Wołyniak (M. Giżycki), Z prze-szłości Karmelitów…, s. 451.


— 44 —

przez trzydzieści lat. Powierzano mu zarówno najważniejsze funkcje zakon-ne, jak i diecezjalne (inkwizytor), musiał być osobą prężnego umysłu i peł-nej godności stając się autorytetem dla współczesnych i kolejnych pokoleń105.

Funkcjonowanie wyżej wymienionych oraz innych karmelitów w kręgu uczonych Akademii powodowało liczne kontakty zarówno naukowe, jak i re-ligijne. Krakowscy karmelici oddaleni o kilkaset metrów od murów uczel-ni z pewnością byli odwiedzani przez profesorów. Bliskie znajomości można zwłaszcza odnotować z pobliskimi kanonikami kościołów uniwersyteckich św. Anny i św. Floriana na Kleparzu. Atrakcyjnym religijnie stawało się wówczas również bractwo karmelitańskie św. Szkaplerza oferujące wier-nym uczestnictwo w przywilejach i odpustach oraz duszpasterstwo. Bractwo musiało funkcjonować już od średniowiecza, ale poświadczenia członkostwa w nim zachowały się dopiero od roku 1600106. Wszystkie te elementy wpły-wały na rozwój karmelitańskiego ośrodka, a co za tym stoi również bibliote-ki klasztornej, bowiem jej istnienie stało się konieczne we wskazanym wyżej prężnym ruchu kształcenia zakonników.

Po odbudowie klasztoru na Piasku z końcem XVI wieku, po wspomnia-nym pożarze w 1587 roku, jego funkcjonowanie zostało ponownie przerwane we wrześniu 1655 roku, kiedy wojska szwedzkie oblegały Kraków. W czasie ataku na Bramę Szewską wciągnięto armaty na mury kościoła karmelitów. Wtedy również podpalono klasztor, który wpierw obrabowano. Ogień został opanowany, a schowane wcześniej skarby kościelne studenci Akademii Kra-kowskiej przenieśli do miasta i tam ukryli w piwnicach. Po kapitulacji Kra-kowa 18 października 1655 roku rozpoczęła się dwuletnia okupacja szwedz-ka107. Gubernatorem miasta został generał Alfred Wittemberg, a następnie Paweł Wirtz. Wsławił się on rabunkami kościołów i klasztorów. Postanowił również zburzyć kościoły na przedmieściach. Kościół karmelitów, być może jako punkt strategiczny również miał zostać zburzony108. Do jego całkowi-tej ruiny jednak nie doszło109. O zachowaniu muru z obrazem Matki Bożej

105 Marcin Behm w swoim Compendium libri provinciae poświęca Janowi z Kazimierza niezwykle dużo miejsca w stosunku do pozostałych lapidarnych zapisów. Świadczy to o niezwykłej pamięci, która przetrwała ponad sto lat, zapewne utrwalanej przez jego wierny portret w klasztorze ubi conspicitur facies eius Veneranda, vere digna imperio. Zob. Compendium libri provinciae, AGC, sygn. II Polonia, Commune 1, s. 28.

106 Wcześniejsze funkcjonowanie bractwa maryjnego w klasztorze może poświadczyć do-kument przeora krakowskiego Mikołaja z 1477 roku, przyjmujący do „wspólnoty mod-litewnej karmelitów” siostry benedyktynki w Staniątkach, zob. W. Kolak, J. Marecki, S. Radoń, Inwentarz Archiwum Benedyktynek w Staniątkach, Kraków 2003, sygn. 69. Natomiast od roku 1600 zachowały się w klasztorze karmelitów na Piasku spisy przy-jętych do bractwa szkaplerznego, AKKr, sygn. 784.

107 B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 66–67nn. 108 Burzenie kościoła miało miejsce w kwietniu lub maju 1656 roku. B. Tomaszewski,

Dzieje klasztoru…, s. 70. 109 Mury prezbiterium zachowały się do wysokości około 10 metrów, również w fasadzie

odnaleziono na podobnej wysokości gotyckie okno.


— 45 —

wspominają księgi opisujące cuda Matki Bożej Piaskowej oraz współczesne relacje110, wydarzenie to zostało zobrazowane również na kilku polach skle-pienia krużganków karmelitów na Piasku111. Ocalenie obrazu było bowiem jednym z najważniejszych wydarzeń w historii sanktuarium. W sierpniu 1657 roku Szwedzi i wojska Rakoczego opuściły miasto, a już 8 września przed cudownym obrazem na Piasku, mszę odprawił biskup sufragan krakowski Mikołaj Oborski.

Opisując ruinę klasztoru należy przytoczyć Mikołaja Grodzińskiego, który na kartach Ogrodu Fiołkowego pisał, iż księga o cudach została ocalona gdy między świętokradzkiemi, Szwedzkiey srogości, y zplugawionego Heretyctwa rękami, między godnemi, wielkiego opłakania rozwalinami, nader wyborney, Karmelitańskiey Biblioteki, między zawaloną, a prawie iuż zagrzebioną, po-gańskim okrucieństwem, Piaskową pamiątką. Dzieło to, w pośród tak wiel-kiego, nieprzyiacielskiego trzasku, w żadney ochronie nie będace, ale raczey z drugiemi, bardzo znamienitemi dziełami, pospolitym zatłumione utrapie-niem… [zostało] obronione112. Relacja ta powstała zapewne po pierwszym splądrowaniu klasztoru, bowiem wówczas jedynie można było widzieć roz-waliny biblioteki. Później, jak wspomniano, dzięki pomocy studentów Akade-mii Krakowskiej cenne rzeczy zostały przeniesione. Wówczas też i biblioteka znalazła swe miejsce w klasztorze pw. św. Tomasza.

Sąsiedni klasztor pw. św. Tomasza w Krakowie powstał w 1618 roku wraz z kościołem pw. św. Tomasza na ulicy Szpitalnej. Klasztor od początku był fi-lią macierzystego domu na Piasku przed Bramą Szewską113. Kolejni przeorzy próbowali usamodzielnić konwent i wyzwolić się spod władzy przeora na Pia-sku114. W czasie wojny szwedzkiej w połowie XVII wieku, karmelici z klasz-toru na Piasku po raz pierwszy, a przynajmniej na tak dużą skalę, zdepo-nowali swoje zbiory właśnie w tym klasztorze. Było to zgodne z założeniami jakimi kierowali się przy jego fundacji. Również tam znalazła się biblioteka klasztorna, która była tu przechowywana do 1678 roku, kiedy powróciła na swoje miejsce w klasztorze na Piasku.

110 S. Ranotowicz, Opisanie Inkursji Szwedów do Polskie i do Krakowa (1655–1657), wyd. J. Mitkowski, Kraków 1958, s. 18

111 Na sklepieniu krużganków karmelitów w Krakowie znajdują się freski z drugiej poło-wy XVIII wieku przedstawiające historię Cudownego Obrazu Matki Bożej Piaskowej, od legendarnych wydarzeń czasu Władysława Hermana, po koronację obrazu w 1764 roku (do koronacji w XVIII wieku nie doszło, odbyła się ona dopiero w 1883 roku).

112 M. Grodziński, Ogrod Fiiołkowy Karmelitanski na Piasku przy Krakowie…, w Krak[owie], z Drukarnie Dźiedźiców Krzysztofa Schedla, MDCLXXIII, s. 65.

113 B. Tomaszewski, Dzieje zakonu OO. Karmelitów w Polsce na Litwie i Rusi (1397–1997), Kraków 1988 (mps), s. 34–35; W. Kolak, Katalog Archiwum OO. Karmelitów…, s. 20.

114 Akta kapituł prowincjalnych, AKKr, sygn. 93, k. 182, 183v,187 v.; Liber provinciae Po-loniae et Magni Ducatus Lithuaniae… continens acta capitularia et definitorialia…, AKKr, sygn. 96, s. 24; zob. B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 72–73.


— 46 —

Stan klasztoru po ustąpieniu Szwedów nie przedstawiał się bardzo tra-gicznie i już w październiku 1657 roku w klasztorze piaskowym odbyła się sesja definitorów. Większość cel zakonników było niezniszczonych, jednak niektórzy musieli poszukać sobie miejsca w klasztorze św. Tomasza115. Z tego też powodu ponowił się problem zwierzchnictwa i samodzielności klasztoru św. Tomasza. W niedługim czasie karmelici rozpoczęli odbudowę kościoła i cudownej kaplicy. Fundusze na ten cel czerpano z darów krakowian i moż-nych protektorów. Wśród nich należy wyróżnić biskupa Piotra Gembickiego, uwiecznionego obrazem na krużgankach, który testamentem przeznaczył znaczną sumę na odbudowę krakowskich klasztorów oraz mieszczkę kra-kowską Jadwigę Behmową, matkę zakonnika Marcina, która zapisała na klasztor 1500 florenów116.

Fot. 6. Plan klasztoru karmelitów na Piasku z 2 poł. XVII w. , AKKr, sygn. 862 (fot. autor)

115 Straty ludzkie w klasztorze krakowskim wyniosły 8 zakonników, natomiast w całej Prowincji w czasie wojny ze Szwedami zmarło lub zginęło 72 ojców, 14 kleryków i 25 nowicjuszy i braci konwersów. Cathalogus Fratrum Provinciae post capitulum Provin-cialem Cracoviae AD 1655 celebratum defunctum, ok. 1658, Liber provinciae Polonae…, AKKr, sygn. 93, k. 184–184v. Jeszcze w 1675 roku brakowało miejsca i zakonnicy mu-sieli mieszkać po dwóch w celi, skoro prowincjał Marcin Charzewicz pisał tak w liście do Generała Zakonu, por. Archiwum Generalne Karmelitów w Rzymie, sygn. Prov. Pol. Codex 3, list z 24 III 1675 (na podstawie wypisów B. Tomaszewskiego).

116 Liber inscriptionum in Consistorio et Iudiciis Consularibus et Scabinalibus Craco-viensi, Casimiriensi, Clepardiensi…, AKKr, sygn. 646, s. 6–7.


— 47 —

W 1673 roku podjęto plan fortyfikacji klasztoru karmelitów na Garba-rach117, lecz mimo wydanych odpowiednich dokumentów nie doszło to do skut-ku z powodów finansowych118. Kilka lat później w wyniku wizytacji prowin-cjalnej postanowiono przenieść na powrót bibliotekę z klasztoru św. Tomasza na Piasek. Jak zauważono w rozporządzeniu prowincjała, przechowywana tam była w niesprzyjających warunkach119.

Na rok 1679 przypadła powtórna konsekracja kościoła dokonana przez biskupa Mikołaja Oborskiego. W dziewięć lat później powstał ołtarz główny i stalle w prezbiterium. Równocześnie następowała odbudowa i przebudowa klasztoru karmelitów. W 1678 roku przygotowano dużą salę na potrzeby bi-blioteki, wyposażono ją w potrzebne sprzęty, a w 1698 roku przystąpiono do prac przy jej wystroju120.

W krakowskim kościele karmelitów na wiek XVII przypada szczególnie intensywny rozwój Bractwa Szkaplerznego121. Pierwsze jego księgi datują się na rok 1600. Wpisani są do nich jako członkowie m. in. możni protektorzy, darczyńcy, ukazując szczególną więź tych osób z zakonem karmelitańskim, a szczególnie klasztorem krakowskim. Bractwo Szkaplerza prócz przywile-jów wynikających z noszenia szkaplerza zaopatrzone było również w inne, np. odpusty papieskie Pawła V z 1605122, Klemensa XIII z 1762123, Klemen-sa XIV z 1772 roku124. Wszystkie przywileje zostały potwierdzone wielki-mi dokumentami pergaminowymi wystawionymi przez prowincjała Marci-na Charzewicza w 1669 roku125. Krakowskie bractwo szkaplerzne, którego funkcjonowanie można stwierdzić, co najmniej od roku 1600, bardzo szybko zgromadziło w swych szeregach licznych członków. Już w latach 1641–1643 bractwo własnym sumptem wybudowało przy kościele karmelitów na Piasku kaplicę z chórem i organami, a po jej zburzeniu przez Szwedów w 1656 roku odbudowało ją. W XVIII wieku otrzymało status arcybractwa.

117 W archiwum klasztoru karmelitów na Piasku zachował się plan zabudowań karme-litańskich z naniesionymi projektowanymi umocnieniami, AKKr, sygn. 862/P1.

118 Dokument papierowy króla Michała, Warszawa 15 III 1673, AKKr, sygn. Pap. 82. 119 Liber continens acta et decreta capitulorum generalium, provincialium, deffinitoria-

lium…, AKKr, sygn. 95, s. 36. 120 P. Pencakowski, Dekoracja malarska biblioteki klasztoru oo. karmelitów na Piasku

w Krakowie. Historia powstania — geneza artystyczna — program, „Rocznik Krakow-ski”, t. 69:2003, s. 103.

121 Bractwo Szkaplerza Świętego powstało na bazie objawienia Matki Bożej, jakiego do-świadczył w 1251 roku generał Zakonu karmelitów św. Szymon Stock. Jemu Maryja przekazała szkaplerz jako „znak zbawienia”. Obdarzony z czasem wieloma przywile-jami papieskimi szkaplerz był bardzo popularną formą pobożności maryjnej. Przyj-mujący szkaplerz skupiali się w bractwach szkaplerznych funkcjonujących przy koś-ciołach karmelitańskich.

122 AKKr, sygn. Perg. 18. 123 AKKr, sygn. Perg. 62, AKKr, sygn. Perg. 63. 124 AKKr, sygn. Perg. 72. 125 AKKr, sygn. Perg. 36, AKKr, sygn. Perg. 37.


— 48 —

Prócz nabożeństw w kaplicy istniało wiele własnych ceremonii, jak pro-cesje czy pogrzeby, na których występowano w strojach brackich wraz z od-powiednimi insygniami126. Około 1749 roku nastąpił spór o jurysdykcję nad bractwem pomiędzy biskupem ordynariuszem, a władzami zakonnymi, za-kończone przyznaniem praw Zakonowi127.

W połowie XVII wieku w polskiej prowincji karmelitów zaczęły szerzyć się nurty reformy zakonnej z Tour128. Nie wszyscy byli jej przychylni. Zwłaszcza klasztor krakowski skupiał środowisko konserwatywne. Nawet nowy krój habitu nie podobał się zakonnikom, a wiekowy Marcin Charzewicz stwier-dził w liście do generała, że chce umierać w dużym kapturze — tak też został przedstawiony na obrazie, który wisi na krużgankach dormitorium klasz-toru na Piasku129. Jego następca Serapion Knyper występował do papieża przeciw wprowadzeniu reformy, odwołując się doń w reakcji na środki jakie przedsiębrał wikariusz generalny wobec zreformowanych polskich klaszto-rów i rozszerzania reformy na pozostałe konwenty130. Reforma tureneńska stopniowo przyjmowała się w całym Zakonie. Prowincja polska miała co trzy lata oddawać jeden klasztor pod zarząd ostrzejszej obserwy. Stało się jednak inaczej, gdyż nowe konstytucje w ogóle nie weszły w życie na Litwie, Rusi i w Małopolsce. Krakowski klasztor nigdy nie przyjął reformy stając zawsze w opozycji do niej131.

Z początkiem wieku XVIII nastały kolejne niepokoje wojenne. W czasie wojny północnej jesienią 1702 roku Szwedzi wkroczyli do Krakowa. Podczas okupacji miasta gubernator generał Magnus Stenbock zażądał bardzo wyso-kiej kontrybucji. Dla karmelitów wynosiła ona dwanaście tysięcy tynfów. Nie mogąc sprostać takiej sumie przeor zaniósł kanclerzowi Piperowi jako zastaw monstrancję. W archiwaliach zachował się zapis o tym, że gdy ten zaczął ją dotykać przeor Jan Różanka z przerażenia zemdlał132. Poratował też karme-litów w potrzebie wójt krakowskiej jurydyki Retoryka, Jan Baran, który po-

126 P. Spiller, G. Zań-Ograbek, Arcybractwo Szkaplerza Świętego przy kościele Karmeli-tów w Krakowie „Na Piasku”. Historia, duchowość, ikonografia, Kraków, 2001.

127 AKKr, sygn. Perg. 55, AKKr, sygn. Perg. 56. 128 Głównym organizatorem tej reformy był Filip Thibault (1578–1638). Reforma ta nie

sprawiła rozłamu w Zakonie, ale sprawiła iż część klasztorów przechodziła pod tzw. strictoris observantiae, stanowiąc inną drogę w tym samym Zakonie. Na terenie Pol-ski kilka klasztorów, które przeszły pod reformę tureneńską stworzyły nową prowincję wielkopolską, która swym zasięgiem obejmował również niektóre klasztory na Litwie.

129 B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 81–82. 130 J. Smet, Carmelite, t. 3, cz. 1, Darien 1982, s. 156–158. 131 B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 82–83. W efekcie sporów prowincjał polski

zwrócił się do papieża o podział prowincji, który został dokonany w 1687 roku. Kolej-ny podział prowincji polskiej w 1728 roku wydzielił osobną prowincje z klasztorami zreformowanymi.

132 B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 84.


— 49 —

życzył klasztorowi sześć tysięcy tynfów133. Jego epitafium, gdzie wysławia-ny jest jako dobroczyńca klasztoru znajduje się w prezbiterium kościoła134.

Po odejściu wojsk szwedzkich klasztor nie nawiedzały większe katastro-fy. W 1756 roku odnowiono kaplicę z cudownym wizerunkiem, wybudowano zabudowania klasztorne mające pomieścić warsztaty szewskie, krawieckie, kuźnię i stajnię. Zatroszczono się też o otoczenie klasztoru, kładąc ceglany chodnik135. Również w tym czasie zaczęto przygotowania do koronacji cudow-nego obrazu Matki Bożej Piaskowej. Karmelici zgromadzili odpowiednie do-kumenty i wysłali do Rzymu Michała Pietrzyckiego, pełniącego funkcję asy-stenta generała. Tam w 1764 roku został ogłoszony dekret o koronacji obrazu. Jednakże same korony i uroczystości mieli zorganizować karmelici krakow-scy. Z powodu trudnej sytuacji finansowej, a przede wszystkim politycznej, nie doszło wówczas do koronacji136. Czasem pełnym niepokoju była konfede-racja barska (1768), gdy Rosjanie strzelali do miasta z armat pod osłoną kar-melitańskich murów klasztornych137. Jednak już w latach osiemdziesiątych prace przy kaplicy cudownej trwały dalej. W 1782 roku zbudowano ambonę i chóry w Kaplicy Matki Bożej Piaskowej oraz w 1784 roku ołtarz fundacji biskupa Kajetana Sołtyka. W 1785 roku marmurową posadzkę kaplicy ufun-dował Antoni Krząnowski, prepozyt kościoła św. Floriana138.

Po upadku powstania kościuszkowskiego Kraków przypadł w udziale Austrii. Jeszcze wcześniej, po roku 1768, gdy w czasie konfederacji barskiej miasto przechodziło z rąk do rąk wiele kościołów i klasztorów było w stanie ruiny. Odcięte również od swych uposażeń, które zostały za granicą, nie mo-gły się podnieść z upadku. Wzrosła liczba kwestarzy. Zabudowania klasztor-ne wykorzystywane były przez władze zaborcze umieszczając w nich urzę-dy m.in. pojezuicki klasztor stał się sądem apelacyjnym, w klasztorze kar-melitów bosych św. Michała utworzono w 1797 roku więzienie, w klasztorze

133 Rada definitorów, Kraków 7 V 1707, AKKr, sygn. 95, k. 163v. Dług karmelitów został zastąpiony jego testamentem na fundacje mszalne.

134 Epitafium w prezbiterium kościoła karmelitów na Piasku: D[eo] O[ptimo] M[aximo] Ad perpetuam memoriam honorati olim Ioannis Baran advocati Rhetoricensis pietate in Deum devotione in Dei Matrem beneficiis in S[ancti]s[simi] Scapularis Confrater-nitatem liberalitate in ecclesias cracovien[ses] speciali in hoc caenobium affectu quod ab hostico redemit furore celebris qui tandem anno salutis 1708 die 4. Novemb[ris] aetatis suae: 69: plenus meritorum obiit. Requiescat in pace.

135 Computa conventus Maioris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s. 429. 136 Uroczystej koronacji obrazu Matki Bożej Piaskowej dokonano w Krakowie 8 września

1883 r. 137 W. E. Radzikowski, Kraków, Warszawa-Kraków-Lublin-Łódź-Poznań-Wilno-Zakopane

[b.r.], s. 301–302; B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 92. J. Kracik, Konfederaci barscy w Krakowie — nieznany diariusz wydarzeń 1768 roku, „Rocznik krakowski”, t. 56:1990, s. 155.

138 Obraz Antoniego Krząnowskiego w klasztorze zawiera napis: M. Antonius Krząnow-ski S. T. D. Collegiatae S. Floriani ad Clepardiam Praepositus. Huius Caenobii Bene-factor munificentissimus.


— 50 —

bożogrobców na Stradomiu powstał urząd celny, w kościele augustiańskim św. Katarzyny powstał wielopoziomowy magazyn wojskowy, a na krużgan-kach dominikańskich wojskowy lazaret. Klasztory kasowano i przenoszono zakonników do innych domów. Duchaczki przeniesiono do klasztoru karme-litów św. Tomasza, karmelitów bosych ze zlikwidowanego klasztoru św. Mi-chała przeniesiono do klasztorów w Lublinie i Czernej, w miejsce bernardy-nów do klasztoru „na Żłóbku” sprowadzono bazylianów139. Tak też się stało z klasztorem św. Tomasza, którego zakonników przeniesiono do klasztoru na Piasku140. Biblioteka klasztorna została przeniesiona do klasztoru na Gar-barach najprawdopodobniej w sierpniu 1793 roku141. Od tego czasu została włączona w skład księgozbioru konwentu macierzystego i objęta wspólnym katalogiem. Funkcjonowanie klasztoru zostało przerwane dekretem władz austriackich z dnia 5 listopada 1801, na mocy którego karmelici musieli opuś-cić konwent św. Tomasza i przekazać go siostrom duchaczkom de Saxia142. W grudniu 1801 w ciągu dwóch tygodni przeniesiono rzeczy kościelne, klasz-torne i prowincjała do konwentu na Piasek143.

Równocześnie przeniesiono parafię św. Szczepana, ze zburzonego koś-cioła na placu Szczepańskim do kościoła karmelitów na Piasku144. W 1813 roku nastąpiło zniesienie klasztoru karmelitów. Po licznych apelacjach de-kret został odwołany dopiero w 1832 roku. Współistnienie klasztoru i parafii od początku było burzliwe i takim pozostawało przez sto dwadzieścia osiem lat, gdyż podwójna administracja kościoła sprawiała liczne kolizje. Odbija-ło się to niekorzystnie na życiu zakonnym, a wielokrotnie nie było możliwe nawet odmawianie brewiarza. Jednakże cały czas karmelici trwali przy Ka-plicy Cudownej145.

139 J. Urban, Diecezja krakowska w XIX wieku, w: Kościół krakowski w tysiącleciu, Kra-ków 2000, s. 307–308.

140 Odpis pisma prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego wydanego w Warszawie dnia 8 sierpnia 1787. zob. Liber actorum et decretorum capituli provincialis. Dekrety kapi-tuł prowincjalnych z lat 1689–1690 i 1715–1793 spisane na potrzeby klasztoru św. To-masza. AKKr, sygn. 98, s.434.

141 Przeniesienie biblioteki konwentu św. Tomasza tłumaczy się z zapisem w księdze wy-datków klasztoru krakowskiego na Piasku, por. Księga przychodów i rozchodów, AKKr, sygn. 714, s. 16.

142 Liber proviciae Minoris Poloniae. . ., AKKr, sygn. 100, s. 180. 143 Liber perceptarum et expensarum residentiae Carm. Crac., AKKr, sygn. 718, s. 310.

Ówczesny prowincjał Engelbert Obermaier, przed najbliższą kapitułą we wrześniu 1804 roku zrezygnował z urzędu i przeszedł do kleru diecezjalnego obejmując benefi-cjum w Rybnej, zob. Liber proviciae Minoris Poloniae…, AKKr 100, s. 183.

144 Liber proviciae Minoris Poloniae…, 1774–1855, AKKr, sygn. 100, s. 171–179. 145 B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 109.

3. Życie intelektualne karmelitów

— 51 —


Pierwotne założenia życia w Zakonie Karmelitów nie przewidywały nauki na wyższym poziomie. Reguła karmelitańska wskazywała na życie eremickie. Z czasem jednak karmelici wstąpili na drogę edukacji uniwersyteckiej. Roz-poczęcie studiów uniwersyteckich w Zakonie Karmelitów wynikało z prze-kształcenia go w zakon mendykancki. Stały się one koniecznością w wyniku zastanej sytuacji w Europie, chodziło też o dorównanie innym zakonom, któ-re od dawna były znane światu uniwersyteckiemu wspaniałymi postaciami nauki. Podkreślono to w konstytucjach z 1357 roku pisząc, iż ignorancja jest matką błędów i zatracenia w każdym stanie146.

System szkolnictwa karmelitańskiego jaki wówczas powstał był zbliżony do systemu przyjętego przez inne zakony mendykanckie. Obejmował trzy pozio-my szkół, w czasie których przyswajano sobie wiedzę o zbliżonym programie tematycznym, zróżnicowaną jednakże zakresem badań. Szkoły elementar-ne stanowiły podstawę poprzez nauczanie w obrębie konwentu. Starano się, by wykładał w nim choć jeden zakonnik z wykształceniem akademickim na poziomie lektora teologii. Pełny kurs takich szkół mógł trwać około dziesię-ciu lat, licząc od rozpoczęcia klerykatu. Można je nazwać niższymi studiami filozoficznymi (w zakresie artes liberales) i teologicznymi przygotowującymi do pracy duszpasterskiej147. Kolejnym etapem edukacji były studia particu-laria, a najwyższym studia generalia, często inkorporowane do uniwersyte-tów. Nie wszystkie prowincje karmelitów posiadały szkoły na trzech pozio-mach. W Polsce początkowo pozostawano na poziomie elementarnej szkoły konwentualnej, a pozostała edukacja oparta była na Akademii Krakowskiej. Ponadto ujednolicony system kształcenia zakonników karmelitańskich w ca-łym Zakonie dawał możliwość wysyłania najzdolniejszych studentów na stu-dia wyższe poza granice prowincji148.

Kapituła Generalna w Londynie w 1281 roku nakazała organizację stu-diów w każdej prowincji. Ustanowiono studia generalne w większych ośrod-kach uniwersyteckich (Paryż, Tuluza, Bolonia, Florencja, Kolonia, Londyn i inne), ale studia na uniwersytecie mogli podjąć tylko niektórzy wyznacze-ni przez przełożonych. Studium było trzyletnie, ale zdolniejszym pozwalano na zrobienie pełnych studiów w ciągu dziesięciu lat. Do 1434 roku powstało 21 studiów generalnych. W najbliższym otoczeniu polskich klasztorów były studia w Pradze (1379) i Wiedniu (1385). Szkoły partykularne, stanowiące pośrednie ogniwo kształcenia zakonników były bardziej powszechne i wystę-

146 Konstytucje Zakonu Karmelitów z 1357 roku, rubryka 16: De studiis. Por. P. Robin-son, The Carmelite Constitutions of 1357 a critical edition with introduction and no-tes, Roma 1992, s. 204.

147 B. Wanat, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce…, s. 25. 148 T. Trajdos, U zarania karmelitów, Warszawa 1993, s. 181.


— 52 —

powały wszędzie tam gdzie zdołano zebrać kadrę z pełnym wykształceniem teologicznym. W Krakowie studia takie powstały już w 1463 roku149. Dziesięć lat później powołano krakowskie studium generale150.

W momencie pojawienia się karmelitów na uniwersytetach funkcjonowały już dobrze ukształtowane dwie wielkie szkoły dominikanów i franciszkanów. Karmelici nie utworzyli własnej, charakteryzującej ich szkoły poprzestając na czerpaniu z tych dwóch istniejących nurtów. Taką eklektyczną wykładnię teologii propagowali karmelici, jak Gerard z Bolonii (1317), Sibert de Beka (1332), Michał z Bolonii (1416) i Michał Netter (Waldens) (1375–1430). Naj-bardziej znanym karmelitą, który ją rozwinął był Jan z Baconthorpe (zm. 1348), zwany doctor resolutus. Cieszył się on dużym autorytetem naukowym i dlatego karmelici uznali go za głównego przedstawiciela „szkoły karmeli-tańskiej”, prowadząc we własnych studiach zakonnych wykłady iuxta men-tem Doctoris Resoluti151.

Konstytucje papieża Klemensa VIII z 1603 roku reorganizowały przyjęcia do nowicjatu i czas studiów. Domy nowicjackie i klerykackie musiały spełniać odpowiednie warunki lokalowe, ze względu na zaostrzoną klauzurę i potrze-by dogodnej formacji zakonnej i intelektualnej. Profesję zakonną można było przyjmować najwcześniej po ukończeniu szesnastego roku życia. Ten okres kształcenia trwał do subdiakonatu, który studenci zakonni rozpoczynali naj-wcześniej po ukończeniu dwudziestu dwóch lat. W 1648 roku nakazano, by nowicjat odbywał się jedynie w klasztorach reformowanych. W prowincjach z klasztorami o zróżnicowanych obserwancjach, np. w Polsce, sprawiało to wiele problemów, gdyż prowincjałowie dawnej obserwy nie chcieli pozbawiać się wpływu na klasztory nowicjackie152.

Z początkiem XVII wieku reforma skierowana była na podniesienie po-ziomu edukacji księży przynajmniej do średniego wykształcenia. W klaszto-rach liczących przynajmniej ośmiu księży wymagano, aby codziennie uczest-niczono w rozpatrywaniu przypadków z rachunków sumienia (tzw. Preces). W klasztorach o liczbie ojców wynoszących ponad dwunastu, ustanawiany był magister regens, który miał codziennie wykłady na temat Pisma Świę-tego lub wyjaśniał problemy sumienia, zaś spowiednicy przed otrzymaniem uprawnień musieli zdać egzamin153.

Tok studiów obejmował filozofię i teologię. Przez dwa lata lektor codzien-nie wykładał wszystkie kwestie logiczne, etyczne, filozoficzne i metafizyczne.

149 Compendium libri provinciae, AGC, sygn. II Polonia, Commune 1, s. 4. 150 F. B. Lickteig, The German Carmelites at the medieval universities, Washington 1977,

s. 439. ACG I, s. 256. 151 O. Filek, Nauka i nauczanie w zakonach karmelitańskich, w: Dzieje teologii katolickiej

w Polsce, t. 2, cz. 2, Lublin 1975, s. 370. 152 J. Smet, The Carmelites…, t. 3, cz. 1, Darien 1982, s. 295–296. 153 Uprawnienia nadawał generał, prowincjał lub kapituła prowincjalna. J. Smet, The

Carmelites…, t. 3, cz. 1, s. 297.


— 53 —

W czasie kolejnych trzech lat lektorzy mieli przedyskutować Sumę św. To-masza z Akwinu. Zakonnicy studiujący w celu uzyskania stopni naukowych, odbierali gruntowniejszą edukację teologiczną, bowiem po drugim roku na-stępował egzamin selekcjonujący kandydatów na kaznodziei i dalsze studia. Pozostali po półrocznym studium teologii moralnej przygotowywali się do za-gadnień spowiedniczych. Kontynuujący naukę, po ukończeniu Sumy św. To-masza, zajmowali się tematami duszpasterskimi, z zakresu prawa kanonicz-nego, odbywały się też wykłady biblijne i apologetyczne oraz kaznodziejskie. W latach dwudziestych XVII wieku wymienia się 37 domów ze studiami ge-neralnymi. Studium krakowskie zostało wznowione w 1613 roku154, a w 1620 roku kapituła generalna nakazała wprowadzić tam regensów filozofii i teolo-gii. Prowincjał i definitorzy prowincji polskiej byli uprawnieni do wyznaczania regensów logiki, filozofii i teologii w innych klasztorach. Mianowanie klaszto-ru krakowskiego na studium generalne miało miejsce w 1645 roku. W 1704 roku takie studium powstało w klasztorze wileńskim, następnie w 1710 roku w klasztorze we Lwowie, a w 1782 roku w Mohylewie155.

Stopnie akademickie, wówczas obowiązujące, osiągano poprzez ukończe-nie kolejnych kursów. O stopień kursora można było się ubiegać po ukończe-niu kursu z filozofii, odbyciu publicznej dysputy i wygłoszeniu czterech wy-kładów. Takież warunki obowiązywały po kursie teologii na stopień lektora. Lektor po dwóch latach wykładania dla kleryków otrzymywał stopień baka-łarza. Podobnie było w przypadku stopnia magistra. Stopień doktorski na-dawany przez świeckie uniwersytety był często nieosiągalny ze względu na koszty jego uzyskania, dlatego Generał Zakonu Teodor Straccio w 1634 roku wystarał się od Urbana VIII o zgodę na udzielanie tego tytułu przez kolegium karmelitów w Salamance. Podobny przywilej otrzymała w 1668 roku karme-litańska uczelnia Transpontina w Rzymie, a od 1672 roku generałowie Zako-nu mieli prawo udzielania takich uprawnień do przyznawania tytułów dok-torskich zakonnikom we wszystkich domach studiów Zakonu Karmelitów156.

W XVII i XVIII wieku dochodziło do wielu rewizji programów karmelitań-skich studiów zakonnych, określające zarówno zakres studiów, jak i ich czas. W XVIII wieku pełne studia obejmowały stopień kursora po trzech latach filo-zofii, wykładach i dysputach, stopień lektora po czterech latach teologii i dys-putach, stopień bakałarza po dwóch latach wykładania filozofii lub teologii lub odbyciu dwóch dysput publicznych na temat Sumy św. Tomasza (Prima oraz Prima secundae). Stopień magistra osiągano po kolejnych dwóch latach wykładów, lub dysputach na temat Sumy św. Tomasza (Secunda secundae

154 Ze względu na powołanie karmelitańskiego studium generalnego w Krakowie w 1472 roku o czym mówią akta kapituł generalnych, powstanie takiego studium w 1613 roku musiało być wznowieniem, po nieokreślonym czasie przerwy.

155 J. Smet, The Carmelites…, t. 3, cz. 1, s. 299. 156 Tamże, s. 451.


— 54 —

i Tertia). Egzamin doktorski odbywał się w Rzymie, po wcześniejszym prze-egzaminowaniu kandydata w macierzystej prowincji. Doktorzy karmelitań-scy nie musieli przynależeć do konkretnej szkoły naukowej, chociaż powinni odwoływać się do pisarzy własnego Zakonu, zwłaszcza Jana Baconthorpe, Michała z Bolonii i Tomasza Waldensa. W rzeczywistości kapituła generalna z 1593 roku polecała naukę św. Tomasza z Akwinu, w interpretacji pisarzy Zakonu, zaś w filozofii należało trzymać się Arystotelesa o ile pozwala na to wiara chrześcijańska157.

Najbardziej znanym pisarzem Zakonu, który stał się przywódcą szkoły karmelitańskiej był Jan Baconthorpe (Bacon). Powstawały liczne kursy teolo-giczne i filozoficzne według Bacona (iuxta mentem Bacconi), autorstwa bardzo zalecanego Hieronima Aimo, Diego de Castilla, Elizeusza Garcia, Bertolda Crassous, Henryka od św. Ignacego, Józefa Zagaglia i innych. Wśród auto-rów kompendiów teologii dogmatycznej należy wymienić Krzysztofa Silve-strani Brenzone z Werony, który wydał komentarze do trzech ksiąg Senten-cji. Jednym z najważniejszych teologów karmelitańskich był Piotr Cornejo de Pedroso (1588–1618), który wydał komentarze do pierwszej i trzeciej części Sumy św. Tomasza. Najbardziej znanym karmelitańskim teologiem od sie-demnastego wieku był Jan Baptysta de Lezana (1586–1659)158, którego wy-kłady oparte były na autorach karmelitańskich z Baconem na czele. Wydał wiele dzieł z dziedziny teologii dogmatycznej i moralnej, prawa kanoniczne-go, mariologii i historii159.

Teologią moralną zajmowali się przeważnie zakonnicy, którzy rezygnowali z kariery uniwersyteckiej i poświęcali się duszpasterstwu. Z czasem teologo-wie karmelitańscy zaczęli poświęcać się tej dziedzinie, a nawet objęli katedrę teologii moralnej w Sapienzy w Rzymie od 1759 roku. Wśród pisarzy można wymienić Jakuba Jacquet (zm. 1628), Stefana od św. Pawła (1625–1694) oraz kontrowersyjnego Henryka od św. Ignacego160 (1630–1719), którego Ethica amo-ris została potępiona przez Święte Oficjum i wyklęta ze studiów zakonnych. W XVII wieku karmelitańskie studium inkorporowane do uniwersytetu w Sa-lamance, specjalizujące się w teologii moralnej, wydało pięciotomowe kompen-dium zatytułowane Collegii Complutensis Fratrum Discalceatorum B. M. V. de Monte Carmeli Artium cursus ad breviorem formam collectus et novo ordine atque faciliori stylo dispositus autorstwa Jana od Zwiastowania (Lyon 1670).

Z zakresu prawa kanonicznego na pierwszy plan wysunął się Jan Bap-tysta de Lezana. Jego pięciotomowa praca Summa questionum regularium (Rzym 1637–1647) była owocem wieloletniej pracy nauczyciela i konsultan-ta Rzymskich Kongregacji, zaś Consulta varia (Wenecja 1656) została napi-

157 Tamże, s. 314. 158 P. M. Garrido, Lezana Giovanni Battista de, Diz. Carm., s. 524. 159 J. Smet, The Carmelites…, t. 3, cz. 1, s. 319. 160 E. Boaga, Teologia morale e autori carmelitani, Diz. Carm., s. 914.


— 55 —

sana dla dania rozwiązań przypadków moralnych i kanonicznych. Badania biblijne reprezentował Michał Ayguani z Bolonii (zm. ok. 1400) z komenta-rzami do Psalmów oraz Jan de Sylveira (1592–1687), który napisał obszerne komentarze do Ewangelii, Dziejów Apostolskich i Apokalipsy161.

Fot. 7. Jan Baptysta de Lezana. Fresk w bibliotece karmelitów na Piasku w Krakowie z roku 1698 (fot. P. Droździk)

Po oddzieleniu się karmelitów bosych, zakon dawnej obserwy, zwłaszcza w swej ściślejszej regule, stworzył bogatą literaturę mistyczną, reprezento-waną przez Jana od św. Samsona (1571–1636)162. Jego pisma są odbiciem oso-bistych doświadczeń duchowych. Nawiązują do szkoły reńsko-flamandzkiej, a zwłaszcza do Ruysbroecka i Herpa, opierając życie duchowe na tajemni-cy Trójcy Świętej. Wśród pisarzy belgijskich na uwagę zasługuje Daniel od Marii Dziewicy (1616–1678)163, znany przede wszystkim ze swych dzieł hi-storiograficznych. Jednakże w wydanym pośmiertnie w Antwerpii w 1680 roku, Speculum Carmelitanum, ilustrowanym znakomitymi miedziorytami Abrahama Diepenbecka, prócz żywotów świętych opublikował również do-kumenty dotyczące duchowości Zakonu164.

161 E. Boaga, Sylveira Giovanni, Diz. Carm., s. 886–887. 162 Y. Durand, Giovanni di San Sansone, Diz. Carm., s. 438–440. 163 Daniel delle Vergine Maria, Diz. Carm., s. 217. 164 Zamieszczone są tu m. in. takie teksty karmelitańskie jak: prezentowane przez Fili-

pa Ribot Institutio primorum monachorum, List św. Cyryla, Kronika Roberta Sanvico i Considerationes super regulam Siberta de Beki, 12 kronik pisarzy karmelitańskich, dzieła o tematyce maryjnej, a także hagiograficznej i poświęcone wybitnym osobistoś-ciom Zakonu.


— 56 —

W siedemnastym wieku po pionierskim wydaniu Annałów Baroniusza wiele zakonów rozpoczęło opracowywanie własnych dziejów. Dla zakonu kar-melitów zadania tego podjął się Jan Baptysta de Lezana, wydając w Rzymie w latach 1645–1656 cztery tomy Annales sacri, prophetici et Eliani Ordinis B. M. V. de Monte Carmeli. Pierwsze trzy tomy dotyczyły dziejów karmeli-tów przed zatwierdzeniem Zakonu od czasów Eliasza (IX w. przed Chr.) po rok 1141, zaś ostatnia czwarta część opisuje dzieje Zakonu do 1515 roku. W drugiej połowie XVII wieku miał również miejsce wielki spór karmelitów z jezuitami. Polemika wywiązała się na gruncie publikowanych przez bollan-dystów165 Acta Sanctorum, w których podważono tradycyjną historiografię karmelitańską dotyczącą proroka Eliasza, jako założyciela Zakonu. Karme-lici odpowiedzieli na zarzuty jezuity Daniela Papebrocha żywą i ostrą pole-miką, w której brali udział niderlandzcy i hiszpańscy autorzy karmelitań-scy jak: Franciszek Bona Spei166 i Sebastian od św. Pawła167. Doprowadzono nawet do umieszczenia dzieł Daniela Papebrocha na hiszpańskim Indeksie ksiąg zakazanych168. Tak zaciekły spór otarł się o Stolicę Apostolską, a nie mogąc zażegnać sporu papież Innocenty XII nakazał 20 listopada 1698 roku milczenie dotyczące tematu początków Zakonu Karmelitów169.

W XVIII wieku, już zbyt mocno nie akcentując swego eliańskiego pocho-dzenia, karmelici wydali kilka dzieł historycznych. Jednym z nich było Bulla-rium Carmelitanum, dwutomowe dzieło wydane przez Elizeusza Monsignano w Rzymie w latach 1715–1718, kontynuowane później przez Józefa Alber-ta Ximeneza, który w 1768 wydał kolejne dwa tomy170. Marian Ventimiglia przedstawił żywoty przełożonych generalnych Karmelitów w miedziorytowa-nej Historia chronologica priorum generalium171. Z dzieł bibliograficznych na

165 Bollandyści — grupa jezuitów, którzy podjęli się pod kierownictwem Jana Bollanda (1596–1665) badania naukowego żywotów świętych z krytycznym wydaniem mate-riałów źródłowych. Ich dziełem były „Acta sanctorum” wydawane były w latach 1642–1794. Por. Acta sanctorum w: Encyklopedyja powszechna, t. 1, Warszawa, druk. i nakł. S. Orgelbranda, 1859, s. 96–97.

166 W dziele Historico-theologicum Carmeli Armamentarium (Antwerpia 1669) Franci-szek Bona Spei bronił tezy o Eliaszu jako twórcy życia zakonnego i o karmelitach jako jego bezpośrednich spadkobiercach.

167 Exibitio errorum Sebastiana od św. Pawła (wyd. Kolonia 1693) oskarżało D. Pappe-brocha o błędy doktrynalne.

168 Czternaście tomów Acta Sanctorum (dotyczące miesięcy: marca, kwietnia i maja) zo-stało 14 listopada 1691 umieszczone na Indeksie hiszpańskiej Inkwizycji, za sprawą prokuratorów hiszpańskich prowincji karmelitów bosych i karmelitów starej obserwy. Daniel Papebroch odpowiedział na zarzuty stawiane jemu w trzytomowym Responsio ad Exhibiotionem errorum (Antwerpia 1696–1698).

169 Monsignano E., Bullarium carmelitanum plures complectens summorum pontificum con-stitutiones ad ordinem fratrum beatissimae, semperque Virginis Dei Genitricis Mariae de Monte Carmelo spectantes, p. 2, Romae, Typis Georgii Plachi, MDCCXVIII, s. 675–676.

170 Bullarium carmelitanum, p. 1–2 ed. E. Monsignano, Romae, Typis Georgii Plachi, 1715–1718; p. 3–4 ed. J. A. Ximenez, Romae, Typographia Hermathenea, 1768.

171 Ventimiglia Marian, Historia chronologica priorum generalium latinorum Ordinis Bea-tissimae Virginis Mariae de monte Carmelo, Neapoli, ex Typographia Symoniana, 1773.


— 57 —

szczególną uwagę zasługuje dwutomowe dzieło Kosmasa od św. Stefana de Villiers (1683–1758) Bibliotheca Carmelitana172 wymieniające dzieła dwóch i pół tysiąca karmelitów, włączając karmelitów bosych.

Fot. 8. Prorok Eliasz. Daniel a Virgine Maria, Speculum Carmelitanum, t. 1, Antverpia, Michael Knobbar, 1680 (fot. autor)

172 Villiers, Cosmas a S. Stephano, de, Bibliotheca Carmelitana, notis criticis et disserta-tionibus illustrata, Aurelianis, excudebant M. Couret de Villeneuve & Joannes Rou-zeau-Montaut, 1752.


— 58 —

W prowincji polskiej wśród autorów pism karmelitańskich wyróżnić na-leży Adriana Zarembę, kaznodzieję i polemistę, „bicza na heretyków” (1626), który napisał Sztukę dobrego umierania oraz Serapiona Knypera, przeciwni-ka ściślejszej reguły z opartą na dziełach Ojców Kościoła książeczką eucha-rystyczną Mensa caelestis (Kraków 1665). Marcin Rubczyński173, prowincjał prowincji ruskiej, to najbardziej znany karmelitański pisarz wieku XVIII, twórca sześciu drukowanych dzieł ascetyczno-dewocyjnych, z których re-kolekcje zakonne zatytułowane Głos Pana kruszącego cedry libańskie były wznawiane jeszcze w 1940 roku174.

Na potrzeby prowincji polskiej wydano również Paradisus caelestis (Kra-ków 1749) będący rodzajem modlitewnika zawierającego modlitwy przydatne do każdej czynności zakonnika w ciągu dnia, który został uzupełniony dzie-łem podobnego charakteru autorstwa Konstantego Stanisława Strzałkow-skiego (Kraków 1764)175, a także szerzące kult maryjny Dilectum cor Ma-rianum Mikołaja Czeskiego wydane we Lwowie w 1670 roku176. Prócz dzieł o charakterze naukowym notuje się wielką ilość karmelitańskiej literatury kaznodziejskiej, panegirycznej i okazjonalnej.

Na koniec nie można nie wspomnieć najznakomitszego poety karmelitań-skiego Jana Baptysty Mantuana (1447–1516), znanego przede wszystkim ze swoich siedmiu ksiąg Parthenicae Mariana, w których wysławiał Najświętszą Dziewicę, św. Katarzynę Aleksandryjską i innych świętych. Był też przedsta-wicielem reformy Zakonu inspirowanej przez bł. Jana Soretha. Poezja tego humanisty stała się impulsem dla wielu twórców i wpłynęła na kulturę po-czątku okresu nowożytnego na zachodzie Europy177.

4. BiBlioteki karmelitańskie w przepisach zakonnych

Pierwotna reguła Zakonu Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel otrzymana od patriarchy Jerozolimy św. Alberta Avogadro pomiędzy 1206 a 1214 rokiem, różniła się od reguł innych rodzin zakonnych — św. Bazyle-

173 W. Kolak, Rubczyński Marcin (1707–1794), karmelita autor dzieł ascetycznych i reli-gijnych, w: PSB, t. 32, z. 4, Warszawa-Kraków 1991, s. 561–562.

174 K. Górski, Teologia ascetyczno-mistyczna, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 1, Lublin 1975, s. 460–461.

175 K. S. Strzałkowski, Accessus ad Paradisum Coelestem, per varias orationes et actus iaculatorios patribus et fratribus Provinciae Minoris Poloniae et magni Ducatus Lit-huaniae Ordinis Fratrum Beatissimae Virginis Mariae de Monte Carmelo Antique Observantiae Regularis, Kraków, Drukarnia Uniwersytecka, 1764.

176 Mikołaj Czeski, Dilectum cor Marianum, Cracoviae, in officina Schedeliana, 1670. 177 Poezja Jana Baptysty Mantuana miała szczególne znaczenie w literaturze angielskiej

w XVI i XVII wieku, między innymi, choć przewrotnie, jego eklogi wzmiankowane są w komedii Williama Shakespeare’a Love’s Labour’s Lost gdzie określa się go jako good old Mantuan (W. Shakespeare, Stracone zachody miłości, akt 4, scena 2).

4. Biblioteki karmelitańskie w przepisach zakonnych

— 59 —

go, św. Benedykta, św. Augustyna czy św. Franciszka i nawiązywała do za-sad życia eremickiego, jakie wcześniej prowadzili pustelnicy zgromadzeni na Górze Karmel. Krótki tekst Reguły został zatwierdzony przez papieża Ho-noriusza III w 1226 roku, a następnie adoptowany, po przeniesieniu się do Europy, do nowych warunków życia. Reguła ponownie została zatwierdzona przez papieża Innocentego IV w 1247 roku178.

Codzienne życie powodowało gromadzenie się zagadnień związanych z funk-cjonowaniem Zakonu, na jakie nie było odpowiedzi w Regule. Jej uzupełnie-niem były konstytucje. W odróżnieniu od Reguły konstytucje mogły ulegać zmianie i dostosowywać się do warunków jakie panowały w Zakonie w da-nym okresie. Przedstawiając przepisy dotyczące bibliotek, a czasem samych książek w klasztorach karmelitańskich należy ukazać zmiany postanowień w następujących po sobie konstytucjach.

Pierwsze konstytucje karmelitańskie nie poświęcały miejsca zagadnie-niom bibliotek klasztornych, natomiast w różnych rozdziałach zawierały kwestie związane z książką. Ujęte w ustawy, traktowały książki w aspekcie materialnym, uwzględniając jedynie ich majątkowy charakter. Nie został w tych konstytucjach zaznaczony naukowy aspekt ksiąg, ale trudno sądzić, aby miały one dla zakonników tylko wartość drogocennych przedmiotów. Książki pojawiały się w postanowieniach konstytucji tylko w aspekcie spuś-cizny po zmarłych zakonnikach, i tak konstytucje kapituły londyńskiej z roku 1281179 w rozdziale 49 De fratribus decedentibus et de libri eorum nakazały, by na książkach zmarłych zakonników jakiegokolwiek urzędu i stanu umiesz-czono znaki przeora i wspólnoty oraz ich cenę. Przewidując chęć spienięże-nia tych drogich wówczas ksiąg zalecono, by fundusze tak uzyskane zostały przeznaczone na cele klasztoru, bądź by spożytkowano je na miłosierne cele. O książki dbano, mimo potraktowania ich w konstytucjach w sposób przed-miotowy. Świadczyć może o tym fakt, że na sprzedaż ksiąg będących włas-nością Zakonu musiał zezwolić przeor generalny albo prowincjał. Starano się również nie zubożać zaplecza naukowego poszczególnych prowincji i w mo-mencie śmierci jakiegoś zakonnika, który podróżował choćby ze względu na pogłębianie studiów, jego księgozbiór miał powrócić do prowincji, z której się

178 Treść podrozdziału została poruszana w referatach autora na konferencjach nauko-wych: Kultura umysłowa zakonów Europy środkowowschodniej X–XXI wiek (Katowice 2006) pt. Zagadnienie biblioteki w konstytucjach i rozporządzeniach Zakonu Karme-litów oraz Mendykanci w średniowiecznym Krakowie (Kraków 2007) pt.: Biblioteka karmelitów na Piasku w XV i na początku XVI wieku, zob. Mendykanci w średnio-wiecznym Krakowie, pod red. K. Ożoga, T. Gałuszki, A. Zajchowskiej, Kraków 2008, s. 149–160.

179 Constitutiones Capituli Londinensis anni 1281, ed. Ludovicus Saggi, „Analecta Ordi-nis Carmelitarum”, t. 15:1950, s. 243. Corpus Constitutionum Ordinis Fratrum Bea-tissimae Virginis Mariae de Monte Carmelo, vol. I 1281–1456, pod red. E. Tinambun-an, E. Boaga, Rzym 2011 (dalej CCC, I), s. 81.


— 60 —

wywodził. W szczególnych przypadkach pozostawiano decyzję generałowi Zakonu. W konstytucjach zawarto ponadto, ukazane również w odniesieniu do ksiąg, pragnienie powrotu do Ziemi Świętej. Zalecano bowiem, aby prze-or generalny albo jego wikariusz zebrał książki należące niegdyś do klasz-torów karmelitów w Ziemi Świętej rozrzucone po różnych prowincjach oraz aby nakazał to innym. A kiedy Ziemia Święta powróci w ręce chrześcijan te księgi mają być wysłane do Ziemi Świętej.

Dbałość o jednolitość tekstów liturgicznych w Zakonie, a szczególnie o Or-dinale180, czyli zbiór karmelitańskich przepisów liturgicznych, sprawiło, że odniesienie do ksiąg w konstytucjach zmieniło się. Konstytucje karmelitań-skie z 1357 roku wskazują na tworzenie nowych ksiąg. Przeorom poszcze-gólnych konwentów nakazano utrzymywać w swych klasztorach skryptorów do sporządzania ksiąg kościelnych. Stosunkowo szczegółowo potraktowa-no skryptoria klasztorne, które przechowywały exemplaria, czyli wzorcowe teksty ksiąg. Miały one trzymać je w pecjach albo w inny sposób, który nie powodował zszycia woluminu. Kopiowano wówczas poszczególne pecje, czyli składki rękopisu, co pozwalało na jednoczesne kopiowanie jednego rękopisu przez wielu skryptorów. Konstytucje te zobowiązywały również przeorów, tam gdzie było to konieczne, do korekty tych tekstów. W konstytucjach odniesiono się również po raz pierwszy do księgozbiorów zakonników, ograniczonych do wąskiej grupy lektorów wyznaczonych do czytania w klasztorach, określając wydatki zarówno na nich, jak i na ich książki181.

Zapisy w Konstytucjach karmelitańskich wskazują pośrednio na specjalną troskę o książki. Wymieniane są one na równi z innymi dobrami posiadanymi przez zakonników. Również i one nie były własnością zakonnika, ale tak jak inne rzeczy używane przez zakonnika należały do Zakonu. Dlatego też książ-ki, które zostały podarowane konkretnemu zakonnikowi nie mogły być przez niego używane bez zgody przeora182. Niektórzy zakonnicy sprawujący różne funkcje poza Zakonem, np. na uczelniach mogli dysponować swym mająt-kiem, w tym przede wszystkim księgami, ale tylko w obrębie Zakonu, bowiem wcześniej zobowiązani byli oni przekazać je aktem notarialnym Zakonowi.

Zabezpieczano też książki przed niepowołanymi osobami, których obecność w bibliotece była podejrzana. Dla przykładu podano tych, którzy nie potrafią czytać oraz tych, którzy próbują ukryć swą twarz w kapturze. Obowiązywa-ły też obostrzenia odnośnie tematyki książek, zakazując na przykład trzy-mania wszelkich ksiąg i rzeczy magicznych. Objęto przepisami sprawy za-stawu, sprzedaży ksiąg oraz kar za ich kradzież183. Konstytucje z 1357 roku

180 J. Boyce, Carmelite Liturgy…, s. 76–82. 181 P. F. Robinson, The Carmelite Constitutions of 1357 a critical edition with introduction

and notes, Roma, 1992, s. 149, 150, 223. 182 Tamże, s. 327. Te treści również zawarte w konstytucjach z 1324 r., por. CCC, I, s. 172. 183 P. F. Robinson, The Carmelite Constitutions, s. 201, 234, 311. Postanowienie o zakazie

pozostawienia rzeczy u świeckich poza klasztorem (m. in. ksiąg) pod zastaw czy depo-


— 61 —

powtarzały zapis dotyczący ksiąg po zmarłych zakonnikach, nakazując aby wszystkie posiadane książki i inne osobiste rzeczy otrzymane od przyjaciół i rodziców w przypadku śmierci rozdać, za wiedzą przeora, innym zakonnikom lub konwentowi. Jednakże coraz bardziej widoczne zaangażowanie karmeli-tów w edukację sprawiło, że umieszczono tam zalecenia rozeznania gdzie te książki przyniosłyby najwięcej pożytku. Były to szczególne przypadki, na co dzień kierowano się jednak zasadą, aby książki wróciły do klasztoru, z któ-rego wywodził się zmarły zakonnik184.

Artykuły Nota de libris communitatum seu communibus non alienandis oraz Nota de libris fratrum in particulari ab eis non alienandis podsumo-wywały sprawy dotyczące bibliotek karmelitańskich w konstytucji z 1357 roku. Postanowiono w nich, aby nikt bez wyjątku spośród zakonników, czy kapituł pod jakimkolwiek pozorem nie mógł wydać, czy sprzedać książki z bi-blioteki klasztoru. Zezwolono przy tym na korzystanie z biblioteki klasztor-nej osobom świeckim lub innym spoza klasztoru, jednak przy zachowaniu dużej ostrożności. Przyjmowano możliwość sprzedaży lub wymiany książek nieprzydatnych lub dubletów na inne, za zgodą przeora generalnego lub ka-pituły prowincjalnej, z zastrzeżeniem, że cała suma uzyskana w ten sposób będzie przeznaczona na cele biblioteki185.

Postanowienia dotyczące bibliotek w klasztorach zawarto w konstytucjach z 1369 roku w odrębnych artykułach zatytułowanych De communi custodia bonorum186. Wskazują one na miejsce przechowywania ważnych dokumen-tów jakim była szafa czy też kufer. Klucze do niej posiadał przeor i dwóch wybieranych przez konwent kustoszy. Wśród dokumentów miano również w obowiązku sporządzić inwentarz ksiąg biblioteki i zakrystii oraz zamiesz-czać w nim zmian ilościowych księgozbioru187. W tym inwentarzu książki na-leżało spisać według tytułów oraz podać jej opis (designatio), czy też rodzaj oznaczenia — sygnatury.

W połowie XV wieku zostały przeprowadzone reformy, których inicjatorem był bł. Jan Soreth. W 1462 roku zaktualizowano konstytucję, której pierw-szym wydaniem drukowanym była wenecka edycja z 1499 roku188, przyczy-niając się przez to do ich rozpowszechnienia i ujednolicenia w całym Zakonie. Konstytucje z 1462 roku powtarzały wcześniejsze postanowienia dotyczące

zyt chyba, że za zgoda przeora i trzech braci z konwentu zdrowych i jakichś świeckich, którzy są dobrej wiary. Tamże, s. 328, 329.

184 Nota hic de libris et aliis bonis fratrum decedentium. Tamże, s. 353–355. 185 Tamże, s. 356. 186 CCC I, s. 393–394. 187 Miał to być wspólny inwentarz dla wszystkich rzeczy kościelnych, z wydzieleniem

w nim osobno ksiąg biblioteki klasztornej. Przykładem wykonania tego rozporządze-nia jest krakowski inwentarz z roku 1595 (AKKr, sygn. 645).

188 Constitutiones fratrum ordinis carmelitarum, Venezia, [Io. Emer. de Spira pro] Lu-cant. Giunta, 29 IV 1499, IP 5100.


— 62 —

zakazu sprzedawania, wynoszenia książek z klasztoru oraz korzystania z bi-blioteki przez zakonników i osoby spoza klasztoru. Regulowano obrót duble-tami lub niepotrzebnymi książkami z ukierunkowaniem na wymianę, czy też zysk przeznaczony na cele biblioteki189.

Nowością był artykuł De libraria et custodia librarum. Po raz pierwszy w centralnym ustawodawstwie karmelitańskim pojawiła się funkcja bibliote-karza, czy też kustosza księgozbioru. Ustanowiony był on ze względu na real-ne potrzeby jedynie w większych konwentach. Miał troszczyć się o zamknię-cie biblioteki i przymocowanie książek oraz kontrolować, czy nie nastąpiły jakieś zniszczenia. Kustosz biblioteki zobowiązany był sporządzać listy wypo-życzeń. Ponadto dbał, by do biblioteki nie wchodziły osoby niepowołane przed uzyskaniem akceptacji przełożonego oraz, by nie pozostawiany był tam nikt bez kontroli. Konstytucje karmelitańskie z 1462 roku są najstarszymi regu-lacjami dotyczącymi bibliotek jakie zachowały się w odniesieniu do zakonów, obok regulaminów dominikanek z 1259 roku i kartuzów z końca XV wieku190.

Spośród innych źródeł posiadających równie powszechny charakter jak konstytucje, należy uwzględnić akta kapituł generalnych karmelitów. Nieste-ty niezmiernie rzadko poruszają one sprawy bibliotek, na przykład w 1369 roku, powołując się na konstytucje zakonne zajmowano się sprawą sprzeda-ży niepotrzebnych ksiąg lub duplikatów dla uzyskania kwoty potrzebnej na remont klasztoru, ozdobę kościoła, dormitorium, klasztoru lub refektarza191. Podobne sprawy rozważano w latach 1372, 1375 i 1379192. Brak ich w później-szym czasie sugeruje, że sprawy takie rozpatrywano na poziomie lokalnym. Nieco inne, acz istotne rozporządzenie pochodzi z 1593 roku. Postanowiono wówczas, aby w związku z rozwojem studiów zakonnych powstawały domy studiów. Nakazano przy tym, z powodu dużego zapotrzebowania na księgi w takich domach, aby kierować tam wszystkie księgi zmarłych zakonników, dla ich skopiowania i wzbogacenia biblioteki193.

189 Tamże, s. 54–57.190 K. Jażdżewski powołując się na Zentralblat fur Bibliothekwesen 12, Leipzig 1895,

s. 411–423, pisał, że podane są tam drukowane regulaminy karmelitów z Wenecji z 1499 roku; wzmiankowany jest regulamin kartuzów z końca XV wieku (drukowane w 1888 r. ) i regulamin dominikanek z 1259 roku (tłumaczenie niemieckie z 1454 r.) Por. K. K. Jażdżewski, Lubiąż. Losy i kultura umysłowa śląskiego opactwa cysersów (1163–1642), Wrocław 1992, s. 134. A. Wałkówski pisał, że są to „regulaminy… kar-melitów wenecjańskich”, co sugerowałoby ograniczenie przepisów jedynie do tego klasztoru. Jednakże nie jest znana żadna publikacja wydana w 1499 roku w Wenecji, która miałaby nieść takie regulacje, prócz omawianych konstytucji dotyczących całe-go Zakonu Karmelitów. Por. A. Wałkówski, Biblioteka klasztorna jako miejsce pracy średniowiecznego uczonego. Rozważania na tle piśmiennictwa cystersów, „Archiwa, biblioteki i muzea kościelne”, t. 83:2005, s. 135.

191 ACG I, s. 66–67. 192 Tamże, s. 70, 74, 81. 193 Tamże, s. 588.


— 63 —

W późniejszym okresie dla zabezpieczenia zbiorów bibliotecznych i ich or-ganizacji zostało wydanych kilka ogólnozakonnych aktów prawnych. Pierw-szym z nich jest sformułowany w motu proprio papieża Klemensa VIII pro conservatione Bibliothecarum z 29 maja 1593 roku zakaz usuwania ksiąg z bibliotek karmelitańskich pod karą ekskomuniki ipso facto zarezerwowa-nej dla samego papieża194.

Fot. 9. Fragment konstytucji karmelitańskich z rozdziałem De libraria et custodia librarum (Wenecja 1499) (fot. autor)

Kolejne przepisy można odnaleźć w wydanych w 1625 roku konstytucjach zakonnych195. Umieszczono tam kilka rozszerzeń dotyczących dysponowania książkami i rzeczami prywatnymi. W rozdziale 22 można przeczytać, o tym że kiedy zakonnik mający czasowo w swym posiadaniu jakieś dobra, ciężko zachoruje i nie ma większej szansy na polepszenie jego zdrowia, przeor z to-warzyszami i starszymi, mają powinność jego dobra zabezpieczyć i zapie-

194 Klemens VIII, Prohibitio amovendi libros & alia monumenta ex Bibliothecis Fratrum Carmelitarum, w: Bullarium Carmelitarum, ed. Eliseus Monsignano, p. 2, Romae, Typ. Georgii Plachi, 1718, s. 267–268.

195 Korzystano z wydania z roku 1721: Constitutiones Fratrum Ordinis Beatae Dei Ge-nitricis Virg. Mariae de Monte Carmeli recognitae, & correctae Decreto Capituli Gen. Romae celebrati Anno Jubilaei 1625, Romae, Georgii Plachi, 1721.


— 64 —

czętować pieczęciami klasztoru. Po śmierci ich posiadacza należy sporządzić spis jego rzeczy z kopią do archiwum196. Gdzie indziej wskazane jest, aby ci co mają coś w swojej dyspozycji z dóbr wspólnoty, mogli z nich korzystać za zgodą generała i prokuratorów Zakonu. Wyjątkiem były pisma i książki, które powinny w całości być zdeponowane w bibliotece klasztoru. Do takiej biblioteki mogą zaglądać wymienieni zakonnicy (wcześniejsi właściciele) i dysponować tymi książkami wewnątrz Zakonu tak jednak, aby zawsze były one w jakiejkolwiek wspólnocie. Następowały tu kolejne bardzo precyzyjne przepisy odnośnie książek zakonników, np. tych, którzy wyjechali za grani-cę i tam zmarli197. Tak szczegółowo potraktowana była sama własność. Na-tomiast o konkretnych przepisach dotyczących biblioteki traktuje rozdział dwunasty, zatytułowany niezmiennie De Libraria, et Custodia Librorum198. Trzon tego paragrafu nie zmienił się od XV wieku, podkreślono natomiast sankcję kradzieży ksiąg, odwołując się do ekskomuniki zadekretownej przez papieża Klemensa VIII. Pozostałe zmiany dotyczyły spraw drugorzędnych jak zmiana jednego terminu czytania ustępu dotyczącego biblioteki w refektarzu z oktawy po św. Michale na czas po świętach Bożego Narodzenia.

Dla porównania w tym samym czasie (1645) zostały wydane konstytucje karmelitańskie dla klasztorów strictoris observantiae. Poświęcono tam o wie-le więcej miejsca bibliotekom klasztornym, umieszczając w rozdziale jedena-stym drugiej części konstytucji szczegółowe, poniżej wymienione regulacje.

1. Biblioteka miała być zawsze zamknięta na zamek, a szczególnie w nocy, zaś klucz do niej miał być wspólny, położony we wspólnym miejscu dla jaw-ności korzystania.

2. Przypominając ekskomunikę papieską z 1593 roku zastrzeżono, aby w klasztorach gdzie istniał przywilej wynoszenia ksiąg poza bibliotekę, jeśli kto wziąłby księgę, zobowiązany był pod karą zanotować swoje imię i nazwę książki w spisie przygotowanym przez bibliotekarza. Przestrzeżono przy tym, aby zaraz po wypożyczeniu zanieść książkę do swojej celi.

3. W większym klasztorze wyznaczony miał być przez przeora kustosz biblioteki, który dbać miał o jej porządek i zamiatać co najmniej raz w ty-godniu. Miał też ścierać kurz z książek i zabezpieczać je od zbytniej wilgoci. Jego praca miała podlegać kontroli.

196 De Dispositione librorum, & aliorum bonorum defunctorum Fratrum habentium com-munem administrationem in Ordine. Tamże s. 57.

197 O książkach, które mają studenci w innych prowincjach. Jeśli ktoś zostanie przenie-siony do innego klasztoru, na studia, a przedtem przyjął profesję, to: jeśli przebywał tam ponad 10 lat to jego rzeczy po śmierci w 2/3 są klasztoru gdzie przebywał więcej czasu, a w 1/3 którego był synem. Gdy zaś było to tylko 2, 3 lata, to niech 2/3 dostanie klasztor macierzysty, a 1/3 klasztor w którym ostatnio przebywał. Nieruchomości zaś zawsze należą do klasztoru, w którym przyjął profesję. Jeśli zaś byłby przeniesiony to te dobra, które pozyskał po przeniesieniu niech należą do klasztoru, w którym umarł. Tamże, s. 58.

198 Tamże, s. 96.


— 65 —

4. W bibliotece książki umieszczone miały być według określonego porząd-ku. Książki miały być podzielone według dziedzin naukowych w odpowied-nich podpisanych nazwami szafach (thecis). 5. Wyłączając jakąś książkę, aby pozostałych nie zniekształcać, trzeba było zastąpić tę wyjętą zawsze jedną z poduszek (pulvillae) do tego przeznaczonych. Bibliotekarz miał obowiązek często nawiedzać bibliotekę, aby książki pozostawione w złym miejscu od-kładać na właściwe.

6. Kustosz biblioteki miał mieć inwentarz wszystkich ksiąg z różnych dziedzin, podzielonych autorami według liter alfabetu. Nikomu zaś nie wol-no było, także przełożonemu, korzystać z książek nowo kupionych, póki nie zostały wpisane do inwentarza.

7. Kustosz miał dbać, aby w bibliotece zawsze były atrament, papier, ka-łamarz i pozostałe rzeczy potrzebne do pisania, których nikomu nie wolno było stamtąd zabierać. Każda książka powinna mieć napisaną nazwę klasz-toru wewnątrz, zaś właściwego autora na zewnątrz.

8. Zabroniono sporządzania w księgach not stałych i zaginania kart. Ja-kakolwiek księga, która na dłuższy czas została wzięta, musiała zostać wpi-sana w księdze, do której była przeznaczona. Dodatkowo miała być wpisa-na na tablicy wypożyczeń. Również wszyscy mieli dbać, żeby nieużywanych książek nie trzymać w celach, a te które na własny użytek posiadali zakon-nicy, mieli chętnie udostępniać innym.

9. Jeśli ktoś wbrew zakazowi przełożonego jakąś książkę, nawet jeśli nie pochodziła z biblioteki klasztornej, trzymał, albo ukrywał — miał ponieść karę. Również tego, kto śmiało książkę rozłamał, albo z niej składki wyjął, ogłaszano winnym kradzieży i wyznaczono mu karę według wartości książki.

10. Studiowanie w bibliotece zostało zastrzeżone tylko dla ojców i braci, którzy studiują teologię albo filozofię, pozostali zaś mogli z niej korzystać tylko za pozwoleniem przełożonego.

11. Jeśli ktoś z obcych za pozwoleniem przełożonych zostałby wprowa-dzony do biblioteki, należało zadbać, żeby zawsze z nim był obecny jeden z zakonników.

12. Jeśli byłaby książka nieużyteczna zakonnikom, albo jakaś z dubletów, można było ją sprzedać za pozwoleniem prowincjała wyrażonym na piśmie na prośbę konwentu. Fundusze uzyskane w ten sposób przeznaczyć należało na inne książki, chyba że prowincjał inaczej zalecił.

13. Co najmniej raz w roku kustosz musiał zebrać w bibliotece wszystkie z ksiąg wypożyczanych, uporządkować je i przedstawić przeorowi, który pil-nie sprawdzał czy w czasie sprawowania funkcji kustosza jakaś książka nie została zniszczona199.

199 Korzystano z wydania: Constitutiones Strictoris Observantiae pro Reformatis in Or-dine Carmelitarum approbatae, & confirmatae ab Urbano VIII. Ex decreto Capituli Generalis Romae Celebrati anno MDCXLV [1645], Antverpiae, Iac. Meursius, 1656, s. 153–155.


— 66 —

Jak można zauważyć różnica pomiędzy tymi ustawami obu konstytucji była olbrzymia. Tak jak rozporządzenia Zakonu antique observantiae pozo-stawały niezmienne niemal od stuleci, tak zakonnicy strictoris observantiae uzupełnili ją bardzo szczegółowymi przepisami, aktualnymi do dzisiejszego dnia. Na uwagę zasługuje szczególna troska o książkę, a zwłaszcza zapewnie-nie jej optymalnych warunków. Książki układano tematycznie, ale zapewne według formatów, bowiem dbano, aby książki nie deformowały się zabezpie-czając je specjalnie przygotowanymi poduszeczkami, wkładanymi w miejsce wyjętego woluminu, co godne jest podziwu. Również zakonnik sprawujący pieczę nad księgozbiorem był nie tylko osobą, która wydaje książki i sporzą-dza inwentarz, ale prawdziwym jej kustoszem. Musiał dbać o regularne jej odkurzanie i regulowanie wilgotności pomieszczenia. Był również osobą od-powiedzialną za funkcjonowanie czytelni, zabezpieczając ją we wszystkie po-trzebne rzeczy. Jego praca była również kontrolowana.

Te nierówne rozporządzania wobec tego samego zagadnienia biblioteki wynikały zapewne z samej idei reformy tureneńskiej. Zadaniem konstytu-cji było regulować dokładnie wszelkie dziedziny działalności klasztoru, dla-tego poświęcono tyle uwagi bibliotece. Zaś konstytucje starej obserwy, choć w pewnej części zmienione, przykładające bowiem duże znaczenie do książ-ki i dbające, aby żadna z nich nie pozostawała poza działalnością Zakonu i aby była odpowiednio zinwentaryzowana, oddawały szczegółowe zagadnie-nia samym kustoszom bibliotek, którzy mieli odpowiednio o nie dbać. Nie wydaje się, aby w tej dziedzinie karmelici różnej obserwy mieli inne przepi-sy, zwłaszcza, że Zakon zmierzał do zreformowania wszystkich klasztorów, a ich konstytucje musiały ulec unifikacji. Tak więc wydaje się, iż przepisy dla klasztorów reformowanych są ukazaniem praktyki bibliotekarza i okre-śleniem ówczesnego jej zakresu, dlatego można je potraktować jako funkcjo-nujące ogólnie w Zakonie200.

Sprawy dotyczące bibliotek były również poruszane podczas kapituł ge-neralnych. W aktach zachowało się kilka uchwał dotyczących ksiąg. Były to przeważnie sprawy większych księgozbiorów po zmarłym zakonniku, o które spierały się klasztory, czy też rozporządzenia dotyczące drukowania ksiąg i ich wcześniejszej cenzury. Dotyczą też innych spraw, np. w 1680 roku uchwalo-no egzemplarz obowiązkowy dla głównego Kolegium Karmelitów w Rzymie tzw. Transpontiny, obowiązujący wszystkie księgi wydane przez karmelitów lub o Zakonie traktujące. W 1744 roku występowano również przeciwko nie-uporządkowanym bibliotekom prywatnym, będącymi naprzeciw konstytucji i porządkowi życia wspólnego201.

200 S. Sułecki, Zagadnienie biblioteki w konstytucjach i rozporządzeniach Zakonu Karme-litów. Referat wygłoszony na międzynarodowej konferencji naukowej „Kultura umy-słowa zakonów Europy środkowowschodniej X–XXI wiek. Historyczne księgozbiory klasztorne. Stan i perspektywy badań”, Katowice, 1 czerwca 2006 r.

201 Acta Capitulorum Generalium Ordinis Carmelitarum, ed. Gabriel Wessels, vol. 2, s. 192, 364.


— 67 —

W aktach kapituł prowincjalnych, sprawy dotyczące biblioteki występują rzadko przypominając stare lub uchwalając nowe przepisy zakonne. Pojawia-ją się również w przypadku naruszenia jakiegoś porządku, np. w maju 1645 roku, kiedy poruszano sprawę wyniesienia z biblioteki karmelitów na Pia-sku bezcennych ksiąg i zastawienia ich za sto florenów świeckiemu kupco-wi o imieniem Craus202. Po tej kradzieży, jej sprawca lektor Justus Hilton203, uciekł poza granicę prowincji na Śląsk204. Kapituła prowincjalna ogłosiła jego ekskomunikę, nakładaną na wynoszących książki z biblioteki karmelitów.

W zakresie przepisów bibliotecznych postanowiono w 1634 roku, aby w klasztorze na Piasku była jedna wspólna biblioteka205, z której nikt pod karą ekskomuniki nie ośmielił się wynosić książek. Definitorium postano-wiło jednak dać wyjątek dla kaznodziei i regenta studiów, którzy za pozwo-leniem, mogliby korzystać z pewnych ustalonych książek poza biblioteką206. W tym samym roku uchwalono również, aby konwenty główne, tj. krakow-ski, poznański, lwowski i wileński (konwent Wszystkich Świętych) corocznie przeznaczały sumę 60 florenów na konieczne książki do biblioteki207. Wyma-gano też, aby konwenty przygotowywały szczegółowe inwentarze klasztorów (m.in. biblioteki), które byłyby sprawdzane podczas obrad kapituł208.

Dnia 18 kwietnia 1655 roku, czyli niecałe pół roku przed okupacją szwedzką Krakowa podnoszono na kapitule sprawę dubletów w bibliotece krakowskiej. Z powodu znacznej ilości ksiąg mało użytecznych, których było po dwa i trzy egzemplarze postanowiono przekazać je przeorowi klasztoru Franciszkowi Powsińskiemu, aby je sprzedał, a pozyskane pieniądze przeznaczył na za-kup innych książek. Nie wiadomo czy rozporządzenie zostało zrealizowane209.

202 Nie wiadomo jakie bezcenne księgi miano na myśli. Prawdopodobnie księgi te zostały odzyskane.

203 W 1632 roku w wykazie studentów klasztoru piaskowego występuje brat Justus, w 1641 Justus Hilton występuje jako lektor w konwencie oborskim (wpierw przezna-czony do Wilna), po 1655 został zabity przez Szwedów w Prusach.

204 Akta kapituł prowincjalnych, AKKr, sygn. 93, k. 146v.–147. 205 To sformułowanie jest być może śladem funkcjonowania wcześniej kilku bibliotek

w klasztorze, albo jedynie zabezpieczeniem przed powstawaniem prywatnych biblio-tek w przyszłości.

206 Akta kapituł prowincjalnych, AKKr, sygn. 93, k. 85v. Wymienienie biblioteki w do-kumentach kapituły definitorialnej zapewne było wynikiem wizytacji Alberta Barra, komisarza, wizytatora i reformatora generalnego w 1633 roku. Jego dekrety wizyta-cyjne dotyczące m.in. biblioteki można odnaleźć w lwowskich księgach klasztornych, por. Liber memorabilium Conventus Leopoliensis, AKKr, sygn. 338, s. 41.

207 Akta kapituł prowincjalnych, AKKr, sygn. 93, k. 88. 208 Instrukcje generała karmelitów przesłane na kapitułę prowincjalną w Krakowie w 1635

roku. Tamże, k. 96. 209 Rada definitorów, Kraków 18 IV 1655, tamże, k. 177v. Ze względu na brak ksiąg ra-

chunkowych klasztoru krakowskiego z okresu 1648–1681 nie jest możliwe ustalenie faktu sprzedaży, a tym bardziej ilości sprzedanych ksiąg oraz jakie książki zakupiono.


— 68 —

Jak już wspomniano, troska o księgozbiór leży również w postanowieniach kapituł prowincjalnych, które zajmowały się nie tylko kradzieżą ksiąg, ale również troską o ich zabezpieczenie (kłódka, naprawa okien). Nie wiadomo jak się wywiązywano z obowiązkowej (na mocy uchwał z 1634roku) sumy 60 złotych rocznie na cele biblioteki, bowiem wydatki na książki są bardzo mało widoczne w księgach rachunkowych klasztoru krakowskiego.

Jednym z ostatnich rozporządzeń dotyczących bibliotek karmelitańskich w Polsce był dekret rzymskiej Kongregacji ds. Biskupów i Zakonów z 30 lip-ca 1728 roku210, która na prośbę karmelitów polskich, przedłożonej przez ge-nerała zakonu karmelitów, zezwoliła na korzystanie z ksiąg poza biblioteką, w celach zakonnych. Karmelici prowincji polskiej zwracali się w liście z proś-bą o takie pozwolenie, gdyż inne postępowanie było niezgodne z ich konsty-tucjami. Swoją prośbę motywowali warunkami atmosferycznymi w Polsce, zwracając uwagę przede wszystkim na czas zimowy, którego krótkie dni i przejmujące zimno nie zezwalało na dłuższą lekturę w bibliotece211. Kar-dynałowie wydający to przyzwolenie zastrzegli jednak, aby wypożyczający książki za każdym razem wpisywali je w odpowiednie spisy wypożyczeń po-zostające w bibliotece.

W jakim stopniu odnoszono się do przepisów bibliotecznych konstytucji w poszczególnych klasztorach nie wiadomo212. Dokładność ich realizacji za-leżała od zakonnika wyznaczonego do funkcji bibliotekarza. Przestrzegano przepisów sporządzając inwentarze biblioteczne, wpierw ogólne, jak krakow-skie z 1595 i 1602 roku, potem bardziej szczegółowe. Pierwszym katalogiem, w którym księgi były podzielone na działy jest niezachowany katalog z 1665 roku, następny po nim to katalog z lat 1712–1726 i ostatni z 1794 roku.

* * * *

Stosunek karmelitów do gromadzenia książek w ciągu wieków ewoluował. Przy początkowym braku zainteresowania edukacją w związku z preferowa-nym życiem eremickim, książki nie wchodziły w zakres zainteresowania Za-konu. Po zmianie sytuacji w Ziemi Świętej i przymusowej emigracji do Euro-

210 Sacra Congregatio Episcoporum et Regularium, Rzym 30 lipca 1728. Odpowiedź kon-gregacji zamieszczona w liście karmelitów prowincji polskiej, Pisma generała i kurii generalnej karmelitów w Rzymie, AKKr, sygn. 840.

211 … iisdem difficillium nimisque molaestum est continuo in Libraris sedere ab interve-nientium negotiorum, frequentiis, quibus aureantur, interruptiones, maxime vero ob intensissima frigura majori anni parte durantia, dierumque eodem hiemali tempore brevitatem, quod ipsis vix aliquid spatium lucis diurnae ab actibus regularitutis libe-rum relinquit ad lectionem in bibliothecis…. Tamże.

212 Pierwsze znane rozporządzenie prowincjała dotyczące pracy bibliotekarza pochodzi dopiero z 1685 roku, por. Liber continens acta et decreta capitulorum generalium, provincialium deffinitorialium…, AKKr, sygn. 95, k. 95–95v.


— 69 —

py, karmelici stanęli przed realiami odległymi od zachowania ich pierwotnej reguły. Adaptując się do zastanych warunków karmelici zmienili charakter swego charyzmatu. Zaistnienie na europejskich uniwersytetach zakonników karmelitańskich oznaczało otwarcie się i docenienie edukacji zakonnej. Wy-nikała z tego konieczność gromadzenia ksiąg w ośrodkach studiów zakon-nych. Ze względu na znaczenie, a również na koszt ksiąg, zostały one objęte prawodawstwem zakonnym. Początkowo w oficjalnych dokumentach zakonu karmelitów książki były traktowane przedmiotowo i tak jak sugerował to Jo-achim Smet213 do czasu konstytucji Jana Soreta w 1462 roku, nie było żadnej myśli dotyczącej zbierania i troski o książki w Zakonie. Zmiana nastąpiła w drugiej połowie XV wieku. Artykuły wówczas opracowane, postanawiające ustanowienie bibliotekarza w większych ośrodkach i zobowiązanie go do ogól-nie ujętej dbałości o księgozbiór pozostały niezmienione przez kilka stuleci.

Początkowy ruch eremicki, związany z Górą Karmel, przekształcony w okre-sie wypraw krzyżowych w zakon, ewoluował ku mendykanckiej formie w ja-kiej pozostaje do dzisiaj. Ogólnie nakreślone punkty zwrotne poszczególnych prowincji zakonu powiązane z wydarzeniami historycznymi oraz próbami re-form wewnątrzzakonnych, ukazują uwarunkowania do jakich musiała odno-sić się polska prowincja karmelitów, a w szczególności klasztor krakowski, będący tematem rozprawy.

Środowisko tworzące życie umysłowe w konwencie krakowskim w śred-niowieczu można nakreślić na podstawie sylwetek dwóch karmelitów: ży-jącego w XV wieku Stanisława Kapusty z Poznania oraz wybitnego teologa pierwszej połowy XVI wieku Jana z Kazimierza. Byli oni trzonem kształtu-jącej się szkoły karmelitańskiej w krakowskim konwencie, której ranga zo-stała podniesiona do studium generalnego. Ci karmelici w oparciu o Akade-mię Krakowską wyznaczali poziom i kierunek edukacji w klasztorze. Jed-nocześnie poprzez kontakty ze środowiskiem naukowym Krakowa wpływali na zakres biblioteki.

Wyodrębnione w rozdziale zakresy badań, jakim poświęcali się zakonni-cy oraz główni przedstawiciele nauki w Zakonie, którzy jako mistrzowie wy-znaczali drogę do „szkoły karmelitańskiej” są szczególnie istotne dla rozwo-ju bibliotek karmelitańskich, gdyż kształtowało to zakres zawartości księgo-zbioru. Było wyznacznikiem, który istotnie zaważał na charakterze zbioru, określanym jako karmelitański.

213 J. Smet, Carmelite Librararies of Spain and Portugal at the end of Sixteenth Century, „Carmelus”, t. 19:1972, s. 252.

Krakowska biblioteka karmelitańska do 1587 roku

— 70 —

rozdział ii

krakoWSka biblioteka karmelitańSka do 1587 roku

Pierwszy polski klasztor karmelitów został ufundowany w stolicy Króle-stwa. Jego znaczenie rosło zwłaszcza w powiązaniu z sąsiedztwem Akademii Krakowskiej. Pobudzało to do stworzenia w konwencie krakowskim ośrodka studiów zakonnych. Notowani od początku XV wieku studenci — karmelici pochodzili z różnych klasztorów. Studia i wymiana myśli wymuszały potrze-bę stworzenia bazy naukowej w postaci księgozbioru.

Rozdział niniejszy ze względu na obszerność informacji, a także ich niejed-nolity charakter w porównaniu do okresu XVII i XVIII wieku, obejmuje okres od fundacji z końcem XIV wieku, po rok 1587, stanowiący wyraźną cezurę w historii klasztoru. Znikome źródła archiwalne, spowodowały, że główną bazą źródłową były tu zachowane księgi biblioteczne. Przebadano ich prowenien-cję oraz oprawy. W wielu przypadkach wyniki badań oparto na analogiach.

Podrozdział pierwszy traktuje o powstaniu biblioteki klasztornej. Zre-konstruowano jej księgozbiór na podstawie darów w XV wieku, przedsta-wiono również informacje, które naprowadzają na obraz wyglądu biblioteki. W drugim podrozdziale więcej miejsca poświecono źródłom, jakie zaopatry-wały bibliotekę. Omówiono kilku większych ofiarodawców, a także przyczyny darowizn. Podrozdział trzeci poświęcony jest zawartości treściowej ówczes-nego księgozbioru. Podzielono go na część rękopiśmienną i drukowaną. Ze względu na istniejące księgi rękopiśmienne skoncentrowano się na produk-cji własnej klasztoru, która najobficiej objawiła się w rękopisach liturgicz-nych. Chociaż zasadniczo nie wchodziły one w skład biblioteki, ale chóru, ich powstanie w miejscowym skryptorium skłania do hipotez o produkcji także innego rodzaju ksiąg. Największy pod względem ilościowym zbiór ksiąg dru-kowanych z XV i XVI wieku powiązano z inwentarzem z 1595 roku i prze-prowadzono rekonstrukcję, uwzględniając w szerokim zakresie prowenien-cje i cechy fizyczne zachowanych ksiąg. Mimo, że w tytule określono zakres

1. Powstanie biblioteki w klasztorze karmelitów na Piasku

— 71 —

chronologiczny do roku 1587, to jednak posłużono się inwentarzem biblio-tecznym z końca wieku, gdyż jest on jedynym odnośnikiem dla XVI wieku. Zrekonstruowany szesnastowieczny księgozbiór podzielono na działy i opisa-no. Wiele miejsca poświęcono oprawom, prześledzono ich typy i wyróżniając charakterystyczne cechy, próbowano odnaleźć specyficzny dla tej biblioteki typ okładzin książkowych.

1. powstanie BiBlioteki w klasztorze karmelitów na piasku

Początku biblioteki karmelitów należałoby się dopatrywać w okresie bli-skim założenia klasztoru w Krakowie. Pierwsze księgi, jakie przywieźli ze sobą karmelici z Pragi, stały się jej zaczątkiem. Były to przede wszystkim księgi liturgiczne: mszały i antyfonarze — księgi potrzebne do odprawiania mszy świętych, nabożeństw i modlitw brewiarzowych. Można przypuszczać, że był to zwyczajowy zestaw ksiąg, w jaki wyposażała nowo powstający klasz-tor macierzysta placówka. Brak wiadomości o pozostałych księgach. Można przypuścić, że przywieziono ze sobą kilka rękopisów. Wśród nich musiały znaleźć się reguła, konstytucje Zakonu oraz zapewne jakieś traktaty teo-logiczne i filozoficzne. Musiano bowiem liczyć się z tym, że to właśnie tutaj w stolicy Królestwa Polskiego, gdzie niemal równocześnie z fundacją klasz-toru w Akademii erygowano Fakultet Teologiczny, znajdzie miejsce ośrodek kształcący nowych zakonników.

Z pierwszych lat obecności karmelitów w Krakowie pozostały wzmianki o studentach — karmelitach na Akademii Krakowskiej. Skłaniają one do przy-puszczenia o istnieniu w klasztorze księgozbioru o charakterze naukowym. Pierwszymi z karmelitów na Akademii byli Hermann von Budstette, który wraz z Janem von Schonwerde zapisał się na Wydział Sztuk Wyzwolonych (Artium) w 1403 roku1. Niestety, nie zachowały się żadne spisy ksiąg z tego okresu. Można jedynie zastanowić się nad podręcznikami, z jakich korzystać musieli wspomniani zakonnicy. Wymieniony wydział dotyczył podstawowych zagadnień jakimi były septem artes liberales, tj. gramatyką z logiką, retoryką i dialektyką (czyli trivium) oraz arytmetyką, muzyką, geometrią i astrono-mią (nazywane quadrivium). Przykładami dzieł z tego zakresu są inkuna-buły z obecnej biblioteki: Sulpitius Ioannes Verulanus, De arte grammatica, sive de octo partibus orationis2, tegoż, De versuum scansione et syllabarum quantitate3, Mataratius Franciscus, De compositione versibus hexametro et

1 T. Trajdos, Karmelici trzewiczkowi w Akademii Krakowskiej w XV wieku, „Poznańskie Studia. Teologiczne”, t. 6:1986, s. 293.

2 I. V. Sulpitius, De arte grammatica, sive de octo partibus orationis, [Venezia, Christop-horus de Pensis, ca 1494/1499], BKKr, sygn. XV. 81.

3 I. V. Sulpitius, De versuum scansione et syllabarum quantitate, [Venezia, Ioannes Ta-cuinus, 1492/1499], BKKr, sygn. XV. 82 adl.


— 72 —

pentametro4, Datus Augustinus, Elegantiolae5, Mancinellus Antonius, Scri-bendi orandique modus6.

Fot. 10. Karmelita Joannes (Soreth?) w bibliotece klasztornej. Fresk z 1698 roku w bibliotece karmelitów na Piasku (fot. P. Droździk)

Księgi rękopiśmienne z tego okresu, które, były w bibliotece, nie prze-trwały do naszych czasów. Można wiązać to z częstym używaniem, a przez to z zaczytaniem egzemplarzy, które z czasem wymieniono. W 1420 roku Hermann von Budstette występował w księgach uniwersyteckich z tytułem baccalaureus formatus, co dla zakonnika, którego traktowano nieco inaczej od pozostałych studentów, oznaczało pomyślne ukończenie kursu na tytuł biblicus i objaśnianie co najmniej drugiej księgi Sentencji Piotra Lombarda w ciągu dwóch lat. Być może jest to przesłanka za tym, iż te księgi posiadał w klasztorze. Są to jednak jedynie podręczniki występujące w niemal każdej bibliotece kościelnej, bo nie wliczając Biblii, Sentencje stały się zasadniczym trzonem edukacji teologicznej średniowiecza7.

4 F. Mataratius, De compositione versibus hexametro et pentametro, Venezia, Ioannes Tacuinus, 13 X 1497, BKKr, sygn. XV. 83 adl.

5 A. Datus, Elegantiolae, Venezia, Petrus de Quarengiis, 29 VII 1497, BKKr, sygn. XV. 84 adl.

6 A. Mancinellus, Scribendi orandique modus, Leipzig, W. Stöckel, 1496, BKKr, sygn. XV. 85 adl.

7 M. Markowski, Dzieje Wydziału Teologii Uniwersytetu Krakowskiego w latach 1397–1525, Kraków 1996, s. 97–98. Normalnie studia teologiczne wymagały ukończenia


— 73 —

Po utworzeniu prowincji polsko-czeskiej w 1463 roku wyznaczono kra-kowski klasztor na miejsce szkoły partykularnej. Wówczas konwent mógł się już pochwalić ośmioma zakonnikami, którzy studiowali na Uniwersytecie Krakowskim, w tym dwoma bakałarzami teologii. Początek funkcjonowania szkoły klasztornej kształcącej na poziomie elementarnym, można powiązać z przypuszczeniem, iż studenci-karmelici, a także wykładowcy klasztorni musieli korzystać z jakichś ksiąg, które zapewne pozostawały własnością klasztoru. Kolejnych ośmiu karmelitów zapisało się na uczelnię krakowską w 1466 roku, a w początkach lat osiemdziesiątych XV wieku — dalszych dziesięciu. Ten napływ studentów musiał spowodować przyrost ilościowy księgozbioru8. Znaczna ilość studentów wymagała zaistnienia wówczas przy-najmniej skromnego skryptorium przepisującego na potrzeby studiujących. O istnieniu skryptorium w tym czasie możemy domyślać się na podstawie dwóch zachowanych rękopisów liturgicznych, których powstanie wiąże się z klasztorem krakowskim9.

Podstawową informację, jaką należałoby podać pisząc o bibliotece karme-litów w piętnastym wieku jest stan ilościowy. Takie dane nie są osiągalne, z braku odpowiednich źródeł archiwalnych. W celu oszacowania stanu po-siadania ksiąg w XV wieku można posłużyć się jedynie proweniencją zawar-tą w obecnym księgozbiorze. Zapisy te przynoszą niezwykle dużo informacji. Warto tu przede wszystkim zwrócić uwagę na wpisy donacyjne umieszczane w księgach przez Świętosława Milczącego, mansjonarza kościoła Mariackie-go. W księgach ofiarowanych przez niego w latach 1480–1487 możemy od-naleźć wiele sporządzanych własnoręcznie zapisków zawierających jego „de-wizę życiową”, czy też informacje o miejscu przeznaczenia ksiąg post meam migrationem. Jednak z punktu widzenia historii księgozbioru najciekawsze okazują się zapiski dotyczące okoliczności zakupu oraz ceny nabytej książki. Niektóre przynoszą również listę książek już wcześniej ofiarowanych klasz-

wydziału artium ze stopniem magistra lub bakałarza i dwóch lat prowadzenia wykła-dów na tym wydziale. Rozpoczynano dwuletnimi wstępnymi studiami teologicznymi, podczas których należało wykazać się wiedzą teologiczną i umiejętnością prowadzenia dysput. Po ich ukończeniu student otrzymywał tytuł baccalarius (baccalarius-cursor vel baccalarius-biblicus), a po objaśnieniu fragmentów biblijnych i wygłoszeniu kazań dla studentów (dwa lata), jako sentencjariusz rozpoczynał objaśnianie Sentencji Lom-barda (trzy lata). Gdy zaczął trzecią księgę otrzymywał tytuł baccalaureus formatus (pro doctore vel pro magistro), po skończeniu całości zostawał licencjatem, co otwierało drogę do doktoratu, M. Rechowicz, Po założeniu Wydziału Teologicznego w Krakowie (wiek XV), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 1, Lublin 1974, s. 101. Mendykantom skracano kursy biblicus i sentencjariusz do jednego roku. zob. T. Trajdos, U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa 1993, s. 185.

8 Nabytki biblioteczne można poświadczyć jedynie dla lat osiemdziesiątych XV wieku, kiedy to Świętosław ofiarował klasztorowi około trzydziestu druków.

9 Antyfonarze, BKKr, rkp. 13 i rkp. 15. Zagadnienia dotyczące rękopisów muzycznych rozwinięte zostały w dalszej części pracy.


— 74 —

torowi przez Świętosława. Dzięki tym zapiskom, które najobficiej występu-ją w dziełach Vitae Sanctorum Patrum pseudo-Hieronima i Liber moralium św. Grzegorza Wielkiego udało się odtworzyć zbiór ponad trzydziestu ksiąg ówczesnej karmelitańskiej biblioteki10.

Fot. 11. Klasztor na Piasku pod Krakowem. Fragment widoku Krakowa Georga Brauna i Franza Hogenberga z 1605 r. (fot. ze zbiorów AKKr)

Okres, w którym nastąpiła omawiana fundacja był czasem, gdy w klasz-torze zaczęto rozwijać studia zakonne. Miało to miejsce najpóźniej w 1487 roku, a więc w piętnaście lat po założeniu w Krakowie własnego Studium. Wówczas zaczął tu wykładać Stanisław Kapusta i to zapewne jego kontak-tom i staraniom należy zawdzięczać ów księgozbiór. Można też by sądzić, iż to właśnie te księgi otrzymano, których najbardziej było brak. Z ich treści

10 W. Kolak, Świętosław Milczący i jego związki z klasztorem karmelitów w Krakowie na Piasku, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 6:2000, s. 41–49.


— 75 —

podstawowej i elementarnej dla studiów teologicznych mogą wynikać dwa wnioski. Pierwszy to taki, iż liczba ksiąg była zbyt mała w klasztorze by po-kryć zapotrzebowanie studentów, a drugi zaś ukazuje wielki niedostatek biblioteki nawet w dzieła podstawowe. Należy raczej sądzić, że zmierzano w kierunku tworzenia dubletów, lub pozyskiwania ksiąg dla wymiany z za-czytanymi, niż opowiadać się za ubóstwem lub znikomością biblioteki, gdyż, jak starano się wykazać poprzez kolejne wydarzenia, zupełny brak wcześ-niejszego księgozbioru nie był możliwy.

Księgi ofiarowane przez Świętosława zawierają istotne informacje, które wraz z proweniencją ksiąg innych donacji pozwalają na odtworzenie zaso-bu biblioteki karmelitów z końca XV wieku lub przynajmniej jej fragmen-tu. Zebrane w ten sposób starodruki tworzą obraz biblioteki. Niestety, żad-na z ksiąg nie ma wcześniejszych oznaczeń przyporządkowania do działów na oprawach. Na pomoc przychodzi najstarszy inwentarz biblioteki z końca XVI wieku, który choć wydaje się być dowolnie ułożony, to jednak obok siebie grupuje dzieła tych samych autorów, a także egzemplarze Biblii i komenta-rze do Sentencji Piotra Lombarda, co mogłoby świadczyć o podziale tema-tycznym na półkach. Oczywiście jest to przykład z końca XVI wieku. Można by pokusić się o porównanie, jednakże w XV wieku podstawą biblioteki były rękopisy, a dopiero po drugiej połowie tego wieku stopniowo książki druko-wane. W odróżnieniu od druków rękopisy najczęściej były przytwierdzane łańcuszkami do pulpitów i to najbardziej determinowało ich miejsce. Układ inwentarza był zazwyczaj odbiciem tego układu11.

O powstawaniu księgozbioru mogą przemawiać kolejne wydarzenia z ży-cia klasztoru. Fundacja nowego klasztoru angażowała zawsze w dużej mie-rze konwent macierzysty. Odbywało się to w takich przypadkach zawsze na wielu poziomach: duchowym, materialnym, czasowym. Klasztor karmeli-tów na Piasku jako caput provinciae, fons, mater et magistra12 musiał dbać o nowe miejsca w sposób szczególny. Koniecznym elementem wyposażenia nowego klasztoru były księgi liturgiczne i muzyczne niezbędne do sprawowa-nia kultu. Księgi z karmelitańskiej biblioteki były prawdopodobnie pomoc-ne w fundacji klasztoru we Lwowie w XV wieku (i jego ponownej fundacji w XVII wieku13) oraz klasztoru wileńskiego w 1515 roku (w tym przypadku, z uwagi na to, że jego pierwszym przeorem był znany z działalności naukowej Jan z Kazimierza14 wędrówka ksiąg z Krakowa do Wilna wydaje się wysoce

11 K. Zawadzka, Biblioteka klasztoru Dominikanów we Wrocławiu (1226–1810), w: Stu-dia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1972, pod red. J. Kłoczowskiego, t. 2, Warszawa 1975, s. 298–299.

12 Takim określeniem posłużył się prowincjał Jan Mackiewicz w r. 1764, w czasie wizy-tacji klasztoru krakowskiego. Liber provinciae Poloniae et Magni Ducatus Lithua-niae…, AKKr, sygn. 97, s. 229. Por. B. Tomaszewski, Dzieje zakonu…, s. 2.

13 I. Chodynicki, Wiadomość historyczna o fundacjach klasztorów zakonu karmelitań-skiego, Lwów 1846, s. 26.

14 B. Tomaszewski, Dzieje zakonu…, s. 47.


— 76 —

prawdopodobna)15. Niestety, w przypadku ksiąg lwowskiej proweniencji, nie ma śladów w źródłach rękopiśmiennych, szczególnie bibliotecznych na kra-kowskie pochodzenie choćby części tego księgozbioru16.

biblioteka — Wygląd i urządzenie

O wyglądzie biblioteki karmelitów na Piasku można mówić jedynie na za-sadzie analogii do innych bibliotek klasztornych tego okresu i na podstawie bardzo skromnych przepisów, jakie podają ówczesne konstytucje. Nie ma tam wiele informacji dotyczących wyposażenia, bowiem napisano jedynie o sza-fach (archa vel techa), w których miały być przechowywane księgi. Nie spo-sób również pomyśleć, aby zabrakło w bibliotece pulpitów do czytania i pracy kopisty. Na ten trop może nas naprowadzić inkunabuł zawierający kazania Jana Herolta wydane w Strasburgu w 1490 roku17. W książce zawarty jest wpis: Ex libri Conventus Carmelitarum AD [1550]. Pochodzi zatem z pierw-szego okresu funkcjonowania biblioteki. Jako jedyna z całego księgozbioru na dolnej okładzinie ma przymocowane okucie ucha do łańcucha18. Świadczy to o jej przytwierdzeniu do pulpitu, czy też otwartej szafy. Jak zatem miała-by wyglądać biblioteka? Prócz szaf i pulpitów zapewne były tam wszystkie sprzęty potrzebne do pracy skryptora, a więc materiał pisarski (pergamin, papier), jak i narzędzia (pióra, ryzorium, atrament, piasek). Być może tak-że, podobnie jak jest to namalowane na ścianie obecnej siedemnastowiecznej biblioteki, było tam lustro służące do odbijania światła dla lepszego oświet-lenia oraz klepsydra odmierzająca czas.

Nie wiadomo czy biblioteka była tylko składnicą książek czy też czytelnią i zarazem skryptorium. Gdyby miała spełniać również inne funkcje poza ich przechowywaniem, logicznym jej usytuowaniem byłoby takie, które zabezpie-czałoby odpowiednią ilość światła, zarówno poprzez odpowiednie duże otwory okienne, jak i położenie względem stron świata. Trudno dopatrzyć się klasz-toru na widoku w Kronice Świata Hartmanna Schedla (Norymberga 1493), choć zamieszcza on również Kleparz, za którym znajduje się jakaś budowla

15 Zazwyczaj klasztorowi nowofundowanemu starsze klasztory przekazywały swoje du-blety. Por. K. E. Wyczawski, Kościelne zbiory biblioteczne (wiek XVI–XVIII), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 1, Lublin 1975, s. 532.

16 Znanych jest zaledwie kilka książek, które przeznaczone wpierw do klasztoru kra-kowskiego pojechały wraz z ich właścicielem o. Jackiem Duraczem do lwowskiego konwentu.

17 I. Herolt, Sermones discipuli de tempore et de sanctis cum promptuario exemplorum et de Beata Virgine, Strassburg, [Martinus Flach], 1490, H* 8501, IP 2759, BKKr, sygn. XV. 155.

18 Inna księga ze śladami katenacji pochodzi z biblioteki karmelitów lwowskich, Bart-holomaeus Anglicus, De proprietatibus rerum, 2o, Strassburg, [Typogr. Jordani Ge. Husner], 14 II 1485, GW 3410, IP 801, BKKr, sygn. XV. 211.

2. Źródła zaopatrywania księgozbioru

— 77 —

mogąca przedstawiać zabudowania karmelitów. Najstarszym przedstawie-niem klasztoru, na którym jest on podpisany, jest widok Krakowa Georga Brauna i Franza Hogenberga z początku XVII wieku19. Podobnie jak później Matthäus Merian w 1638 roku, przedstawili oni pojedynczy budynek klasz-torny przykryty dwuspadowym dachem z sygnaturką. Od zachodu widocz-na jest ściana szczytowa ze sterczynami. Budynek jest gotycki lub gotycko--renesansowy jak wskazywałaby przebudowa z końcem XVI wieku20. W ten sam sposób przedstawiany był również na późniejszych widokach. Takie po-łożenie klasztoru wskazuje na budynek wolno stojący, stąd zarówno ściany — południowa (od kościoła) i zachodnia mogły być odpowiednie dla oświet-lenia pomieszczenia bibliotecznego21.

Patrząc na założenia klasztoru, jako osobnego budynku, widać na wido-kach Brauna i Hogenberga cały szereg niższych zabudowań umieszczonych bardzo blisko kościoła i klasztoru. Nie wyklucza się, że mogły one należeć do zabudowań klasztornych, jednak mało prawdopodobne jest umieszczenie w jednym z nich biblioteki. Trudno dociec gdzie były przechowywane księgi i jak wyglądała biblioteka. Równie dobrze księgi mogły znajdować się w za-krystii, jak i jednej z cel. Można jedynie powiedzieć, że znajdowały się one w dość dobrych warunkach, być może w pomieszczeniu sklepionym, gdyż tam nie zniszczył ich pożar.

2. ŹróDła zaopatrywania księgozBioru

Klasztor karmelitów założony z końcem XIV wieku kształtował swój księ-gozbiór przez wieki. Jego pojedyncze egzemplarze dostarczane były w różny sposób. Były to wpierw, w czasie fundacji, księgi przywiezione przez zakon-ników z różnych klasztorów prowincji, potem wytwory własnego skrypto-rium, zakupy i wreszcie dary. Z braku wczesnych źródeł niezmiernie trudno odtworzyć stan biblioteki, należy, więc czerpać informacje, które są zawarte w samych księgach. Niestety niejednokrotnie nie przynoszą one oczekiwa-nych rezultatów, zwłaszcza pewności o czasie ich pojawienia się w bibliotece.

19 Widok Krakowa umieszczony w szóstym tomie pracy Georga Brauna i Franza Hogen-berga Civitates Orbis Terrarum z 1617 r., zob. M. Marosz, Kraków od północnego za-chodu, w: Kraków — europejskie miasto prawa magdeburskiego 1257–1791, pod red. G. Lichończak-Nurek, Kraków 2007, s. 192–193.

20 W. Włodarczyk, Kościół karmelitów…, s. 131. 21 Możliwe, że budynek klasztoru połączony był z kościołem krużgankami, jak sugeruje

rekonstrukcja klasztoru na wizualizacji Krakowa i przedmieść, por. M. Marek, Cyfrowa rekonstrukcja historycznej zabudowy Krakowa. Projekt Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, w: Kraków — europejskie miasto prawa magdeburskiego 1257–1791, pod red. G. Lichończak-Nurek, Kraków 2007, s. 99 — 129, oraz jako ilustracja: M. Marek, Cracovia 3D. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa, Kraków 2011, s. 56–57.


— 78 —

Najlepiej ze wszystkich typów zaopatrywania księgozbioru prezentują się dary, które zazwyczaj posiadają wiadomość o ofiarodawcy, często datę i mo-tyw donacji. Tę grupę też najlepiej ocenić. Nieco inaczej wygląda zagadnie-nie zakupów, których można jedynie domyślać się poprzez brak zapisu dona-cyjnego w nich. Nieco podobną grupę, aczkolwiek nieliczną, stanowią księgi ofiarowane przez zakonników. Te bowiem łącznie z właściwymi zakupami ksiąg pokazują planowe nabytki klasztoru jako wspólnoty i ukierunkowany rozwój biblioteki.

Najbardziej poszukiwaną grupą ksiąg są rękopisy powstałe w klasztorze, będące wytworem skryptorium. Niestety nie udało się ustalić jego funkcjono-wania w klasztorze krakowskim w okresie średniowiecza. Także z produkcji rękopiśmiennej nie zachowały się żadne kodeksy biblioteczne. Przypuszcza się, że trzy zachowane muzyczne kodeksy pergaminowe o treści liturgicznej mogły powstać w tym klasztorze. Wzmianka o sześciu kolejnych22, w tym kilku określanych jako karmelitańskie daje pewne podejrzenie o ich miej-scową produkcję.

Na poparcie tezy o istnieniu skryptorium klasztornym może także posłużyć późniejsza twórczość rękopiśmienna karmelitów. Prócz łącznej liczby kilku-dziesięciu kodeksów muzycznych z okresu XIV–XVIII wieku, często wykona-nych na pergaminie, zachowało się również kilkaset rękopisów papierowych głównie z okresu od XVII do XIX wieku. Ta niemała kolekcja książek przede wszystkim o tematyce teologiczno-filozoficznej jest wytworem m. in. studen-tów szkół (seminariów) karmelitańskich w Krakowie i Lwowie. Twórczość ta może być odbiciem tradycji rękopiśmiennej, jaka pozostała z pierwszych wieków polskich klasztorów karmelitańskich. Pozostałe ze średniowiecza rę-kopisy, które znajdują się w klasztorze, ze względu na swoją problematycz-ną proweniencję zostały osobno omówione w części poświęconej zawartości księgozbioru.

dary na rzecz biblioteki

Praca naukowa prowadzona w klasztorze karmelitów w drugiej połowie XV nie mogła pozostać niezauważona. Jak dobrze była ona odbierana przez krakowskie środowisko naukowe niech zaświadczy wsparcie jakiego udzielił klasztorowi Świętosław Milczący (zm. 1489). Ów mansjonarz kościoła Ma-riackiego na początku lat osiemdziesiątych XV wieku przekazał karmelitom pokaźną ilość ksiąg mających służyć rozwojowi duchowemu i naukowemu zakonników23. Trzynaście woluminów z tego daru, które zachowało się do

22 Kopiarz klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 645, s. 40. 23 W. Kolak, Świętosław Milczący i jego związki z klasztorem karmelitów w Krakowie na

Piasku, s. 41–49.


— 79 —

dzisiaj stanowi, rozpoznawany obecnie na podstawie zachowanych źródeł, początek biblioteki karmelitów w Krakowie24.

Książki ofiarowane karmelitom przez Świętosława

1. Albertus Magnus, Compendium theologicae veritatis [zagin., por. XV. 266, XV. 366, XV. 368]25

2. Antoninus Florentinus, Chronicon, pars 2, Nürnberg 1484 [XV. 344] 3. Antoninus Florentinus, Chronicon, pars 3, Nürnberg 1484 [XV. 353] 4. Balbus Ioannes, Katholicon [zagin. po 1602, por. XV. 266, XV. 368] 5. Bonaventura, [tytuł nieokreślony] [zagin., por. XV. 328] 6. Augustinus, Soliloquia [por. XV. 328] 7. Biblia [zagin., por. XV. 266, XV. 328, XV. 366, XV. 368, XV. 275] 8. Immagines Apocalipsis [zagin., por. XV. 328] 9. Vita beatae Catharinae de Senis [zagin., por. XV. 328]10. Vita beatae Dorothe de Prusia [zagin., por. XV. 328]11. Stigmata s. Francisci [zagin., por. XV. 328]12. Guilhelmus Duranti, Rationale divinorum officiorum [zagin., por. XV.

266, XV. 366, XV. 368]13. Gregorius I, Moralia in Job, Venezia 1480 [XV. 266]14. Pseudo-Hieronimus s., Vitae sanctorum patrum sive Vitae patrum, Nürn-

berg 1478 [XV. 328]15. Iacobus de Voragine, Legenda aurea, Nurnberg 1478 [XV. 329]16. Mappa mundi [zagin., por. XV. 328]17. Hugo Cardinalis, [tytuł nieokreślony] [zagin., por. XV. 266]18. Iohannes Gobius, Scala coeli [zagin. po 1609, por. XV. 266, XV. 366, XV.

368]19. Iohannes Gritsch, Quadragesimale [zagin. po 1609, por. XV. 266, XV. 366]20. Ludolphus de Saxonia, Meditationes de Vita Christi, Nurnberg 1483 [XV.

275]21. Nicolaus de Lyra, Postilla super totam Bibliam, Koln 1485, pars 2 [XV.

257]22. –, pars 3 [XV. 258]23. –, pars 4 [XV. 259]24. Psalterium Beatae Mariae Virginis [zagin., por. XV. 328, rkps?]25. Reinerius de Pisis, Pantheologia, Nurnberg 1477, pars 1 [XV. 366]

24 Księgi z daru Świętosława są obecnie księgami uznanymi jako najstarsza własność biblioteki karmelitów na Piasku, bowiem zachowane do dziś, pochodzące z wieku XIV i XV rękopiśmienne księgi liturgiczne nie wchodziły w jej formalny skład.

25 W nawiasie kwadratowym podano współczesną sygnaturę biblioteki karmelitów na Piasku w Krakowie.


— 80 —

26. –, pars 2–3 [XV. 367]27. Sacramentale [por. XV. 328]28. Thomas de Aquino, Catena Aurea super quatuor Evangelistas [zagin. po

1602, por. XV. 266, XV. 368]29. Vincentius Bellovacensis, Speculum naturale, Strassburg 1481 [XV. 368]30. –, Speculum historiale, Nurnberg 1483 [XV. 369]31. –, Speculum morale, Nurnberg 1485 [XV. 365]

Fot. 12. Wpis Świętosława Milczącego z 1486 r. Gregorius I, Moralia in Job, Venezia 1480, BKKr, sygn. XV. 266 (fot. ze zbiorów AKKr)

Spośród 31 ofiarowanych klasztorowi ksiąg zachowało się do dzisiaj 14. Wszystkie zachowane inkunabuły zawierają, najczęściej na przedniej wyklej-ce lub karcie przybyszowej, charakterystyczne dla Świętosława Milczącego zapiski. Znajdziemy tam, na przykład, tytuł dzieła, jego ascetyczną dewizę Silentium ubique locorum et omni tempore i miejsce zamieszkania (dom raj-cy Piotra Salomona przy placu Mariackim). Czasami znajdziemy również informacje o innych klasztorach i instytucjach, które były przez niego obda-rowywane. Jednak spośród wszystkich miejsc, a wymieniono tam klasztory dominikanów, franciszkanów i karmelitów w Krakowie, paulinów na Skałce, kapitułę katedralną krakowską, kartuzów na Spiszu oraz Uniwersytet Kra-kowski, najwięcej ksiąg zostało przekazanych klasztorowi na Piasku. Trudno ustalić datę przekazania wszystkich ksiąg do biblioteki (było to najprawdo-


— 81 —

podobniej po śmierci Świętosława lub tuż przedtem), znana jest natomiast data zakupu danej księgi, ponieważ było to jednym z elementów wpisywa-nych przez Świętosława do podarowanych ksiąg. Wiadomo więc, że pierwsze z druków, które zachowały się do dziś w bibliotece zostały nabyte w 1480 roku.

W tymże roku Świętosław darował karmelitom księgę (pseudo-) Hiero-nima, Vitae sanctorum patrum współoprawną z dziełem Jakuba de Voragi-ne, Legenda aurea26. Tam w swym wpisie przytacza inne swe dary: Biblię współoprawną z: Immagines Apocalipsis, Stigmata S. Francisci, Vita b. Cat-herine de Senis, Vita b. Dorothe de Prusia; oraz Historię Aleksandra Wielkie-go — bardzo popularną lekturę średniowiecza o legendarnych i fantastycz-nych czynach Aleksandra, która to księga prawdopodobnie była oprawiona z Mappa mundi.

Pozostałe wymienione przez Świętosława księgi to Sacramentale oraz Psalterium cum festo Beatae Mariae Virginis. Ponadto wspomina nieokre-ślone dzieło św. Bonawentury i Soliloquia św. Augustyna oraz inne współ-oprawne z nimi, których nie wymienia jednak z nazwy. Poniżej tych ostatnich zaznaczono zamiar przeznaczenia ich do klasztoru paulinów na Skałce. Ta rozbieżność zapisu w kilku przypadkach nie daje nam pewności, co do miej-sca ostatecznego złożenia ksiąg. Wymienione tu Sacramentale i Psalterium prawdopodobnie były rękopisami i ich ślad można odnaleźć w spisie muzy-kaliów z 1560 roku27.

W 1482 roku podarowane zostały trzy księgi Panteologii Raineriusa de Pisis28, najdroższe księgi, jakie nabył Świętosław dla karmelitów, płacąc za każdy z nich 20 florenów węgierskich. W pierwszej części dzieła Świętosław w swym zapisie wymienił kolejne księgi: Compendium theologicae verita-tis Alberta Wielkiego, Guilhelma Duranti Rationale divinorum officiorum, Jana Gritscha, Quadragesimale, które zaginęło po roku 1609 oraz nieokre-ślony Pasjonał.

W następnym roku ofiarował Meditationes de Vita Christi, Ludolfa de Sa-xonia. Zaś w 1486 roku dwa komplety ksiąg. Jeden — Antoniego Florentyńczy-ka, Chronicon, tomy drugi i trzeci29 oraz Wincentego z Beauvais (Bellovacen-sis), Speculum morale, naturale i historiale30. Brakującego tomu pierwszego

26 (pseudo-) Hieronymus s., Vitae sanctorum patrum sive Vitas Patrum, Nürnberg, A. Ko-berger, 7 V 1478, BKKr, sygn. XV. 328; Jakub de Voragine, Legenda aurea, Nürnberg, A. Koberger, 11 VIII 1478, BKKr, sygn. XV. 329 adl.

27 Kopiarz klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 645, s. 16–17. 28 Rainerius de Pisis, Pantheologia, Nürnberg, A. Koberger, 12 II 1477, t. 1–3, BKKr,

sygn. XV. 366–367. 29 Antoninus Florentinus, Chronicon, t. 2–3, Nürnberg, A. Koberger, 31 VIII 1484, BKKr,

sygn. XV. 344, XV. 353. 30 Vincentius Bellovacensis, Speculum naturale, [Strassburg, Typ. Legendae aureae,

ca 1481], BKKr, sygn. XV. 368; Tenże, Speculum historiale, Nurnberg, A. Koberger, 24 VII 1483, BKKr, sygn. XV. 369; Tenże, Speculum morale, Nurnberg, A. Koberger, 6 II 1485, BKKr, sygn. XV. 365.


— 82 —

Chroniconu Antoniego z Florencji nie udało się niestety odnaleźć, ale nale-żało by przyjąć, że i ta część była ofiarowana przez Świętosława karmelitom. Również w 1486 roku podarowane było dzieło papieża Grzegorza I, Moralia in Job31, która to księga przynosi wiadomości o kolejnych darowiznach. Wraz z zapisem w Speculum naturale otrzymujemy informację o dziełach: Tomasza z Akwinu, Catena Aurea32, Jana Balbusa z Genui, Catholicon33, Jana Gobiusa, Scala coeli34, dzieło Mikołaja z Liry, prawdopodobnie Postylle do Biblii oraz nieokreślone dzieło Hugona Kardynała. W przypadku informacji z 1486 roku o wymienionych książkach, donator sugeruje możliwość przekazania ich do klasztoru kartuzów na Spiszu. Tam też prawdopodobnie powędrowało dzieło św. Tomasza z Akwinu35. Z pozostałych ksiąg Scala caeli występuje jeszcze w 1609 roku, Catholicon wspominany jest w 1602 roku. Dzieła Mikołaja de Lyra zostały podarowane nieco później, bo w 1487 roku. Są to część druga, trzecia i czwarta Postillae super totam Bibliam36.

Świętosław pragnął poprzez darowane przez siebie księgi tworzyć pewien kanon, który powinien znaleźć się w każdej podręcznej bibliotece klasztoru. Nie ma tam więc pozycji niezwykłych czy rzadkich. Były to raczej dzieła, któ-re występowały w większości ówczesnych klasztorów krakowskich. Dawały jednak one szeroki przekrój wiedzy w różnorodnej tematyce. Znajdziemy tam więc Biblię wraz z komentarzami do Pisma Świętego (4 tytuły w 6 wolumi-nach), dzieła teologiczne i filozoficzne (9), dzieła historyczne (6), dzieła z za-kresu nauki moralnej i ascezy (3), żywoty świętych (5) oraz homiletykę (3)37. Przy tak wielkim darze dla klasztoru w początkach kształtowania się szkoły zakonnej zaskakujący jest brak informacji o Świętosławie w karmelitańskich kronikach, czy inwentarzach. Być może spłonęły w pożarze w 1587 roku. Na pewne wzmianki o pamięci Świętosława, jako ofiarodawcy ksiąg do klaszto-ru karmelitów, można natrafić w pracy pierwszego hagiografa Świętosława — Macieja Ubiszewskiego38 jeszcze na początku XVII wieku. Wspomniał on

31 Gregorius I, Moralia in Job, Venezia, Reyn. de Novimagio, 14 VI 1480, BKKr, sygn. XV. 266.32 Thomas de Aquino, Catena Aurea super quatuor Evangelistas, (niezachowany egzemplarz).33 Ioannes Balbus, Catholicon, (niezachowany egzemplarz). 34 Ioannes Gobius, Scala coeli, (niezachowany egzemplarz). 35 Dzieło św. Tomasza z Aquinu (prawdopodobnie Summa) podarowane przez Świętosła-

wa kartuzom na Spiszu zostało przekazane do Biblioteki w Budapeszcie, por. K. Jelo-nek-Litewka, Świętosław Milczący, w: Felix saeculum Cracoviae — krakowscy świę-ci XV wieku, pod red. K. Panusia i K. R. Prokopa, Kraków 1998, s. 153. Podarowany tam egzemplarz mógł być inny niż wspominany w inkunabule XV. 368, bowiem jeszcze w 1602 r. inwentarz biblioteki karmelitów podaje dwa egzemplarze Catenae aureae.

36 Nicolaus de Lyra, Postilla super totam Bibliam, Köln 1485, pars 2; BKKr, sygn. XV. 257; pars 3, BKKr, sygn. XV. 258; pars 4, BKKr, sygn. XV. 259.

37 Świętosław w swoich zapiskach najczęściej wspomina Biblię i dwa tomy Pantheologii Raineriusa z Pizy, być może ze względu na ich wielki format. W przypadku Pantheo-logii ważne również wydają się koszta tych druków stanowiących dwa woluminy.

38 M. Ubiszewski, Żywot błogosławionego Świętosława, Kraków 1609.


— 83 —

o dwóch drukach ofiarowanych karmelitańskiej bibliotece w latach 1480–1482, które jednak nie zachowały się do naszych czasów39. Autor przytacza też w tłumaczeniu na język polski treść wpisu Świętosława do jednej z nich.

Fot. 13. Komentarze sporządzone ręką Jana Sakrana. Petrus Lombardus, Sententiarum libri IV, Bazylea 1487, BKKr, sygn. XV. 225 (fot. autor)

Zastanawia przyczyna tego wielkiego daru. Jest ona oczywiście zaznaczo-na w samych zapiskach Świętosława. Widać tu pobożność ofiarodawcy, lecz określenie jej jako tylko dewocyjnej nie jest do końca przemawiające. Zapis w Speculum naturale40 brzmi następująco: Iste liber meam… detur ad clau-strum in Arena fratribus Beate Marie Virginis religionis de Monte Carmeli ubi… [tu wymienione są ofiarowane księgi i paramenty]… aut ubi maior es-set degencia librorum hec pro laude Dei et Beate Marie Virginis et omnium sanctorum et pro proprietate in eius legencium et ut Deus sit benedictus in eternum et ultra wskazuje na pragnienie pogłębienia duchowości przez po-bożną lekturę. Jak pisał doktor Wacław Kolak: W ten sposób… chciał dzie-lić się bogactwem wiedzy z innymi, księga według niego miała być dostępna i użyteczna w kształceniu szerszego kręgu ludzi a przede wszystkim młodych adeptów wspólnot zakonnych, miała służyć do studiowania na chwałę Bożą i Matki Bożej Rodzicielki, przemawiała za nim chęć dostarczania dzieł reli-gijnych do studiowania przez kształcących się zakonników oraz popierania w ten sposób rozwoju nauki i ascezy w zakonie 41.

39 Były to: Joannes Gritsch, Quadragesimale oraz Joannes Gobius, Scala caeli. 40 Vincentius Bellovacentis, Speculum naturale, Strasburg, typogr. Legendae Aureae,

ca 1481, BKKr, sygn. XV. 368. 41 W. Kolak, Świętosław Milczący…, s. 42–43, 46.


— 84 —

W 1538 roku ofiarowano klasztorowi trzy księgi ad peticionis instantiam magistri Joannis de Casimiria sacre Theologie professoris protunc priorum huius loci. Książkami, o które zabiegał przeor były Sentencje Piotra Lom-barda42, Postylla Alberta Wielkiego do Ewangelii Mateusza i Marka43 i Listy świętego Hieronima44. Powtarza się w nich zapis donacji: Liber Reverendi pa-tris domini doctoris Joannis Sacrani Canonici Cracoviensis datus conventui per venerabilem dominum Stanislaum de Cracovia scholasticum Skarbimiri-cum ad peticionis instantiam magistri Joannis de Cazimiria sacre Theologie proffessoris protunc prioris huius Loci Anno domini 153845.

Pismo tych zapisek jest bardzo staranne, pisane czerwonym atramentem u dołu karty tytułowej. Takie umiejscowienie nie było możliwe jedynie w dzie-le Piotra Lombarda z powodu dużej ilości marginaliów na kilku pierwszych kartach. Umieszczony tam zapis jest nieco zagubiony wśród różnych glos i marginaliów. Kilka kart później występuje niewielkich rozmiarów zapiska z 1489 roku Jana Sakrana z Oświęcimia46, pierwszego właściciela księgi, którą podarował uniwersytetowi krakowskiemu. Księgi te były szczególnie cenne dla o. Jana z Kazimierza nie tyle ze względu na sam tekst drukowany popularnego podręcznika, ale przede wszystkim z powodu rękopiśmiennych komentarzy autorstwa sławnego Jana Sakrana, z którym zapewne spotkał się w czasie swych studiów na Akademii Krakowskiej.

Księgi te dziesięć lat po śmierci Sakrana47, podarował Stanisław z Krako-wa48, który w nieokreślonym, ale bliskim czasie dodał od siebie jeszcze dzieło Duranda de Sancto Portiano zatytułowane Questiones super quatuor libros Sententiarum49 zapisując je pro libraria fratrum in Arena Crac[oviae]. Ta

42 Petrus Lombardus, Sententiarum libri IV cum conclusionibus Henrici Gorichen, Ba-sel, N. Kesler, 23 V 1487, HC*10194, IP 4341, BKKr, sygn. XV. 225.

43 Albertus Magnus, Super Matthei Euangeliare postilla Alberti magni, Hagenau, indu-strii Henrici Gran [pro Io. Rynman], 1505, VD 16 A 1362; Super Marci Euangeliare Postilla Venerabilis domini Domini Alberti magni, Hagenaw, industrii Henrici Gran [pro Io. Rynman], 1505, VD 16 A 1361, sygn. XVI. 122.

44 Hieronymus s., Epistolae, Basel. N. Kessler, 8 VIII 1492, H* 8561, IP 2792, BKKr, sygn. XV. 247.

45 Petrus Lombardus, Sententiarum libri IV, BKKr, sygn. XV. 225. 46 P. Szkaradnik [Stanko], Mistrzowie Uniwersytetu Krakowskiego z Oświęcimia w XV

i na początku XVI wieku, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 7:2001, s. 65. 47 Śmierć Jana Sakrana nastąpiła w 1527 r. Tamże. 48 Stanisław z Krakowa (Cracoviensis), bakałarz w 1504 r., magister w 1507 r., doktor

teologii, profesor Akademii Krakowskiej, collega maior, dziekan Wydziału Filozoficz-nego w l. 1517, 1526, 1533, kustosz kolegiaty św. Floriana, pierwszy kaznodzieja pol-ski w Kościele Mariackim, zob. Statuta nec non liber promotionum philosophorum ordinis in universitate studiorum Jagellonica ab anno 1402 ad annum 1849, wyd. J. Muczkowski, Kraków 1849, s. 140, 147, 164, 180, 188.

49 Durandus de Sancto Portiano, Questiones super quattuor libros Sententiarum, [lib. 1–2], [Parisiis, ex officina Ascensiana, impensis Joannis Parvi, 1508?], BKKr, sygn. XVI. 367.


— 85 —

notatka z około 1540 roku jest najstarszym zapisem zawierającym nazwę — biblioteka — w odniesieniu do księgozbioru klasztoru na Piasku.

O własnych książkach Jana z Kazimierza świadczą trzy zachowane dzieła, rozpoznane jako jego własność poprzez umieszczony na oprawie superekslibris50. Były to następujące dzieła: Piotra de Bergamo, Tabula super Thomae51, Jana Gersona, Opera p. 152 i Antoniego de Fantis, Tabula Generalis ac Mare magnum Scotice subtilitatis53. Należy przy tym zauważyć, iż dzieła Gersona występują-ce w inwentarzu z 1595 roku zgrupowane są w dwu wydaniach. Jedna zawiera tomy pierwszy, trzeci i czwarty, druga zaś pierwszy i trzeci. Z wydania z 1488 roku, oprócz księgi Jana z Kazimierza, zachował się jeszcze jeden tom czwarty54, nie mający śladu superekslibrisu. Natomiast kolejna księga z trzecim tomem dzieł Gersona zaginęła. Występowała jeszcze w dwudziestowiecznym spisie in-kunabułów, skąd zaczerpnięte są dane wydawnicze o niej. Być może jest to całość wydania uzyskana dzięki staraniom Jana, niestety dysponujemy jedynie gmer-kiem z pierwszego tomu, bowiem czwarty tom zarówno przez odmienną oprawę, jak i z powodu daleko posuniętej destrukcji nie jest w stanie tego potwierdzić.

Kolejna księga, Questiones in quatuor libris Sententiarum Jana Dunsa Scota, część trzecia i czwarta55, zawiera proweniencję, która może być przy-pisywana Janowi. Zapiska w niej brzmi: Comparatus per me fratrem Iohan-nem Baccalaureatem sacre pagine filium huius conventus. Z dużym prawdo-podobieństwem można uznać, iż książka należała do Jana z Kazimierza, bo-wiem innych Janów z wykształceniem akademickim w tym czasie nie było. Ostatni czterej Janowie wstąpili na Akademię Krakowską w latach 1481–1483, natomiast Jan syn Erazma (Johannes Erasmi) wstąpił do niej w 1500 roku, lecz tak jak u pozostałych nie potwierdzono jego promocji. Tak, więc zapiska musiała powstać po 1523 roku, kiedy to Jan z Kazimierza osiągnął tytuł bakałarza biblijnego.

Inkunabuł Piotra de Bergamo (sygn. XV. 205) zawiera poza supereksli-brisem Jana z Kazimierza na oprawie wcześniejszą proweniencję Macieja z Kobylina56, który ofiarował tę książkę dla kolegium teologów. Sugeruje to

50 S. Sułecki, O nieznanym gmerku karmelity o. Jana z Kazimierza (zm. 1551), „Krakow-ski Rocznik Archiwalny”, t. 10:2004, s. 249–253.

51 Petrus de Bergamo, Tabula operum Thomae Aquinatis, Basel, B. Rihel, 4 XII 1478, H* 2818, IP 4312, BKKr, sygn. XV. 205.

52 Ioannes Gerson, Opera, p. 1, Inventarium, [Strassburg, Ioannes Grüniger?], 1488, H* 7622, IP 2353, BKKr, sygn. XV. 206.

53 Antonius de Fantis, Tabula Generalis ac mare Magnum Scotice subtilitatis, Venetijs, Per Petrum de Quarengijs sumptibus Bartholomei de Gabiano, 1516, BKKr, sygn. XVI. 604.

54 Ioannes Gerson, Opera, p. 4, [Strassburg, Io. Grüniger], 1488, HC* 7622; IP 2353, BKKr, sygn. XV. 215.

55 Joannes Duns Scotus, Questiones in quatuor libros Sententiarum, p. 3–4, Venezia, B. Locatellus pro Oct. Scoto, 18 XII 1497, GW 9077, IP 1993, BKKr, sygn. XV. 241.

56 J. Zathey, Maciej z Kobylina, w: PSB, t. 19, Wrocław-Warszawa-Kraków 1974, s. 19–20.


— 86 —

przekazanie tej księgi przez kolegów mniejszych klasztorowi, bądź samemu Janowi, potwierdzając jego szczególne powiązania z krakowskim środowi-skiem naukowym, a przede wszystkim profesorskim Collegium Maius.

Fot. 14. Superekslibris Jana z Kazimierza. Antonius de Fantis, Tabula Generalis …, Venetiis, per Petrum de Quarengiis, 1516, BKKr, sygn. XVI. 604 (fot. autor)


— 87 —

Kolejny ofiarodawca ksiąg do biblioteki karmelitów, Andrzej Burkard57 z Krakowa studiował w Krakowie na Akademii, promowany był na stopień magistra około 1510 roku. Został członkiem Collegium Maius i kanonikiem kolegiaty św. Floriana na Kleparzu. Na doktora i profesora teologii promo-wany został 27 stycznia 1538 roku. Zmarł trzy miesiące później (19 IV 1538). Książki jego daru umieszczone są na początku inwentarza z 1595 roku i sta-nowiły drugi, co do wielkości komplet dzieł w księgozbiorze. Są to Postylle do Biblii Hugona Kardynała, wydane w 1504 roku w bazylejskiej drukarni Jana Amerbacha58. W tomie pierwszym zamieszczono informację: Reverendus olim dominus doctor Andreas Cracovienis Canonicus Ecclesiae sancti floriani qui extremum diem decima nona aprilis fratribus ordinis carmelitarum in are-na extra muros Cracoviensis legavit hunc primam partem Hugonis cum aliis omnibus sequentibus. Orent pro eo. Jedynie w pierwszej części zamieszczono dłuższe wyjaśnienie zapisu, zapewne dokonane przez egzekutorów testamen-tu, w pozostałych tomach zapiski proweniencyjne ograniczają się do pisanego ręką właściciela: Andree Burcardini sum. Pierwotnie było sześć tomów tego dzieła i tyle występuje w inwentarzu. Do dzisiaj zachowało się pięć tomów. Nie wiadomo dlaczego twórca najstarszego inwentarza umieścił przy tomie drugim informację non est, skoro zachował się ów tom, który tak jak pozo-stałe części zawiera proweniencję Burkarda, co przemawia o jego przynależ-ności do ówczesnego księgozbioru.

Przy innych trzech księgach z jego donacji również umieszczono teksty odnoszące się do testamentu. Warto tu wspomnieć o dwóch tomach Sentencji Piotra Lombarda z komentarzem Bonawentury wydanych w Norymberdze u Kobergera w 1491 roku, pięknie oprawionych w skórę z okuciami narożni-ków i środkowym guzem, ozdobnymi klamrami w kształcie palmet, na których wygrawerowano minuskułą gotycką tytuły59. Uzupełnieniem do powyższych dzieł była Tabula in scripta Bonaventurae super libros Sententiarum Jana Beckenhauba, wydana również u Kobergera około 1494 roku60.

Trudno określić, jaka była chronologia tych darów, czy Burkard wiedząc o darach Stanisława z Krakowa dla karmelitów skłonił się na łożu śmierci ku prośbie Jana z Kazimierza, czy też pierwotna donacja wyszła właśnie od niego. Można by sądzić, iż przeor otrzymując testamentem co najmniej dzie-

57 W. Wisłocki, Incunabula typographica Bibliothecae Universitatis Jagiellonicae Cra-coviensis, Kraków 1900, s. 97.

58 Hugo Cardinalis, Repertorium postillarum utriusque testamenti, [Basileae, I. Amer-bach, 1504], t. 1 — BKKr, sygn. XVI. 124, t. 2 — BKKr, sygn. XVI. 125, t. 3 — BKKr, sygn. XVI. 163, t. 4 — BKKr, sygn. XVI. 128, t. 5 — BKKr, sygn. XVI. 634.

59 Petrus Lombardus, Sententiarum libri IV. cum commento Bonaventurae, p. 1–2, 3–4, [Nürnberg, Anton Koberger, post 2 III 1491], HC* 3540, IP 4338, BKKr, sygn. XV. 255, XV. 256.

60 Ioannes Beckenhaub, Tabula in scripta Bonaventurae super libros Sententiarum, Nürnberg, [Anton Koberger, ca 1494], IP 879, BKKr, sygn. XV. 223.


— 88 —

więć ksiąg poprosił społeczność Collegium Maius, by przy podobnych dona-cjach pamiętać o pobliskim klasztorze61.

Podobnie jak Burkard, kanonikiem kolegiaty św. Floriana na Kleparzu był także Stanisław Wyelopole62. Studiował w Krakowie, promowany był na stopień magistra około 1510 roku, później członek Collegium Maius, doktor i profesor teologii. Zachowała się jedna księga dana karmelitom przez eg-zekutorów jego testamentu w 1540 roku. Jest to pierwsza i druga część ko-mentarza do Biblii św. Hieronima wydanego w Wenecji w latach 1497–1498 w oficynie Jana i Grzegorza de Gregoriis63.

Również jeden wolumin zawierający dzieła św. Hieronima: Lucubratio-nes omnes i współoprawne Opus Epistolarum wydane u Frobena w Bazylei64 ofiarował karmelitom w dwa lata później testamentem kanonik krakowski Melchior Sobek65. Zapis w tym woluminie oprawionym w skórę, na której wytłoczono superekslibrys z wyobrażeniem św. Hieronima brzmi następu-jąco: Hoc Volumen est legatum per Reverendum patrem dominum Melchio-rem Sobek Canonicum Crac. Monasterio Sancte Marie in arena extra muros Crac. per Reverendum dominum Sigismundum Sobok decanum Sancziensis Testamenti exequutore datum Anno Domini 1542.

Na rok 1544 datują się kolejne nabytki biblioteczne karmelitów. Księgo-zbiór bowiem wzbogacił się o co najmniej sześć ksiąg z daru prepozyta koś-cioła akademickiego św. Anny doktora Erazma z Krakowa66. Prawdopodobnie i w tym przypadku była to spuścizna po zmarłym akademiku, o czym może świadczyć typowy wpis: M. D XL IIII Conventui Carmelitarum per egregium Virum d[ominum] doctorem Erasmum a Cracovia s. Annae prepositum le-gatus pro eius anima. Z jego daru są dwa tomy dzieł Bonawentury wydane w Strassburgu z 1495 roku67 oraz Commoniloquium Jana Gallensis z 1489

61 S. Sułecki, Profesorskie dary na rzecz Biblioteki Karmelitów na Piasku w Krakowie, ,,Alma Mater”, nr 87–88:2006/2007, s. 24–25.

62 W. Wisłocki, Incunabula…, s. 549. 63 Hieronimus s. Commentaria in Bibliam, p. 1, 3, Venezia, Ioannes et Gregorius de Gre-

goriis, 1497, 25 VIII 1498, H* 8581, IP 2780, BKKr, sygn. XV. 267. 64 Hieronymus s., S. Hieronymi lucubrationes omnes una cum pseudepigraphis, Basi-

leae, apud Ioan. Frobenium, 1526, BKKr, sygn. XVI. 126; Hieronymus s., Opus epi-stolarum diui Hieronymi Stridonensis, Apud Basileam, ex officina Frobeniana, 1524, 1524, BKKr, sygn. XVI. 127.

65 Melchior Sobek (zm. 1542), kanonik krakowskiej kapituły katedralnej, fundator ołta-rza w kaplicy św. Trójcy w katedrzewawelskiej. Więcej na temat życia i działalności ks. M. Sobka zob. L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 3, Kraków 1852, s. 62; I. Kaniewska, Sobek Melchior z Sulejowa h. Brochwicz, w: PSB, t. 39, z. 162, Warszawa-Kraków 1999, s. 453–454.

66 Erazm Beck z Krakowa, prepozyt kościoła św. Anny, prof. retoryki, uczeń Jana Som-merfelda mł., zob. M. Zwiercan, Sommerfeld Jan mł., w: PSB, t. 40, z. 166, Kraków 2001, s. 471. Księgi z jego daru opatrzone są wpisanym rokiem 1544.

67 Bonaventura, Opuscula, p. 1–2, Strassburg, [Typ. Jordani Ge. Husner], 1495, GW 4648, IP 1137, BKKr, sygn. XV. 182, XV. 195.


— 89 —

roku wydane w tej samej oficynie. W czasie oprawiania dodano do niego jeszcze Etymologie Izydora68. Wszystkie trzy woluminy zostały oprawione tak samo w brązową skórę z tłoczeniami takimi jak rozeta wirująca, czy herb z orłem w koronie. To ostatnie tłoczenie zostało przykryte okuciami narożnymi. Prócz tego otrzymano Homiliarius doctorum wydany w Bazylei u Kesslera w 1493 roku69 oraz Alberta de Eyb, Margareta Poetica70, jedną z cenniejszych ksiąg zbioru ze względu na zachowany w niej gmerk słynnego rajcy krakowskiego, Baltazara Behema z 1484 roku71.

Zachowanych około 30 ksiąg podarowanych od osób z kręgu Akademii Krakowskiej wraz z ponad trzydziestoma „świętosławowymi” darami, stano-wiły trzon biblioteki karmelitów około 1550 roku. Należy zastanowić się dla-czego te księgi zostały przeznaczone do klasztoru karmelitów. Czy wpłynęła na to silna osobowość Jana z Kazimierza, lub też jego prestiżowa pozycja? Trudno na to dzisiaj odpowiedzieć, aczkolwiek wiadomo, że niejednokrotnie i później profesorowie Akademii oddawali swe nieraz potężne księgozbiory na potrzeby karmelitów.

W zbiorze starodruków szesnastowiecznych wyróżniają się ze względu na swoją oprawę księgi podarowane Kolegium Teologów, jak jest to wytłoczone na przedniej okładzinie72 przez biskupa Piotra Tomickiego73 w 1536 roku. Obok samego napisu na pięknej renesansowej oprawie typu mniszego figuruje herb Łodzia. Mimo tego, iż data 1536 roku bliska jest donacji akademików Collegium Maius, to jednak nie można z całą pewnością powiedzieć czy te książki zostały wtedy ofiarowane, zwłaszcza, że nie występują one w inwentarzach z przełomu wieków XVI i XVII. Również w niektórych z nich napotkano na proweniencję

68 Ioannes Gallensis, Summa Collationum sive Commoniloquium, Strassburg, [Typ. Jor-dani Ge. Husner], 25 V 1489, HC* 7444, IP 3132, BKKr, sygn. XV. 179; Isidorus Hi-spalensis, Etymologiae. Basilea, (M. Furter), 8 VIII 1489, HC* 9274, IP 3292, BKKr, sygn. XV. 180 adl.

69 Homiliarius doctorum, Basel, N. Kessler, 30 IX 1493, HC* 8791, IP 2845, BKKr, sygn. XV. 238.

70 Albertus de Eyb, Margarita Poetica, [Strassburg, G, Hussner, non post 1479], GW 9531, IP 2115, BKKr, sygn. XV. 327.

71 Z. Ameisenowa, Czyim herbem jest herb Szeliga w Kodeksie Behema, „Biuletyn Histo-rii Sztuki”, t. 16:1954, nr 3, s. 316, M. Starzyński, Kto był pisarzem Kodeksu Behema?, „Rocznik Krakowski”, t. 73:2007, s. 61–71.

72 Na okładzinach wytłoczono napis: R. D. Petrus Tomicius Collegio Theologorum legavit 1536 i herb biskupa — Łodzia, zob. Ioannes Chrysostomus, Opera, apud Germaniae Basileam, in aedibus Andreae Cratandri, 1525, BKKr, sygn. XVI. 156.

73 Piotr Tomicki (1464–1535), doktor praw, sekretarz królewski, biskup przemyski, po-znański i krakowski, podkanclerzy koronny, humanista, posiadacz wspaniałej biblio-teki, której część prawniczą i teologiczną zapisał bibliotece Collegium Maius, funda-tor kaplicy pw. św. Tomasza Kantuaryjskiego w katedrze wawelskiej, w której został pochowany, por. L. Hajdukiewicz, Tomicki Piotr, w: Encyklopedia wiedzy o książce pod red. A. Birkenmajera, B. Kocowskiego, J. Trzynadlowskiego, Wrocław-Warszawa-Kra-ków 1971, kol. 2350–2351.


— 90 —

kanonika kolegiaty akademickiej św. Floriana na Kleparzu z 1629 roku. Su-geruje to donację całości zbioru w pierwszej połowie XVII wieku.

Występujące w starodrukach zapisy nie poświadczają zakupu ksiąg przez klasztor, lecz jedynie przez osoby prywatne, których dary zostały omówio-ne wcześniej. Na kupno, a przez to na planowe gromadzenie dzieł do księ-gozbioru, najlepiej wskazałyby rachunki, lecz z powodu ich braku jedynym sposobem odnalezienia tego typu zapisów jest prześledzenie proweniencji ksiąg. Czynność ta utrudniona przez brak pełnego zapisu w katalogach po-woduje żmudne i długotrwałe badania. O zakupie klasztornym możemy po-wiedzieć i to bardzo hipotetycznie, w przypadku, gdy w księgach występuje tylko zapis przynależności do karmelitów lub nie ma żadnej proweniencji. Takim wskaźnikiem przynależności może być również oprawa, stąd kilka eg-zemplarzy ksiąg z domniemanego zakupu została omówiona w dalszej części rozdziału, poświęconej oprawom.

3. zawartość księgozBioru

Karmelitańskimi rękopisami średniowiecznymi zajęto się już z końcem dziewiętnastego wieku. W 1900 roku Mathias Bersohn opisał je w pracy O ilu-minowanych rękopisach polskich74, w latach 1918–1926 Feliks Kopera i Le-onard Lepszy opracowali iluminowane rękopisy księgozbiorów krakowskich dominikanów i karmelitów75, natomiast w 1926 roku Edward Chwalewik wy-dał Zbiory polskie, w których wspomniał m. in. krakowskie i lwowskie zbio-ry biblioteczne karmelitów76. Najnowsza praca karmelity o. Jamesa Boyce’a, który badał krakowskie rękopisy karmelitańskie przez kilka ostatnich lat, przynosi szczegółowe opracowanie zbioru muzycznego77.

kSięgi rękopiśmienne

W dzisiejszym księgozbiorze karmelitów na Piasku w Krakowie znajduje się piętnaście kodeksów średniowiecznych78. Ani jeden z tych rękopisów nie

74 M. Bersohn, O iluminowanych rękopisach polskich, Warszawa 1900, s. 97–115. 75 F. Kopera, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy księgozbiorów OO. Dominikanów i OO. Kar-

melitów w Krakowie, Kraków 1926. 76 E. Chwalewik, Zbiory polskie, Warszawa 1916, s. 51, 67.77 J. Boyce, Carmelite Liturgy and Spiritual Identity. The Choir Books of Kraków, Tur-

nhout (Brepolis) 2008, J. Boyce, The Carmelite Choir Books of Krakow: Carmelite Li-turgy before and after the Council of Trent, „Studia Musicologica Academiae Scientia-rum Hungaricae”, t. 45:2004, z. 1–2, s. 17–34.

78 Katalog rękopisów średniowiecznych biblioteki Karmelitów na Piasku umieszczony w aneksie na końcu pracy sporządzony został na podstawie szczegółowego opracowa-nia Pawła M. Prokopa z Biblioteki Czartoryskich w Krakowie (maszynopis w AKKr).

3. Zawartość księgozbioru

— 91 —

posiada wyraźnej proweniencji klasztoru krakowskiego. Wszystkie zostały przywiezione do Krakowa po drugiej wojnie światowej z klasztoru lwowskiego i dlatego też widnieją na nich dwudziestowieczne pieczęcie tegoż konwentu79. Pośród nich znajduje się co najmniej sześć rękopisów80 przekazanych w 1729 roku karmelitom we Lwowie z tamtejszej biblioteki kapituły katedralnej81. Je-den rękopis ma siedemnastowieczne noty82. Pozostałe, posiadają jako jedyne oznaczenie przynależności — pieczęć lwowskiego konwentu z XX wieku. Nale-żało więc ustalić od kiedy rękopisy te były własnością tamtejszego klasztoru.

W średniowieczu klasztor lwowski funkcjonował w latach 1442–145383. Za-łożony został z fundacji kasztelana i starosty krakowskiego Jana z Czyżowa Ligęzy na Przedmieściu Halickim. Po 1453 roku, kiedy nastąpił najazd tatarski i zniszczenie klasztoru84, nie zachowały się żadne informacje o karmelitach we Lwowie. Najazd tatarski zapewne przyniósł całkowite zniszczenie księgozbio-ru, łącznie z księgami liturgicznymi. Karmelici przybyli na nowo do Lwowa dopiero z początkiem XVII wieku. Byli to między innymi karmelici krakow-scy85, którzy przywieźli ze sobą księgi, pochodzące z księgozbioru piaskowego86.

Pozostaje jednak problem braku not proweniencyjnych krakowskiej bi-blioteki. Nie musi to oznaczać, iż te rękopisy nie należały w okresie od XV do XVI wieku do klasztoru na Piasku. Jak można zauważyć w najstarszym za-chowanym inwentarzu nie występują w ogóle adnotacje o rękopisach, a nie-możliwym jest, by klasztor takich nie posiadał. O przyczynach nie umiesz-czenia ich w inwentarzu można jedynie snuć domysły, jak przechowywanie w innym miejscu, poza biblioteką, czy też brak zainteresowania z powodu

79 E. Chwalewik wspomina o kilkunastu średniowiecznych rękopisach w klasztorze lwowskim. E. Chwalewik, Zbiory polskie, t. 1, Kraków 1926, s. 385.

80 Andreas Hispanus de Escobar, Lumen confessorum, Sermones, XV w. (BKKr, rkps 211); Gregorius I papa, Moralia seu Expositio in Job, XV w. (BKKr, rkps 216); Nicolaus de Błonie, Sermones dominicales, 1464 (BKKr, rkps 220); Ambrosius ep. Mediolanensis, De officiis ministrorum, De Abraham, De Isaac, De bono mortis, De fuga saeculi, De Iacob et vita beata, De Ioseph, De benedictionibus patriarchum, Apologia prophetae David, De Nabutha, De Salomone, Liber de mysteriis, De sacramentis, Hugo Ripelin de Argentina, Compendium theologicae veritatis [olim sub nomine Alberti Magni], XV w. (BKKr, rkps 221); [Sententiae diversae], Inventatorium pauperum sive tabula decretorum, [Tituli et capitula decretalium], Tabula clementinarum, Tabula decreti per fratrem Nicolaum OP [de Avesiaco?], 1475 (BKKr, rkps 223); Ioannes Burchardi, Pupillus, [Lwów?] XV w. (BKKr, rkps 230).

81 Inventarium auri, argenti, clenodiorum et totius suppelectilis ecclesiae et conventus Maioris Leopoliensis, AKKr, sygn. 380, s. 146–167.

82 Tomasz z Akwinu, Summae theologiae secunda secundae, 2 IX 1429 (BKKr, rkps 215)83 W. Kolak, Katalog Archiwum…, s. 19; T. Trajdos, Karmelici we Lwowie…, s. 512. 84 Tomaszewski B., Dzieje zakonu…, s. 47, T. Trajdos, Karmelici we Lwowie…, s. 512. 85 Był między nimi o. Bazyli Jarocki, późniejszy przeor klasztoru lwowskiego, który przy-

wiózł ze sobą kilka książek. 86 Zarówno na księgach Bazylego Jarockiego, jak i przybyłego kilka lat później Jacka Du-

racza znajdują się zapisy o początkowym przeznaczeniu tych ksiąg do biblioteki klasz-toru na Piasku. Zakłada się, że również inni zakonnicy mogli przywieźć ze sobą książki.


— 92 —

ich „starożytności”. Niektóre z tych rękopisów są na tyle popularnymi i mało charakterystycznymi dziełami, że ich tytuły mogą być bez specjalnego wyróż-nienia, umieszczone w najstarszym inwentarzu. Również należałoby uwzględ-nić zaobserwowany w wielu bibliotekach pewien zwyczaj pomijania w ogóle rękopisów w inwentarzach przy ich faktycznym istnieniu w księgozbiorze87.

Fot. 15. Mikołaj z Błonia, Sermones dominicales, 1464 r., BKKr rkps 220 (fot. autor)

Brak zapisów własnościowych w rękopisach średniowiecznych może wyni-kać z tego faktu, że i w pozostałych księgach (drukowanych) zapisy o przyna-leżności do klasztoru karmelitów w Krakowie pojawiają się dopiero z końcem XVI lub na początku XVII wieku. Są oczywiście wcześniejsze noty prowenien-cyjne wskazujące na tę przynależność, ale zawsze wynikają one z czyjeś do-nacji. Można przez to założyć, że księgi posiadające tę siedemnastowieczną notatkę jako pierwszy zapis przynależności, można traktować za bezpośred-nie nabytki klasztoru. Jeśli tak było, omawiane rękopisy nie mające żadne-go krakowskiego zapisu mogły zostać zakupione lub przepisane w klaszto-rze w Krakowie. Na początku XVII wieku podczas drugiej fundacji klasztoru lwowskiego, a jeszcze przed akcją sygnowania książek krakowskich, zostały wywiezione do Lwowa. Taka droga wydaje się być najprostsza, gdyż zarówno z Krakowa pochodziła pierwsza obsada klasztoru, jak i to, że klasztor kra-kowski z racji swego znaczenia w prowincji był wówczas najbogatszy w księgi.

87 E. Zielińska, Kultura intelektualna kanoników regularnych z klasztoru w Kraśniku w latach 1469–1563, Lublin 2002, s. 81.


— 93 —

Fot. 16. Fragment Revelationes św. Brygidy z 1386, BKKr, rkps 214 (fot. autor)

Spośród dziewięciu ksiąg o przypuszczalnej przynależności do klasztoru na Piasku pięć nie wymienia skryptora, a ich powstanie określa się na XV wiek. Mogły być one wytworem miejscowego klasztornego skryptorium88. Bez zanotowanego skryptora jest także rękopis 214 zawierający Revelationes św. Brygidy, przepisany w 1386 roku. Swym powstaniem wyprzedza jednak fundację karmelitów w Krakowie, stąd nie mógł tu powstać. Pozostałe rękopi-sy musiały przyjść do klasztoru z zewnątrz, czy to drogą kupna, czy też daru. Jak już wspomniano jeden rękopis zawiera noty własnościowe z XVII wieku. Zapis w rękopisie (sygn. 215): frater Lucas Drzazgowski prior Leo[poliensis]89 pro conventu Leopo[liensi] Car[melitarum] Calce[atorum] świadczy o poja-wieniu się tego rękopisu najpóźniej przed 1650 rokiem w konwencie lwow-skim, jako dar przeora.

Najcenniejszym spośród rękopisów biblioteki karmelitów jest wspomnia-ny już kodeks papierowy (rkp. 214) zawierający Revelationes św. Brygidy. Powstał on w 1386 roku w trzynaście lat po jej śmierci. Jest jednym z trzech

88 Księgi te zawierają następujące dzieła: Piotr Lombard, Secunda liber Sententiarum (rkps 213); Tomasz z Akwinu, Summa theologica secunda secundae (rkps 215), Ser-mones de sanctis (rkps 222), Sermones (rkps 219); Mikołaj z Krakowa Wigandi, Po-stillae, Quadragesimale, Sermones, De passionis Christi (rkps 224).

89 Łukasz Drzazgowki był przeorem lwowskim w latach: 1629–1638, 1641–1646 i 1648–1650, por. Liber memorabilium sive tractatus historio-theologicus de origine, funda-tione, erectione… conventus Leopoliensis, AKKr, sygn. 338, s. 315.


— 94 —

najstarszych na świecie odpisów Wizji90. Prócz tego rękopisu karmelici po-siadają kilka starodruków podobnej treści. Nie można, więc rozstrzygnąć czy pierwsze zanotowanie tego dzieła w inwentarzu lwowskim z 1693 roku91 odno-si się do rękopisu. Natomiast odczytanie notatek na karcie 311v. wskazuje, iż rękopis w 1409 roku prawdopodobnie był w Krakowie, lecz nie w posiadaniu krakowskiego klasztoru lecz w rękach prywatnych. Nie można sprecyzować nabycia tego rękopisu przez klasztor karmelitów, gdyż niedokładność zapi-sów w inwentarzach pozwala natrafić na niego dopiero o kilkaset lat później.

Trzeba dodać, że wszystkie pozostałe ze średniowiecza rękopisy bibliotecz-ne są kodeksami papierowymi. Przypuszczalnie, dlatego przetrwały, iż nie nadawały się do innego wykorzystania, jak jest to w przypadku pergamino-wych kart używanych powtórnie do opraw. Dla przykładu można podać opra-wy trzech inkunabułów92, do których wzmocnienia użyto kart niewielkiego rękopisu z kazaniami i kalendarzem pochodzących z XV wieku. O braku za-interesowania rękopisami może posłużyć fakt, iż rękopisy często umieszcza-no w dziale miscellanea, nie potrafiąc ich trafnie przyporządkować. Czasem bywało i tak, że dodawano doń zapis: księga której nie można czytać.

rękopiSy liturgiczne

Dla ukazania kultury intelektualnej karmelitów krakowskich należy uwzględnić w opisie biblioteki również muzyczne księgi liturgiczne. Od po-czątku traktowano je osobno i nie wchodziły one w skład biblioteki. Także przechowywano je w innych pomieszczeniach, przeważnie w zakrystii lub w chórze, czyli w miejscach lub w pobliżu ich, gdzie były użytkowane. Opie-kę nad nimi sprawował zakrystian.

Księgi liturgiczne posiadają własne inwentarze, najstarszy z 1560 roku93 i kolejny współczesny najstarszemu inwentarzowi biblioteki z 1595 roku94. Zachowały się jeszcze wiadomości o inwentarzu z 1665 roku95, choć on sam zaginął96. Z okresu średniowiecza zachowało się sześć kodeksów muzycznych.

90 Birgitta s., Revelationes. Book VI, edited by Birger Bergh, Stockholm 1991, s. 13–55. 91 Inventarium auri, argenti, clenodiorum et totius suppelectilis ecclesiae et conventus Maio-

ris Leopoliensis fratrum Ordinis Beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo connotatum pro capitulo Zoludensi, AKKr, sygn. 374, s. 70 (Libri Spirituales, in folio sub litera N).

92 A. Florentinus, Summa theologica, p. 2–4, Nürnberg, 28 VIII 1486–12 II 1487, GW 2189, IP 421, BKKr, sygn. XV. 340, XV. 345, XV. 346.

93 Kopiarz klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 645, s. 16–17. 94 Tamże, s. 40. 95 T. Maciejewski, Inwentarz muzykaliów kapeli karmelickiej w Krakowie na Piasku z lat

1665–1684, „Muzyka”, t. 21:1975, s. 77–99.96 Dzięki uprzejmości doktora Tadeusza Maciejewskiego klasztor otrzymał kopię mikro-

filmu tego rękopisu. Fragment dotyczący dzieł muzycznych przed ponad trzydziestoma laty został zmikrofilmowany przez klasztor i przesłany autorowi powyższego artykułu.


— 95 —

Fot. 17. Epifania. Antiphonarium de sanctis et de tempore hiemalis, Praga 1394, BKKr rkps perg. 14 (fot. D. Kołakowski)


— 96 —

Ich opracowaniem zajęto się już na początku XX wieku97. Wszystkie księgi z tego okresu przechowywane są w klasztorze krakowskim prócz jednego rę-kopisu znajdującego się w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Nie odnaleziono średniowiecznych kodeksów karmelitańskich o proweniencji krakowskiej w innych zbiorach.

Najstarsze z nich są antyfonarze powstałe w latach 1394–1397 w praskim klasztorze karmelitów. Są to Antiphonarium de sanctis et de tempore hiemalis98, Antiphonarium de sanctis aestivalis99 oraz Antiphonarium de tempore aesti-valis100. Stanowią one jeden kompletny zbiór antyfon na cały rok w dwóch cy-klach de tempore i de sanctis. W kodeksie przechowywanym we wrocławskim Ossolineum zachował się całostronny wpis mówiący o twórcach antyfonarza i czasie powstania tego dzieła. Oto jego treść: Anno ab incarnacione Domini nostri Ihesu Christi milesimo trecentesimo nonagesimo septimo in die transla-cionis Sancti Wenceslai ducis Bohemiae completus est iste liber per manus fra-tris Leonis ex ordinacione reverendi patris Prioris provincialis Fratris Henrici de Gravenberg anno provincialatus sui IIIIo et sub regimine fratis Hartmani de Tachovia protunc prioris pragensis anno officii sui XVIIIo hic edificavit no-vum chorum et completuit tectum una cum magnis organis eodem anno. Ideo orate deum pro eo sciant ergo cuncti posteri nostri quod hii subscripti fratres protunc filii nostri conventus quilibet eorum pro posse suo porrexit manum ad-iutricem pro complecione istius libri Primo prior praescriptus Item frater Nico-laus Rauber protunc prior tachoviensis Item frater Iacobus Aquila predicator hic rexit ambonem bohemicalem XXVI annis Item frater Procopius cantor hic rexit chorum XLVI annis et maxime pragensem et finit101.

Antyfonarze praskie zostały najprawdopodobniej przywiezione w pierw-szych pięćdziesięciu latach funkcjonowania klasztoru. Powstały one w roku fundacji konwentu krakowskiego w klasztorze praskim karmelitów i stąd wnioskowano, że przybyły tu wraz z pierwszymi karmelitami. Jak wskazu-je Katarzyna Płonka-Bałus102 ten komplet antyfonarzy był zbyt cenny, aby ofiarować go klasztorowi krakowskiemu już w 1397 roku, kiedy to rozpoczęta

97 M. Bersohn, O iluminowanych…, F. Kopera, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy….98 Antiphonarium de sanctis et de tempore hiemalis, Praga 1394, BKKr rkps perg. 14,

por. F. Kopera, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy…, kodeks II; M. Bersohn, O ilumi-nowanych…, s. 112; J. Boyce, Carmelite Liturgy…, MS 2.

99 Antiphonarium de sanctis aestivalis, Praga 1397, BKKr, rkps perg. 12, por. F. Kope-ra, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy…, kodeks I; M. Bersohn, O iluminowanych…, s. 107–111; J. Boyce, Carmelite Liturgy…, MS 1.

100 Antiphonarium de tempore aestivalis, Praga 1394–7, Wrocław, Zakład im. Ossoliń-skich, sygn. 12025/IV, por. F. Kopera, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy…, kodeks III; M. Bersohn, O iluminowanych…, s. 101–107, J. Boyce, Carmelite Liturgy…, MS Wro.

101 Antiphonarium de tempore aestivalis, Praga 1394–7, Wrocław, Zakład im. Ossoliń-skich, sygn. 12025/IV, k. 1.

102 K. Płonka-Bałus, Antyfonarz z roku 1397 OO. Karmelitów w Krakowie na Piasku. Ze studiów nad iluminatorstwem czeskim przełomu XIV i XV wieku, „Folia Historiae Atrium”, t. 27:1991, s. 38.


— 97 —

była dopiero budowa kościoła i klasztoru. Autorka artykułu przesuwa datę ich pojawienia się na Piasku na późniejszy okres gdy konwent praski upadł z powodu wojen husyckich (1442), utworzono nową prowincję polsko-czeską (1462), a także gdy w krakowskim konwencie zaczęła funkcjonować szkoła. Równie słuszna wydaje się inna hipoteza stawiająca krakowską fundację kró-lewską na tyle prestiżową dla Zakonu, iż te wspaniale iluminowane rękopisy mogły pojawić się równocześnie z karmelitami w Polsce103.

Katarzyna Płonka-Bałus sugeruje, że zamiast czeskich ksiąg od początku fundacji miał się w klasztorze znajdować antyfonarz spisany w pierwszej po-łowie XIV wieku na użytek katedry krakowskiej, o czym świadczy jego treść li-turgiczna oraz muzyka spisana w postaci nie używanych przez karmelitów go-tyckich neum romboidalnych. Możliwe, że został on ofiarowany w 1397 roku przy okazji królewskiej fundacji104. Twierdzenie to opiera się na dwóch kartach rękopiśmiennych oznaczonych jako fragmenty a i b105, które mogą być maku-laturą pergaminową używaną do opraw. Oznaczałoby to, że ksiąg tych nie było w klasztorze na Piasku, a karty pergaminowe przywędrowały tutaj np. w oprawie starodruków. Również James Boyce wykazał, że krakowscy karme-lici nigdy nie posługiwali się diecezjalnymi antyfonarzami do śpiewu oficjum106.

Fot. 18. Inicjał Q. Vincentius Bellovacensis, Speculum naturale, Strassburg 1481, BKKr, sygn. XV. 368 (fot. ze zbiorów AKKr)

103 J. Boyce, Carmelite Liturgy…, s. 102. 104 K. Płonka-Bałus, Antyfonarz z roku 1397…, s. 37. 105 Fragmenty a i b obecnie zaginione. 106 J. Boyce, Carmelite Liturgy…, s. 76–77, 102.


— 98 —

Według tradycji klasztornej antyfonarze były cztery107. Nie wiadomo co zawierał ostatni rękopis. Być może było to Breviarium ordinis nostri de per-gamino występujące w spisie z 1595 roku. Dwie księgi rękopiśmienne, w tym kodeks „praski”, po 1900 roku trafiły do rąk prywatnych jako zapłata za wy-konanie prac malarskich w klasztorze. Pozostający u spadkobierczyni mala-rza Antoniego Gramatyki (zm. 1922) kodeks został udostępniony Feliksowi Koperze dla jego, wydanego w roku 1923 opracowania. Praski rękopis został w latach pięćdziesiątych XX wieku wykupiony przez Zakład im. Ossolińskich we Wrocławiu i do dziś jest przechowywany we Wrocławiu. Feliks Kopera nie wspomina o mającym być jeszcze jednym kodeksie.

Porównując oprawy wszystkich kodeksów muzycznych natrafiono na okła-dziny bardzo podobne z karmelitańskim kodeksem przechowywanym we Wrocławiu. W te renesansowe okładki z gotyckimi okuciami108 wprawiono w 1738 roku, za przeora Bonawentury Kiełkowicz, papierowy rękopis Ky-riale i Graduale (rkps 18). Oprawa tego kodeksu jest nieco mniejsza od cze-skich antyfonarzy109. Do ozdoby użyto podobnych radełek oraz okuć, w tym bardzo charakterystycznych klamer, których krój nigdzie poza tymi dwoma kodeksami nie występuje. Można by stąd wnioskować, że oprawa tego ręko-pisu pochodzi z zaginionego brewiarza karmelitańskiego, co daje wraz z po-zostałymi kodeksami liczbę czterech ksiąg, które miano przywieźć z Pragi.

Pozostałymi zachowanymi liturgicznymi kodeksami średniowiecznymi są również antyfonarze: Antiphonarium z 1468110, Communae Sanctorum111 oraz Antiphonarium de tempore et de sanctis hiemalis112. Dwóch z nich nie uwzględnił Kopera w swej pracy, ponieważ były one wówczas przechowywa-ne we Lwowie. Są na nich umieszczone pieczęcie tamtejszego klasztoru kar-melitów. Ich sporządzenie przez karmelitów lwowskich jest, tak jak w przy-padku rękopisów bibliotecznych, raczej wykluczone.

Inwentarz rzeczy kościelnych z 1560 roku zawiera dosyć dokładny spis ksiąg pozostających w zakrystii113. Zapisano tam sześć mszałów. Na początku wymieniony jest mszał na uroczystości (Missalia pro festo solenni) oprawio-

107 Przekonanie o czterech antyfonarzach wynikało zapewne z podziału ich na części de tempore i de sanctis oraz w ich obrębie na aestivalis i hiemalis. Uznając ten podział, przyjmowano cztery jako liczbę antyfonarzy, nie uwzględniając jednak treści, bowiem jeden z antyfonarzy jest „podwójny” i zawiera części zimowe zarówno de tempore jak i de sanctis. M. Bersohn już w 1900 r. pisał o trzech antyfonarzach, por. M. Bersohn, O iluminowanych…, s. 101.

108 F. Kopera, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy…, s. 61. 109 Wymiary odpowiednio: 30,5 x 47 cm, a np. 37,5 x 50 cm.110 Antiphonarium, 1468, BKKr, rkps perg. 15 (J. Boyce, Carmelite Liturgy…, MS3). 111 Communae Sanctorum, XV w., BKKr, rkps perg. 20 ( F. Kopera, L. Lepszy, Ilumino-

wane rękopisy…, kodeks IV, J. Boyce, Carmelite Liturgy…, MS4). 112 Antiphonarium de tempore et de sanctis hiemalis, XV w., BKKr, rkps perg. 13 (J. Boy-

ce, Carmelite Liturgy…, MS5). 113 Kopiarz klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 645, s. 16–17.


— 99 —

ny w aksamit z guzami i klamrami pozłacanymi z różnokolorowym pacyfi-kałem wysadzanym kamieniami umieszczonym na środku. Prawdopodobnie był spisany na pergaminie, tak jak i jeszcze inny. Pozostałe mszały, m. in. krakowski z 1503 roku były drukowane. Poniżej mszałów wymienione są: Or-dinale, Marti[ro]logium, Agenda114, cztery składki po sześć kart zawierające śpiewy procesyjne, książeczka z mowami procesyjnymi. Następują później: wielki graduał, antyfonarze, Commune Sanctorum, trzy psałterze, brewiarz — wszystkie na pergaminie oraz Diurnale pro choro.

Wymienione powyżej Ordinale, było ceremoniałem karmelitańskim, zreda-gowanym być może jeszcze za czasów Szymona Stocka. Pierwotnie nawiązy-wał on do tradycji rytu Grobu Świętego, wprowadzonego przez Krzyżowców115. Tam, gdzie brakowało oryginalnych karmelitańskich tekstów wprowadzono dominikańskie. Dzieło to zostało jeszcze na początku XIV wieku zmodyfi-kowane przez Siberta de Beka (1260–1332), który wprowadził wiele źródeł pierwotnych116. Ordinale to zostało zatwierdzone przez kapitułę w Londynie w 1312 roku i stało się obiektem szczególnej troski w zachowaniu jednolito-ści tekstu dla całego Zakonu117, jako podstawowy dokument liturgii karme-litańskiej. Ceremoniarz obowiązywał do 1580 roku118.

W późniejszym o kilkadziesiąt lat inwentarzu ksiąg liturgicznych z 1595 roku119 zapisano następująco księgi:

Graduale cum notis CarmelitarumAntiphonars AestivalnyAntiphonars HiemalisComunal de sanctisPsalterium sine notisPsalterium cum notisBreviarium ordinis nostri de pergaminoPsalterium parvumMartilogiumDiurnale de pergamenoMsałow nowych dwa Car:Starych tez dwa Car:Msał swieczki

114 Prawdopodobnie Agenda mortuorum — rytuał pogrzebowy, por. Boyce J., Carmelite Liturgy…, s. 108.

115 H. M. Esteve, J. M. Guarch, Zakon Karmelitów. Na siódme stulecie Szkaplerza Świę-tego 1251–1951, Kraków 1988 (mps w AKKr), s. 182–183.

116 J. Boyce, Carmelite Liturgy…, s. 76–82, 108. 117 P. F. Robinson, The Carmelite Constitutions of 1357 a critical edition with introduction

and notes. Roma, 1992, s. 149. 118 J. Smet, Karmelici. Historia Zakonu Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel,

t. 2, Rzym 1975 (maszyn. tłumaczono w Krakowie w 1986), s. 34. 119 Por. Kopiarz klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 645, s. 40.


— 100 —

W porównaniu ze spisem z 1560 roku trzydzieści pięć lat później brako-wało mszału, lub mszałów, ponieważ wymieniono teraz: Msałow nowych dwa Car[melitańskie], brak również Ordinale, Agendy oraz śpiewów i mów proce-sjonalnych, choć to ostatnie być może zapisano w inwentarzu bibliotecznym jako Processum Carmelitarum. Śpiewy procesyjne zapewne zaginęły, bowiem już wcześniej zanotowano, że są to cztery składki (seksterny), więc pewnie nie posiadające oprawy. Porównując te dwa inwentarze dowiadujemy się, że również Diurnale pro choro było spisane na pergaminie, wielki graduał miał karmelitański zapis muzyczny, a brewiarz oraz dwa mszały „stare” również określono jako karmelitańskie. Problematycznym za to jest zapis liczby an-tyfonarzy. Spis z 1560 roku wymienia […A]ntiphonaria de Pergamen[o], ale początek tego zapisu jest uszkodzony. Nie wiadomo czy miało być to Duo, czy Tria. Zapis z 1595 roku wymienia: Antiphonars[!] Aestivalny oraz Antip-honars Hiemalis, co wskazuje liczbę dwóch antyfonarzy. Antyfonarze, jakie najbardziej przychodzą na myśl, by je tu zapisać, to kodeksy praskie, jednak niezgodna jest ich liczba (trzy). Taka ilość tj. dwóch antyfonarzy pojawia się jeszcze w 1595 i 1665 roku. Liczba trzech pojawia się dopiero w roku 1743, gdy odnawiano ich oprawy, chociaż wiadomo, że na długo przed rokiem 1650 musiały być w klasztorze, skoro na ich starożytność powołuje się o. Aleksan-der Kośliński w swoim Fundationes monasteriorum120.

Czesław Grajewski zwrócił uwagę, iż opisywany przez Koperę Kodeks IV (rkps perg. 20), który do tej pory zapisany był w inwentarzu jako Antiphonale diurnum et nocturnum w rzeczywistości zawiera jedynie na początku psalm Venite exultemus stosowany na rozpoczęcie dnia121. Dalej są regularne oficja zbiorcze o świętych, tzw. Communae Sanctorum (Communale), oficja o Matce Bożej oraz ordo defunctorum i różne inne śpiewy. Kodeks ten, tak jak i kodek-sy praskie, był poddany konserwacji w latach czterdziestych XVIII wieku za czasów Bonawentury Kiełkowicza. Oprawiony jest w deski obleczone brązową skórą i ozdobione radełkami z przedstawieniami świętych oraz ornamentem roślinnym122. Oprawa posiada również okucia tłoczone z cienkiej blachy za-równo narożne jak i środkowe oraz klamry, które wykonane zostały w klasz-torze przez brata Gaudentego podczas napraw introligatorskich w 1743 roku.

Jak wspomniano dwa kodeksy średniowieczne były przechowywane we Lwowie. Jeden z nich (rkps 15) został ukończony w 1468 przez ojca Macieja123.

120 A. Kośliński, Index fundationum monasteriorum Provinciae Polonae Carmelitarum Antiquae Regularis Observantiae, 1676, AKKr, sygn 92, s. 4–5.

121 Korespondencja z muzykologiem Czesławem Grajewskim zajmującym się tematyką karmelitańską z października 2002 r.

122 Oprawa rękopisu sygn. 20, została wykonana w 1743 r., kiedy to wymieniono skórę okła-dziny. Computa Conventus Majoris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s. 481.

123 BKKr, rkp perg. 15, k. 190v.: Anno domini millesimo quatuorcentesimo sexagesimo octavo feria quinta ante septuagesimam iste liber est terminatus. Oretis pro scriptore Deum et est comparatus per ven[era]b[i]lem patrem Mathiam.


— 101 —

Jak informuje zapis na pierwszej karcie jest to druga część antyfonarza, roz-poczynająca się od Wielkiej Soboty, jest to więc część de tempore jak również i de sanctis aestivale. Jako dowód przechowywania tego kodeksu w Krakowie może zaświadczyć zapisana około XVIII wieku wyklejka dolnej okładziny, na której umieszczono trzy teksty pieśni wraz z nutami. Są to pieśni: [Himnus] de San[cto] Stan[islao] (Gaude Mater), De Sancto Venceslao oraz De Visita-tione B. Mariae. Dwie pierwsze pieśni poświęcone są patronom katedry kra-kowskiej, ostatnia — przy której zanotowano jedynie tytuł i zapis muzyczny, poświęcona jest wezwaniu kościoła karmelitów na Piasku.

Drugi antyfonarz (rkps 13) to część zimowa (hiemale) cykli de sanctis i de tempore. Posiada jako proweniencję jedynie dwudziestowieczną pie-czątkę klasztoru karmelitów we Lwowie. Podobieństwo jednak, z kodeksem poprzednio omawianym, w ozdabianiu inicjałów oraz odsyłacz umieszczo-ny w nim do antyfony na k. 66 antyfonarza letniego, wskazuje na to, że te kodeksy stanowiły komplet. Zwraca uwagę na to również oprawa w jasną skórę z zapięciami na sztyfty. Obydwa antyfonarze są kompletem, który jak wykazano poprzez zapis, w jednym z nich, wskazujący na Kraków, musiały należeć do karmelitów piaskowych, a dopiero później, najwcześniej w dru-giej połowie XVII wieku zostały przewiezione do Lwowa. Można wykazać, że oba antyfonarze rozpoznane jako letni i zimowy są właśnie tymi kodeksami, które były wymieniane w spisach muzycznych aż po rok 1665. O kodeksach czeskich można przypuszczać, że jeśli tylko były w Krakowie nie umieszczano ich w spisach traktując jako szczególnie cenne cymelia. James Boyce uzna-je jednak, że trzy czeskie antyfonarze zostały w inwentarzu zapisane jako dwa, powołując się na analogiczną sytuację w klasztorze karmelitów w Mo-guncji, gdzie dwa rękopisy zapisano w 1433 roku jako pojedynczy wolumin124.

Pozostałe występujące w spisie księgi to: Martyrologium rzymskie — ka-talog uznanych przez Kościół męczenników i innych świętych wraz z wyka-zem ich świąt, który był najprawdopodobniej drukowany. Wymieniony rów-nież w spisie wielki karmelitański graduał pergaminowy nie zachował się, ale jeszcze w połowie XVII wieku zapisano: Graduale Parvum Antiquum de Proprio Sanctorum, zapewne różny od poprzedniego. Nie występują nato-miast już tam trzy psałterze, brewiarz karmelitański i prawdopodobnie po-minięte — Communae Sanctorum.

Z zapisu z 1480 roku dowiadujemy się, że Świętosław Milczący przekazał klasztorowi Psalterium cum festo Beatae Mariae Virginis oraz Sacramentale. Można domyślać się w nich rękopisów. Dlatego należałoby widzieć w jednym z Psałterzy zapisanych w spisie z 1595 roku daru Świętosława, czego dzisiaj niestety nie da się udowodnić.

W XVIII wieku (1720–1743) wykorzystano okładziny renesansowe tych sześciu kodeksów do opraw nowo powstałych rękopisów muzycznych (rkps 21,

124 J. Boyce, Carmelite Liturgy…, s. 109.


— 102 —

18, 8, 10, 23, 22)125, a ich pergaminowych kart użyto prawdopodobnie jako makulatury do oprawiania książek z biblioteki. Przykładem tego są wolu-miny druków panegirycznych, kazań i innych dzieł występujące w bibliote-ce126, których oprawę stanowią karty pergaminowe ksiąg muzycznych. Ich oprawę można datować przed rokiem 1750, za przeorstwa o. Bonawentury Kiełkowicza. Zapewne z jego polecenia zebrane luźne i niewielkie objętościo-wo utwory, zszyto razem w tzw. klocek introligatorski i oprawiono w karty, które pozyskano z wyżej wymienionych okładzin renesansowych. Rok 1750 jest tu datą graniczną, bowiem jest to data przekazania tych ksiąg z księgo-zbioru prywatnego o. Bonawentury Kiełkowicza, wówczas prowincjała, dla biblioteki klasztornej na Piasku127.

Trzy karty, w jakie są oprawione te woluminy, pochodzą prawdopodobnie z tego samego rękopisu z około XIV–XV wieku. Zawierają modlitwy z gra-duału na święto Wniebowstąpienia: Ascendit Deus in iubilatione et dominus in voce tube. Alleluia Ascendens Christus in altum captivam duxit captivita-tem dedit dona hominibus. Offertorium Ascendit (sygn. Pol. 1532–1543), na sobotę w oktawie Zesłania Ducha Świętego [Dum complerentur dies Penthe-costes, erant omnes pariter discipuli. Alleluia. Benedictus es […]. [Laudate omnes gentes et collaudate eum omnes populi] Non vos relinquam orphanos veniam ad vos… et gaudebit cor vestrum alleluia (sygn. Pol. 1871–1888) oraz introit i psalm na wtorek w oktawie tego święta: Feria tercia introitus Acci-pite [iucunditatem] glorie vestre alleluia gracias agentes deo alleluia qui vos ad celestia regna [vocavit] (sygn. Pol. 1500–1519). Należy wnioskować z tego, iż karty te pierwotnie następowały po sobie, należąc do tego samego rękopi-su. Jednak sam rękopis odbiega nieco w formie od rękopisów zachowanych do dziś w całości w klasztorze. Po pierwsze zapis muzyczny umieszczony jest na pięciolinii, a nie na czterolinii, stosowanej w Zakonie karmelitów od XIV do XVIII wieku, poza tym kształt neum ma formę romboidalną — gotycką, różną od nota quadrata, typowego dla środowisk zakonnych128. Charaktery-styczne jest również w zapisie tekstowym dzielenie wyrazów i ich części przy pomocy czerwonego szlaczka. Te właśnie cechy wyróżniają się znacznie od pozostałych, nie pozwalając określić czy pochodzą one z rękopisu będącego własnością klasztoru, czy też zostały oprawione u introligatora w nieokre-śloną makulaturę.

125 F. Kopera, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy…, kodeks VII, VIII, IX, X, XII, XIII; por. J. Boyce, Carmelite Liturgy…, rkpsy oznaczone według autora sygnaturami: 8, 9, 10, 12, 19, 21.

126 Np. klocki introligatorskie, BKKr, sygn. Pol. 1500–1519, Pol. 1532–1543. 127 Działalność Bonawentury Kiełkowicza na rzecz biblioteki została omówiona w roz-

dziale trzecim. 128 Z. Dobrzańska-Fabiańska, Recenzja pracy „Notae Musicae Artis. Notacja muzyczna

w źródłach polskich XI–XVI wieku”, „Muzyka”, t. 4:2001, s. 83–93.


— 103 —

kSięgi drukoWane

W omawianym pierwszym okresie dziejów biblioteki karmelitów na Piasku w Krakowie, książki drukowane stanowiły, jak się wydaje, jej bazę. Podejmu-jąc próbę rekonstrukcji księgozbioru funkcjonującego w tym czasie, tj. do lat osiemdziesiątych XVI wieku, oparto się przede wszystkim na zachowanym inwentarzu z 1595 roku. Według tego inwentarza, sporządzonego osiem lat po pożarze klasztoru, w bibliotece klasztornej zachowało się 138 ksiąg. Za-konnik sporządzający ów inwentarz okazał się niezbyt dokładny. Nie znaj-dziemy w nim wielu ważnych pozycji jak chociażby Speculum morale Win-centego z Beauvais, daru Świętosława Milczącego prawdopodobnie z roku 1486, czy Quadragesimale Gritscha, księgi będącej w klasztorze jeszcze na początku XVII wieku. Również samo odczytanie listy ksiąg stanowiło utrud-nienie, gdyż część tytułów podana jest w skróconej formie. Liczba tytułów nie jest też tożsama z liczbą druków znajdujących się w bibliotece. Pośród 112 tytułów w 138 woluminach znajdziemy pozycje, które po analizie okazały się „klockami introligatorskimi”, powiększając rzeczywistą liczbę ksiąg. Nale-żało, więc także uwzględnić i te druki, zwracając uwagę czy oprawa została wykonana przed końcem XVI wieku129.

W równie dużej części wykorzystano materiał źródłowy jakim są noty pro-weniencyjne, a zwłaszcza donacyjne, wskazujące niemal najlepiej na czas po-jawienia się danego druku w zbiorze klasztornym. Z całego księgozbioru wy-odrębniono inkunabuły oraz druki szesnastowieczne i w oparciu o ich więk-szą część przeprowadzono próbę odtworzenia zasobu biblioteki z końca XVI wieku. Po wybraniu ksiąg, które przejawiają jakiekolwiek cechy pozwalające przypisać je ówczesnej bibliotece karmelitów, dodano wszystkie nieistniejące druki, o których wspomina Świętosław w XV wieku, i te, które jeszcze wymie-nia inwentarz z 1595 roku. Prócz zapisu proweniencyjnego zwrócono uwagę na zewnętrzny wygląd ksiąg. Porównanie wielu opraw pozwoliło wysuwać wnioski, iż niektóre z ksiąg nie będących wymienionymi w inwentarzu po-siadają niemal identyczną oprawę, jak te, które udało się zidentyfikować na podstawie tego spisu. Efektem tej pracy jest tabela zawierająca zbiór ponad dwustu ksiąg. Tak najprawdopodobniej przedstawiała się biblioteka karme-litańska w końcu XVI wieku. Nie odnaleziono prawie żadnego druku małe-go formatu, ani w zestawieniu Świętosława, ani w inwentarzu z 1595 roku, chociaż kryteria wyboru zostały zastosowane takie same, jak przy drukach wielkoformatowych, zakwalifikowanych hipotetycznie do ówczesnej biblioteki.

W zestawieniu zaproponowano ułożenie ksiąg według działów tematycz-nych. Jest ono tylko umowne ze względu na problem w ścisłym rozgranicze-niu dyscyplin, bowiem często tematyka dzieł rozłożona była na kilka dzie-

129 S. Sułecki, Biblioteka Karmelitów na Piasku w świetle najstarszego inwentarza, „Kra-kowski Rocznik Archiwalny”, t. 9:2003, s. 201–217.


— 104 —

Fot. 19. Superekslibris Piotra Kmity na okładce Homilii Jana Chryzostoma (Basilea 1530), BKKr, sygn. XVI. 144 (fot. autor)


— 105 —

dzin. Podział ten być może nie odpowiada ówczesnemu, jednak nie wiadomo czy jakikolwiek istniał. Konstytucje zakonne wskazywały, co prawda, na obo-wiązek spisania wszystkich ksiąg przez kustosza biblioteki, a także wspomi-nały o specjalnych listach — tablicach. Jedynie zarysu układu tematycznego można się dopatrywać w inwentarzu z 1595 roku.

W aneksie numer 3 na końcu pracy przedstawiono tabelę zestawiającą księgi, które udało się zakwalifikować do omawianego okresu. Są to, jak już wspomniano, zarówno księgi zawarte w najstarszym inwentarzu, jak i egzemplarze wyłonio-ne na podstawie badań proweniencyjnych. Wszystkie księgi przyporządkowano działom, co stanowi w wielu przypadkach jedynie umowne usytuowanie. W po-szczególnych kolumnach tabeli podano autora, tytuł dzieła, miejsce (miejscowość i drukarza) i rok wydania. Podana jest obecna sygnatura, a w przypadku inku-nabułów również odwołanie do centralnego katalogu Inkunabuły w bibliotekach polskich pod redakcją Alodii Kaweckiej-Gryczowej130. W uwagach zaznaczono proweniencję lub inne informacje szczególnie ważne w stosunku do konkretne-go egzemplarza. W przypadku dzieł pozbawionych proweniencji, a występują-cych w bibliotece w licznych wydaniach, nie można było sprecyzować o którym egzemplarzu jest mowa w inwentarzu. Wówczas użyto określenia egzemplarz nieokreślony, które również odnosi się do dzieł o trudnym do ustalenia tytule.

Podstawowym zbiorem w każdym księgozbiorze klasztornym był dział zawierający Pismo Święte, i komentarze do niego. Pierwszy raz o egzempla-rzu Biblii w klasztorze karmelitów na Piasku można się dowiedzieć z zapisu Świętosława — Biblia immaginata seu Immagines apocalipsis. Czy miała być to księga ilustrowana, czy też druk ksylograficzny w typie Biblii paupe-rum, trudno dociec. Wystarczy powiedzieć, że był to jeden z pierwszych jego darów dla klasztoru i był znaczny, bowiem Świętosław wymienia go w aż pię-ciu zapisach. O innych egzemplarzach Biblii dowiadujemy się z najstarsze-go inwentarza. Często trudno dokładnie je zidentyfikować. Są tu Biblie bez bliższego określenia, jak np. Biblia tota, lub też z określeniem Biblia Sacra in opere Rubeo. Dotrwały do naszych czasów egzemplarze Pisma Świętego, przykładowo, ze strasburskiego wydania Ruscha dla Kobergera z 1481 roku.

Z XVI wieku zachowało się kilka egzemplarzy, lecz jedynie niektóre posia-dają cechy indywidualne, często późniejsze, jak np. zapis o renowacji w 1654 roku (sygn. XVI. 357). Prócz wydań całościowych znajdowały się edycje po-szczególnych ksiąg, lub ich wybór, np. zanotowane w 1595 roku księgi Kro-nik, Ezdrasza, Tobiasza Judyty Ester, Hioba i Psalmów. Osobno wydane występują też Psałterze, np. edycji paryskiej z 1513 roku131, jak też Hymny z kolońskiej edycji Henryka Quentella z 1500 roku132.

130 Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog, pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970 (sygnatury katalogu będą cytowane po skrócie IP).

131 Psalterium quincuplex, [Parisiis], ex calcotypa Henrici Stephani officina, 1513, BKKr, sygn. XVI. 432.

132 Expositio hymnorum cum familiari commento, Köln, Henricum Quentell, 5 XII 1500. H* 6794 (I), IP 2922, BKKr, sygn. XV. 28 adl.


— 106 —

Fot. 20. Gmerk Baltazara Behema z 1484 r., Alb. de Eyb, Margarita poetica, [Strassburg 1479], BKKr, sygn. XV. 327 (fot. autor)

Nieco przejrzystości w odniesieniu do konkretnych egzemplarzy w zapisie inwentarza dają komentarze, których autorzy wnoszą jakiś punkt odniesie-nia, np. Biblie z komentarzem Hugona de Sancto Charo z bazylejskiej oficyny Amerbacha z 1498 roku, jak również egzemplarze wspomniane przez Świę-tosława czy kolejne wydania z początku XVI wieku. Z pełnych komentarzy do Pisma Świętego karmelici posiadali dwa tomy autorstwa św. Hieronima z weneckiej edycji de Gregoriis z lat 1497–1498 otrzymane od doktora Stani-sława Wielopole w 1540 roku, trzy tomy komentarza Mikołaja z Liry edycji kolońskiej fundacji Świętosława w roku 1485 i z tegoż daru Catena Aurea św. Tomasza z Akwinu. Liczne są komentarze Tomasza z Akwinu, jak i Hu-gona Kardynała, których sześć tomów Repertorium postillarum podarował Andrzej Burkard. Wśród komentarzy do poszczególnych ksiąg możemy wy-różnić dzieła Mikołaja z Liry, Piotra de Harentals i Jana z Turrecrematy (do Psalmów), Roberta Holkota (do ksiąg mądrościowych i Eklezjastyka), Grze-gorza Wielkiego (do Księgi Hioba), a także Anzelma Kantuarieńskiego (do li-stów św. Pawła), i Alberta Wielkiego (do Ewangelii św. Mateusza i św. Marka).

Pośród Ojców Kościoła pierwsze miejsce zajmują dzieła św. Hieronima, jest wśród nich dziewięciotomowe wydanie w pięciu woluminach z bazylejskiej drukarni Frobena i Amerbacha w 1516 roku, a także Listy, Lucubrationes


— 107 —

i dwa egzemplarze Vitae patrum. Mniej liczne są księgi autorstwa św. Au-gustyna, do których należą dwa razy wymienione Opuscula, Listy, a tak-że Pseudo-Augustyna Canones Augustini i nieokreślone bliżej Canones de SS. Trinitate, które zapewne stanowią traktat Augustyna. Inne jego dzieło Soliloquia traktujące o poznaniu duszy i Boga i o nieśmiertelności duszy, uję-te w formie dialogu wewnętrznego miał podarować karmelitom Świętosław w latach osiemdziesiątych XV wieku. Korzystano również z dzieł św. Amb-rożego de Officijs oraz dzieł zbierających różne wypowiedzi Ojców Kościoła, jak np. Homiliarius Doctorum, które również należy zaliczyć do literatury kaznodziejskiej. Trzeba tu dodać, że w bibliotece karmelitów zachował się egzemplarz tegoż dzieła mający na oprawie ślad inkatenacji133. Jest to jedna z dwóch ksiąg jakie zachowały się w bibliotece z fragmentami ucha do przy-mocowania ich łańcuszkiem do pulpitu.

Patrystykę grecką reprezentuje Jan Chryzostom z Homiliami wydany-mi w Bazylei przez Frobena w latach trzydziestych XVI wieku. Jedna z tych ksiąg pochodzi z biblioteki Piotra Kmity z jego superekslibrisem zamieszczo-nym na okładce134. Być może również już wówczas w bibliotece były Dzieła św. Bazylego z tej samej bazylejskiej drukarni z 1551 roku135.

Literatura zebrana w dziale „Teologia spekulatywna” ma szeroki zakres. Jak wynika z tabeli przeważają tu komentarze do podstawowego dzieła teolo-gii średniowiecznej, Sentencji Piotra Lombarda. Było to dzieło składające się ze zbioru sentencji do Pisma Świętego i Ojców Kościoła. Należy przypomnieć, że ukończenie objaśniania tego właśnie dzieła w trakcie studiów teologicz-nych upoważniało do tytułu licencjata i otwierało drogę studiom doktorskim. Wśród autorów zajmujących się tym dziełem, należy wyróżnić komentarz do czterech ksiąg Sentencji Hugona (prawdopodobnie w dwóch tomach), Bona-wentury, Dionizego Kartuza (w dwóch woluminach), Jana Dunsa Szkota, Franciszka de Mayronis do pierwszej księgi, Henryka Gorichen, Tomasza z Akwinu do pierwszej i drugiej księgi. Również do tego działu literatury te-ologicznej zalicza się dzieło Compendium theologicae veritatis przypisywane Albertowi Wielkiemu poświadczone przez Świętosława jako jego dar w 1482 roku. Zachował się także egzemplarz dzieła Izydora z Sewilli De summo bono et soliloquia (libri sententiarum) stanowiącego podstawę do póżniejszego dzieła Piotra Lombarda. Licznie występują dzieła św. Tomasza, gdzie prócz wspomnianych wyżej komentarzy do Sentencji można zanotować Summa

133 Homiliarius doctorum a Paulo Diacono collectus, Nürnberg, Anton Koberger, 30 IX 1494. H* 8792; IP 846, BKKr, sygn. XV. 88.

134 Ioannes Chrysostomus, Homiliae. Ioanne Oecolampadio interprete, Basileae, in offi-cina Frobeniana per Hieronymum Frobenium, Ioannem Hervagium et Nicolaum Epi-scopium, 1530, BKKr, sygn. XVI. 144.

135 Basilius Magnus, Omnia D. Basilii Magni Archiepiscopi Caesareae Cappadociae… Opera, Basileae, apud Hier. Frobenivm et Nic. Episcopivm, 1551 [1552], BKKr, sygn. XVI. 316.


— 108 —

de quodlibetiis, questiones de potentia Dei i inne. Są tu także komentarze do dzieł św. Tomasza, jak np. indeks Piotra de Bergamo.

Teologię moralną reprezentuje jedno z najpopularniejszych w tym zakre-sie dzieł w średniowieczu, a mianowicie wspomniane Moralia in Job papie-ża Grzegorza I, przekazane klasztorowi przez Świętosława, będące podręcz-nikiem moralności chrześcijańskiej136. Również z tego samego daru w 1486 roku jest Speculum morale przypisywane Wincentemu z Beauvais137. Na-leży tu również przywołać wymienione już De oficiis ministeriorum — jed-no z najsłynniejszych dzieł św. Ambrożego, które wywarło wielki wpływ na kształtowanie się ideału wychowania chrześcijańskiego.

W znacznej ilości ksiąg reprezentowany jest jako autor arcybiskup Flo-rencji Antonin. Jego największym dziełem była Summa theologica znana również jako Summa moralis. Zajmowała się ona zagadnieniami moralnymi na tle wydarzeń historycznych XV wieku. Wśród wydań Summy, są zarówno inkunabuły z norymberskiej oficyny Kobergera z 1486 jak i wydania szesna-stowieczne części drugiej i czwartej. Z pośród autorów antycznych w biblio-tece znajdowały się Moralia Plutarcha, wydane w Bazylei w 1570 roku138.

Dział liturgiki reprezentuje Rationale divinorum officiorum Wilhelma Du-ranti139, stanowiący podręcznik dla kapłanów o Służbie Bożej. Jest on zacho-wany w jednym egzemplarzu z początku XVI wieku, ale istnieje świadectwo o podarowaniu innego egzemplarza przez Świętosława wraz z pozostałymi dziełami o tematyce liturgicznej jak np. Psalterium Beatae Mariae Virginis w latach osiemdziesiątych XV wieku.

W codziennym sprawowaniu obowiązków duszpasterskich pomagały kar-melitom dzieła poświęcone zagadnieniom spowiedzi i sprawowaniu innych sakramentów. Są to zarówno dzieła teoretyczne jak De sacramentis christia-nae fidei Hugona od świętego Wiktora140, jak i praktyczne np. anonimowa Summa rudium, stanowiąca książkę ze wskazówkami dla duszpasterstwa, czy też dzieło Berchoriusza Dictionarius seu Repertorium Morale, będące ro-dzajem duszpasterskiej encyklopedii dotyczącej Biblii i moralności.

Największy objętościowo dział biblioteki, jak to obrazuje tabela, zawie-rał literaturę kaznodziejską. Była to zapewne najczęściej użytkowana część

136 K. Ożóg, Kultura umysłowa w Krakowie w XIV wieku. Środowisko duchowieństwa świeckiego, Wrocław 1987, s. 107.

137 Dzieło to zostało przyłączone do Speculum maius Wincentego z Beauvais. Autorstwo jego jest nieokreślone, wiadomo jednak, że dzieło powstało w latach 1310–1325 i zo-stało prawdopodobnie skompilowane z dzieł Tomasza z Akwinu, Piotra z Tarantazji i Stefana de Bourbona.

138 Plutarchus, Opera moralia, Basileae, apud Thomam Gvarinvm, 1570, BKKr, sygn. XVI. 412.

139 Gwilhelmus Duranti, Rationale divinorum officiorum, Lugduni, per Jacobum Sacon 1510, BKKr, sygn. XVI. 354.

140 Hugo de Sancto Victore, De sacramentis christianae fidei, Strassburg, typogr. Iordani Ge. Husner], 30 VII 1485, IP 2896, BKKr, sygn. XV. 147 adl.


— 109 —

biblioteki, bowiem korzystanie z niej było nieodzowne zarówno w przygoto-wywaniu się do kazań, jak i w kształceniu się kleryków. Wiele spośród zbio-rów kazań są trudne do zidentyfikowania, np. w najstarszym inwentarzu umieszczony jest wpis Nicolai de passione. Nie odnaleziono żadnego druku, który mógłby odpowiadać temu zapisowi. Istnieje przypuszczenie, że może być tu mowa o rękopisie dzieł Mikołaja z Krakowa Wigandi141. Rękopis ten zawierający kazania był prawdopodobnie już z końcem XVI wieku trudny do czytania, dlatego jego tytuł odczytano z kolofonu ostatniej części traktu-jącej właśnie o Pasji Chrystusa. Potwierdzałoby to obecność tego rękopisu w XVI wieku w Krakowie, a dopiero późniejsze przeniesienie do Lwowa na początku XVII wieku.

Kazania znajdujące się w bibliotece są w większości zebrane w zbiory pogrupowane według czasu kościelnego. Są tu kazania na czas zwykły (de tempore) i na Wielki Post (quadragesimale). A także na święta maryjne i do-tyczące poszczególnych świętych (de sanctis). Karmelici posiadali w swym zbiorze dzieła najpopularniejszych autorów. Spośród tych, najwięcej bo cztery woluminy są autorstwa Santiego de Porta, z których zachowały się jedynie dwa wydrukowane w Hagenau w 1515 roku142. Wiadomo jednak, że korzy-stano jeszcze z innych jego kazań, m. in. maryjnych. Są tu księgi sławnego Jana Herolta zwanego Discipulus. Wśród nich są nie tylko kazania niedziel-ne i świąteczne, ale i de eruditione christifidelium z bazylejskiej drukarni Amersbacha z 1485 roku. Są to kazania dotyczące m.in. dziesięciu przykazań, grzechów głównych, uczynków miłosiernych, wyznania wiary, sakramentów. Te kazania zestawione w ciągu roku liturgicznego miały pomagać w pracy duszpasterskiej przedstawiając wiernym zasady katechizmu.

Zapewne wykorzystywano dzieła Jana Gritcha, Leonarda de Utino, wę-gierskiego franciszkanina Pelbarta z Themesvar Stellarium Beatae Mariae Virginis143, oraz Sermones de tempore, Piotra de Palude Quinque Partes The-sauri de tempore et sanctis, Bernarda de Bustis Mariale, czy też zbiór zwany Paratus de tempore et sanctis lub Biga salutis Michała z Węgier (de Hunga-ria). Wiele ksiąg zawierających kazania było również w innych działach, np. w pracach Ojców Kościoła, ze wspomnianym już Homiliarius Doctorum, lub też w dziełach hagiograficznych ze słynną Złotą legendą Jakuba z Voraginy.

141 Nicolaus de Cracovia Wigandi, Postillae de sanctis, Quadragesimale; Sermones; [de passione Christi], 23 XI 1471, BKKr, rkps 224.

142 Santius de Porta, Opus concionatorium Santii d’Porta, ordinis Predicatorum, totius anni multiplices singularum dominicarum sermones continens: Sermones hyemales et æstivales, Mariale festa b. virg. continens et Sanctorale vel sermones de sanctis, Ha-genaw, imp. Ioan. Rynman de Oringaw, opera Henrici Gran, XI 1514– I 1515, BKKr, sygn. XVI. 640.

143 Pelbartus de Themesvar Stellarium coronae Beatae Mariae Virginis, Hagenau, H. Gran pro I. Rynman, 2 V 1498, IP 4225, BKKr, sygn. XV. 135.


— 110 —

Kolejny dział, jak już wspomniano, łączy się z literaturą kaznodziejską. Zawarte są w nim prace z zakresu ascetyki, mistyki i hagiografii. Na pierw-szym miejscu należałoby wymienić dzieła Jana Gersona (zm. 1429 r.), kan-clerza uniwersytetu paryskiego. Karmelici posiadali dwa zbiory prac tego wielkiego teologa, wydanych w Strassburgu w 1488 i 1494 roku. W obu przy-padkach już z końcem XVI wieku brakowało drugiej części. Gerson porusza w swym dziele różne tematy. Pierwsza część dotyczyła władzy kościelnej i wiary, druga dzieł moralnych, trzecia zaś życia kontemplatywnego. Należy tu wymienić dzieło kartuza Ludolfa z Saksonii Meditationes de vita Christi z daru Świętosława czy prace św. Bonawentury zawarte w dwóch tomach Opuscula z daru dr Erazma z Krakowa w 1544 roku. Być może już wówczas w klasztorze były Revelationes św. Brygidy wydane Norymberdze u Kober-gera w 1517 roku, czy też Passio Christi cum expositionibus Jana Greussera z edycji Piotra Wagnera z 1495 roku.

W katalogu z 1595 roku zapisano Mariale Martini Simmi. Długo nie moż-na było odnaleźć tego dzieła i uznawano je za zaginione. Jednak w egzempla-rzu De laudibus Mariae przypisywanym Albertowi Wielkiemu144, natrafio-no na źródło tego zapisu. Zakonnik sporządzający inwentarz przepisał tytuł i pierwsze nazwisko jakie występowało, w tym przypadku Martinus Simus, będący najprawdopodobniej nakładcą księgi, która została wydana w Strass-burgu w 1493 roku.

Dział hagiografii nie mógł się obyć bez sławnego dzieła Jakuba de Vora-gine. Jego Legendę podarował Świętosław w 1481 roku. Z innych dzieł ha-giograficznych Świętosław wymienia Vita beatae Catharinae de Senis oraz Vita beatae Dorothe de Prusia i Stigmata s. Francisci. Tą drugą pozycją być może jest dzieło Jana z Kwidzynia, Das Leben der seligen frawen Dorothee wydane w Malborku w 1492 roku przez Jakuba Karweyse — w Polsce zna-ne jest ono tylko z jednego egzemplarza w bibliotece seminarium w Pelpli-nie145. Wszystkie te trzy pozycje znane są tylko z zapisu Świętosława i nie wiadomo, czy rzeczywiście zostały przekazane do biblioteki karmelitów, stąd też nie wiadomo czy były to rękopisy czy dzieła drukowane. Do tego działu należy również zaliczyć księgę autorstwa Tomasza de Kempis zawierająca różne dzieła, kazania i listy.

Dział historiografii otwiera Piotr Comestor (zm. 1179) ze słynną Historia scholastica146. Sięgała ona od czasów Stworzenia, poprzez wszystkie histo-ryczne księgi Biblii, aż po Dzieje Apostolskie. Bardzo dużo jest tu wiadomości zaczerpniętych z dzieł autorów świeckich, a szczególnie od Józefa Flawiusza.

144 Albertus Magnus (pseudo-), De laudibus Mariae, Strassburg, Martinus Flach, 1493, GW 616/10, IP 147, BKKr XV. 173 adl.

145 Por. Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog, pod red. A. Kaweckiej--Gryczowej, t. 1, Wrocław-Warszawa- Kraków 1970, s. 526.

146 Petrus Comestor, Historia scholastica, Köln, C. Winters, (ante 20, IX 1479), IP 4318, BKKr, sygn. XV. 163.


— 111 —

Był to najbardziej rozpowszechniony podręcznik historii w średniowieczu, stąd też był on obecny w niemal każdej bibliotece. Uzupełniała ją równie znana Chronica Antonina z Florencji (zm. 1459). Ukazywała ona działanie Opatrzności Bożej w dziejach ludzkości, ale jedynie w stosunku do niedale-kiej przeszłości można uznać ją za wiarygodną.

Prawdopodobne pozostawały wówczas w bibliotece dzieła autorów staro-żytnych, np. Swetoniusza Żywoty cezarów, jak i nawiązującego doń humani-sty Marka Antoniusza Cocciusa Sabellicusa (zm. 1506) w Rapsodia Historia-rum ab urbe condito in annum usque salutis nostrae in Ennaeadam Sextam, i Exempla libri X. Również o księgach historycznych wspomina Świętosław. Jest to Historia Aleksandri Magni, dzieło bardzo popularne w średniowieczu opowiadające o czynach Aleksandra Wielkiego, potraktowane często w formie wierszowanej powieści historycznej. Również z daru Świętosława pochodzi wspominane już Speculum historiale. Było to najbardziej rozpowszechnione dzieło Wincentego z Beauvais, zawierające wiadomości z historii powszechnej do roku 1244. Jest w niej, jak i w całym Speculum maius, sporo informacji zmyślonych, ale zaletą tego dzieła jest umieszczenie informacji u jakiego auto-ra i w jakim jego dziele została znaleziona dana wiadomość. Do tego również działu pod względem treści przynależy dzieło karmelity Jana z przydomkiem Palaeonydorus, informujące o początkach zakonu karmelitów i jego historii (Liber trimerestus de principio et processu ordinis Carmelitici).

Literaturę polemiczną i apologetyczną wyznaczają dwa dzieła. Pierwsze to książka Henryka Institora, autora słynnego Młota na czarownice, z ka-zaniami przeciwko waldensom, którzy propagowali swą naukę w Czechach, a drugie to dzieło Alfonsa de Spina Fortalitium fidei147 skierowane przeciw-ko żydom i zbierające wszystkie średniowieczne oskarżenia przeciwko nim.

Dział prawniczy zawierał księgi nieodzowne w funkcjonowaniu klaszto-ru w wielu sferach. Należy do nich zaliczyć zarówno te związane z prawem świeckim, potrzebnym zwłaszcza w sprawach majątkowych, czyli uposażenia klasztoru, jak i prawem kościelnym. W bibliotece znajdowały się podstawowe dzieła dotyczące prawa kanonicznego jak Dekrety Gracjana, czyli Concordia discordantium canonum, Dekretały Grzegorza Wielkiego podarowane przez Andrzeja z Koprzywnicy, Bonifacego VIII, Liber sextus z komentarzem Jana Andreae148, Konstytucje papieża Klemensa V i Jana XXI Summulae logicales.

Prawdopodobnie w bibliotece karmelitów już wówczas były komenta-rze Lectura super domini Abbatis antiqui super Quinque libris Decretalium z 1511 roku i Piotra Tarteretusa Expositio in summulas Petri Hyspani wy-dane w Wenecji w 1504, a także praktyczne Formularium instrumentorum ad usum Curiae Romanae wydane w Kolonii w 1502 roku.

147 Alphonsus de Spina, Fortalitium fidei, Nürnberg, Ant. Koberger, 25 II 1494, BKKr, sygn. XV.91; IP 258.

148 Bonifacius VIII papa, Liber sextus Decretalium cum glossa Ioannis Andreae, Strass-burg, H. Eggestein, ca 1470–72, BKKr, sygn. XV.321; IP 1175.


— 112 —

W sprawach majątkowo-spadkowych, a nade wszystko sprawach związa-nych z koicją bardzo przydatne były rozprawy dotyczące pokrewieństwa, powi-nowactwa autorstwa Jana Andreae (Super arboribus consanguinitatis, affini-tatis et cognationis spiritualis et legalis) wydane w Lipsku około 1498 roku149.

W dziale zamieszczającym różne kompendia i encyklopedie należy na pierwszym miejscu wymienić księgi autorstwa Wincentego z Beauvais (zm. 1264). Pragnął on stworzyć dzieło, które zgromadziłoby całą wiedzę o ów-czesnym świecie. Jego Speculum maius obejmowało trzy dzieła Speculum naturale, doctrinale i historiale. W XIV wieku dołączono do niego Speculum morale. W Bibliotece karmelitów dotrwały do naszych czasów tylko trzy czę-ści (bez Speculum doctrinale). Jego Speculum naturale zajmuje się wszyst-kimi tematami w porządku ich tworzenia, stanowiąc przy okazji komentarz do księgi Genesis. Wincenty z Beauvais odpowiada tam między innymi na pytania dotyczące Boga, aniołów, zjawisk astronomicznych i przyrodniczych, medycyny, kalendarza, nawigacji, zwierząt, psychologii, fizjologii i geografii. Wiedza zgromadzona tu wraz z pozostałymi dziełami Wincentego stanowiła największą kompilację wiedzy całego średniowiecza i była powszechnie wy-korzystywana. Księgi te wydane w Strassburgu około 1481 roku, zostały po-darowane karmelitom przez Świętosława w 1486 roku. Inne dzieło wydane w 1482 roku, a mianowicie Pantheologia Raineriusa z Pizy, było szczególnie przydatne, bowiem gromadziło w sposób encyklopedyczny wiedzę scholastycz-ną. Zostało wydane w Norymberdze u Kobergera w 1477 roku. Jego rozmiary tj. trzy części w dwóch woluminach in folio, sprawiają, że są to największe księgi jakie sprawił Świętosław do biblioteki karmelitów, i takimi zostawa-ły przez długi czas. Przez swe rozmiary i duży koszt nabycia były najczęś-ciej wymieniane w zapisach proweniencyjno-donatywnych tego ofiarodawcy. Równie szeroko wykorzystywana była Summa collationum sive Communilo-quium Jana Galena napisana z końcem XIII wieku, ceniona ze względu na umieszczenie cytatów wraz z ich zestawieniem i podaniem źródła dla szyb-szego odnalezienia150.

Również do tego działu można by włączyć zaginioną Mappa mundi wspo-minaną przez niego w 1480 roku, zapewne zawierającą drzeworyty geogra-ficzne oraz dzieło dominikanina Jana Gobiusa Scala coeli, będące ułożonym tematycznie słownikiem duchowości oraz drugi tom Biblioteki uniwersalnej Konrada Gesnera151 — pierwszej na świecie drukowanej bibliografii nauko-wej z zuryskiej drukarni Froschowera z 1548 roku.

149 Ioannes Andreae, Super arboribus consanguinitatis, affinitatis et cognationis spiritu-alis et legalis, Leipzig, M. Landsberg, non ante 1498], IP 309, BKKr, sygn. XV. 209.

150 Ioannes Gallensis, Summa collationum, sive Communiloquium, Strassburg (Typogr. Jordani Ge. Husner) 25 V 1489, IP 3132, BKKr, syggn. XV. 179.

151 Gesner Conradus, Pandectarvm sive Partitionum uniuersalium, Tiguri, Christophorvs Froschovervs, 1548, BKKr, sygn. XVI. 248.


— 113 —

Z pozycji klasycznych nie zabrakło Etymologii Izydora z Sewilli, z daru Erazma z Krakowa z 1544 roku, wydanych w Bazylei w 1489 roku, czy też różnych antologii opatrzonych w aparat źródłowy i hermeneutyczny, jak np. Apophtegmata Erazma z Roterdamu152.

Fot. 21. Oprawa konstytucji karmelitańskich wydanych w Wenecji w 1499 r. (fot. autor)

152 Erasmus Roterdamensis, Apophtegmatvm, sive scite dictorvm, libri sex, Basileae, in officina Frobeniana, 1531, BKKr, sygn. XVI. 633.


— 114 —

Dzieła filozoficzne w bibliotece ówczesnej to przede wszystkim dzieła Ary-stotelesa i komentarze do niego. W księgozbiorze karmelitów znajdował się nieokreślony egzemplarz dzieła Filozofa, a także zachowane do dziś komen-tarze Idziego Rzymianina wydane w Wenecji w 1502 roku153. Z pism wczes-nego średniowiecza zachowało się słynne dzieło propagatora arystotelizmu Boecjusza, De consolatione philosophie et de disciplina scholastica z komen-tarzem św. Tomasza z Akwinu, stanowiące dawniej własność Piotra Wede-licjusza z Obornik154.

W dziale poświęconym gramatyce i retoryce, dziedzinom należącym do siedmiu sztuk wyzwolonych bardzo często spotykany w bibliotekach klasz-tornych był Catholicon (Summa grammaticalis valde notabilis quae Catho-licon nominatur) Jana Balbusa z Genui (zm. 1298), znanego glosatora i lek-sykografa. Jego dzieło było wykorzystywane zarówno do nauki retoryki, jak i przy egzegezie biblijnej. Bibliotece karmelitów został podarowany egzem-plarz wydrukowany przed 1486 rokiem, w tym bowiem roku został zanoto-wany przez Świętosława w liście swoich darów. Notowany jest jeszcze w 1602 roku, niestety nie przetrwał do dzisiaj. W bibliotece znajdują się zarówno ta-kie podstawowe dzieła jak Dictionarium latinae linguae Ambrożego Calepi-na, czy Cornu copiae linguae latinae Mikołaja Perroti, jak i należące do uni-katów wykwintne zestawienie w klocku introligatorskim (BKKr, sygn. XV. 81–85) dzieł Jana Sulpitiusa, De arte grammatica, sive de octo partibus ora-tionis i De versuum scansione et syllaborum quanitate, Antoniego Mancinel-lego, Scribendi orandique modus oraz Franciszka Mataratiusa, De composi-tione versibus hexametro et penatmetro i Augustyna Datusa, Elegantiolae155.

Do przynależności do tego działu gramatyki i retoryki należy włączyć księgę Alberta de Eyb, Margarita poetica. Była ona własnością sławnego Baltazara

153 Aegidius Romanus, Egidii Romani commentaria in octo libros phisicorum Aristotelis, Venetiis, Andreas de Torresano de Asula, 26 VIII 1502, BKKr, sygn. XV. 374. Współ-oprawne z: Aegidius Romanus, In Aristotelis de anima commentatum etc. Cont.: In Aristotelis de anima; De materia caeli; De intellectu possibili; Contra gradus et plura-litates formarum, Venezia, Simon de Luere pro Andreae Torresano, 18 IV 1500, GW 7204, IP 30, BKKr, sygn. XV. 375 adl.

154 Boethius, Duplex commentatio ex integro reposita atque recognita in Boetium, seu Bo-ethum maius: de consolatione philosophica & de disciplina scholastica, impressum Lugduni, per Claudium Davost alias de Troys, 12 VIII 1506, BKKr, sygn. XVI. 340.

155 Sulpitius Ioannes Verulanus, De arte grammatica, sive de octo partibus orationis, [Ve-nezia, Christophorus de Pensis, ca 1494/1499], IP 5761, BKKr, sygn. XV. 81; Sulpitius Ioannes Verulanus, De versuum scansione et syllabarum quantitate, [Venezia, Ioan-nes Tacuinus, 1492/1499], IP 5762, BKKr, sygn. XV. 82 adl. ; Mataratius Franciscus, De compositione versibus hexametro et pentametro, Venezia, Ioannes Tacuinus, 13 X 1497, HC 10894, IP 3641, BKKr, sygn. XV. 83 adl. ; Datus Augustinus, Elegantiolae, Venezia, Petrus de Quarengiis, 29 VII 1497, GW 8116, IP 1846, BKKr, sygn. XV. 84 adl. ; Mancinellus Antonius, Scribendi orandique modus, Leipzig, W. Stöckel, 1496, H 10594, IP 3542, BKKr, sygn. XV. 85 adl.


— 115 —

Behema, który w 1484 umieścił na niej swój barwny gmerk. Trafiła ona do księgozbioru karmelitów krakowskich z daru doktora Erazma w 1544 roku156.

Z nauk przyrodniczych jedynie księgi medyczne były przedstawione w naj-starszym inwentarzu. Są to komentarze do Kanonu Awicenny autorstwa Hu-gona z Sieny zawierające również traktat Antoniego Faventinusa De febre. Oprawiony jest on razem z innym dziełem Hugona ze Sieny — komentarzem do Aforyzmów Hipokratesa i Commentum Galena oraz komentarzami do Ga-lena autorstwa Mikołaja Leonicensa i Wawrzyńca Florentyjczyka. Były rów-nież wśród nich księgi medycyny praktycznej jak Valesco de Tarenta Practica usualis quae alias Philonium dicitur wydane w Lyonie w 1516 oraz nieodna-lezione Consilia medica Bartłomieja de Montagnana.

W dziale Carmelitana należy na pierwszym miejscu wymienić Regułę i Kon-stytucje Zakonu. Z niewiadomych przyczyn nie zostały one umieszczona w spi-sie bibliotecznym (może z powodu niewielkiego formatu). Jednak ta podsta-wowa księga z zasadami, jakimi mają się kierować zakonnicy musiała istnieć wpierw w postaci rękopiśmiennej, a potem w drukowanej. Do dzisiaj zachowało się pierwsze wydanie Konstytucji, które ukazało się w Wenecji w 1499 roku. Zostało ono oprawione wraz wydanym tamże z żywotem św. Alberta z Sycylii. Egzemplarz ten posiada dodatkowo wpis rękopiśmienny z kapituły prowincjal-nej w Poznaniu z 1540 roku. Jest on bardzo starannie napisany co świadczy, iż jego posiadacz był osobą wykształconą, zapewne uczestniczącą w tej kapi-tule. W zapiskach własnościowych występuje wiele osób, co może oznaczać, iż książka była w prywatnym posiadaniu zakonników, poza biblioteką.

W grupie ksiąg karmelitańskich są również dzieła autorstwa tych karmeli-tów, którzy przysłużyli się do rozwoju nauki jak Jan Bacon (Baconthorpe), zwa-ny doctor resolutus, ze swymi komentarzami do Sentencji Lombarda157 i dzieła sławnego Baptysty Mantuana, np. De suorum temporum calamitatibus — poe-mat napisany w czasie epidemii w Bolonii wyliczający zło ówczesnego świata, poemat o Matce Bożej — Parthenice prima sive Mariana, czy wierszowany ży-wot św. Katarzyny Parthenice secunda, sive Catharinaria oraz epigramaty. Te dzieła Mantuana zostały wspólnie oprawione wraz z dziełem historycznym Jana Palaeonydorusa. Nie do końca rozpoznane pozostają niektóre dzieła karmelitań-skie, jak Ambrożego karmelity kazania wielkopostne158 — oraz dzieło zapisane

156 Eyb Albertus de, Margarita poetica, [Strassburg, Georgius Husner, non post 1479], GW 9531, IP 2115, BKKr, sygn. XV. 327.

157 Bacon (Baconthorpe) Joannes, Joan. Bachonus Averroistarum princeps super quatuor Sen-tentiarum libros, Venetiis, sumptibus heredum Octaviani Scoti, 1526, BKKr, sygn. XVI. 142, współoprawne z: Quodlibeta Joannis Bachonis Carmelite theologi profundissimi, Venetijs, opera & impensis heredum Octauiani Scoti, 1527, BKKr, sygn. XVI. 143.

158 Zapewne chodzi tu o dzieło Ambrożego Spiera, Quadragesimales de floribus sapien-tiae, które wyszło w siedmiu wydaniach w latach 1476–1516, por. Ronald M. Rentier, Ambrosius Spiera a Fifteenth-Century Italian Preacher and Scholar, Church History. Studies in Christianity and Culture 43:1974, s. 448–459.


— 116 —

jako Processus Carmelitarum — przypuszczalnie rozpoznane jako Ioannes Palaeonydorus, Liber trimerestus de principio et processu ordinis Carmelitici.

4. oprawy ksiąg

Dla ukazania całości zagadnień związanych z biblioteką karmelitów do XVI wieku, należałoby przedstawić cały proces nabywania ksiąg od zakupu bloku książki po oprawę u introligatora i włączenie do biblioteki. Jak więk-szość spraw związanych z tak odległymi czasami jest to niemal niemożliwe. Po pierwsze, dlatego, iż nie wiadomo, które z ksiąg były planowymi zaku-pami, a te wskazywałyby najbardziej na księgi, które oddawano do opra-wy. O pozostałych można niemal z całą pewnością powiedzieć, iż większość z ofiarowanych karmelitom ksiąg posiadała w momencie darowizny oprawę. Te należałoby wykluczyć z omówienia. Po drugie, brak źródeł pisanych do tej epoki dziejów klasztoru sprawia, że wszystkie wnioski dotyczące spraw introligatorskich wysnuć można jedynie z samych opraw. Są to oczywiście źródła pierwszorzędne. O tym czy książka była ofiarowana już oprawiona łatwo się przekonać studiując wpisy własnościowe. Jeśli są one umieszczone na okładzinie, paskach wzmacniających, czy innych elementach oprawy jest to oczywiste. Niemal tak samo oczywiste jest umieszczenie wpisu na wyklej-kach księgi. Niejednokrotnie wpisywano fakt kupna czy oprawy. I tak, np. inkunabuł Franciszka de Maronis159 został oprawiony (comparatus) przez magistra (Andrzeja? Adama?) de Cracovia w 1520 roku, zaś z końcem stule-cia kupiony u bliżej nieokreślonego Kaspra na rynku kleparskim pod Kra-kowem przez prowincjała Marcina Kownackiego (zm. 1601).

Fot. 22. Oprawa drugiego tomu Postylli Mikołaja z Liry, BKKr, sygn. XV. 257 (fot. autor)

159 Franciscus de Maronis, Super primo libro Sententiarum, Basel, Nicolaus Kessler, 15 X 1489, H* 10535, IP 3674, sygn. BKKr, sygn. XV. 207.

4. Oprawy ksiąg

— 117 —

Nie zachowały się informacje z XV i XVI wieku dotyczące zagadnień opra-wy ksiąg. Z zapisek późniejszych, w większości ostatnich lat XVII wieku wy-nika, iż księgi były oddawane do introligatora. Tak było w przypadku własne-go zakupu ksiąg lub też otrzymania nieoprawnego dzieła. Było tak również w przypadku własnej twórczości.

Starodruki, o których wiadomo, że w XV wieku były w posiadaniu kar-melitów, a więc przede wszystkim księgi z donacji Świętosława podarowane zostały już oprawione. Świadczą o tym zapisy proweniencyjne umieszczone w kilku księgach na wyklejkach. Na przykład czwarta część dzieła Mikoła-ja z Liry Postilla super totam Bibliam wydana w Kolonii w 1485 (sygn. XV. 259) zawiera zapis: Iste liber qui est quarta pars Nicolai de Lira de ordine minorum super totam Bibliam cum ceteris partibus seorsum ligatis est emp-tus per me Swanthoslaum hic pauperem et modicum silencium ubique loco-rum et omni tempore tenentem apud Petrum Salomon consulem Cracoviensem protunc degente pro duodecim florenis ungaricalibus ac citra feria quarta in vigilia Ascensionis Domini sub Anno Domini 1485. Hic liber meam post mi-gracionem sive paulo ante pure propter Deum detur ad claustrum religiose Beate Marie Virginis de Monte Carmeli extra muros Cracoviensis situm ubi calix et ampulle argentee cum ceteris libris sunt repositi pro honore Dei ac Virginis Gloriose.

Oprawy pięciu ksiąg (sygn. XV. 257–259, 344, 353), tj. trzech części Postyl-li Mikołaja z Liry i dwóch części Chroniconu Antonina z Florencji dodatkowo wykazują podobieństwo w oprawie. Były one ofiarowane karmelitom w la-tach 1486–1487, tak więc od ich daty nabycia nie mogło być więcej niż dwa lata. Księgi wydrukowano w warsztatach Kolonii i Norymbergii, stąd przy-puszczenie, że oprawy mógł wykonać niemiecki rzemieślnik160. Oprawy opa-trzone są w mosiężne narożniki z napisem: ave maria gracia plena rozdzie-lanym kwiatkiem. Drewniane okładziny obłożone brązową skórą ozdobiono za pomocą niewielkich tłoków o tematyce roślinnej.

Na egzemplarzach Chroniconu umieszczono tłoczenia ze wspiętym gry-fem. Pozostałe księgi z daru Świętosława wykazują równą staranność w wy-konaniu oprawy. Niemal wszystkie księgi posiadają ozdobne guzy, narożni-ki i klamry, niejednokrotnie z grawerowanymi napisami. Okładziny zdobią, prócz prostych linii wykonanych za pomocą strychulca, niewielkie tłoczenia o kształtach najczęściej roślinnych, lecz niekiedy urozmaicone charakte-rystycznymi dla introligatora tłokami przedstawiającymi wspomniane już gryfy, rozety, lilie heraldyczne. Występują tu także monogramy IHS, orły

160 Nie jest to zgodne z poglądem, że książki oprawione są w brązową cielęcą skórę typo-wą dla polskiego kręgu opraw w odróżnieniu do niemieckiego, gdzie używano żółtej świńskiej skóry. Zob. K. Piekarski, Książka w Polsce w XV i XVI wieku, Kraków 1931, s. 16–17; A. Lewicka Kamińska, Oprawa w Polsce, w: Encyklopedia wiedzy o książ-ce…, kol. 1690.


— 118 —

dwugłowe, pszczoła, serce ze strzałą161. Motywy te występują bardzo często w warsztatach norymberskich. Szczególnie można tu się odnieść do warszta-tu Schedel-Meister oraz do warsztatu klasztoru augustiańskiego w Norym-berdze, funkcjonujących tam właśnie w latach osiemdziesiątych XV wieku162.

Fot. 23. Okucie klamry ze znakiem introligatora na okładce Pantheologii (Nürnberg 1477), BKKr, sygn. XV. 367 (fot autor)

Niejednokrotnie tłoczenia układają się w charakterystyczny wzór z „owo-cem granatu”. Na dwóch woluminach Panteologii występują klamry z przed-stawieniem serca z przebitą strzałą oraz grawerowanym napisem S M, S MI. Niechybnie jest to powtórzenie z tłoku introligatorskiego rzemieślniczego zna-ku warsztatu norymberskiego określanego jako Schedel-Meister (1477–1514).

Książki z omawianej donacji były w stosunkowo krótkim czasie ofiarowa-ne klasztorowi. Między ich wydrukowaniem, a zapisaną datą kupna, a zara-zem przeznaczenia do klasztoru karmelitów przeważnie nie upłynęło więcej czasu niż dwa, trzy lata. Najdłuższy okres, przy Pantheologii drukowanej w 1477, a ofiarowanej w 1482, to pięć lat. Natomiast najkrótszy, to okres niecałych pięciu miesięcy od daty wydania Vita Christi, Ludolfa z Saksonii (24 VII 1483), do daty kupna (20 XII 1483).

161 Informacje o niemieckich warsztatach introligatorskich zaczerpnięto z serwisu inter-netowego Biblioteki Miejskiej w Berlinie rejestrującego tłoki introligatorskie: Staats-bibliothek zu Berlin EBDB. Einbanddatenbank http://www. hist-einband. de/ (odczyt: 20 IV 2011).

162 Zob. Werkstatt Schedel-Meister, nr EBDB w000298 oraz Werkstatt Augustiner-Nürn-berg Augustinerkloster 1. Gruppe um 1467–1510 nr EBDB w000876, na stronie inter-netowej Staatsbibliothek zu Berlin EBDB. Einbanddatenbank http://www. db. hist--einband. de (odczyt: 20 IV 2011).

4. Oprawy ksiąg

— 119 —

Świętosław kupował książki u Piotra Salomona, rajcy krakowskiego. Dla odpowiedzi czy były już oprawione, należałoby prześledzić drogę, jaką księgi przemierzały od wydawcy do nabywcy. Dla przykładu należy wziąć najkrót-szą pięciomiesięczną drogę, jaką miało dzieło Ludolfa z Saksonii (Vita Chri-sti). Umieszczone na jej okładzinie tłoczenia przedstawiające dwugłowego orła mogą sugerować, że oprawa została wykonana w samej Norymberdze, być może nawet przy drukarni Kobergera, gdzie książka powstała. Jeden z tłoków na oprawie udało się, jak wyżej wspomniano, zidentyfikować jako pracę warsztatu norymberskiego. Zapewne nie był to wyjątek, lecz reguła w zakupach Świętosława, dlatego można przyjąć, że wszystkie księgi przez niego ofiarowane miały już oprawy i nie są one wytworem późniejszego okre-su, kiedy przynależały już do biblioteki karmelitów163.

Inkunabuły, które pojawiły się w klasztornej bibliotece dopiero w pierw-szej połowie XVI wieku musiały posiadać już własne okładziny. Miały one w większości znanych nam z imienia poprzednich użytkowników, którzy po-starali się o odpowiednią ich ochronę. O tej wcześniejszej, niż ofiarowanie księgi klasztorowi, oprawie świadczą zapisy proweniencyjne umieszczone na wyklejkach, paskach pergaminu użytego do wzmocnienia, desce, lub też bez-pośrednio na zewnętrznej części oprawy. Do wszystkich opraw średniowiecz-nych formatu in folio użyto desek, które obleczono skórą zazwyczaj brunatną. W zdobieniu niemal zawsze użyto strychulca — narzędzia, dzięki któremu uzyskiwano linie. Pozostałe zdobienia są bardzo różnorodne, niekiedy daje się odnaleźć podobieństwa w księgach z tej samej donacji. I tak księgi Era-zma (Becka) z Krakowa darowane w 1544 roku164, prócz wspomnianej wyżej oprawy w brązową skórę, którą wytłaczano strychulcem, posiadają mniejsze tłoczenia oraz charakterystyczny wzór rozety w typie wirującym. Narożniki zostały zabezpieczone grawerowanymi okuciami, na środku znalazł się rów-nież guz po obydwu stronach woluminu. Księgi były zapinane na klauzury.

Na dwóch z nich, w kształcie palmet, wygrawerowano dodatkowo tytuł: Bonawentura super primo et 2o S[ententarium] oraz Bonawentura super 3o et 4o 165. Mimo tego, że wiele spośród opraw pierwodruków można by w podobny sposób opisać, jednak każda z opraw posiada swój specyficzny zestaw tłoków charakterystycznych dla danego introligatora. Jeśli nie ma się do czynienia z warsztatem miejscowym, obecność identycznych opraw jest prawdopodob-nie wynikiem jednorazowego zlecenia konkretnej osoby.

163 Ludolphus de Saxonia, Meditationes de Vita Christi, Nurnberg 1483, BKKr, sygn. XV. 275.164 Ioannes Galensis, Summa collationis sive Communiloqium, Strassburg, [Typogr. Jor-

dani Ge. Husner], 25 V 1489, HC* 7444, IP 3132, BKKr, sygn. XV. 179–180; Bonaven-tura s. Opuscula, p. 1, Strassburg [Typogr. Jordani Ge. Husner], 1495, GW 4648, p I. war. A, IP 1137, BKKr, sygn. XV. 182; p. 2 — BKKr, sygn. XV. 195.

165 Petrus Lombardus, Sententiarum libri IV. cum commento Bonaventurae, p. 1–2, 3–4, [Nürnberg, Anton Koberger, post 2 III 1491], HC* 3540, IP 4338, BKKr, sygn. XV. 255, XV. 256.


— 120 —

Fot. 24. Grawerowany tytuł na okuciach trzeciej i czwartej części komentarzy św. Bonaventury do Sentencji Piotra Lombarda, BKKr, sygn. XV. 256 (fot. autor)

W przypadku opraw w pergamin z dawnych kodeksów, istnieje przypusz-czenie, że mogły być oprawiane w klasztorze przy użyciu własnej makulatury ze starych lub zniszczonych dzieł. Zwłaszcza, że te księgi bardzo często nie posiadają sztywnej oprawy drewnianej, co zapewne upraszczało samą pra-cę, a jednocześnie wystarczało dla zabezpieczenia ich przed zniszczeniem.

O pewnym zamyśle kupna przez klasztor można powiedzieć analizując niektóre oprawy. Kilka z nich zostało wykonanych około 1518 roku. Są to wo-luminy zawierające dzieła św. Hieronima166 i Antonina arcybiskupa Floren-cji167. Na przynależność do zbioru szesnastowiecznego wskazuje występowa-nie tych ksiąg w inwentarzu z 1595 roku. Znajdujemy tam dziewięć tomów dzieł św. Hieronima zebrane w pięciu woluminach, z których trzy dochowa-ły się do dzisiaj. Podobnie — dzieła Antonina Florentczyka. Idąc zarówno za identyczną proweniencją jak i oprawą omawianych ksiąg, do zbioru można zaliczyć, nie występującą w pierwszym inwentarzu, trzecią część Chronico-nu Antonina168.

Są one oprawione w ciemnobrązową skórę naciągniętą na deski. Skóra na nich jest zniszczona na skutek działania niekorzystnych warunków, tak iż odchodzi z niej lico. Tłoczenia są przez to słabo widoczne. We wszystkich przypadkach użyto strychulca, a w zwierciadle po obu stronach — nieduże-go tłoku z literami IHS w glorii. W górnej części nad linią wytłoczono złoto tytuł kontynuowany w dolnej strefie pod linią. W górnej części wytłoczono

166 Hieronimus s., Opera, t. 1–2, apud Basileam, in officina Iohannis Frobenij, 1516, BKKr, sygn. XVI. 182; t. 3–4, BKKr, sygn. XVI. 151–152; t. 7–8, BKKr, sygn. XVI. 123.

167 Antoninus Florentinus, Summa theologica, p. 4, Basilee, per Ioannes Amorbachium, Peter et Froben, 1502, BKKr, sygn. XVI.200; Antoninus Florentinus, Secunda pars hystorialis venerabilis domini Antonini, [Basel, per Nicolaum Kessler, 1502], BKKr, sygn. XVI. 201; Antoninus Florentinus, Tertia pars hystorialis venerabilis domini An-tonini, in Lugduno, per Nicolaum Wolff 1512, BKKr, sygn. XVI. 370.

168 Dz. cyt.: Antoninus Florentibus, Tertia pars hystorialis, BKKr, sygn. XVI. 370.

4. Oprawy ksiąg

— 121 —

rok 1518, który z powodu zniszczeń nie we wszystkich woluminach da się odczytać. Również inne trzy księgi zawierające dzieła Antonina Florentyń-czyka169 posiadają podobną oprawę. Są to trzy części jego Sumy teologicznej (cz. 2, 3 i 4) wydanej w Norymberdze w drukarni Antona Kobergera pomiędzy 28 VIII 1486, a 12 II 1487 rokiem. Oprawione są w deski obleczone brązową skórą. Powierzchnię podzielono strychulcem na zwierciadło i dwie bordiury. Zwierciadło zaś na pola dzielą wicie roślinne, w których umieszczono kwia-tony. Dla zabezpieczenia okładzin dodano ozdobne guzy środkowe, po cztery narożniki, oraz dwa okucia klamer. U góry okładzin naklejono paski papieru, na których umieszczono tytuł dzieła, np. : Prima pars Antonini Archiepisco-pi. Oprawy różnią się nieco bordiurami, w których występują inne tłoczenia. O równoczesnej oprawie i przez jednego introligatora świadczą także karty tego samego niewielkiego rękopisu pergaminowego z kazaniami de sanctis, użytego jako wyklejki w trzech księgach.

Spośród czterech zachowanych ksiąg o prawdopodobnej przynależności do o. Jana z Kazimierza, trzy posiadają superekslibris z gmerkiem literowym IZ170 z dodatkowymi literami DIC. Można to odczytać jako D[octor] I[oannes] C[asimiriensus] i wtedy ich powstanie należałoby wiązać z uzyskaniem tytułu doktorskiego w 1529 roku. Superekslibrisy zostały wtórnie wytłoczone na goto-wych już oprawach ksiąg. Księgi te dostały się w posiadanie Jana już oprawio-ne. Każde z nich: dwa inkunabuły wydane w 1478 i 1488 roku, oraz starodruk z 1516 roku ma inną oprawę. I tak księga z dziełem Piotra de Bergamo, Tabu-la super omnia opera Thomae Aquinatis, która była wcześniej przeznaczona przez Macieja z Kobylina do biblioteki teologów (Collegium Maius) oprawiona jest na sposób mniszy. Deska okładzin obleczona jest brązową skórą zdobioną strychulcem i tłoczoną ślepo w listki, półkola i wstęgi. Na te zdobienia dopie-ro później nałożono tłoczony złoto superekslibris Jana z Kazimierza. Można by podejrzewać, iż mimo wszystko o. Jan nabył nieoprawną księgę, oprawił ją w nieokreślonym czasie, a dopiero po 1529 roku kazał wytłoczyć swój gmerk, jednak o wcześniejszej oprawie świadczą fragmenty kodeksu pergaminowe-go, użytego do wzmocnienia oprawy, na których dopisano: Sermones alii de tempore mgri Matthie de Cobil[ino] professoris, co niezaprzeczalnie świadczy o oprawie przez pierwszego znanego właściciela. Podobna sytuacja występuje w pozostałych księgach, które są już oprawione w deskę całą obleczoną skórą.

Jak wyżej wspomniano, jest jeszcze jedna księga przypisywana przeorowi krakowskiemu. Domniemany inkunabuł171 Jana z Kazimierza o prowenien-

169 Antoninus Florentinus, Summa theologica, p. I–IV cum tabula Ioannis Molitoris, Nürnberg, Anton Koberger, 1486–1487, GW 2189, IP 421, BKKr: p. 2 — sygn. XV. 345, p. 3 — sygn. XV. 346, p. 4 — sygn. XV. 340.

170 S. Sułecki, O nieznanym gmerku karmelity o. Jana z Kazimierza (zm. 1551), „Krakow-ski Rocznik Archiwalny”, t.10:2004, s. 149–153.

171 Duns Scotus Joannes, Questiones in quatuor libros Sententiarum, p. 3–4, Venezia, B. Locatellus pro Oct. Scoto, 18 XII 1497, GW 9077, IP 1993, BKKr, sygn. XV. 241.


— 122 —

cji: Comparatus per me fratrem Johannem Bacc[alare]m sacre pagine filium huius Conventus, może być zarówno przykładem planowego zakupu, jak rów-nież oprawy zleconej z klasztoru. Ta książka byłaby w jego posiadaniu po 1523 roku, kiedy uzyskał on bakalaureat biblijny, a przed rokiem 1539, kiedy to uzyskał doktorat. Jest oprawiona na sposób mniszy. Deski oprawy obłożone są skórą do pewnej szerokości. Skóra zaś ozdobiona jest tłoczeniami na śle-po. Są tam prócz strychulca także drobne tłoczenia oraz romby z motywem dębu. Zamknięciu służyły dwie klamry z wytłaczaną różą.

Oprawy ksiąg krakowskiego klasztoru karmelitów nie są w swych wzorach odosobnione. Ich zdobienia należą do zwykłych wówczas i popularnych. Ich jakość zależała od darczyńcy, choć nie zawsze był on jej pierwszym właści-cielem. Większość ksiąg, jakie w XVI wieku posiadał klasztor na Piasku, jak to wynika z przedstawionych wyżej rozważań, zostały podarowane. Jedynie w przypadku własnych inicjatyw związanych z doborem literatury do biblio-teki, a szczególnie zakupem ksiąg nowych, które zazwyczaj były nieoprawne, można by zastanawiać się nad zamysłem specjalnego ich oprawiania. Jednak w przypadku ksiąg z tego okresu nie można tego stwierdzić.

Dla odnalezienia opraw, które z pewnością były oddawane do introligatora z klasztoru krakowskiego, a nie podarowane już oprawione, trzeba sięgnąć do rękopisów przede wszystkim muzycznych, których powstanie w klasztorze (lub jego na jego zlecenie) nie ulega wątpliwości. Do tego rodzaju źródeł nale-żą również oprawy rękopisów archiwalnych, lecz te nie zachowały się sprzed 1600 roku, bowiem jeden z zachowanych szesnastowiecznych rękopisów po konserwacji w latach dziewięćdziesiątych XX wieku otrzymał nową oprawę, a drugi — Liber noviciorum, posiada oprawę z wieku XVII.

Spośród ksiąg muzycznych możemy być pewni, że ich oprawy są wytwo-rem miejscowym, krakowskim. O ile ich powstanie, a przynajmniej trzech172 przypada na wiek XIV, to oprawa wskazuje na późniejszy okres. Z pierwotnej oprawy pozostały jedynie okucia, które posiadają cechy rzemiosła czterna-stowiecznego173. Natomiast sama skóra, którą obleczono okładki jest produk-tem wieków późniejszych, zapewne szesnastowiecznego warsztatu introliga-torskiego, bowiem tłoczenia (radełka) jakimi je ozdobiono nie występują we wcześniejszym okresie. Radełka zawierają sceny z przedstawieniem Chrystu-sa (Data est mihi omni), Dawida z harfą, występują też motywy roślinne174. Na górnej okładzinie tłoczony jest napis Antiphonarium de tempore & sanctis temporis hiemalis. Rękopis Graduału z 1738 roku (sygn. 18) posiada podobne okucia jak kodeksy czeskie, zwłaszcza jak manuskrypt z wrocławskiego Os-

172 Antyfonarze czeskie powstałe w latach 1395–1397 w Pradze, przywiezione do Krako-wa najprawdopodobniej jako pierwotne wyposażenie klasztoru karmelitów.

173 F. Kopera, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy…, s. 47. 174 Praski antyfonarz karmelitański de tempore aestivalis prócz identycznej oprawy po-

siada nieco inny zestaw radełek. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, rkps nr 12025/IV.

4. Oprawy ksiąg

— 123 —

solineum, gdyż występuje ten sam sposób wzmocnienia dolnej krawędzi oraz klamry o podobnej formie. Podobnie można odnieść się do rękopisu (sygn. 20), który został już omówiony w rozdziale poświęconym rękopisom muzycznym.

Fot. 25. Antiphonarium de sanctis et de tempore hiemalis, Praga 1394, BKKr rkps perg. 14 (fot. D. Kołakowski)


— 124 —

Od wyżej przedstawionych ksiąg odbiega graduał (sygn. 5) z XVII wieku. Jego oprawa zawiera wiele cech wspólnych z wyżej wymienionymi jak: ra-dełka, czy układ strychulca. Wyróżnia się ozdobnymi siedemnastowiecznymi okuciami przedstawiającymi orły pierwotnie na czerwonym aksamicie oraz pośrodku postaciami proroków Eliasza i Elizeusza.

Można wskazać na identyczną sytuację jak poprzednio, czyli na użycie dawnych okładzin do nowo powstałego rękopisu, ale powstaje wówczas nie-zgodna liczba graduałów — zapis z 1560 roku notuje jeden graduał, nato-miast w 1665 występują trzy — dwa nowe i jeden stary. Poza tym stary gra-duał opisany jest jako mały (Graduale Parvum Antiquum de Proprio Sanc-torum). Z tych powodów jego oprawa nie mogła posłużyć do nowo powstałego graduału, który rozmiarami porównywalny jest z największymi w zbiorze.

Należy tutaj również uwzględnić prace introligatorskie jakie wykonano w latach 1742–1743. Wówczas z polecenia Bonawentury Kociełkowicza na-prawiono stare kodeksy muzyczne. Zapisane w księgach rachunkowych175 wydatki obejmują oprawę i wymianę desek okładzin trzech antyfonarzy sta-rych176, kolejnych dwóch starych (jednego de tempore i drugiego de sanctis aestivalis) oraz oprawę i nowe narożniki w innym kodeksie (antyfonarz de tempore et festis hiemalis)177. Jedynie w jednym przypadku wymieniono skórę na oprawie. Był to jak już wspomniano antyfonarz zaczynający się od psalmu Venite178. Skoro zakup skóry na potrzeby „starego” antyfonarza179 zanotowano jedynie przy tej księdze można przypuszczać, iż pozostałe księgi miały okła-dziny w niezniszczonym stanie (prócz wymiany zapewne złamanych desek) i nie potrzebowały takiego zabiegu180.

Liturgiczne księgi posiadają bardzo imponujące oprawy. Ich zdobienie po-przez tłoczenia i okucia pokazują jak ważne dla posiadaczy były te rękopi-sy. Stanowiły one podstawę codziennych modłów i ich zabezpieczenie przed zniszczeniem było koniecznością, jednak tak jak to w późniejszych okresie łatwo zauważyć, nie było to jedynie proste oprawy, lecz wykwintne i repre-zentacyjne dzieła dające świadectwo dobrego gustu, a nade wszystko szacun-ku jakim karmelici otaczali księgi liturgiczne.

175 Computa Conventus Majoris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s. 482. 176 Są to czeskie antyfonarze z XIV wieku: rkps, sygn. 12025/IV (Wrocław, Zakład im.

Ossolińskich) i BKKr rkps perg. 12. 177 BKKr rkps perg. 14. 178 BKKr rkps perg. 20. 179 W wydatkach określono dokładnie, których ksiąg dotyczą prace introligatorskie. Roz-

różniono w nich stare i nowe księgi, a także użyto dodatkowych opisów (de tempore, de sanctis, de tempore hiemalis, aestivalis, pro festis Beatissimae et Sanctorum No-strorum, antyfonarz, na którym z początku są pisane Venite).

180 Porównując koszta wykonania oprawy w 1742 r. można dojść do tego samego wniosku, bowiem oprawa całkowita nowego kodeksu wynosiła 18 zł, zaś dwóch starych wraz z nowymi deskami nieco ponad 20 zł. Computa conventus maioris Cracoviensis Are-nensis, AKKr, sygn. 708, s. 482.

4. Oprawy ksiąg

— 125 —

* * * *

Rozdział niniejszy poświęcony został pierwszemu okresowi w dziejach biblioteki klasztoru krakowskiego. Powstanie biblioteki karmelitańskiej po-wiązano z początkami fundacji krakowskiej, mając na względzie wymuszenie księgozbioru o charakterze naukowo-szkolnym przez pojawienie się pierw-szych karmelitów jako studentów krakowskiej Almae Matris. Kształt i wy-posażenie biblioteki nie wychodzi poza granicę przypuszczeń, a jej zarysu można jedynie szukać wśród analogii do współczesnych bibliotek. Podobnie przy zachowaniu trzech kodeksów liturgicznych z XV wieku, bez posiadania innych ówczesnych wytworów skryptorium, nie wychodzi się poza stwierdze-nie prawdopodobieństwa jego funkcjonowania.

Epoka pierwszych dwustu lat charakteryzuje się dość ubogimi informa-cjami w źródłach pisanych, stąd też wiedza na jej temat opiera się na ana-logiach i przypuszczeniach. Skupiono się na świadectwach materialnych, czyli samych księgach, które posiadają dużą wartość poznawczą. Klasztor przechowuje obecnie piętnaście rękopisów z omawianej epoki. Na podstawie uzyskanych danych jedynie u dziesięciu z nich można określić przynależność do średniowiecznej biblioteki karmelitów jako prawdopodobną. Głównym trzonem księgozbioru są książki drukowane. Te najstarsze, inkunabuły oraz druki z początku XVI wieku były obiektem szczególnych badań. Zbadano ich proweniencję, a także zajęto się oprawą. Dzięki temu udało się ustalić zarys biblioteki karmelitańskiej z końca XV wieku i przyrost w pierwszej połowie XVI wieku. Ostatecznie z końcem XVI wieku dzięki zachowanemu inwenta-rzowi biblioteki sprecyzowano jej stan.

Wnioski wynikające z badań proweniencyjnych wykazały sposób pozyski-wania ksiąg do konwenckiej librarii. W większości były to dary, począwszy od lat osiemdziesiątych XV wieku za przyczyną Świętosława, po profesorskie dary testamentalne akademików krakowskich w XVI wieku. Te 60 ksiąg sta-nowiło zasadniczą część księgozbioru około 1550 roku. Nie stwierdzono fak-tu zakupu ksiąg.

Dla ukazania kultury duchowej karmelitów omówiono również rękopisy liturgiczne, jakie znajdują się lub znajdowały w klasztorze. Nie wchodziły one w zakres biblioteki, ale chóru zakonnego. Nie pominięto ich w opisie, gdyż są one istotne dla wykazania pracy skryptorium klasztornego, a w przypad-ku najstarszych najważniejszym źródłem dla ustalenia początków klasztoru.

Ustalony na około 200 ksiąg stan biblioteki z końca XVI wieku został po-dzielony na działy tematyczne, których opisana zawartość ukazuje, że naj-bardziej rozbudowany był dział kaznodziejski. Pozostałe działy obejmowały zagadnienie z zakresu biblistyki, patrologii, teologii spekulatywnej z Sen-tencjami Piotra Lombarda na czele, teologii moralnej, liturgiki, hagiogra-fii, historiografii, literatury polemicznej i apologetycznej, z zakresu prawa,


— 126 —

mieściły się tu też rożne kompendia i encyklopedie, dzieła szkolne z zakresu filozofii, retoryki i gramatyki oraz medycyny.

Bardzo interesującym zagadnieniem są oprawy omawianych ksiąg. Po-zwalają one dodatkowo na określenie drogi jaką przebyła książka zanim do-tarła do karmelitów. Czasem mimo braku proweniencji podobieństwo oprawy pozwala na dołączenie woluminów do donacji osoby znanej z imienia. Wy-kazano, które z ksiąg mogły być oprawione na zlecenie klasztoru, co świad-czy o pewnej świadomości bibliotecznej ówczesnych karmelitów. Zachowany z samego końca XVI wieku inwentarz biblioteczny, użyty w tej części pracy jako materiał porównawczy i baza do stworzenia szesnastowiecznej kolekcji, został omówiony w rozdziale trzecim. Pozostaje jednak pytanie dlaczego nie zamieszczono inwentarza biblioteki w roku 1560, kiedy powstał spis ksiąg liturgicznych zawarty w zachowanym do dziś kopiarzu. Czy jest to wynik zaniedbania, czy strat spowodowanych przez pożar w 1587 roku. Choć jak starano się ukazać, większa część wyłonionego dla tego okresu zbioru zosta-ła podarowana przed tą datą.

— 127 —

rozdział iii

biblioteka klaSztoru karmelitóW W krakoWie na piaSku W XVii i XViii Wieku

Wiek XVII i XVIII był dla krakowskich karmelitów, tak jak dla całej Pol-ski czasem wojen, zniszczeń i epidemii. Mimo tego w tym okresie nastąpił intensywny rozwój Zakonu Karmelitów w Polsce. Powstawały nowe funda-cje1, a wzrost liczby klasztorów sprawił, iż w połowie XVIII wieku trzeba było podzielić prowincję polską, już po raz trzeci, tworząc pięć osobnych jednostek administracyjnych. Nastąpił również wzrost liczby zakonników, która w po-łowie XVII wieku osiągnęła największy szczyt2.

Omawiany okres w porównaniu z poprzednim obfituje w źródła biblio-teczne i archiwalne. Z wieków XVII i XVIII, nie licząc ksiąg drukowanych, zachowało się około trzech setek rękopisów. Są to dzieła spisane w różnych klasztorach, przede wszystkim we Lwowie i Krakowie. W tych konwentach były główne ośrodki kształcenia karmelitów polskich, stąd też największą częścią tego zbioru są rękopisy o treści wynikającej ze studiów. Są to traktaty teologiczne i filozoficzne, wykłady, zestawienia chronologiczne i historyczne. Pozostałe rękopisy zawierają kazania.

Studia w Zakonie karmelitów w XVII i XVIII wieku przeżywały rozkwit. Zakonnicy odbywali wpierw studia domowe dla kleryków. Zakres studiów obejmował filozofię i teologię. Wykładami zajmowali się zarówno magistrzy nowicjuszów, jak i regens studiów wraz z profesorami teologii i filozofii wy-znaczonymi w czasie kapituł prowincjalnych. Klerycy po ukończeniu studium

1 Do ośmiu klasztorów powstałych od XIV do XVI wieku, w XVII wieku przybyło 41 fun-dacji, a w XVIII — 26.

2 W 1644 r. notowano w Polsce około 530 karmelitów. Również w tym okresie prowin-cja poniosła ogromne straty w obsadach personalnych klasztorów. W wyniku utraty na skutek wojen i epidemii w latach 1647–1658 210 karmelitów, w 1659 r. w prowin-cji polskiej i litewskiej było 314 karmelitów. Por. Akta kapituł prowincjalnych, AKKr, sygn. 93.

Biblioteka klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku w XVII i XVIII wieku

— 128 —

domesticum z tytułem kursora mogli kontynuować naukę na uniwersytecie. Często byli wysyłani do karmelitańskiego kolegium w Rzymie — Transpon-tiny. Po ukończeniu studiów otrzymywali tytuł lektora, po czym byli kierowa-ni do prowadzenia wykładów dla kleryków w szkole zakonnej, aby po trzech latach osiągnąć tytuł bakałarza. Najwyższe tytuły w zakonie magister i pre-stiżowy doktor przysługiwał kapłanom po dodatkowych studiach i obronie przygotowanych tez. Promocje odbywały się zarówno w rzymskiej Transpon-tinie, jak i miejscowej Akademii Krakowskiej.

W XVII wieku karmelici na Piasku należeli do grona nielicznych zakon-ników, którzy otrzymywali promocję doktorską na Akademii Krakowskiej3. W pierwszej połowie tego wieku, gdy wymagania i surowe przepisy utrud-niały otrzymanie tego stopnia, wielu uzyskiwało go studiując za granicą. Ci, którym zależało na nostryfikacji dyplomu musieli czekać niekiedy po kilkana-ście lat. W latach 1639–1688 promowało się lub nostryfikowało na Wydziale Teologicznym krakowskiej Akademii 31 osób. Było wśród nich tylko sześciu zakonników, w tym trzech karmelitów: w 1666 roku doktoryzowali się Mar-cin Charzewicz i Marinus Mroszkowski, a w 1680 roku Marcin Behm. Pozo-stałymi zakonnikami byli dwaj augustianie i jeden benedyktyn. Już w XVIII wieku dołączył do nich Szymon Stock Szczeciński (1763). Kilkunastu nato-miast karmelitów krakowskich otrzymało doktorat na studiach za granicą, m.in. Anioł Stoiński i Konstanty Stanisław Strzałkowski4.

Zakres promocji obejmował całą filozofię i 30–40 tez z teologii dogmatycz-nej. Doktorant musiał również wygłosić publiczną obronę, której tezy poda-ne były wcześniej do druku. Po obronie tradycyjnie ogłaszane były pochwal-ne utwory na cześć nowo mianowanych doktorów, które później znajdowały miejsce w bibliotece5.

Studia zakonne po wojnach szwedzkich początkowo przeniesiono do kon-wentu w Gdańsku. W Krakowie rozpoczęły się za przeoratu Mikołaja Cze-skiego w 1678 roku. W liście do Generała Zakonu przeor ten pisał: In Conven-to meo Arenensi est duplex studium Philosophicum, et tertium Theologicum,

3 H. Barycz, Metryka promowanych Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Krakowskie-go z lat 1639–1741, „Nasza Przeszłość”, t. 3:1947, s. 188.

4 S. Sułecki, Stoiński Jan, w zakonie Anioł (ok. 1652–1715), w: PSB, t. 43, z. 179, War-szawa-Kraków 2005, s. 632–633; Sułecki, Strzałkowski Stanisław (w zakonie Kon-stanty, ok. 1714–1778), w: PSB, t. 44, z. 183, Warszawa-Kraków 2006, s. 579.

5 Karmelici uczestniczyli także w rozprawach doktorskich, np. 9 lutego 1729 r. w obro-nie doktorskiej kanoników św. Floriana Stanisława Markiewicza i Franciszka Mater-skiego de SS. Eucharistiae sacramento oppugnantibus… duobus Carmelitanis anti-que observantiae ex Arenis…, a 4 kwietnia 1732 r. — Franciszka Kalewskiego, rekto-ra Akademii, Macieja Ziętkiewicza, dziekana św. Floriana i Mateusza Kolendowicza, kustosza św. Floriana… pro licentiatura obtinenda unam, oppugnantibus… patris Carmelitis in Arenis de fide, alteram vero de visione beatifica nostris, ut moris est…. Zob. H. Barycz, Metryka promowanych Wydziału Teologicznego…, s. 205–206.

1. Biblioteka klasztoru na Piasku w XVII wieku

— 129 —

quod cum sit nimis grave et onerosum Conventui tot aleve studentes (stante fabricas illius) quam plures requivit expensa6.

Omawiany okres w równie dużym stopniu obfituje w archiwalia. Były one od początków XVII wieku odpowiednio zabezpieczane, bowiem nauczeni kata-strofą klasztoru krakowskiego w 1587 roku karmelici postanowili wybudować nowy klasztor w obrębie murów miejskich, który zapewniłby ochronę w czasie wojny, również swoim zbiorom. Dokumenty wówczas powstałe zamieszczają jednak w bardzo skąpym zakresie informacje dotyczące biblioteki. Są to przede wszystkim zapiski ekonomiczne, jak również, choć w mniejszym stopniu, zmiany w konstytucjach zakonnych i przepisy regulujące sprawy dotyczące bibliotek.

1. BiBlioteka klasztoru na piasku w XVii wieku

Od wieku XVII liczba źródeł do historii krakowskiego klasztoru, a zarazem dziejów jego biblioteki wyraźnie się powiększyła. W archiwaliach, a szczegól-nie w księgach finansowych coraz częściej można napotkać wydatki na cele biblioteczne. I tak 21 lutego 1626 roku zapisano 6 groszy Za klucz od klotki do Biblioteki7, 11 maja 1647 roku, ponownie 10 groszy Za klucz do Bibliothekii8 i dwa tygodnie później złotówkę Szklarzowi od naprawy okien do Biblioteki y do cele X. Jedrzeia9. Są to pierwsze poświadczenia o fizycznym istnieniu po-mieszczenia dla biblioteki, bowiem wcześniejsze określenia jakie występują w źródłach nie dają o tym pewności i mogą jedynie oznaczać bibliotekę jako zbiór ksiąg. Doskonale w rachunkach odbiły się również prace przy bibliotece w 1635 roku. Zapewne na mocy postanowień kapituły definitoralnej z 1634 roku10 ustanawiającej jedną bibliotekę w konwencie krakowskim rozpoczęto jej urządzanie. Od połowy lutego po Wielkanoc (8 kwietnia) płacono niemal co tydzień stolarzowi Bartoszowi i Stanisławowi ad rationem Biblioteki. Prace kontynuowano jeszcze do około 20 maja, po czym w połowie czerwca zapłaco-no Żydowi od okien do Byblioteki, a w połowie lipca wstawiono drzwi o czym świadczy zapis Slosarzowi od zawies y zamkow do biblioteki11. Są to nieste-ty jedyne informacje dotyczące bezpośrednio pomieszczenia bibliotecznego w klasztorze karmelitów na Piasku w pierwszej połowie XVII w.

Druga połowa XVII wieku to dla krakowskich karmelitów czas odbudowy ze zniszczeń spowodowanych najazdem szwedzkim. I choć były fundusze na odbudowę klasztoru, to jednak roboty budowlane trwały kilkadziesiąt lat.

6 List Mikołaja Czeskiego do Generała Zakonu z 22 XI 1676 r., Archiwum Generalne Kar-melitów w Rzymie (AGC), sygn. II Poloniae, conventus 1, Litterae P. Nicolai Czeski.

7 Liber perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 703, s. 76.8 Tamże, s. 1335.9 Tamże, s. 1337.10 Akta kapituł prowincjalnych, AKKr, sygn. 93, k. 85v.11 Liber perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 703, s. 668, 669, 673, 674, 683, 687, 692.


— 130 —

O tym jak wyglądała wyborna karmelitańska biblioteka12 przed rokiem 1655 nie wiadomo. Księgozbiór karmelitański został na czas wojny przetranspor-towany do klasztoru św. Tomasza. Pozostawał w nim do roku 1678, kiedy to postanowiono go przenieść na powrót do klasztoru na Piasku13.

Fot. 26. Zapis z 1626 r. odnoszący się do biblioteki. Liber perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 703, s. 76 (fot. autor)

Był to dość długi okres jak na chwilowe zabezpieczenie dóbr. Trwała wów-czas odbudowa klasztoru, ale należy postawić pytanie, czy aż przez dwadzieś-cia trzy lata biblioteka była poza klasztorem? Mogło tak być, ale zastanawia tu sporządzony około 1665 roku inwentarz tej biblioteki. Równocześnie, bo w 1666 roku przeor klasztoru św. Tomasza Eliasz Szablowski sporządził inwentarz bi-blioteki swojego klasztoru. Biblioteki mogły funkcjonować równorzędnie, a ich inwentarze byłyby na to świadectwem. Jednak gdzie miałby miejsce księgozbiór karmelitów z Piasku? Na podstawie fragmentu inwentarza można spodziewać się, że był podzielony według działów. Wymagał więc odpowiedniego ułożenia na półkach, a zarazem troski o jego układ. Brak informacji jak duży był ten księgozbiór. O pięćdziesiąt lat późniejszy katalog rejestruje 4076 ksiąg, a za-tem liczący nawet połowę tej liczby zbiór potrzebował osobnego pomieszczenia. To ulokowanie biblioteki na tak długi czas w innym klasztorze sprawiło, że jak to zauważył prowincjał w czasie wizytacji pozostawała ona mało użyteczną14.

12 Grodziński Mikołaj, Ogród Fiołkowy Karmelitański na Piasku przy Krakowie…, Kra-ków, Krzysztof Schedl, 1673, s. 65.

13 Decyzja o przeniesieniu księgozbioru do klasztoru na Piasku wynikała przede wszyst-kim z potrzeby jego wykorzystywania i ochrony. Wówczas reaktywowano zawieszone po wojnie szwedzkiej studia zakonne w Krakowie i potrzebowano zaplecza naukowe-go dla wykładowców i studentów.

14 Ordinationes Decreta per Adm. Rndum Prem Magistrum Eliam Szablowski Provincia-lem in Prima Visitatione pro Conventu Maiori Cracoviensi facta 26 Julii 1678vo Anno, zob. Liber continens acta et decreta capitulorum generalium…, AKKr, sygn. 95, s. 36.


— 131 —

Po wizytacji klasztoru krakowskiego na Piasku w lipcu 1678 roku przez prowincjała Eliasza Szablowskiego, zostały spisane spostrzeżenia i postula-ty15. Jednym z nich było przeniesienie biblioteki klasztoru, jaką widział pro-wincjał w klasztorze św. Tomasza, do bezpiecznego i lepszego miejsca, suchego i mającego świeższe powietrze: Librariam Conventus huius non adeo commo-dere existere Videntes in Conventu S. Thomae Apostoli pro tutori et meliori eius in loco et aere salubriori et sicco conservatione mandamus RPM Priori ut eam ex Conventu S. Thomae ad Arenas transportari et transferri curet et in Camera Nova angulari in Cornu Dormitorii Patrum Supra Cameram RP Secretarii Nostri penes fenestram Versus Introitum horti Magn. Domini Ca-pitanei Oswiecimensis collocari, et bene ac disposite iuxta Inventarium or-dinarium curet praeparatis prius per Fratres Arcanos pro libris commodis Scamnis in Bibliothecis fieri solitis16.

Na salę biblioteczną przeznaczono nową salę w narożniku dormitorium ojców, którego okna wychodziły na ogród starosty oświęcimskiego17. Naka-zano, by została ona urządzona według porządku inwentarza i umieszczona w szafach jakie zazwyczaj są w bibliotekach. Niestety, nie można dokładnie prześledzić jakie prace wówczas wykonano, bowiem księgi rachunkowe z lat 1648–1681 zaginęły. W archiwum generalnym karmelitów w Rzymie zacho-wał się wyciąg z ksiąg rachunkowych klasztoru krakowskiego z lat 1676–1679, w czasie sprawowania urzędu przeora krakowskiego przez Mikołaja Czeskiego18. Od 25 marca do 8 kwietnia 1679 roku zanotowano tam wydatki na cieślę, który pracował w ciągu trzech tygodni oraz Mularzowi od osadze-nia hakow w bibliotece. Można więc przypuszczać, że do zakończenia tych robót biblioteka pozostawała jeszcze w klasztorze pw. św. Tomasza. Od 1681 roku w zachowanych wydatkach klasztornych, zaznaczono zakupy ksiąg i wy-datki na introligatora. Również w księgach rachunkowych prowincjałów od 1665 roku zamieszczono drobne wydatki na książki i ich oprawę. Z czasem wzrastają one do sumy 300 złotych w latach 1681–1684, za prowincjalatu Marcina Charzewicza.

15 Tamże, s. 33–37.16 Tamże, s. 36.17 Wymieniony jest tu zapewne Jan Odrowąż Pieniążek, bowiem w dokumencie z 15 marca

1673 r. króla Michała dotyczącym fortyfikacji klasztoru mowa jest, aby objąć obwaro-waniami również sąsiadującą z klasztorem posesję Jana Odrowąża Pieniążka, staro-sty oświęcimskiego, AKKr, sygn. Pap. 82. Ogród znajdował się naprzeciw klasztoru na miejscu późniejszych koszar wojskowych (róg ul. Rajskiej i Karmelickiej). Taki teren oznaczony jako własność starosty oświęcimskiego zaznaczony jest na planie z końca XVII w. zawierającym zabudowania klasztorne, AKKr, sygn. 862.

18 Excerptum ex libro originali computorum totius trienni Reverendi Patris Magistri Nicolai Czeski prioratus in conventu Arenensi Fratrum Carmelitarum Regularis Ob-servantiae, Archiwum Generalne Karmelitów w Rzymie (AGC), sygn. II Poloniae, con-ventus 1, Litterae P. Nicolai Czeski. Rachunki obejmują okres: 2 V 1676 — 3 IV 1677 oraz 18 VI 1678 — 29 IV 1679.


— 132 —

Również z 1678 roku, gdy przenoszono bibliotekę na Piasek, pochodzi roz-porządzenie prowincjała, aby książki pozostałe po zmarłych zakonnikach19 w czasie epidemii20, które pozostawały nieuporządkowane, zgodnie z posta-nowieniami konstytucji spisać do inwentarza i ułożyć. Zadanie to powierzono regensowi studiów Marcinowi Behmowi i podprzeorowi Damascenowi Lipo-wiczowi, którzy po wykonaniu tej pracy mieli te rzeczy zdeponować w bez-piecznym miejscu.

W 1685 roku prowincjał Serapion Knyper wystosował zarządzenie dla kon-wentu krakowskiego na Piasku, skierowane w szczególności do jego alumnów. W jednym z jego punktów przypomniał on dekret papieski ekskomunikujący wszystkich, którzy wynoszą książki z biblioteki i wyznaczył bibliotekarza, który miałby pilnować wszystkich postanowień dotyczących biblioteki, łącz-nie z prowadzeniem rejestru wypożyczeń21. W 1687 roku po raz pierwszy wy-stępuje funkcja bibliotekarza klasztoru22, któremu wyznaczono w szczegóło-wych poleceniach opiekę nad księgozbiorem. Został nim Serapion Kociełko-wicz, kaznodzieja klasztoru na Piasku. Zobowiązany był on do sporządzenia inwentarza biblioteki, ale nie znamy jego dokonań, bowiem nie zachował się jego rękopis w Archiwum.

Fot. 27. Wydatki na wyposażenie i ozdobienie biblioteki karmelitów na Piasku z 1698 r., AKKr, sygn. 704 (fot. autor)

19 W czasie epidemii w listopadzie 1677 r. zmarło na zarazę 30 zakonników klasztoru na Piasku (m.in. Franciszek Powsiński, Anioł Smuczewicz, Spirydion Brankowicz, Władysław Woyciechowius, Bonawentura Czeski), zob. Liber provinciae Polonae fra-trum ordinis Beatae Mariae Virginis de Monte Carmeli…, AKKr, sygn. 94, k. 104–105. B. Tomaszewski, Dzieje klasztoru…, s. 76, powołując się na list prowincjała do gene-rała podaje inną liczbę zmarłych — 18.

20 Liber continens acta et decreta capitulorum generalium…, AKKr, sygn. 95, k. 37. 21 W zarządzeniu Serapiona Knypera widoczna jest raczej obawa przez ekskomuniką

i karami kościelnymi, niż troska o księgozbiór. Tamże, k. 95–95v.22 O funkcji bibliotekarza i osobach zajmujących się księgozbiorem klasztornym zob.

w dalszej części pracy.


— 133 —

Pod koniec XVII wieku, w 1698 roku przystąpiono do pracy nad dekora-cją biblioteki23. O ile nie napotkano istotnych informacji odnoszących się do jej przyczyny, o tyle można się spodziewać, iż stało się to w trakcie szeroko pojętej odbudowy i przebudowy klasztoru i kościoła. To pomieszczenie było-by ostatnim, jakie w ramach tej renowacji wykończono. Jako ostatnie rów-nież musiało wieńczyć dzieło i stać się salą reprezentacyjną, godną zachwytu. Prace rozpoczęto w maju, choć pierwsze wzmianki pochodzą z marca24. Wy-datki jakie zapisywano obejmują materiały budowlane oraz koszt pracy ma-larza i stolarza, który wykonał okna i szafy biblioteczne25. Prace ukończono we wrześniu lub październiku tego samego roku. Już w połowie października zapłacono Introligatorowi od oprawy Xiąg do Bibliotheki, tak więc prawdo-podobnie przystąpiono do porządkowania samego księgozbioru26.

Fot. 28. Freski z 1698 roku w bibliotece karmelitów na Piasku w Krakowie (fot. D. Kołakowski).

Zagadnienie wystroju malarskiego pomieszczenia bibliotecznego zosta-ło opracowane przez Pawła Pencakowskiego27, należy tu jednak zarysować

23 Nieokreślone prace budowlane były przeprowadzane już w czerwcu 1697 r., kiedy kapitu-ła prowincjalna nie mogła przeprowadzić elekcji nowo wybranego przeora krakowskiego, Anioła Stoińskiego z powodu robót budowlanych w refektarzu i bibliotece. Tamże, k. 153.

24 Computus perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 704, s. 869.25 Tamże, s. 880–902. 26 Tamże, s. 908.27 P. Pencakowski, Dekoracja malarska biblioteki klasztoru oo. karmelitów na Piasku

w Krakowie. Historia powstania — geneza artystyczna — program, „Rocznik Krakow-ski”, t. 69:2003, s. 103–121.


— 134 —

problematykę tego tematu. Sala biblioteczna umiejscowiona jest w rogu za-chodniego skrzydła dormitorium, co jak się wydaje jest tym samym miejscem, które zostało wyznaczone na bibliotekę dwadzieścia lat wcześniej, tj. w 1678 roku. Jej powierzchnia zajmuje niemal 60 metrów kwadratowych (9,8 × 6 m). Jak zauważył Paweł Pencakowski odpowiadało to znormalizowanej wielko-ści biblioteki w mniejszych klasztorach. Takie normy zostały wprowadzone przez karmelitów bosych28. Nie napotkano analogicznych ustaleń w zakonie karmelitów dawnej obserwy, jednak jest dość prawdopodobne, że posługiwa-no się podobnymi przepisami29. Ściany i sufit ozdobione zostały malowidła-mi. Głównym tematem biblioteki jest, przedstawiony na podwieszanym do stropu obrazie, Sobór Efeski. W bordiurze umieszczone są medaliony z em-blematycznymi przedstawieniami oraz czterema portretami Doktorów Koś-cioła, są to: św. Hieronim, św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu i św. Cyryl Aleksandryjski. Na ścianach fryz podstropowy obejmuje portrety wybitnych karmelitów, monogramy i herb zakonu. Naprzeciw wejścia, na ścianie za-chodniej, umieszczony jest portret Jana Bacona, zwanego Doctor Resolutus, na północnej portrety Tomasza Waldensa i Franciszka Bona Spei, pomiędzy którymi w niszy umieszczono portret generała zakonu Mateusza Orlandi (1666–1685)30. Na ścianie południowej ukazano Jana Baptystę de Lezana, zaś na wschodniej nieokreślonego zakonnika o imieniu Jan (Jan Soreth?).

Wystrój biblioteki nawiązywał do historii i tradycji karmelitów, a także do ich duchowości. Przedstawiony na największym obrazie Sobór Efeski z 431 roku, ukazuje ważny dla karmelitów moment uchwalenia dogmatu o Bożym Rodzicielstwie Najświętszej Marii Panny. Cyryl Aleksandryjski, który wedle tradycji karmelitańskiej był jednym z mnichów zamieszkujących Górę Kar-mel31, na Soborze Efeskim bronił Bożego rodzicielstwa Maryi32. Bernardus Olerius w XIV wieku napisał, że właśnie z powodu obrony przez św. Cyryla

28 B. J. Wanat, Zakon karmelitów bosych w Polsce, Kraków 1979, s. 97.29 W przypadku klasztoru na Piasku, była to adaptacja pomieszczeń na bibliotekę. Jej

wielkość została spowodowana wymogami pomieszczenia zbiorów i urządzenia czy-telni. Przepisy zakonu karmelitów bosych dotyczyły przede wszystkim nowobudowa-nych klasztorów.

30 Mateusz Orlandi (1610–1695), wielokrotny przeor generalny, napisał Cursus theologi-cus in tertiam partem D. Thomae zawierajace traktatychrystologiczne, eucharystyczne i w obronie Niepokalanego Poczęcia Maryi. Por. J. Smet, The Carmelites, cz. 3¸ Darien 1982, s. 319–320.

31 Tradycja Zakonu, wywodzącego się duchowo od proroka Eliasza, przyłącza również świętych z epoki Starego Testamentu i pierwszych dziesięciu wieków chrześcijaństwa związanych z górą Karmel, w poczet Zakonu.

32 V. Hoppenbrouwers, Virgo purissima et vita spiritualis Carmeli, „Carmelus”, t. 1:1954, s. 258–260; B. Olerius, Tractatus, w: Speculum Carmelitanum, t. 1. Antwerpiae, Mi-chaelis Knobbari, 1680, s. 168: B. Cyrillus disputans contra Nestorium ponentem Be-atam Virginem Mariam obnoxiam peccato et non esse Matrem Dei sed puri hominis… confutavit diffiniens… temerarium esse dicere B.Mariam aliqua peccati macula ob-noxiam fuisse.


— 135 —

Niepokalanej przeciwko Nestoriuszowi, a także dlatego, że pierwszy kon-went miał znajdować się w Porta Aurea, gdzie błogosławiona Dziewica miała być poczęta, bracia jego zakonu otrzymali specjalny tytuł Bożej Rodzicielki Maryi33. Na sali soborowej widoczni są jeszcze dwaj pustelnicy ubrani w ha-bity karmelitańskie. Przedstawiony ponownie w bordiurze patriarcha Jero-zolimy św. Cyryl Aleksandryjski trzyma w ręku księgę, w której napisano ΘEOTOKOS, DEIPARA (gr. i łac. — Bogarodzica), podkreśla jak ważny mo-ment w historii tego maryjnego zakonu miał ten dogmat. Pozostałe miejsca zajmują wymienieni Doktorzy Kościoła.

Fot. 29. Fryz na północej ścianie biblioteki karmelitów na Piasku w Krakowie (fot. D. Kołakowski)

Wyobrażeni na fryzie wybitni przedstawiciele zakonu karmelitów mie-li wskazywać na osiągnięcia karmelitów w zakresie różnych dziedzin: teo-logii — Jana Bacona (zm. 1346), historiografii — Jana Baptystę de Lezana (1586–1659), apologetyki — Tomasza Waldensa (zm. 1430), którego wizytę w Krakowie w roku 1419 szczególnie pamiętano oraz współczesnego teolo-ga, Franciszka Bonae Spei34 (1617–1677). Pomiędzy nimi umieszczony por-tret generała Mateusza Orlandi (1610–1685), precyzuje zamysł całej kom-pozycji, bowiem na czas sprawowania przez niego urzędu generała w latach 1666–1685, przypadł spór z bollandystami. W 1668 roku Daniel Papebroch35

wystąpił z krytyką karmelitańskiej historiografii. Argumenty jego zostały od-rzucone przez karmelitów. Wśród nich był generał zakonu, oraz wspominany

33 Por. S. Sułecki, Virgo Purissima — kult Niepokalanej w Zakonie Karmelitów, w: Ma-ria Immaculata. 150. rocznica ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP, pod red. J. Mareckiego i L. Rotter, Kraków 2004, s. 69–82.

34 Z frontospisów dzieł Franciszka Bonae Spei wydawanych w połowie XVII w., autor-stwa Abrahama Diepenbecke, pochodzą wzory graficzne, które posłużyły do dekoracji malarskiej biblioteki. Są to przede wszystkim postacie wybitnych karmelitów: Toma-sza Waldensa i Jana Bacona.

35 Papebroch Daniel, w: Lexikon für Theologie und Kirche, pod red. J. Höfera i K. Rah-nera, t. 8, Freiburg 1963, s. 34.


— 136 —

Franciszek Bonae Spei36, którzy bronili starożytności Zakonu. Odpowiedzią na zarzuty Papebrocha było wydane Exhibitio errorum w 1693 roku, w któ-rym autor zarzuca bollandyście wszelkie możliwe grzechy. Szczyt tej pole-miki nastąpił w latach 1696–1698, gdy Papebroch, wydał trzytomowe dzieło Responsio ad Exhibitionem Errorum37. Rozszerzający się spór doprowadził do potępienia opornych karmelitów (1693), a z drugiej strony próby potępie-nia dzieł Papebrocha i wpisania ich na indeks. Dla zakończenia sporu papież Innocenty XII wydał 20 listopada 1698 roku całkowity nakaz milczenia w tej sprawie38. Być może anioł depczący książkę (pewnie jezuicką — Papebrocha), i trzymający pod ręką księgę (w tym przypadku zapewne karmelicką) z datą 1698 symbolizuje to niewątpliwe zwycięstwo karmelitów39.

Wystrój biblioteki powstał dwa miesiące przed dekretem papieskim i był podkreśleniem stanowiska karmelitów w tej sprawie. Jednak jego przekaz miał nie tylko ugruntowywać historiografię karmelitańską, ale również na-dawać charakter wnętrzu przeznaczonego do studiów. Ten właśnie aspekt reprezentują emblematy zaczerpnięte z dzieła Filipa Picinelliego, Mundus Symbolicus40. Przedstawiają one przede wszystkim księgi, do których dołą-czono komentarze. Mają one wyrażać nieśmiertelność nauki, prawdziwego uczonego, wiedzę czyniącą szczęśliwym, zamiar, wytrwałość i uczciwość41.

O ile szczęśliwie przetrwał wystrój biblioteki, o tyle nie można za wiele po-wiedzieć o jej wyposażeniu, które przepadło w czasie drugiej wojny światowej. Na pewno sprzęt biblioteczny stanowiły szafy — regały. Ich wielkość można odtworzyć na podstawie zachowanych w bibliotece śladów. Po ostatniej kon-serwacji pomieszczenia w 1998 roku, pozostawiono, po odsłonięciu fresków poniżej nich znajdujące się poziome, ciemniejsze i jaśniejsze pasy. Nie może być to nic innego jak ślady dawnych regałów. W miejscu gdzie były półki po-został ślad jaśniejszy, zaś tam gdzie ich nie było, a były ustawione książki wdarł się w większej ilości kurz, który pozostawił ciemniejsze ślady. Można po tym rozeznać się, że regały42 z książkami pokrywały wszystkie ściany, prócz

36 Franciscus Bonae Spei, Historico-theologicum Carmeli Armamentarium…, Antver-piae, Typ. Marcelli Parys, 1669–1677.

37 Daniel von Papenbroeck, Responsio Danielis Papebrochii es Societate Jesu theologi ad Exhibitionem Errorum per Adm. R. P. Sebastianum a S. Paulo... evulgatam anno MDCXCIII Coloniae, Antverpiae, ex typographia Henrici Thieullier, 1696–1697.

38 Kwestię sporu karmelitów z jezuitami opisano w rozdziale I, por. Bullarium Carme-litanum, ed. Eliseus Monsignano, t. 2, Romae, ex typographia Georgii Plachi, 1718, s. 675–676.

39 P. Pencakowski, Dekoracja malarska biblioteki…, s. 120.40 Philippus Picinelli, Mundus symbolicus…, Coloniae Agrippinae, sumptibus Hermanni

Demen, 1694. Egzemplarz tego dzieła zanotowano w inwentarzu biblioteki karmeli-tów na Piasku z 1712 r.

41 P. Pencakowski, Dekoracja malarska biblioteki…, s. 111. 42 Ślady świadczyć mogą, iż w bibliotece karmelitów umieszczone były regały pozbawione

tylnej ściany, gdyż jedynie w tym przypadku ślady mogły się zachować. Takie regały


— 137 —

części wejściowej, której zostały nadane cechy reprezentacyjne. Sięgały one wysokości trzech metrów i miały w większości po siedem poziomów półek43. Zdarza się jednak, że niektóre regały miały po dziewięć poziomów półek, zaś tam gdzie były umieszczone duże formaty — po pięć.

Pozostałe elementy wyposażenia stanowiły stoły i pulpity do czytania. Stoły stały na środku i pod oknami dla zapewnienia odpowiedniego oświet-lenia, które dawały dwa wielkie okna wychodzące na zachód. Dodatkowo dla zwiększenia ilości światła posługiwano się lustrami, jak jest to przedstawione na jednym z malowideł. Również tam zamieszczono wizerunek pulpitu, ka-łamarza i pióra oraz klepsydry. Godny uwagi jest również sam sposób ułoże-nia książek na półce. Na obrazie przedstawiającym zakonnika Jana ukazany jest otwarty regał z umieszczonymi nań książkami odwróconymi na zewnątrz tzw. obcięciem z widocznymi klamrami.

Fot. 30. Malowidło na suficie w bibliotece karmelitów na Piasku przedstawiające Sobór Efeski (fot. P. Droździk)

również widać na zdjęciu z 1932 r, AKKr, sygn. 946. Album fotograficzny 3, Bolesław Huczyński, fot. nr 33.

43 Oczywistym wyposażeniem takiej biblioteki musiały być przenośne schodki lub inny sprzęt pozwalający na korzystanie z najwyższych półek.


— 138 —

Taki sposób ułożenia książek na półce jest zgodny z siedemnastowiecz-nymi sygnaturami umieszczanymi nie na grzbiecie, ale właśnie na brzegu (obcięciu) książki, oraz zwyczajem umieszczania tam tytułu książki. Zmia-nę w takim ułożeniu daje się zauważyć dopiero w XVIII wieku, gdzie sygna-tury biblioteczne były umieszczane na grzbiecie ksiąg na specjalnie do tego przygotowanych kartkach.

2. zarząDzanie BiBlioteką

Opiekę nad księgozbiorem klasztoru karmelitów miał roztaczać według konstytucji bibliotekarz. Tak miało się odbywać w klasztorach większych, co było spowodowane nie tylko wielkością zbioru, ale dużą ilością osób korzy-stających z biblioteki, zwłaszcza studentów. Osoba ta była wyznaczana za-pewne przez przeora, jako najodpowiedniejsza, musiała bowiem orientować się w problematyce jaka znajdowała się w zbiorach klasztoru i równocześnie dbać o jego stan kierując się przepisami zawartymi w konstytucjach44. Prze-glądając akta kapituł prowincjalnych nie spotyka się informacji o osobie, która miałaby taką funkcję sprawować. Na przestrzeni dwustu lat została znaleziona jedynie jedna taka informacja, zawarta jednak w uchwałach po-wizytacyjnych klasztoru krakowskiego. Podobnie było i w innych zakonach. Jak zauważyła Krystyna Zawadzka w pracy poświęconej bibliotece domini-kanów wrocławskich, gdy w dokumentach zakonnych wspomniany jest bi-bliotekarz, określone są dokładne jego funkcje, lecz nigdzie nie natrafia się na nazwisko zakonnika z dopisaną funkcją — librarius. Autorka sugeruje, iż była to uboczna funkcja przeora, lektora czy bakałarza45. Również o. Wie-sław Murawiec twierdzi, że w klasztorach bernardyńskich utarło się, że ka-znodzieja zostawał bibliotekarzem46.

Z braku wyraźnych wskazówek dotyczących osób zajmujących się biblio-teką, należało prześledzić wpisy dokonywane w księgach bibliotecznych. Tam bowiem zapisywana proweniencja określała przynależność do klaszto-ru, ale zarazem wskazywała na pracę wykonaną przez jednego zakonnika. Nie znając bowiem imienia, można rozróżniając charakter pisma dowiedzieć się jakich dokonywano wpisów w danym okresie, oraz określić zasięg tego przedsięwzięcia.

44 Przepisy De libraria et custodia librorum zawarte w konstytucjach karmelitańskich omówiono w rozdziale I.

45 K. Zawadzka, Biblioteka klasztoru Dominikanów we Wrocławiu (1226–1810), w: Stu-dia nad historia dominikanów w Polsce 1222–1972, pod red. J. Kłoczowskiego, t. 2, Warszawa 1975, s. 329.

46 W. Murawiec, Początki biblioteki konwentu krakowskiego pw. św. Bernardyna ze Sie-ny, „Folia Historica Cracoviensia”, t. 7:2000, s. 93–111.

2. Zarządzanie biblioteką

— 139 —

Wiele zapisów proweniencyjnych biblioteki klasztoru wydaje się pocho-dzić od o. Marcina Charzewicza (zm. 1687). Można dojść do tego wniosku po-równując jego pismo z ksiąg osobistego księgozbioru. Na księgach biblioteki klasztornej można znaleźć charakterystyczny zapis: Bibliothecae et Conven-tus Cracoviensis Carmelitarum in Arenis 1686. Proweniencja ta występuje równocześnie z zapisami własnościowymi prywatnych ksiąg, które uaktual-niał Charzewicz o swoją obecną pozycję w Zakonie47 — Ex libris ARP Marti-ni Charzewicz SThD Ords Carm. Exprovincialis 1686. Stąd można by wnio-skować o pewnej rozdzielności tych zapisów. Wygląda na to, iż księgi, które zostały przeznaczone do klasztornej librarii, zakupione, czy podarowane, zostały przez niego od razu zaopatrzone w zapis własnościowy. Dzięki temu można sądzić, iż to właśnie on pełnił funkcję bibliotekarza.

Powyższe zapisy powstały w latach 1686 i 1687. Marcin Charzewicz wów-czas od dwóch lat (tj. od 1684 roku) nie pełnił funkcji prowincjała, przejmu-jąc przeorstwo w Krakowie, które sprawował do połowy września 1685 roku. Potem, być może, poświęcił się pracy bibliotekarza. Łączyłoby się to z uwy-pukleniem zagadnienia biblioteki w życiu klasztoru, jakiego dokonał pod-czas wizytacji prowincjał Serapion Knyper na początku listopada 1685 roku, zaznaczając równocześnie potrzebę powołania funkcji bibliotekarza. Trzeba zaznaczyć przy tym szczególne umiłowanie ksiąg przez o. Marcina Charze-wicza, o czym może świadczyć fakt, iż jako prowincjał od 1681 do 1684 roku wydał aż 200 zł na księgi różne tak w sexternach jak i w oprawach i 100 zł za księgi różne48.

Marcin Charzewicz zmarł przed 6 września49 1687 roku. W księgach wy-datków klasztoru z lat 1684–1687 można znaleźć kilka zapisów związanych z biblioteką, tj. zakupami (3 wpisy) i oprawą (11 wpisów). Takie wydatki za-trzymują się po roku 1687, po czym można sądzić, iż ich umieszczenie było przejawem jakieś specjalnej troski o bibliotekę.

W księgach zawierających akta posiedzeń kapituł prowincjalnych niekie-dy prócz nich znajdują się rozporządzenia dotyczące konkretnych klaszto-rów. Było to związane z tym, że każdy większy klasztor starał się mieć swój własny egzemplarz z postanowieniami poszczególnych kapituł. By wszystkie rozporządzenia mieć zgromadzone w jednym miejscu zapisywano tu także akta wizytacji prowincjalskich. Podczas przeprowadzania badań do niniej-

47 W zapiskach proweniencyjnych o. Charzewicza można natrafić na takie poprawki jak: S Th D[octor] poprawione z wcześniejszego S Th L[ector] lub też dopisane Ex do funk-cji prowincjała.

48 Liber perceptarum et expensarum sub regimine provincialatus… Serapionis Kny-per…, AKKr, sygn. 110, s. 91.

49 Computus perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 704, s. 340, natomiast Liber mortuorum z XIX wieku podaje datę 23 IV 1678 r., zob. Księga zmarłych ojców, bra-ci i sióstr…, AKKr, sygn. 139, s. 114. Pomyłka wynika z przestawienia ostatnich cyfr, gdyż w innych dokumentach zakonnych wyraźnie jest mowa o 1687 r.


— 140 —

szej pracy, natrafiono na dwa rozporządzenia, które traktowały o bibliotece. Znajdują się one w Liber continens acta et decreta capitulorum generalium, provincialium, deffinitorialium rozpoczętej jeszcze za czasów przeorstwa konwentem krakowskim Marcina Charzewicza w 1674 roku. Pierwsze roz-porządzenie pochodzi z 1685 roku i zostało sporządzone podczas wizytacji krakowskiego klasztoru na Piasku przez prowincjała Serapiona Knypera. Prowincjał troszcząc się, aby nie popaść w ekskomunikę, nałożoną ipso facto na tych którzy wynoszą książki z biblioteki, nakazał, aby ustanowić w bieżą-cym roku bibliotekarza oraz zwrócić nie tylko książki do biblioteki, ale także klucze. Zabronił również, aby ktokolwiek korzystał z biblioteki bez wiedzy i obecności bibliotekarza. Nakazał również, aby zapisywać w specjalnych tab-licach, książki z jakich się korzysta, z zaznaczeniem imienia korzystającego i tytułu książki50. W notatce nie wymieniono z imienia osoby, jaka miałaby się zająć biblioteką. Funkcje bibliotekarza nie występują w oficjalnych spi-sach urzędów i funkcji w klasztorach, jakie były uchwalane w czasie kapituł prowincjalnych. Ich wyznaczeniem zapewne zajmowały się lokalne wspól-noty, czy też ich przeor.

Dwa lata później w listopadzie 1687 roku, podczas wizytacji klasztoru przez nowego prowincjała powstał akt wizytacji zatytułowany: Ordinationes pro conservanda Regulari observantia ac maiori Religiosorum perfectione per Adm Rndum in Christo Patrem Cyprianum Dilczyński STh Magistrum Provincialem Patribus ac Fratribus Conventus Cracoviensis Maioris in pri-ma Visitatione die 24 Novembris 1687 propositae51. Po kilkunastu punktach szczegółowych omówień spraw dotyczących kultu, dyscypliny i porządku w klasztorze prowincjał poświęcił uwagę bibliotece: Damnosa bono publi-co in Conventibus Provinciae nostrae pridem inolevit consuetudo licet non sine rigoris Paenis et Sententiis Summorum Pontificum contra extrahentes Libros ex Bibliothecis nostris, latis, cui obviare Volentes, reassumimus Ordi-nationem Antecessoris nostri circa Librariam istius Conventus cuius curam committimus Rndo Patri Mgro Serapioni Kociełkowicz Definitorii Provinciae et Concionatorii Ordinario, qui Claves illius solus tantum, apud se teneat et Inventarium illius cum omni diligentia conscribat, Librosque ex illa ad Ca-meras privatas Religiosorum non extradat, nisi id necessitas expostulavent, et scribat statim in Tabula sive regestrio nomen et cognomen illius cui ali-quem Librum ad Usum dedent Si tamen aliquis ex nostris Professoribus seu studentibus aliquo Authore indiguent, utatur illo, intra tamen Librariam, et cum scitu Rndi Patris Mgri Custodis Librariae52.

50 Liber continens acta et decreta capitulorum generalium, provincialium, deffinitoria-lium…, AKKr, sygn. 95, k. 95–95v.

51 Tamże, k. 105–107.52 Tamże, k. 106.


— 141 —

Fot. 31. Portret o. Marcina Charzewicza, po 1687 r. Klasztor karmelitów na Piasku w Krakowie (fot. P. Droździk)

Jest to pierwsza wzmianka wymieniająca imiennie bibliotekarza kra-kowskiego. Zdanie powołujące się na wskazania poprzednika: reassumimus Ordinationem Antecessoris nostri circa Librariam istius Conventus, dotyczy


— 142 —

bezpośredniego antecesora, czyli o. Serapiona Knypera. Być może mowa tu również o wskazaniach konstytucji. Można tak sądzić, bowiem są tu jakieś nawiązania do konstytucji strictoris observantiae, wydanej w 1645 roku. Po-dobnie jak tam jest tu wiele szczegółowych przepisów dotyczących bibliote-ki. Wskazuje się na takie powinności bibliotekarza jak: trzymanie klucza u siebie, wpisywanie ksiąg do inwentarza, nie wypożyczanie ksiąg do cel za-konnych, jeśli to nie jest konieczne oraz wpisywanie imion i nazwisk tych zakonników, którzy mają książki. Wspomniano też o korzystaniu z książek w bibliotece. Należy tu mieć na uwadze bibliotekę w dzisiejszym znaczeniu czytelni, gdzie wypożyczanie na zewnątrz ksiąg jest raczej sprawą nieco-dzienną i wymagającą pozwolenia przełożonego. Takie traktowanie biblioteki powoduje, że wówczas wyposażenie biblioteki musiało być odpowiednie, tak by sprostać wymaganiom czytelnika. Również wydaje się prawdopodobne, iż określenie Antecessoris nostri dotyczy Marcina Charzewicza, który zarówno był prowincjałem w latach 1667–1670 i 1681–1684, jak i bibliotekarzem53. Na jego funkcję bibliotekarza najbardziej wskzywałyby wspomniane „bez-imienne” wpisy proweniencyjne. Mógł on sporządzić pewne rozporządzenia dotyczące biblioteki, lecz w jego przypadku trudno mówić o wzorowaniu się na konstytucjach karmelitów reformy turoneńskiej, której był zagorzałym przeciwnikiem. Jemu też można najprawdopodobniej zawdzięczać jedną z naj-większych, bo kilkuset tomową kolekcję ksiąg, która została podarowana te-stamentem przez Stanisława Jurkowskiego (zm. 1669), prepozyta kolegiaty św. Floriana i rektora Akademii Krakowskiej. Krakowski klasztor karmeli-tów był wówczas, tj. od lat trzydziestych XVII wieku, pewnym odniesieniem dla akademików, którzy byli zaangażowani w spór z jezuitami. Przeniesione jeszcze za czasów rektora Jakuba Naymana Bractwo Różańcowe pod opiekę karmelitów54 stwarzało możliwość jeszcze bliższych kontaktów z Akademią. Stąd wiele testamentów zmarłych profesorów Akademii, którzy zapisywali swe zbiory karmelitom.

Jak widać dzieło zaczęte przez o. Charzewicza zostało zauważone i po jego śmierci w 1687 roku przekazane następcy wraz ze szczegółowym opi-sem pracy. Nowy bibliotekarz, Serapion Kociełkowicz55, był wówczas kazno-dzieją krakowskim, w 1690 roku został przeniesiony do klasztoru w Jaśle na przeorstwo, potem do klasztoru w Wilnie, a następnie w roku 1697 został przeorem w klasztorze pw. św. Tomasza w Krakowie. W 1701 roku ponownie znalazł się w Jaśle, tym razem jako kaznodzieja. Do klasztoru krakowskie-

53 Jego też zasługą jest stworzenie nowoczesnego katalogu biblioteki klasztoru na Pia-sku w 1665 r. (zaginionego).

54 L. Hajdukiewicz, Naymanowic Jakub, w: PSB, t. 22, Kraków 1977, s. 641–642.55 Serapion Kociełkowicz (na chrzcie Franciscus), (ok. 1648 — po 3 VII 1706), miesz-

czanin krakowski, wstąpił do Zakonu 22 września 1665 r., za prowincjalatu Serapio-na Knypera, za przeoratu Marcina Charzewicza. Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 82.


— 143 —

go na Piasku wrócił dopiero w 1705 roku. Zmarł prawdopodobnie w drugiej połowie 1706 roku56. Funkcję bibliotekarza na Piasku sprawował więc dwa i pół roku. Jak wywiązywał się ze swych obowiązków nie wiadomo. Nie za-chował się inwentarz, który polecono mu dokonać, ani spis wypożyczających. Natomiast na wielu księgach można znaleźć wpisaną jego ręką prowenien-cję klasztoru. Wpisy informują, iż zostały wpisane do biblioteki klasztoru karmelitów przez niego: Ex libris Fratrum Carmelitarum 1675 Conventus Cracoviensis a Fre Serapione Kociełkowicz. Zapisy te w większości posiadają datę roczną. Powstały w latach 1675–1700, a więc jeszcze w czasie poprze-dzającym polecenie prowincjała o zajęciu się przez niego biblioteką. Utrud-nia to rozeznanie w charakterze zapisów, bowiem większość wydaje się być jego darami dla klasztoru. Wcześniejsze zatrudnienie w bibliotece na Pia-sku, pod okiem o. Charzewicza nie było chyba możliwe bowiem po powrocie ze studiów zagranicznych w 1677 roku, o. Kociełkowicz przebywał w Krako-wie jedynie do 1684 roku, natomiast intensyfikacja działań bibliotecznych przypada raczej po 1685 roku.

Tuż po przeniesieniu o. Serapiona Kociełkowicz z Krakowa, tj. trzech i pół miesiąca po odwołaniu go na przeora w Jaśle, w rachunkach klasztornych krakowskich zanotowano pod datą 4 listopada 1690 roku wydatek: Za księgę Nową do spisania Biblioteki (1, 6)57. Wątpliwe, żeby dokonał tego jeszcze po-zostający w Krakowie o. Kociełkowicz. Raczej było to zestawienie ksiąg spo-rządzone przez nowego bibliotekarza. Zbiegło się to z niedawną śmiercią prze-ora krakowskiego o. Serapiona Knypera w połowie października 1690 roku58 i włączeniu znacznej ilości jego ksiąg do biblioteki59. Możliwe, że również tam spisano nieskatalogowany księgozbiór o. Marcina Charzewicza. Następujący po o. Serapionie Kociełkowiczu bibliotekarz, nieznany z imienia, zaczął jak się zdaje największą pracę jaką było zaznaczenie na każdej księdze przyna-leżności do biblioteki klasztoru: Ex Bibliothecae Conventus joris Cracovien-sis Carmelitarum in Arenis BMV. Można prawdopodobnie datować tę akcję sygnowania po 1690 roku, bowiem taka proweniencja występuje w księgach wówczas zmarłego o. Knypera, zaraz po zapisie: Fr. Serapion Knyper S. Thae Magister post mortem ipsius Bibliothecae Carm. Cracovien. in Arenis BVM.

Książki o. Serapiona Knypera, jeśli oczywiście nie zostały przekazane jeszcze za jego życia do biblioteki60, są dobrym przykładem dla określenia

56 Liber mortuorum podaje inną datę śmierci — 27 czerwca circa 1713 w Krakowie, zob. Księga zmarłych ojców, braci i sióstr…, AKKr, sygn. 139, s. 179.

57 Computus perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 704, s. 481.58 Data (około 20 X 1690 w Krakowie) podana na podstawie księgi bieżących wydat-

ków klasztoru krakowskiego, zob. Computus perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 704, s. 479; późniejsza Liber mortuorum podaje datę śmierci na 16 lutego 1674 r. w Wilnie, zob. Księga zmarłych ojców, braci i sióstr…, AKKr, sygn. 139, s. 47.

59 Odnaleziono jedynie kilka ksiąg z biblioteki o. Serapiona Knypera z zaznaczeniem, by po śmierci trafiły do biblioteki krakowskiej.

60 Wtedy zapisy proweniencyjne należałoby przypisać o. Serapionowi Kociełkowiczowi.


— 144 —

czasu tego zapisu. Śmierć o. Knypera jest tu jedynie terminem ante quem non. Ta datacja jest oczywiście niedokładna, bowiem trudno dotrzeć do cza-su powstania tych zapisów. Występuje ona na książkach do końca XVII wie-ku, zaś jak wynika to z jednolitego charakteru pisma, wydaje się ten zapis jednorazową akcją.

Nie zanotowano imienia zakonnika, który objął funkcję bibliotekarza po Serapionie Kociełkowiczu. Być może sprecyzowana w 1687 roku funkcja bi-bliotekarza miała stanowić część obowiązków kaznodziei. Wówczas należa-łoby prześledzić, kto na przestrzeni tych lat był kaznodzieją krakowskim61. O jednym z późniejszych kaznodziejów, Eliaszu Samnockim można się do-wiedzieć dzięki książce Walentego Eckiusa, De arte versificandi opusculum62 znajdującej się w Bibliotece Jagiellońskiej. Zachowała się tam proweniencja: Frater Elias Samnocki Sacrae Theologiae Magister Concionator Festivalis, Bibliothecarius63. Jest to jedyny zapis proweniencyjny, jaki udało się znaleźć, w którym zakonnik podpisał się jako bibliotekarz. Zapis ten musiał powstać po roku 1751, bowiem wtedy podczas kapituły prowincjalnej w Krakowie o. Eliasz Samnocki64 został ustanowiony kaznodzieją świątecznym na Pia-sku65, a przed 1754 rokiem, kiedy został kaznodzieją zwykłym (ordinarius). Nie wiadomo, czy sprawował on funkcję bibliotekarza wcześniej.

Eliasz Samnocki (ur. ok. 1716) rozpoczął studia przed 1743 rokiem, kiedy to uzyskał stopień kursora, a następnie lektora. W 1745 roku osiągnął bakalau-reat w rzymskim kolegium karmelitów — Transpontinie, po czym w 1747 roku

61 W kolejnych latach jako kaznodziejów w klasztorze karmelitów na Piasku wyznan-czono: w 1690 r. Andrzeja Groickiego, w 1694 r. Mikołaja Stoińskiego, w 1697 r. An-drzeja Rogowskiego, w latach 1701–1705 kaznodzieją był Candidus Rozanecki, w l. 1705–1716 Ambroży Dubrocki, w l. 1716–1721 Mikołaj Kuklewicz, w l. 1723–1726 Teo-dor Perzynski,w l. 1726–1731 Gordian Sojecki, w l. 1733–1736 Ferdynand Kopciński, w l. 1736–1740 Antonius Sokołowski, w l. 1740–1743 Hipolit Pilecki, w l. 1743–1747 Gerard Olszowicz, w l. 1747–1751 Wacław Maykiewicz, w l. 1751–1754 Hilarion Ci-choński, a drugi kaznodzieja dla uroczystości Eliasz Samnocki, w l. 1754–1757 Eliasz Samnocki, w r. 1757 Eustachy Jarzyński, w r. 1760 Cezary Olszowicz, w r. 1764 Ge-rardus Laszkiewicz. Por. Liber provinciae Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae… acta capitularia et definitorialia…, AKKr, sygn. 96 oraz Liber continens acta et decre-ta capitulorum generalium, provincialium, deffinitorialium sub regimine A. R. Patris Fulgentii Miedziński sacrae theologiae doctor exprovincialis prioris conventus huius Maioris Arenarii Cracoviensis confectus…, AKKr, sygn. 99.

62 Valentinus Eckius, De arte versificandi opusculum, Kraków, Hieronim Wietor, nakł. Marka Szarfenbergera i Jana Boiusa, 1521. Książka ta została ofiarowana Bibliotece Jagiellońskiej przez Stanisława Walczyńskiego, zob. Katalog Poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, t. 1, Kraków 1994, s. 208, nr 672 b.

63 V. Eckius, De arte versificandi opusculum…, BJ, sygn. Cim. 4867, k. F6r.64 Jacek (w zakonie Eliasz) Samnocki z Kleparza pod Krakowem wstąpił do nowicjatu

w Krakowie na Piasku 5 września 1734 r., mając lat 18, zob. Księga przyjętych do no-wicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 201.

65 Liber continens acta et decreta capitulorum generaliom, provincialium, deffinitora-lium…, AKKr, sygn. 99, k. 131.


— 145 —

został profesorem filozofii w klasztorze krakowskim. W 1749 roku występował jako magister66. Nie wiadomo czym o. Eliasz zajmował się do roku 1751, ale można przypuszczać, że od tego roku po rok 1757, czyli w czasie sprawowania funkcji kaznodziei, był bibliotekarzem. Eliasz Samnocki zmarł 20 lipca 1758 roku w klasztorze św. Tomasza w Krakowie. Niestety, o Eliaszu Samnockim jako bibliotekarzu można się dowiedzieć jedynie ze wspomnianej zapiski prowenien-cyjnej. Nie znaleziono większej ilości wpisów świadczących o jego działalności, tym bardziej, że nie zachował się żaden spis biblioteki z połowy XVIII wieku67.

Fot. 32. Proweniencja o. Serapiona Knypera. Benedetto Fedele, Sacri panegirici, Wenecja 1641 (fot. autor)

W klasztorze krakowskim jedynie pośrednio można wskazywać na funk-cje bibliotekarzy. Nieco inaczej przedstawia się klasztor lwowski w sąsiedniej prowincji ruskiej. Ze względu na zachowaną Liber vitae ukazującą życiorysy zmarłych braci i sióstr prowincji ruskiej częściej spotyka się tu bibliotekarzy, a raczej osoby, które przyczyniły się do rozwoju biblioteki, np. Andrzej Sowiń-ski (zm. 1713): Bibliothecam Conventus M. Leopo. tum augmento Librorum, tum aliis Utensilibus exornavit…68, Anioł Ostroróg (1671–1732): Conventus M. Leopolien. Librariam copioso Librorum numero, nec non ejusdem reddi-

66 Tamże, k. 101, 103v., 114v., 123v., 131; Incipiunt acta decreta communitatis Craco-viensis in Arenis…, AKKr, sygn. 648, s. 67, 87.

67 Edward Chwalewik wspomina o jakimś nieokreślonym inwentarzu z połowy XVIII wieku. E. Chwalewik, Zbiory polskie, t. 1, Warszawa 1927, s. 214.

68 Marcin Rubczyński, Joachim Gozdowski, Liber vitae Fratrum et Sororum Provinciae Russiae et M.D.L.…, AKKr, sygn. 160, s. 16; Andrzej Sowiński został również uwiecz-niony malowidłem (obecnie na krużgankach w klasztorze krakowskim), z napisem po-wtarzającym jego zasługi względem biblioteki.


— 146 —

tus non exiguo suo Patrimonio Amplicavit69. Może to przywodzić na myśl, iż praktyka spisywania podobnych ksiąg była stosowana również w klasztorze krakowskim. Brak kroniki klasztoru krakowskiego nie pozwala precyzyjniej wyjaśnić procesu kształtowania się biblioteki.

Ostatnią informacją dotyczącą biblioteki w XVIII wieku jest zapis z dnia 6 sierpnia 1793 roku w księdze rachunkowej wskazujący na przekazanie przez przeora krakowskiego Mariana Paradowskiego, eksprowincjała pewnej sumy na przeniesienie y układanie Xiążek w Bibliotece konwentu krakowskiego70. Zapewne odnosi się to do przenoszenia ksiąg z klasztoru pw. św. Tomasza. Wówczas to sporządzono nowy katalog, który został oprawiony w maju na-stępnego roku71. Inwentarz ten mimo, iż opisuje dwa księgozbiory jest uboż-szy w liczbie ksiąg od katalogu z 1712 roku. Wiąże się to przede wszystkim ze stratami jakie miała ponieść biblioteka w połowie XVIII wieku, kiedy za-ginęło 500 ksiąg72.

Aktualność inwentarza z końca XVIII wieku nie była zbyt długa, bowiem już w 1810 roku podczas badania bibliotek krakowskich natrafiono na wiel-ki nieporządek73. Komisja jaka wówczas się pojawiła, związana była z pole-ceniem ministra spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego Jana Pawła Łuszczewskiego, który nakazał władzom Księstwa Warszawskiego zbadać stan bibliotek klasztornych i zamknąć nieuporządkowane i nie posiadające katalogów74. W czasie wizytacji75 komisja wraz z przełożonym klasztoru lub osobą wyznaczoną do opieki nad biblioteką spisywała protokół, w którym zaznaczano wszelkie zmiany w bibliotece, szczególnie wymieniając kto co zabrał. Na koniec odbierano przyrzeczenie kapłańskie, że nie uroni się nic z biblioteki na przyszłość76.

69 Tamże, s. 32.70 Księga przychodów i rozchodów, AKKr, sygn. 714, s. 16.71 Tamże, s. 17.72 E. Chwalewik, Zbiory polskie, s. 214.73 Akta poaustriackie cyrkułu krakowskiego, tyczące się spisu inwentarzy po klaszto-

rach krakowskich, Archiwum Państwowe w Krakowie, sygn. ANK III/178–6(a), s. 55. K. Kaczmarczyk, Rewizja bibliotek klasztorów krakowskich w r. 1810, „Przegląd Bi-blioteczny”, t. 2:1909, s. 182, 186; J. Pachoński, Drukarze, księgarze i bibliofile kra-kowscy 1750–1815, Kraków 1962, s. 229–231; I. Pietrzkiewicz, Stan krakowskich bi-bliotek klasztornych w latach 1795–1815, „Kraków Lwów. Książki czasopisma biblio-teki XIX i XX wieku”, t. 6:2003, z. 1, s. 212–220.

74 Plan ministra Jana P. Łuszczewskiego w 1808 r. zmierzał do skomasowania wszyst-kich bibliotek krajowych. W celu oszacowania zawartości polecił on zakonom nade-słanie katalogów swych bibliotek. J. Pachoński, Drukarze, księgarze i bibliofile kra-kowscy…, s. 228.

75 Do krakowskiej komisji rewizji bibliotek wyznaczono hr. Stadnickiego, radcę admini-stracyjnego oraz delegata konsystorza krakowskiego, ks. Jerzego Mieroszewskiego, dziekana kolegiaty pw. Wszystkich Świętych. Tamże.

76 K. Kaczmarczyk, Rewizja bibliotek klasztorów krakowskich…, s. 182.


— 147 —

Podczas wizytacji biblioteki karmelitów, komisja uznała, iż panuje w niej wielki nieporządek. Spowodowało to jej zamknięcie i opieczętowanie. W wy-wiadzie z prowincjałem Alojzym Bartosiewiczem okazało się, że część ksią-żek została wzięta przez hr. Czackiego, zaś co wziął, wziął absolutnie iako osoba Rządowa77. W latach 1800–1810 hr. Ossoliński „pożyczał” wiele ksią-żek przyrzekając wystawić na nie rewers. Niestety, zakonnicy w klasztorze nie wiedzieli jakie książki tą drogą zginęły, co może mówić o braku większe-go zainteresowani biblioteką, a tym bardziej osoby, która się nią zajmowała. Świadczy o tym dodatkowo informacja, że w celach u zakonników znajdo-wały się 72 książki łacińskie, głównie teologiczne i 106 polskich: teologiczne i historyczne z wieków XVII–XVIII78, co zdaje się nigdzie wcześniej nie było odnotowane79.

Akcja rewizji księgozbiorów klasztornych od początku spotkała się z dużą niechęcią. Dlatego trudno ocenić, czy nieporządek jaki zastała komisja w bi-bliotece karmelitów na Piasku był wynikiem braku zainteresowania księ-gozbiorem, czy też fortelem mającym zniechęcić do ewentualnych penetracji zbioru, a w przypadku stwierdzenia jego znacznej wartości konfiskaty dla skomasowania go z innymi bibliotekami w centralnej bibliotece.

3. ŹróDła zaopatrywania księgozBioru

Księgi do księgozbioru karmelitów napływały, podobnie jak to było w wie-kach wcześniejszych — XV i XVI, w różny sposób. Mogły to być zakupy, jak i dary. Oczywiście i niewielką jego część stanowiły dzieła rękopiśmienne, które zostawały przekazywane do biblioteki. Jak wspomniano uprzednio, edukacja zakonników sprawiała, iż te rękopisy były spisywane na potrzeby studiów. Również związane ze studiami i ukończenia ich z tytułem naukowym, były druki panegiryczne, np. utwory znanego Stanisława Bieżanowskiego napisa-ne z okazji promocji doktorskiej Marcina Charzewicza i Marinusa Mroszkow-skiego80 w 1666 roku, czy napisany przez o. Marcina Behma, a dedykowany

77 Według zeznań prowincjała Bartosiewicza, miało to miejsce przed r. 1796. Akta poau-striackie…, ANK III/178–6(a), s. 56.

78 K. Kaczmarczyk, Rewizja bibliotek klasztorów krakowskich…, s. 186. Książki któ-re zostały znalezione w celach zostały dołączone do protokołu, na liście sporządzonej przez prowincjała Alojzego Bartosiewicza. Katalog Xiążek klasztoru XX. Karmelitów na Piasku między zakonnikami znajdujących się a do Biblioteki tegoż klasztoru nale-żących Dnia 4 kwietnia 1810. Akta poaustriackie…, ANK sygn. III/178–6(a), s. 59–61.

79 Wypożyczanie ksiąg poza bibliotekę było dozwolone od 1728 r., ale pod warunkiem zanotowania tego w spisach ksiąg u bibliotekarza.

80 S. J. Bieżanowski, Lavreatvs Carmeli decor in laurea doctorali [...] Martini Charze-wicz, Sacrae Theologiae magistri, [...] dvm in Alma vniversitate Cracouiensi per [...] Nicolavm Svlikowski [...] Sacrae Theologiae doctor ritu solenni renvnciaretvr, honoris [et] gratulationis ergo / a [...] Stanislao Iozepho Biezanowski [...] officioso gratulato-


— 148 —

o. Marcinowi Charzewiczowi Eucharistion Animorum Praeclaris Virtutibus, ac Infignibus81 z 1670 roku i inne82.

Ze względu na charakter klasztoru, w którym znajdował się nowicjat i kle-rykat, główną część księgozbioru stanowiły księgi potrzebne do studiów filo-zoficzno-teologicznych. O gromadzeniu takich ksiąg potrzebnych do studiów, szczególnie w tych klasztorach, w których się one odbywały i dostępności ich dla potrzeb regentów i studentów, wspomina bulla papieska Innocentego XII z 1692 roku83. Księgi z tego zakresu były jak się wydaje najczęstszym przed-miotem zakupu. Nabycia te wynikały z obowiązku nałożonego na klasztory nowicjackie podczas kapituły prowincjalnej w 1634 roku. Taki klasztor miał łożyć na zakup książek corocznie 60 złotych84. Realizację tego postanowienia widać w 1644 roku, kiedy to Dołożyło się na kxięgi[!] do Biblioteki za taksa

rij affectus symbolo exhibitvs. Anno [...] M.DC.LXVI. Die 12. Mensis Octobris, Craco-viae, apud Heredes [et] Successores Lvcae Kvpisz, [post 12 X 1666], BKKr, sygn. Pol. 1079 adl.; S. J. Bieżanowski, Sacrae os aureum eloqventiae doctorali theologicae lau-rus adorea coronatvm dvm [...] Martinvs Mroszkowski Ordinis Carmelitarum Sacrae Th[eologiae] magister, conuentus Cracou[iensi] in Arenis B[eatae] M[ariae] V[irginis] concionator ordinarius [...] in Alma Vniversitate Crac[oviensi] per [...] Nicolavm Svli-kowski [...] in Sacra Theologia honore [...] insigniretvr, / a [...] Stanislao Iozepho Bie-zanowski [...] encomio celebratvm. Anno [...] 1666. Die 12. Mensis Octobris, Cracoviae, apud Heredes [et] Successores Lvcae Kupisz, [post 12 X 1666], BKKr, sygn. Pol. 1080 adl.

81 M. Behm, Evcharisticon Animorvm Praeclaris Virtutibus, ac Insignibus meritis [...] Martini Charzewicz, Sacrae Theologiae Doctoris, Regni Poloniae, & Magni Ducatus Lithuaniae Provincialis [...] Ad Metam Triennalis in Pastorali Officio, Cursus Votiuæ gratitudinis, & Obseruantiæ ergo In Comitijs Prouincialibus publice / A [...] Martino Behm, & cæteris Tyronibus Arenensis Spiritualis Palaestrae, Consecratvm Anno [...] 1670, Cracoviae, In Offcina Stanislai Piotrkowczyk, [1670], BKKr, sygn. Pol. 1077 adl.

82 M. Bargiel, Conclusiones theologicae historico-polemicae conformes menti Joannis Bacconii doctoris resoluti. Ex tractatu de Sacramentis in genere, et in specie Chri-sto Domino, Sacramentorum auctori et institutori in tesseram profundissimi latriae cultûs ac venerationis pro tàm effusa praestantissimorum largitione donorum à Stu-dio theologico generali Cracoviensi exhibitae. Anno Domini MDCCLXV. Diebûs Martii, Cracoviae, typis Universitatis, [1765], BKKr, sygn. Pol. 628 adl.; F. A. Cwierzowicz, Splendor Honoris Theolog., sub astris Carmeli radians Illustri meritis et Preclarae Virtuti, admodum Reverendi ac Eximii in Christo Patris Simonis Stochii Szczecinski… [25 I 1763], Cracoviae, In Typographia Seminar. Academ. Dioecesani, 1763, BKKr, sygn. Pol. 1454 adl.; Pol. 1380 adl.

83 Bulla Inncentego XII z 1692 poświęcona jest strukturze studiów karmelitańskich. Wymienia też z nazwy niektóre dzieła jak np. Pro Philosophia ex Aristotele in Logica, octo Libris Phisicorum de Anima, et de Generatione et Corruptione. Pro Theologia vero ex Magistro Sententiarum Petro Lombardo, zob. Liber provinciae Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae… continens acta capitularia et definitorialia…, AKKr, sygn. 96, k. 14–14v., por. Bullarium Carmelitanum, t. 2, Romae, ex typographia Georgii Plachi, 1718, s. 652, kol. 2.

84 Akta kapituł prowincjalnych, sesji definitorów prowincji, kopie pism generała zako-nu, AKKr, sygn. 93, s. 88.


— 149 —

z dworkow Kaznodziejskiego 30 złotych85. Nie można wskazać na konkretne księgi, gdyż w wydatkach zapisane są jedynie koszta ich opraw, czasem tyl-ko opisane, np. Od oprawy Xiąg Żywotów Świętych w 1630 roku86. Niekie-dy takich zapisów dokonywano w samych księgach. I tak około 1650 roku przeor Ferdynand Stachowicz zakupił za 15 złotych z pieniędzy klasztoru (Pecuniis Conventus) dzieło historiografa Zakonu Jana Baptysty de Lezana Annales Sacri Prophetici, et Eliani Ordinis Beatissimae Virginis Mariae de Monte Carmeli87. Po roku 1647 nastąpiła przerwa w ciągłości ksiąg rachun-kowych. Kolejne księgi pojawiły się dopiero od 1681 roku, wówczas za czasu przeorstwa krakowskiego Marcina Charzewicza występuje więcej wpisów dotyczących biblioteki.

W 1684 roku zapisany jest zakup czterotomowej Filozofii Antoniego Gon-din88 pro Bibliothecae, et studio za 18 złotych, którą następnie oprawiono. W latach 1684 i 1685 nastąpiły zakupy ksiąg przydatnych do liturgii, jak Mar-tyrologium i Ceremoniał, które zostały oddane do introligatora dla oprawy. W 1686 roku zakupiono książeczkę do Biblioteki Jezuitikum nihil nazwany89. Spotkać można jeszcze kilka wpisów do końca XVIII wieku, np. w 1756 roku Za dwie Xiąszki jedna in 4to altera in 8vo ktorey pierwszey Titulus Regula Cleri drugiey Selectar[um] Quaestionum Paratissa90.

Jak widać zapisy zakupu książek w księgach rachunkowych pozostają ma-łym i niewspółmiernym do przyrostu księgozbioru elementem ich poświad-czania. Pozostałym i niezmiennie od początku biblioteki najważniejszym źródłem informacji o pochodzeniu ksiąg są wpisy proweniencyjne poszcze-gólnych starodruków. Nie we wszystkich zapisano fakt kupna, stąd jedynie te w których specjalnie to wpisano lub zaznaczono miejsce przeznaczenia, np. dla kaznodziei czy nowicjatu, co sugeruje zakup, można potraktować jako księgi o tym źródle pochodzenia, np. Conventu Cracoviensis in Arenis Car-melitarum pro Cella Concionatoris 163991,

Comparatus per RPM Ferdinandus Stachowicz protunc prior Cracovien-sis fl. 15… Pecuniis Conventus92,

85 Liber perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 703, s. 1183.86 Tamże, s. 360.87 I. B. Lezana, Annales Sacri, Prophetici, et Eliani Ordinis Beatiss. Virginis Mariae de Mon-

te Carmeli, t. 2, Romae, typis Mascardi, 1650 (BKKr, dawne sygn. N 12; 2508; 40/15).88 Computus perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 704, s. 174.89 Tamże, s. 264. Jest to książka: P. Fischer, Jesuiticum nihil P. Papebrochio Jesuitae,

super ipsis cum Carmelitis quod Ordinis illius historiam controversia, Carmelitis scriptis convicto, & ad silentium redacto demonstratum, Salisburgi, Junck, 1685.

90 Liber computorum conventus Maioris Cracoviensis Arenensis sub felicissimo regimi-ne Spiridionis Ostrowski provincialis…, AKKr, sygn. 709, s. 100.

91 Diego de Celada, Iudith Illustris perpetuo Commentario Litterali & Morali, Lugduni, sumpt. Her. Petri Prost, Philippi Borde & Laurentii Arnaud, 1648 (BKKr, sygn. tymcz. II E 6).

92 Zapis ten jest umieszczony we wspominanym już dziele I. B. Lezana, Annales Sacri Prophetici, et Eliani Ordinis Beatiss. Virginis Mariae de Monte Carmeli, t. 2, Romae, Typis Mascardi, 1650 (BKKr, dawne sygn. N 12; 2508; 40/15).


— 150 —

Pro Bibliotheca PP. Carmelitarum in Arenis sumptu Conventus93,Emptus Cracoviae Anno Domini 1747mo d. 19 8bris Floreni No 13 Pro Bi-

bliothecae Conventus Joris Cracoviae Arenensis94.Nie można określić ilości ksiąg będącymi planowanymi zakupami klasz-

toru, ze względu na niedokładne zapiski w księgach rachunkowych i niepew-ność zapisów proweniencyjnych, trudno bowiem ocenić czy książka, w któ-rej zapisano jedynie Ex Bibliothecae Conventus joris Cracoviensis Carmeli-tarum in Arenis jest zakupem, czy darem osoby, która nie zamieściła tam swego imienia.

Pozostaje jeszcze pewien rodzaj ksiąg, który z powodu swego charakteru był umieszczany w bibliotece. Są to książki, które można określić jako carme-litana krakowskie, czyli druki karmelitów krakowskich lub innych autorów piszących na tematy karmelitańskie. Druki te, zazwyczaj niewielkich rozmia-rów, jako dotyczące bezpośrednio klasztoru z pewnością były nabywane lub też w inny sposób pozyskiwane dla biblioteki. Można je podzielić na kilka grup:

1. Kazania wygłoszone w czasie uroczystości kościelnych, przeważnie świętych karmelitańskich :– św. Marii Magdaleny de Pazzis95 składające się z 13 druków z lat 1670–1762

93 Regula Cleri tam saecularis, quam Regularis sive Tractatus Theologicus Canoni-co-moralis. De Clero, Vetero-Pragae, Typis excudit Ignatius Pruscha, 1748 (BKKr, sygn. tymcz. Kap I. D.2).

94 C. Krisper, Philosophia scholae Scotisticae Reverendissimi Patris Crescentii Krisper… seu Solida Expositio Librorum tum Logicalium tum Physicorum et Metaphysicorum Scoti Doctoris Subtilis, Augustae Vindelicorum, sumpt. Matthiae Wolff, 1735 (BKKr, sygn. tymcz. II G 8).

95 J. A. Bylina de Leszczyny, Prodigium Montis Carmeli D. Maria Magdalena de Pazzis miraculis & vitae Sanctitate inclarescens..., [Kraków], typis Collegji Maioris Univer-sitatis Cracoviensis, [1725], BKKr, sygn. Pol. 1025 adl.; J. J. Bronikowski, Celsitudo Virtutum In Divinissima Maria Magdalena De Pazzis, Eminentissima : Annua suæ Solennitatis redeunte Die in Basilica Celeberrima Conventus Cracoviensis Majoris, Perantiquæ Regularis Observantiæ Patrum Carmelitarum, Humili Stylo [...] / A Georgio Josepho De Bronikowo Bronikowski Jurisprudentiæ & Cursus Philosophici in Alma Academia Cracoviensi Auditore Adorata, Anno [...] 1741, Die 28. Maij, [Kraków] : Typis Collegij Majoris Universitatis Cracoviensis, [post 28 V 1741], BKKr, sygn. Pol. 1618 adl.; [nieokreślony autor], Kazanie o Marii Magdalenie de Pazzis, Kraków, XVIII w., BKKr, sygn. Pol. 1461 adl.; F. S. Komecki, Insula in mari Mariano Fortunatissima D. Maria Magdalena De Pazzis Annua suae Sollennitatis recurrente, die in Basilica… Conventus Cracoviensis Majoris… Carmelitarum panegyrico stylo… delineata, Cra-covia, typis Universitatis, [1721], BKKr, sygn. Pol. 1620; M. JK. Łętowski, Aurum In Monte Carmelo Elianis Ignibus Probatum Divinissima Maria Magdalena De Pazzis Reduente Annua Festivitatis Die In Basilica Celeberrima Conventus Cracoviensis Ma-joris... Carmelitarum In Arenis..., Kraków, Druk. Wdowy Rosalii Siarkowskiej, 1749, BKKr, sygn. Pol. 1613 adl.; A. F. Łodziński, Viridarium Sanctitatis In Carmeli Solo Plantatum D. Maria Magdalena De Pazzis annua suae Festivitatis recurrenta die in Basilica… Conventus Carmelitarum… devota Panegyri, Cracoviae, typis Universita-tis, [1722], BKKr, sygn. Pol. 1638 adl.; A. K. Małachowski, Navis Pretiosa Virtutum


— 151 —

– Nawiedzenia NMP — patronalne kościoła na Piasku96 dwa druki z lat 1667 i 1738

– św. Andrzeja Corsini97 trzy druki z lat z lat 1673, 1674, 1683

Cymmelia Per Mare Marianum devehens, D. Maria Magdalena de Pazzis Annuo suae solennitatis Die, in Basilica… Conventus Cracoviensiss majoris… Carmelitarum devo-ta Panegyri Demonstrata, Cracoviae, typis Academicis, [1720], BKKr, sygn. Pol. 1878; A. Smieszkowic, Hexakontalitos seu Incredibilis Pulchritudinis et Incomparabilis Pre-cii Valorisque, Gemma scilicet Ecstatica Virgo Diva Maria Magdalena de Pazzis... In Triumphali suae Canonizationis Festivitate Celebratae sub tempus Augustissimae Coronationis Serenissimi Michaelis I Regis Poloniae… Panegyrica demonstratione… praesentata, Casimiriae ad Cracovia, in officina typographica Baltasaris Smieszkowic, [1672], BKKr, sygn. Pol. 1869 adl.; Pol. 1087 adl.; Fr. de Zmigrod Stadnicki, Scintil-la sole major inter Eliae flammas virtutum splendore refulgens D. Maria Magdalena de Pazzis, annua suae festivitatis recurrente die in Basilica .. Conventus Cracovien-sis [25 V 1727], Cracoviae typis Collegis Majoris Vniversitatis Cracoviensis, [1727], BKKr, sygn. Pol. 1455 adl.; A. S. Straszewski, Aurora Phaebeos Virtutum Radios In Monte Carmeli Diffuendens Divinissima Maria Magdalena de Pazzis redeunte Annua suae Festivitatis Die in basilica… Conventus Cracoviensis… Carmelitarum in Arenis, Cracoviae typis Universitatis, 1742, BKKr, sygn. Pol. 1615 adl.; J. B. Węgrzynowicz, Vestalis Divinior Ignis Eliae Custos, D. Maria Magdalena De Pazzis, Recurrente An-nua suae Festivitatis Die, In Basilica.. Carmelitarum in Arenis stylo oratorio [...] de-monstrata, Cracoviae, typis Universitatis, 1731, BKKr, sygn. Pol. 1637 adl; K. B. Wil-koński, Concha Virtutum in Mari Mariana praestantissima, D. Maria Magdalena de Pazzis, annuo suae Festivitatis Recurrente die, in basilica celeberrimi conventus Cra-coviensis maioris... Carmelitarum... demonstrata, Cracoviae, typis Francisci Cezary, [1712], BKKr, sygn. Pol. 1755; A. Winiarski, [Alpha] Aciei Literariae Poplite Humili Applicatum D. Mariae Magdalenae de Pazzis Sapientissimae Magistrae... in per Au-gusta Camilli & Bondelmontiae Progenitae Domo... Pazziorum in Paciorum Nomine... [b. m. dr.] 1762, BKKr, sygn. Pol. 627 adl.; F. Wolski, Mons pietatis abo gora Karmelv w górę pobożności przemieniona, w ktorey nieoszacowane Summy depozytowane Cnot y Zasług y Przykładow Seraphinskiey Panny Maryey Magdaleny de Pazzis Karmelitki, na wypłacenie długow Oyczyzny zadłużoney y Duszy obwinioney pokazuie kazaniem przy Vroczystosci kanonizacyey iey w Kościele Panny Nayświętszey na Piasku Oycow Karmelitow Regul. Obseru. Dnia 3 Listop. przy Ewangeliey Niedzielney o długach talentowych mianym…, w Krakowie, w drukarni Stanisława Piotrkowczyka, 1670, BKKr, sygn. Pol. 70 adl.; M. Krasowski, Sidus terrris exortum claritudine sua solem superans Diva Maria Magdalena De Pazzis, in Carmelitici Olympi Zodiaco, recurren-te annua sollenitate publice demonstratum, Cracovia, Typis Universitatis, 1696.

96 T. Promnicki, Inacessa Sanctissimae Virginis Montana, Ad Solennem ejusdem Augu-stissimae Virginis Matris, Elisabetham Visitantis Festivitatem, Devotissimo cultu & affectu per... ex voto Eidem Sanctissimae Virgini Matri Nuncupato humilima Panegy-ri Demonstrata, Cracoviae, ex Officina Schedeliana, 1667, BKKr, sygn. Pol. 1088 adl.; S. Kiełczewski, Posiłek Cudowny w Karmelu Nayswiętsza Marya Panna w Niedzielę między Solenną Oktawą tey Nawiedzenia w Kościele Przewielebnych Oyców Karme-litów na Piasku. Dnia 6 lipca Roku Pańskiego 1738 remonstrowany Iaśnie Wielmo-znemu J.Mci Panu P. Woyciechowi z Kurozwęk Męcinskiemu… ofiarowany, [Kraków] 1738, BKKr, sygn. Pol. 993 adl.

97 J. K. Kuczankowicz, Dilectvs Mariæ, Inter Carmeli Lilia Agnvs, S. Andreas Corsinvs : Ex florentissimo Carmelitarum Ordine, Episcopus Fesulanus [...] Miraculorum glo-


— 152 —

2. Literatura hagiograficzna98 oraz związana z kultem Matki Bożej Pia-skowej99 i Matki Bożej Szkaplerznej100.

ria Illvstris : Recurrente annua festiuitatis suæ die [...] In Ecclesia PP. Carmelitarum [...] Conuentus Cracouiensis B. Mariæ Virginis in Arenis / A Joanne Cantio Kvczan-kowicz [...] Celebratvs. Anno [...] 1673, Die 4 Mensis Februarij, Crac[oviae], Ex Offici-na Schedeliana, [post 4 II 1673], BKKr, sygn. Pol. 1084 adl.; F. Makowiecki, Excelsvm Virtvtis Fastigivm Divini Et Fortis Pro Deo Viri S. Andreæ Corsini. Ex Augustissi-ma Carmelitarum Familia Episcopi Fesulanensis Vitæ Sanctimonia Insignis. Ad An-nuam Diei Eius Solennitatem In Aedibvs B. V. Mariæ Ad Cracoviam in Arenis, Inclyti Ordinis P. P. Carmelitarum Antiquæ Regularis Obseruantiæ [...] / A Francisco Lvca Iarando a Borzymie Makowiecki [...] Prodvctvm, Anno [...] 1674, Die Mensis Februa-rij 4ta, Cracovia, apud M. Iacobum Mościcki, [post 4 II 1674]; F. Mniszech, Coelestis Sacri Et Augusti Carmeli Adamas : D. Andreas Corsinus, Præsul Fesulanus, Puritate Innocentiæ [...] Corvscans, Annuo suæ Festivitatis recurrente Solenni Die, In Basilica Celeberrimi Conventus Cracoviensis [...] / A Francisco Alexandro Vandalino de Mag-na Konczyce Mniszech [...] Devota Panegyri Ex Dilectis Mariæ Arenis Ervtvs Lvciqve Pvblicæ Præsentatvs, Cracoviae, ex Officina Francisci Cezary, [1683].

98 W. Czepiel, Vita, miracula et transitus B. Mariae Magdalenae de Pazii Libri II, Cra-coviae 1628; Lezana J. B., Lylya florencka albo cvdowny zywot serafickiey panny S. M. Magdaleny de Pazzis z miasta Florencyey, zakonu karmelitańskiego dawnej obserwancjej zakonnej, teraz nowo z włoskiego iezyka na polski przełożony..., w Kra-kowie, w Drukarni Dziedzicow Krzysztofa Schedla, 1671; A. Ostroróg [tłum.], Ogród liliowy y cedrowy zapachem cnot anielskich Koscioł Chrystusowy rozweselaiący albo Zywot, Cnoty y Cuda Swietego Kajetana…, w Krakowie, w Drukarni Jana Domań-skiego, 1719, BKKr, sygn. Pol. 923; B. Żebrowski, Unum Eliae Tabernaculum in Sacro Carmeli Monte.... sub tempus Comitiorum Provincialium… in Conventu Cracoviensi in Arenis…, Cracoviae, typis Uniwersitatis, [1764], BKKr, sygn. Pol. 1464 adl.

99 J. Duracz, Hystoria o dziwnie cudownym obrazie (dz. cyt.); M. Grodziński, Diva Virgo Cracoviensis Carmelitana In Arenis Sev Violeto. Toto Regno Poloniarum, Miraculis Celeberrima Olim a [...] Nicolao Grodzinski [...] Ex Voto Scripta: Nunc [...] a Deuotis eiusdem Arenensis Carmeli Cultoribus, ac Fratribus, luci publicæ Exposita. Anno [...] 1669, Cracoviae, Ex Officina Schedeliana, [post 20 VII 1669]; M. Grodziński, Ogrod Fiiołkowy Karmelitanski Na Pjasku Przy Krakowje Od [...] Maryey Panny [...] ozdobnie wysadzony. To Jest Powazna Hystorya o wielce Cudownym Obrazie Niepokalaney Bo-garodzice Maryey Od [...] X. Mikołaia Grodzinskiego [...] opisana. Teraz zaś świeżo [...] z Przydaniem nowych Cudow [...] Wydana. Roku [...] M. DC. LXX. III, W Krak[owie], z Drukarnie Dziedzicow Krzysztofa Schedla, [1673]; L. Pierzchalski, Zapach Wdzięcz-ny w Raju Karmelowym z kwiecia Modlitew Swiętych Braci Zakonu Przenayświętszey Panny Maryi z Gory Karmelu Dawney Obserwancyi Bogu y Swiętym wonieiący, Kra-ków, Adam Klein, 1752, F. Wolski, Piasek swięty, sławny, y cudowny Panny Mariey obrany, vlubiony, obiaśniony,abo Kazanie o obrazie cudownym Panny Przenachwaleb-nieyszey na mieyscu Piaskiem nazwanym…, W Krakowie, w druk. wdowy y dziedzicow Franciszka Cezarego, 1661.

100 M. Dambrowski, Summariusz Abo Zbior Krotki Prerogatyw Lask y Odpustow Bractwu Szkaplerza Przenayświętszey Panny Mariey z Gory Karmeli należących…, w Krako-wie w drukarni Alexandra Dymowskiego, 1641; [Cyprianus a Sancta Maria], Skarb Karmelitański w Kleynoty Łask y Przywileiow bogaty, w Krakowie, w drukarni Fran-ciszka Cezarego, 1676; S. Grassi, Cuda y Łaski Nayświętszey Maryi Panny Karmelitan-skiey to iest Szkaplerzney z włoskiego języka na Polski przez Konstantyna Stanisława Strzałkowskiego przetłumaczone, w Krakowie, w Drukarni Seminari. Biskup. Akad.,


— 153 —

3. Związane z uczelnią i promocjami101 (wcześniej już wymienione).4. Związane z kapitułami karmelitów (postanowienia102, przemówienia103,

panegiryki związane z wyborem nowych władz104).5. Inne105.

1762, BKKr, sygn. Pol. 638; R. Markiewicz, Do Matki Boskiey Bractwa Szkaplerza z Przydatkiem Różnych Pieśni, tudzież Mszy S. w każdą Sobotę przez Braci mającej bydź śpiewaney…, 1780.

101 M. Bargiel, Conclusiones Theologicae Historico-Polemicae (dz. cyt.) BKKr, sygn. Pol. 628 adl.; M. Behm, Eucharistion animorum (dz. cyt.), BKKr, sygn. Pol. 1077 adl.; S. J. Bieżanowski, Laureatus Carmeli Decor (dz. cyt.), BKKr, sygn. Pol. 1079 adl.; S. J. Bieżanowski, Sacrae Os Aureum Eloqurntiae (dz. cyt.), BKKr, sygn. Pol. 1080 adl.; E. Samnocki, Argumentum Gratitudinis P. Bonaventurae Kiełkowicz…, Craco-via, ex typographia Episcopali 1751, BKKr, sygn. Pol. 1468, BKKr, sygn. Pol. 1468; E. Samnocki, Corona gratitvdinis ad consummatum triennalem Cursum…, [Kraków 1739], BKKr, sygn. Pol. 1553; F. A. Cwierzowicz, Splendor Honoris Theologici... Si-monis Stochii Szczecinski, Kraków 1763 (dz. cyt.).

102 Acta Comitiorum Generalium Ordinis Fratrum Beatae Dei Genitricis de monte Car-melo... Romae 1680, Cracoviae, typis Universitatis, 1681.

103 B. Klaus, Igneus Divi Eliae Gladius. Cuncta sacrae Religioni nociva amputans exu-rensque siue oratio de eligendo praelato Prouinciae in Comitiis Provincialibus FF. Ord. Beatissimiae Virginis Mariae de Monte Carmelo habita, Cracoviae Typis Nicolai Alexandri Schedel, [1690]; S. Ostrowski, Aquila Sacra Carmeli Religio, ad volandum pullos suos Provocans, Oratione Panegyrica sub tempus Comitiorum Provincialium in Celeberrimo Conventu Gułoviensi Celebrandorum a Fratre Patre Spiridione Ostro-wski Sacrae Theologiae Cursore, demonstrata [23 lipiec 1736], Cracoviae, typis Col-legii Majoris Vniversitatis Cracov., [1736], BKKr, sygn. Pol. 1469 [dedykowana prze-orowi krakowskiemu Bonawenturze Kiełkowiczowi]; A. Rogowski, Regia Angelorum Sacra Eliani Ordinis Religio seu Oratio in laudem Sacri Instituti Carmelitici tum De Eligendo Praelato Provinciae in Comitiis Provincialibus… habita… in conventu Vil-nensi, Kraków, Drukarnia Uniwersytecka, 1697, BKKr, sygn. Pol. 1085 adl.; A. Os-troróg, Gemma Carmeli Pretiosa sive oratio in laudem Sacri Instituti Carmelitici & de eligendo praelato Provinciae in Comitiis Provincialibus… habita Posnaniae, in Ba-silica Sacatissimi Corporis Christi PP. Ord. BMV de monte Carmelo, Cracoviae, Ex Typ. M. Iacobi Mościcki, 1674.

104 S. Bieżanowski, Deliciae vearis Calendea Maii, Deliciae Carmeli, auspicatissima, in Priorem celeberrimi conventus Arenensis a… P. M. Matthaeo de Orlando, totius sacri Ordinis Carmelitarum Priore Generali, longe meritissimo, Commissario ac Visitatore Apostolico Adm. Rev.… P. Martini Charzewicz S Th Doctoris Carmelitarum Conven-tus… in Arenis Prioris… post exactum honorofice Prioratus sui triennium pro altero iterum triennio confirmatio, eiusdem… institutio…, Crac., ex officina Schedeliana, 1673.

105 A. Łukomski, Obrona vzywania pod iedną osobą Sakramentu Ciała y Krwie Chrystusa Pana, w Krakowie, w drukarni Andrzeia Piotrkowczyka, 1619; A. Ostroróg, Dicenda Concionatoria seu supplementum commentarii moralis in sacram scripturam, Leopo-li, Typis Collegii Societatis Jesu, 1728; E. Samnocki, Eminentia Regnantis Honoris in Throno Virtutis Supra Carmelum erecto Manifesta..., Cracoviae, typis Adami Klein, 1751, BKKr, sygn. Pol. 629 adl.; G. Solecius, Sacrum Stemma Vel monile Carmelita-rum Octo, Crac., Typis Matthiae Andreouiensis, [1638]; K. S. Strzałkowski, Supple-mentum Breviarii Ordinis Fratrum BMV de Monte Carmeli A.O.R., Kraków 1760;


— 154 —

W obręb ksiąg, które były pozyskiwane nie na drodze darów, można włą-czyć rękopisy wytwarzane przez zakonników. Były one przekazywane do bi-blioteki na podstawie dekretów zawartych w konstytucjach zakonnych. Ich szerszy opis znajduje się w części poświęconej zawartości księgozbioru.

Fot. 33. A. Rogowski, Regia Angelorum…, Kraków 1697, BKKr, sygn. Pol. 1085 adl. (fot. autor)

4. zBiory zakonników

Księgozbiór biblioteczny począwszy od szesnastego wieku zaczął nabierać specyficznego charakteru. Prócz ksiąg będących zakupami biblioteki, ofia-rowywane były do klasztoru krakowskiego na Piasku duże kolekcje od po-jedynczych osób. Również w XVII wieku zaczęły się pojawiać większe zbio-ry osobiste zakonników. Zbiory poszczególnych osób, którzy wpłynęli na po-większanie się i profil biblioteki, zazwyczaj były wynikiem ich długoletniego

M. Bembus, Pacatus impacatus ad examen vocatus, Crac., in officina Andr. Petr., 1616, BKKr, sygn. Sz. 52; S. Knyper, Mensa coelestis ex foecundissimo S.S. Patrum promp-tuario instructa, Cracoviae typis Balthasari Smieszkowic, 1665; K. S. Strzałkowski, Accessus ad Paradisum Coelestem, per varias orationes et actus, Kraków, Druk. Uni-wersytecka, 1764.

4. Zbiory zakonników

— 155 —

gromadzenia. Niektórzy z zakonników jeszcze przed wstąpieniem do Zako-nu studiowali na uniwersytetach i z tego okresu może pochodzić część ksią-żek. Jednak najwięcej ksiąg zostało pozyskanych bezpośrednio w trakcie ich zakonnych studiów oraz w czasie ich kontynuacji, często na uniwersytetach zagranicznych. Jedynie kilka osób, trzeba przyznać, że wybitnych i wyróż-niających się postaci, gromadziło w podobnym lub większym stopniu swe księgozbiory poza okresem studiów.

Książki, które były w posiadaniu prywatnym zakonników wedle konsty-tucji były własnością klasztoru, bowiem przepisy zakonne określały, że za-nim zacznie się z nich korzystać należało je wpierw wpisać do katalogu bi-blioteki106. Zakonnicy mogli mieć je w swoich celach na zasadzie dożywotnie-go korzystania (ad usum incertum). Mogli je przeznaczyć testamentem do konkretnego klasztoru, zazwyczaj macierzystego lub tego, w którym przeby-wali w chwili śmierci. W przypadku braku zapisu testamentalnego książki zapewne przechodziły na własność klasztoru, w którym się znajdowały. By-wały jednak przypadki, iż zbiór ksiąg po zmarłym zakonniku był tak cenny, że sprawy dotyczące ich przeznaczenia były rozpatrywane na kapitułach ge-neralnych107. W prowincji polskiej odnaleziono jeden taki przypadek kiedy o. Mikołaj Czeski, ustępujący przeor klasztoru na Piasku, był za pozwole-niem Generała Zakonu Mateusza Orlandi w posiadaniu rękopisów o. Mari-nusa Mroszkowicza. W 1681 roku konwent krakowski zwrócił się do kapituły prowincjalnej, by książki te zostały przekazane do miejscowej biblioteki. Ka-pituła odpowiedziała zezwalając o. Mikołajowi na korzystanie z tych rękopi-sów, lecz nakazała, by przekazał wszystkie, gdy nie będą mu już potrzebne, do biblioteki tego klasztoru108.

Zakres zainteresowań oraz sposób pozyskiwania dzieł poszczególnych oj-ców był różny. Poprzez zestawienie zbiorów w kolejności chronologicznej moż-

106 De Dispositione librorum, & aliorum bonorum defunctorum Fratrum habentium com-munem administrationem in Ordine, w: Constitutiones Fratrum Ordinis Beatae Dei Genitricis Virg. Mariae de Monte Carmeli…, Romae, typis Georgii Plachi, 1721, s. 57.

107 W 1609 r. na kapitule generalnej w Rzymie rozporządzono, aby zatrzymane przez jed-nego z zakonników dzieła mistrzów karmelitańskich Toletusa i Perazza oddać konwen-tom, których byli profesami. Szczególnie podkreślono tu wagę księgozbioru Perazza, składającego się z 706 rękopisów. Acta Capitulorum Generalium Ordinis Fratrum BV Mariae de Monte Carmelo, t. 2, ed. Gabriel Wessels, Roma, 1934, s. 22. Inaczej było w przypadku o. Augustyna de Ferran, który w 1686 r. zwracał się z prośbą, by jego księgozbiór 220 ksiąg w większości autorów karmelitańskich, mógł po jego śmierci być przekazany do klasztoru w Segobi. Tamże s. 208.

108 Circa Manuscripta, quae a Rndo Patre Magistro Nicolao Czeski repetuntur, declara-mus, quod is illorum usum habebit, tenebitur tamen de illis omnibus Conventui Maio-ri Cracovien. rationem reddere, et in illus Libraria, illa omnia (quae ipsi incorporata esse decernimus) dum ipsis amplius non indigebit reponere. Kapituła z 1681 r., Liber provinciae Polonie fratrum ordinis Beatae Mariae Virginis de Monte Carmeli…, AKKr, sygn. 94, k. 168v.


— 156 —

na uzyskać wyobrażenie rozwoju biblioteki od strony nabytków zakonników. Księgozbiory zakonników z XVII wieku rozpoczyna Bazyli Jarocki. Karme-lita ten był pierwszym przeorem nowo fundowanego klasztoru we Lwowie w roku 1617. Adam Bazyli Jarocki był synem Stanisława, rajcy kleparskie-go109. Wstąpił do Zakonu 5 czerwca 1610 roku, a już w styczniu 1611 roku ofiarował klasztorowi księgę z wytłoczonym tekstem: F: Adamus Basilius Ja-roczky Ord. B. Mar De Monte Carmelo Pro Conventu Crac Post Obitum Lega-vit Nondum Professus A. D. MDCXI Die 29 Ianuarii. Ta książka, Polyanthea Józefa Langiego110 została w bardzo krótkim czasie ofiarowana klasztorowi, co może potwierdzać, iż książki pozostawały własnością klasztoru. Wytłoczo-ny na dolnej okładzinie tekst miał być trwałym określeniem przynależności, jednakże książka pierwotnie przeznaczona dla klasztoru w Krakowie została ofiarowana w 1617 roku do konwentu lwowskiego i dopiero po ponad trzystu latach wróciła do miejsca przeznaczenia zgodnie z pierwotnym zapisem111.

Jednym z bardziej znanych karmelitów dawnej obserwy przełomu XVI i XVII wieku był o. Jacek Duracz. Pochodził z Tuchowa. W 1604 roku wpi-sał się na studia do Akademii Krakowskiej, zaś 15 sierpnia 1609 roku złożył śluby zakonne. W latach 1611–1613 był regensem studium karmelitańskie-go w Krakowie112, w 1613 roku objął funkcję czwartego definitora, a przed 1615 rokiem został przeorem klasztoru w Sąsiadowicach. W 1616 roku został wyznaczony na prokuratora novi loci Leopoliensi, którym pozostawał przez trzy lata. W tym czasie był równocześnie komisarzem generalnym i wizyta-torem klasztorów polskich. W późniejszym czasie związany był ze Lwowem i w 1622 roku został tam kaznodzieją, a w 1623 roku przeorem tamtejszego klasztoru. W tymże roku zmarł podczas zarazy113. Jacek Duracz znany jest przede wszystkim z dzieła Hystoria o dziwnie cudownym obrazie… wydanej w Krakowie u Szymona Kempiniego w 1610 roku. Jest to pierwsza znana praca poświęcona kultowi Matki Bożej Piaskowej, w której podawał autor wiele szczegółów dotyczących historii klasztoru krakowskiego.

Książki jakie zachowały się z jego księgozbioru, mimo iż przynależały rów-nież jak w przypadku o. Bazylego Jarockiego do klasztoru lwowskiego, zawie-

109 Księga przyjętych do nowicjatu… w klasztorze karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 128, s. 3.

110 J. Lang, Polyanthea nova, Francofurti, sumptibus Lazari Zetzneri, 1607, BKKr, daw-na sygn. XVII.C.2.

111 Mimo powrotu ojca Bazylego Jarockiego do Krakowa na stanowisko przeora w 1629 r. i późniejszej tam bytności (po 1632) księga pozostawała we Lwowie.

112 Cathalogus professorum, AKKr, sygn. 130, s. 11. Nieznana jest data wstąpienia do Za-konu ponieważ w Liber noviciorum konwentu krakowskiego (AKKr, sygn. 128) braku-je kart, na których zapisano wstępujących do klasztoru w latach 1593–1609; O. Filek, [M. Wojnarowski], Nauka i nauczanie w zakonach karmelitańskich, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 2, Lublin 1975, s. 371.

113 E. Ozorowski, Duracz Jacek, w: Słownik polskich teologów katolickich (dalej SPTK), pod red. H. E. Wyczawskiego, t. 1, Warszawa 1981, s. 434.


— 157 —

rają w sobie proweniencję krakowską. Wpisy są bardzo charakterystyczne. Wpierw notują swe przeznaczenie, po śmierci właściciela dla klasztoru na Piasku (Nunc me Hyacinthus habet Duracz Conventus habebit), a następnie informują o przeniesieniu o. Jacka Duracza do klasztoru lwowskiego. Pisane jest to z pewnym rozżaleniem (ab ingratam Patriam transferor ab eodem ad Carmelam Figulinum Leopoliensem) i niekiedy widać tu następstwa jakie-goś konfliktu z innym ojcem — Krzysztofem Sforzem, który właśnie wtedy, w 1616 roku został wybrany przeorem klasztoru krakowskiego. Oto kilka przykładów typowych wpisów o. Jacka Duracza:

Habet me protunc usui Fr. Hyacinthus Duracz minimus Carmelitarum post illo mortuo commoriar bibliothecae Cracoviensi Carmelitarum in Are-nis comparatus florenis 7114.

Kolejne zapisy są jakby kilkuetapowe. Wpierw umieszczone jest wskaza-nie na przeznaczenie książki po śmierci, a następnie informacje o koniecz-ności przeniesienia do innego klasztoru.

Habet me protunc usui Fr. Hyacinthus Duracz minimus Carmelitarum post illo mortuo commoriar bibliothecae Cracoviensi Carmelitarum in Are-nis; Nunc me Hyacinthus habet Duracz Conventus habebit. Post Craci quan-do (lumine) cassus erit. Verum… ad Leopoliensem conventum transferor ab eodem. Oretur pro eo. Fr. Hyacinthus Duracz STLector propter perservatio-nem Sforzianam (quod sibi fecit?) a Conventu Cracoviens. huius filius erat ad Leopoliensem transtulit. verum ab ingratam Patriam ad Leopoliensem Carmelit. transferor ab eodem. Oretur pro eo (propter Christophorus Sforz) nes confirmatur nec…115.

Habet me protunc usui Fr. Hyacinctus duracz minimus Carmelitarum post illo mortuo memoriam. Nunc me Hyacinctus habet Duracz Conventus habebit Post Craci: quando lumine cassus erit; (rerum) ab ingratam Patriam transferor ab eodem ad Carmelam Figulinum Leopoliensem propter (Chri-stophorum Sfortium)116.

Książki będące własnością o. Duracza posiadają charakterystyczne opra-wy. Większość z zachowanych woluminów oprawionych jest w deski obleczone jasną skórą. Oprawy mieszczą bogate zdobienie, którego zasadniczą częścią jest umieszczony na odwrociu superekslibrys z herbem Odrowąż i literami H[yacinthus] D[uracz]. Niekiedy herb Odrowąż zastąpiony jest medalionem z wizerunkiem patrona — św. Jacka Odrowąża. Książki te pochodzą zarów-

114 Barradii Sebastianus, Commentaria in Concordiam et Historiam Evengelicam, Mo-gvntiae, sumpt. Hermanni Mylii Birckamnni, excud. Balthasar Lippius, t. 1, 1610; t. 2, 1609, BKKr (dawne sygn. V D 5; IV G 8).

115 Barradii Sebastianus, Commentaria in Concordiam et Historiam Evengelicam…, Mo-gvntiae, sumpt. Hermanni Mylii Birckamnni, excud. Balthasar Lippius, t. 3, 1611; t. 4, 1612, BKKr (dawne sygn. V D 6; IV G 8).

116 Hector Pintus, Operum omnium latinorum quae ad hunc usque diem lucem pervene-runt, t. 1–2, Lugduni, apud J. Veyrat , 1590–1601, BKKr (dawne sygn. 66; II D 8).


— 158 —

no z XVI, jak i początku XVII wieku. Odnaleziono dziesięć woluminów prze-znaczonych dla biblioteki krakowskiej oraz pięć ksiąg, które zostały poda-rowane już po 1616 roku, kiedy o. Duracz przebywał we Lwowie. Zawierają one dzieła o tematyce kaznodziejskiej, jak Homiliarum Catholicarum Jana z Kartaginy117, czy Tabula secunda Naufragii Filipa Bosquiero118, dzieło filo-zoficzne Philosophus Christianus119, apologetyczne Jakuba Fabra Pro Sac-rosancto Missae120 współoprawne z utworem Wincentego Giacharusa121. Są tu również komentarze biblijne122 oraz dzieła o innej tematyce.

Fot. 34. Przykład wpisu proweniencyjnego o. Jacka Duracza (fot. autor)

Adwersarz o. Jacka Duracza, Krzysztof Sforz (zwany również Sfortius), był synem mieszczanina krakowskiego Stanisława. Wstąpił do Zakonu w 1585

117 Ioannes de Carthagena, Homiliarvm catholicarvm de sacris arcanis deiparae Mariae et Iosephi, t. 2, Coloniae Agrippinae, sumptibus Bernardi Gualtheri, 1615–1616, BKKr, (dawne sygn. VII.F.6, XIX.A.4).

118 Ph. Bosquiero, Secunda Naufragii Tabula seu Echo Concionum Aliquot, quae Blatta-rum Inclementiam evasere, de Festis ac Dominicis, Coloniae Agrippinae, apud Ioan-nem Crithium, 1614, BKKr, (dawne sygn. XXIV.A.14).

119 C. Scribanus, Philosophus Christianus, Antverpiae, apud haeredes Martini Nutij & Ioannem Meursium, 1614, BKKr (bez sygn.).

120 I. Fabrus, Pro Sacrosancto Missae sacrificio adversus impiam Missae et missalis ana-tomen Dissectorum, laniorum, Missoliturgorum, Calvinianae familiae perdite excogi-tattam, Hisperaspistes, Pariisis, apud Iacobum Kerver, 1564, BKKr, sygn. XVI. 773.

121 V. Giacharus, Habes optime lector opuscvlis, nvnc primo editis, adversvs Lvteranam impietatem, Venetiis, in officina Lucaeantonij Iuntae, 1537, BKKr, sygn. XVI. 774 adl.

122 S. Barradii, Commentaria in Concordiam et Historiam Evengelicam, t. 1–2, 3–4, Mo-gvntiae, sumpt. Hermanni Mylii Birckamnni, excud. Balthasar Lippius, 1609–1612, BKKr, (dawne sygn. V B 2, V D 5).


— 159 —

roku123. Od 1616 roku sprawował, funkcję przeora krakowskiego124, a już na następnej kapitule w 1619 roku został wybrany prowincjałem oraz ponownie na ten urząd wyniesiony w 1629 roku. Książki jego kolekcji oprawione są za-zwyczaj w pergamin. Na dwóch woluminach formatu folio wytłoczony został napis: Comparatus Per Fr[atr]em Christophorum Sfortium Pro Biblioteca Craco[viensis] FF[ratrum] Carmel[itarum] In Arenis AD 1633125. Pozostałe księgi są mniejszych formatów, a ich przynależność do o. Sforza jest potwier-dzona wpisem wewnątrz książki.

Również w pierwszej połowie XVII wieku odnaleźć można księgozbiory innych ojców np. Błażeja Choickiego — Palatiusa (zm. po 1629), Alberta Cie-pielowica (zm. 1648) i Aleksandra Koślińskiego (zm. 1655).

Błażej Choicki, zwany był Palatiusem ze względu na swego hiszpańskie-go126 mistrza, u którego studiował. Był doktorem teologii. W 1622 roku pełnił funkcje przeora klasztoru pw. Bożego Ciała w Poznaniu, następnie prowin-cjała w latach 1623–1629. Był wizytatorem polskiej prowincji karmelitów. Osiemnastowieczne źródła dotyczące pisarzy karmelitańskich sławią go, okre-ślając Vir literarum amantissimus, & morum savitate praeclarus127. Napisał dwie księgi o początkach zakonu Karmelitów128 i o bractwie szkaplerznym129,

123 Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 2.124 Nazwisko Sforz pojawiło się w 1616 r., natomiast wcześniej kilka razy jest notowany

Christophorus Cracoviensis na różnych funkcjach m.in. w 1599 r. jako socjusz pro-wincjała, w 1603 r. — podprzeor krakowski. Nie wykluczone, że Krzysztof Sforz jako zakonnik od 1585 r. związany z Krakowem sprawował właśnie te funkcje. Sforz był notowany w spisie zakonników krakowskich w latach 1632, 1635, 1641. Można przy-puścić, że stale był związany z klasztorem krakowskim, aż do śmierci w 1646 r.

125 Ph. Fabrus, Disputationes Theologicae librum primum Sententiarum complectantes, Ve-netiis, ex officina Bartholomaei Ginami, 1619, BKKr, (dawna sygn. E134), identyczna oprawa na: Petrus Cornejo, Diversarum materiarum quas in eodem gymnasio dictavit, Vallisoleti, excudebat Ioannes Baptista Varesius, 1628, BKKr, (dawna sygn. I. D. 10).

126 O. Filek, [M. Wojnarowski], Nauka i nauczanie w zakonach karmelitańskich, s. 371. Prawdopodobnie był to Angelus Palacius, zm. 1645 r., por. Cosmas de Villiers, Bi-bliotheca Carmelitana, t. 1, Aurelianis, excudebant M. Couret de Villeneuve : & Jo-annes Rouzeau-Montaut, 1752, kol. 120.

127 Cosmas de Villiers, Bibliotheca Carmelitana..., kol. 294.128 B. Choicki (Hoitius Palatius), Conclusiones theologicae de ortv et origine Sacri Or-

dinis Prophetici Eliae Patris gloriosissimi simul cum declaratione provinciarum et conventuum …, Posnaniae, In Officina Joannis Rossowski, 1621; B. Choicki (Hoitius Palatius), Postanowienie starożytnego zakonu karmelitańskiego od przechwalebnego y wielkiego proroka pańskiego Heliasza patryarchy zakonników w Starym y Nowym Testamencie, tudziesz tesz y Bractwa Szkaplerza Błogosławioney Panny Maryey z Góry Karmelus dla braci y sióstr, teras na nowo wydane…, w Poznaniu, w drukarni Jana Wolraba, 1622 (wydania w 1623 i 1624).

129 B. Choicki, De Confraternitate Scapularis Beatae Virginis Mariae de Monte Carme-li jest to łacińskie tłumaczenie części cytowanego dzieła Błażeja Choickiego, Posta-nowienie starożytnego zakonu karmelitańskiego…, por. Blasius Hoycius Palacius w: Cosmas à S. Stephano de Villiers (OCarm), Bibliotheca Carmelitana…, kol. 294.


— 160 —

które zostały przedstawione na kapitule w 1629 roku, a następnie zaginęły w czasie potopu szwedzkiego. Według relacji Marcina Behma miał pozosta-wić osiem rękopisów dotyczących dziejów karmelitów w Polsce130. Niestety, nie zachowały się one do obecnych czasów, zaś w bibliotece udało się odnaleźć zaledwie jedną książkę z zaznaczeniem jego proweniencji131.

Fot. 35. Przykładowa proweniencja o. Aleksandra Koślińskiego. M. Ayguani, Quaestiones disputatae in quatuor libros Sententiarum, Venetiis 1622 (fot. autor)

Albert Ciepiel132 wstąpił do Zakonu w 1612 roku133, w 1616 roku został w klasztorze na Piasku drugim kaznodzieją (pomeridianus), w trzy lata póź-niej, w 1619 roku koadiutorem podprzeora, a następnie kaznodzieją w Wil-nie, a potem we Lwowie. Albert Ciepiel pełnił zaszczytną funkcję kaznodziei generalnego Zakonu Karmelitów. Zmarł śmiercią męczeńską 8 stycznia 1648 roku, zabity przez kozaków Bogdana Chmielnickiego w klasztorze lwowskim134. Znane są dwa drukowane jego dzieła — kazanie na święto Marii Magdaleny de Pazzis135 oraz jej żywot136, oba z 1628 roku. Odnaleziono dwadzieścia ksiąg proweniencji krakowskiej, które były w jego posiadaniu137. W jego zbiorze są księgi szczególnie ozdobnie oprawione. Są to woluminy formatu folio, usztyw-

130 E. Ozorowski, Choicki Palacjusz Błażej, SPTK, t. 1, s. 316.131 M. Becan, Theologiae scholasticae pars prima, Moguntiae, ex officina Ioannis Albini,

1619.132 Albert (Wojciech) Ciepiel występuje również w źródłach pod nazwiskiem Ciepielowic,

Ciepielowicz, Czepiel.133 Albert Ciepiel był synem Jakuba i Barbary, mieszczan z Jordanowa. Księga przyję-

tych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 5.134 RP Albertus Czepiel Cofess. Sanctimonialum Ord. Nostri occisus Leopoli a Cosacis

sub Bogdano etc. 1648, por. Księga zmarłych ojców, braci i sióstr…, AKKr, sygn. 139, s. 8; J. Mandziuk, Czepiel Wojciech, SPTK, t. 1, s. 350.

135 A. Czepiel, Kredencja nabożna B. Marii Magdalenie de Pazis Pannie Zakonu Karme-litańskiego de Observantia, we Lwowie 1628.

136 A. Czepiel, Vita, miracula et transitus B. Mariae Magdalenae de Pazzi Libri II, Cra-coviae 1628.

137 Jedna księga jego proweniencji znalazła się również w Bibliotece Uniwersytetu War-szawskiego: Της καινης Διαθηκης απαντα .... Novum Iesu Christi Domini nostri Testa-mentum, [ed. Ioannes Crespinus], [Geneva, I. Crispini], 1553, zob. Katalog druków XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, tom. 2, Warszawa 1988, nr kat. 1208, sygn. Sd. 608.1935 adl.


— 161 —

nione drewnianymi okładzinami obleczone jasną skórą, na której wytłoczono F. Albertus Ciepielowitz Carmelita138. Dodatkowo okładziny ozdobione są ra-dełkami i medalionami z przedstawieniem Ukrzyżowania i Matki Bożej Nie-pokalanej. Książki, które zachowały się z jego kolekcji posiadają prowenien-cje miejsc, w których przebywał, a więc przede wszystkim Krakowa i Lwo-wa. Szczególnie jego dary dotyczą klasztoru pw. św. Tomasza w Krakowie. W obrębie zainteresowań ojca Ciepielowicza znalazły się książki z zakresu mistyki, jak np. Wizje św. Brygidy139, biblistyki140, liturgiki141, medycyny142 a także znany średniowieczny traktat na temat rolnictwa143.

Aleksander Kośliński (ok. 1595–1655) był synem drobnego szlachcica z Wo-licy w województwie sieradzkim144. W 1614 roku wstąpił do zakonu karmelitów. Studiował od 1611 roku wpierw na Akademii Krakowskiej, a następnie w Pa-dwie i w Perugii. Tam nabył kilka ksiąg. Po powrocie do Krakowa był regen-sem studiów zakonnych. W 1635 roku sprawował urząd przeora krakowskie-go. Wówczas próbowano wdrożyć w życie projekt reformy zakonnej, czemu się gwałtownie sprzeciwił. Następstwem tego było usunięcie go z urzędu przeora w 1637 roku, po czym schronił się w klasztorze w Pradze. W latach 1649–1653 sprawował urząd prowincjała145. W 1636 roku przedstawił pracę poświeconą fundacjom klasztorów w Prowincji Polskiej pt.: Fundationes monasteriorum

138 Brigitta s., Revelationes, Roma, apud Stephanum Paulinum, 1606, BKKr, (dawna sygn. III. A.16).

139 J.w.140 C. Sigonius, De Republica Hebraeorum libri VII, Spirae Nemetum, excudebat B. Albi-

nus, 1584, BKKr, sygn. XVI.756; Index veteris et novi Testamenti hebr. chald. graec. &lat nomina virorum, mulierum..., [Basilea, poł XVI], BKKr, sygn. XVI. 175; Psalterium. Ed. Bruno ep. Herbipolensis, [Nürnberg], Anton Koberger, 1494, H* 4012, IP 4615; BKKr, sygn. XV. 38; R. Holkot, Super sapientiam Salomonis, Reutlingen, Ioannes Otmar, 1489, H* 8760; IP 2833, BKKr, sygn. XV. 89; Repertorium alphabeticum sententiarum pra-estantium contentiuum decerptarum ex Glossa ordinaria, Glossa interlineari ex Nicolai de Lyra doct. famosissimi ordinis minorum Postilla literali, Postilla morali, questione quodlibetica utrum Messias eeus et homo existens, et in lege promissus, venerit, an ad-huc venturus a iudaeis vere expectetur : ex Nicolai de Lyra ..., [Basileae, Johann Petri de Langendorf & Johannes Froben, 1508], BKKr, sygn. XVI. 236; Textus biblie cum glo-sa ordinaria, Nicolai de Lyra postilla, moralitatibus eiusdem, Pauli Burgensis additio-nibus, Matthie Thoring replicis, t. 2–6, Basileae, [Johann Petri & Johannes Froben], [1507–1508], BKKr, sygn. XVI. 237–241; Emmanuel Sa, Scholia in Quatuor Evangelia, Antverpia, ex Off. Plantiniana, 1596, BKKr, sygn. XVI. 715.

141 G. Durandus, Rationale divinorum officiorum, Lugduni Venundantur ab Jacobo Hu-guetan [Impressum per Laurentium Hyllaire] [1516], BKKr, sygn. XVI. 668.

142 I. Mesue, Mesue cum expositione Mondini super canones universales, Venetiis, 20 X 1508, BKKr, sygn. XVI. 368.

143 Petrus de Crescentiis, Ruralia commoda, Strassburg, [Typogr. Jordani Ge. Husner], 9 III 1486, GW 7824, IP 1806, BKKr, sygn. XV. 122.

144 Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 7.145 J. Smet, The Carmelites, t. 3, p. 1, s. 147; E. Ozorowski, Kosliński Aleksander, SPTK,

t. 2, pod red. H. E. Wyczawskiego, s. 371.


— 162 —

PP. Carmelitarum antique observantiae per Regnum Poloniae et provinciae adiacentes146. Jego dzieło było szeroko wykorzystywane przez historiografów karmelitańskich, takich jak Jan Baptysta de Lezana (Annales), czy Daniel de Virgine Maria (Speculum Carmelitanum). Na uwagę również zasługuje wyda-ny drukiem w Krakowie w 1626 roku, jego traktat Conclusiones theologicae de quadrupli scientia Christi147 oraz wydane w 1651 roku Officyum abo Godzinki P. Mariey dla Bractwa Szkaplerza świętego. Z jego osobistej biblioteki zachowa-ło się siedemnaście woluminów. Między innymi są tam dwie części Questiones do trzeciej i czwartej księgi Sentencji pióra Jana Bacona148, kazania Bzowiusza wydane w Kolonii w 1613 roku, dwutomowe Metaphisicarum Disputationum Franciszka Suareza z edycji weneckiej z 1610 roku i praktyczny penitencjał Reginalda Valeriusa wydany w Kolonii w 1622 roku. Zapisy proweniencyjne zazwyczaj zawierały wpis Sum P. Alexandri Koslinsky S. Th. Mgri post mortem eius suis fratrum Carmelitarum. Niekiedy też zapisana była obecna funkcja Koślińskiego, np. regensa studiów krakowskich.

W drugiej połowie XVII wieku, kiedy karmelici polscy dźwigali z upadku klasztory po zniszczeniach wojny ze Szwedami, w Zakonie wyrastało nowe pokolenie. Całe niemal półwiecze trwały różnego rodzaju prace przy odbu-dowie klasztoru krakowskiego. Jak ukazano wcześniej, budowa biblioteki została ukończona u schyłku XVII wieku. Zbiory biblioteczne z tego okresu klasztor zawdzięcza wielu wybitnym postaciom, w jakie obfitował wówczas konwent krakowski. Byli to m.in. Marcin Behm, Marcin Charzewicz, Leon Steinsdorffer149, Eliasz Szablowski, Serapion Knyper, Mikołaj i Anioł Stoińscy oraz Serapion Kociełkowicz. Odznaczały się one pewnym zamysłem zakupów, bowiem ci najbardziej wykształceni członkowie polskiej prowincji karmelitów poprzez liczne kontakty z elitą intelektualną w kraju oraz wyjazdy zagra-niczne mieli wielokrotnie sposobność zaznajomienia się z nowymi trendami naukowymi, a poprzez zakup ksiąg podzielenia się nimi w szerszym kręgu środowiska naukowego karmelitów.

Najwybitniejszą postacią drugiej połowy XVII wieku był Marcin Charze-wicz (ok. 1618–1687). Niesprecyzowana jest data150 wstąpienia do Zakonu z powodu niejednoznacznego zapisu w rękopisie księgi nowicjuszy, ale na

146 O. Filek, [M. Wojnarowski], Nauka i nauczanie w zakonach karmelitańskich..., s. 371–372.147 M. Wojnarowski M., o. A. Kośliński, „Młody Karmel”, z. 8:1968, s. 40.148 I. Bacon, Questiones in Tertium, & Quartum lib. Sententarum & Quodlibetales, Cre-

mona, Marcus Antonius Belpier, 1618.149 Leon Steinsdorffer, (zm. 21 IV 1700), karmelita z Bambergu, kaznodzieja królowej

polskiej Eleonory oraz kongregacji niemieckiej przy kościele św. Benona na Nowym Mieście w Warszawie, zasłużony w krzewieniu wiary katolickiej, uposażony na para-fiach spiskich Verbo i Twarosna. W 1674 r. przeniesiony z prowincji górnoniemieckiej do prowincji polskiej, por. dokumenty pap, AKKr Pap. 83–85; Liber mortuorum, AKKr, sygn. 140, s. 60.

150 Data ta do niedawna była nieznana, bowiem okazało się, że Marcin Charzewicz wstą-pił do Zakonu pod nazwiskiem Ładkowicz 8 września 1640 lub 1641 r., mając około


— 163 —

Fot. 36. Rękopis o. Aleksandra Koślińskiego Fundationes monasteriorum…, Rzym, AGC, sygn. II Polonia, Varia 2 (fot. autor)

pewno 9 września 1642 roku złożył profesję zakonną151. Już w roku 1653 Marcin Charzewicz występował z tytułem lektora, który uzyskał w Rzymie.

23 lat. Urodziłby się więc około 1618 r., por. Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 47.

151 W spisie profesów klasztoru krakowskiego zapisany jest pod datą 9 września 1642: Martinus Łatkowic. Poniżej dopisano falsum quia parentes eius sic vocabantur, a póź-


— 164 —

W Wiecznym Mieście przebywał jeszcze kilka lat, a uzyskawszy magiste-rium w 1659 roku powrócił do Krakowa, gdzie od 1660 roku był regensem studium karmelitańskiego. Pełnił tę funkcję do roku 1666, kiedy to został wybrany przeorem konwentu krakowskiego. Charzewicz kształcił się dalej zwieńczając naukę promocją doktorską uzyskaną na Akademii Krakowskiej 16 września 1666 roku152. Rok później został wybrany prowincjałem, który to urząd sprawował przez trzy lata. Ponownie został wybrany przeorem kra-kowskim w 1674 roku oraz prowincjałem w latach 1681–1684. Po raz trzeci wybrany został przeorem konwentu krakowskiego w 1684 roku, lecz już we wrześniu roku następnego zrezygnował z tej funkcji. Ostatnie dwa lata swe-go życia poświęcił w pewnej części bibliotece, zmarł na początku września 1687 roku w Krakowie153.

Kilka dat z jego życia można uzupełnić opierając się na wpisach prowe-niencyjnych. Odnaleziono siedemdziesiąt ksiąg noszących zapis jego włas-ności, a wiele innych ksiąg zawiera wpis proweniencyjny biblioteki klaszto-ru wpisany jego ręką. Pierwsze księgi nabywał w Rzymie w czasie studiów w 1653 roku, ostatnie wpisy pochodzą z roku 1686, na rok przed śmiercią. W książkach przez niego zakupionych występują różne formy wpisu:

Me Pr. L. Martinus Ch. Polonis ad usum qui me Romae emit Ao 1653 1o Jul154,

niej: re maturius perspecta reiecto cognomine scholari placuit proprium cognomen Charzewicz, por. Cathalogus professorum…, AKKr, sygn. 130, s. 82.

152 Anno domini 1666 16 septembri duo… religiosi… Martinus Charzewicz s. Theologiae magister, prior et regens studii formalis conventus Cracoviensis in arenis B.M.V et… Martinus Mroszkowski s. Theologiae magister, concionator generalis eiusdem conven-tus Cracoviensis, legitime sunt praesentati… Stanislai Jurkowski… [pro]cancellario Universitatis omnium facultatum. Qui expeditis articulis sibi assignatis ex Sum[ma] tripartita d. Thomae… (primo ante triduum examine) ac argumentis…doctorum subti-liter resolutis, accepta licentia doctorandi… per Nicolaum Sulikowski…, maxima cum laude in freqentissima virorum illmorum ac varii ordinis reverendorum religiosorum corona in Universitate nostra Cracoviensi s. theologiae doctores publice sunt creati et renuntiati in decanatu… Alberti Papencovii Ustiensis…protonotarii apostolici, custo-dis s. floriani, cancelarii Lanciciensis, plebani Corcinensis, por. H. Barycz, Metryka promowanych Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1639–1741, „Nasza Przeszłość”, t. 3:1947, s. 191.

153 Inną datę podaje Liber mortuorum — 23 kwietnia 1678 r., zob. Księga zmarłych oj-ców, braci i sióstr zakonu karmelitańskiego prowincji polskiej w latach 1620–1920, AKKr 139, s. 114. Jest to pomyłka wynikająca z przestawienia ostatnich cyfr, gdyż w innych dokumentach zakonnych wyraźnie jest mowa o 1687 r. Również r. 1687 (bez daty dziennej) podany jest na portrecie Marcina Charzewicza. Jako najbliższą datę dzienną należy przyjąć 6 września (tpqn) bowiem z tego okresu pochodzi zapis w wy-datkach klasztoru: Za trumnę dla Oyca M. Charzewica, zob. Computus perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 704, s. 340. Ostatnia data, pod którą podpisany jest Charzewicz jako świadek ślubów wieczystych to 20 maja 1687 r., Cathalogus profes-sorum, AKKr, sygn. 130, s. 225.

154 Mattheus de Orlando, Cursus theologicvs in tertiam partem D. Thomae ad methodum scholasticorum ordinatus, t. 1, Romae, ex typographia Vitalis Mascardi, 1653, BKKr (dawna sygn. T 28; 367; 59/28; II D 5).


— 165 —

Ex libris RAP Martini Charzewicz S Th Doctor Exprovincialis 1686, Ro-mae emptus 1656155,

Ex libris Pris M. Martini Charzewicz, pro usu proprio Ordinis Carmeli-tarum empt. Florenorum 14 Anno 1659156,

Ex libris Pris Mgri Martini Charzewicz protunc Regentis Carmelitarum anno d. 1660; emptus florenorum 15 compact. (dopisane:) Exprovincialis 1686157,

Patris Fratris Magistri Martini Charzewicz Ords Carmelitarum tunc Re-genti Theologiae Ad usum proprium comparatus fl 20 Crac 1663; (dopisane) Ex libris ARP Martini Charzewicz STh D Ords Carm Exprovinciali 1685158,

Ex libris p. Fris Martini Charzewicz S. Th. Mgri ac hunc Regentis Theo-logiae Crac. in Arenis BV Ordinis Carm. AD 1663; (dopisane:) Ex libris ARP Martini Charzewicz SThD Ord. Carm. Exprovincialis 1685159,

F. P. Martini Charzewicz S T Doct. Ords Carm. ad usum 1668 emptus160,F. Leonis Steidorffer Carm. 1669; Ab hoc oblatus Pri Mgro Martino Cha-

rzewicz tunc Provincialis Carm. 1669161,Ex libris ARP Martini Charzewicz SThD Ords Carm. Exprovincialis 1685162,Ad usum Patris Alberti Paczosa Ords Carmelit Antique Reg. Obs. Hic

cum scitu superiorum donavit AR P[at]ri mgro Martino Charzewicz tunc Pro[vincia]li A. 1686 16 Aug.163.

Książki oprawiono w jasną skórę (pergamin), obleczoną na tekturze. W trzech przypadkach o. Marcin Charzewicz podał bliższe dane odnośnie ceny i oprawy: emptus Florenorum 14 Anno 1659 czy anno d. 1660 emptus florenorum 15 compactura 2 oraz comparatus fl 20 Crac 1663. Notatki pro-

155 Ioannes Baptista de Lezana, Summa theologiae sacrae tractatus omnes, t. 2, Romae, typis Iacobi Phaei Andreae filj, 1654, BKKr (dawne sygn. M 53; 53/28; 371; II E 2).

156 Franciscus de Bona Spei, Commentarii tres in universam Aristotelis philosophiam, Bru-xellae, apud Franciscum Vivienum, 1652, BKKr (dawna sygn. U; 347; 32/28, II D 8).

157 St. Spinula, Novissima philosophia, Genuae, Petrus Ioannes Calenzanus, 1651, BKKr (dawne sygn. L 6; 124/33; 5079, II D 8).

158 Franciscus de Lugo, Theologia scholastica in primam partem D. Thomae continens tres libros, Lugduni, sumpt. haer. Petri Prost, Philippi Borde & Laurentii Arnaud, 1647, BKKr (dawne sygn. E 33; 1815; 67/29; II D 8).

159 F. Sylvius, Commentaria in totam primam partem s. Thomae Aqiunatis, Duaci, Ge-rardus Patte, 1631, BKKr (dawne sygn. E 45; 70/29; 1820, II B 6).

160 Philippus a Sanctiss. Trinitate, Theologia carmelitana sive apologia scholastica reli-gionis carmelitanae, Romae, sumpt. Philippi Mancini, 1665, BKKr (dawne sygn. [N]; 108/28; 289; II E 1).

161 Philippus a Sanctiss. Trinitate, Decor Carmeli Religiosi, p. 1, Lugduni, sumpt. Anto-nii Ivllieron, 1665, BKKr (dawne sygn. N1; 106/33; 4884, II D 8).

162 Ioannes Baptista Gonet, Clypeus theologiae thomisticae, t. 3, Coloniae Agrippinae, sumptibus Joannis Wilhelmi Friessem junioris, 1671, BKKr (dawne sygn. F 72; 98/29; 1468, II E 2).

163 Ioannes Baptista de Lezana, Annales sacri prophetici et Eliani Ordinis Beat. Virgi-nis Mariae de Monte Carmeli, t. 4, Romae, typis Iacobi Phaei, 1656, BKKr (dawne sygn. N 14; 4105;119/14; II E 1)


— 166 —

weniencyjne były uzupełniane o bieżące funkcje, stąd też jest wiele zapisów, gdzie dopisano EX do funkcji prowincjała. Tam gdzie istniała notatka, którą trudno było przerobić Charzewicz dopisywał na końcu Exprovincialis 1685. Bieżące uzupełnianie tych wpisów może świadczyć o tym, iż książki te były w ciągłym użyciu przez właściciela i dopiero później przekazane do biblioteki.

Fot. 37. Wpis o. Marcina Charzewicza na karcie tytułowej Historico-theologicum Carmeli Armamentarium Franciszka Bonae Spei (Antwerpia 1669) (fot. autor)


— 167 —

W jego księgozbiorze były książki zawierające miedzioryty, użyte później jako wzory graficzne do wystroju biblioteki krakowskiej. Jest również dzieł-ko pochodzące z kontrowersyjnej polemiki pomiędzy karmelitami a jezuitą D. Papetbrochem164, co świadczy o tym iż o. Charzewicz na bieżąco śledził jej przebieg i być może był inicjatorem pomysłu dekoracji biblioteki.

Większość ksiąg stanowią podręczniki teologii i filozofii, ale także wszel-kiego rodzaju carmelitana. Książki zakupione przez Charzewicza były prze-ważnie nowe. Pierwsze z nich Charzewicz zakupił jeszcze w czasie rzymskich studiów w 1653 roku i w latach późniejszych do 1659 roku, np. teologię według wykładni karmelitańskiej Lezany, komentarz Franciszka de Bona Spei do filozofii Arystotelesa, zakupiona później teologia scholastyczna i komentarz do św. Tomasza, pierwszy i trzeci tom Dzieł Drexellego. Po roku 1672 można zauważyć wiele ksiąg autorów karmelitańskich, jak Komentarz do Ewangelii i dzieła różne Jana de Sylveira, Apologię oraz Decor Carmeli Filipa od Trójcy Świętej, a w latach 1685–1686 pięciotomowy Clypeus Theologiae Thomisticae Goneta. Są tu także dzieła poświęcone niedawno kanonizowanej (1669) Ma-rii Magdalenie de Pazzi oraz monumentalne dzieła karmelitańskie: Specu-lum Carmelitarum sive Historia niderlandzkiego karmelity Daniela od Marii Dziewicy oraz Annales Jana Baptysty de Lezana. Te oraz wiele innych ksiąg, w jakie Charzewicz zaopatrzył klasztor, stanowią zdaje się pewien zamysł, którego celem było zgromadzenie w bibliotece kanonu siedemnastowiecznych ksiąg przede wszystkim akademickich o wyraźnym profilu karmelitańskim. Przyczynił się do tego znacznie w czasie swych kadencji prowincjalskich, prze-znaczając znaczną sumę 300 złotych na cele ksiąg i ich opraw165.

Również inni prowincjałowie, jak Serapion Knyper166 w latach 1664–1667 i 1685–1687 oraz Eliasz Szablowski w latach 1677–1681 notowali w swych rachunkach wydatki na książki oraz na ich oprawę. Ich prywatne zbiory li-czyły od kilkanastu do kilkadziesięciu ksiąg. Przyczynili się do organizacji prac bibliotecznych, albowiem ojciec Eliasz Szablowski w czasie sprawowania swej funkcji prowincjała w 1678 roku, nakazał przenieść bibliotekę z klasz-toru św. Tomasza, aby ochronić ją od wpływu niekorzystnych warunków tam

164 J. Camus, Novus Ismael cujus manus contra omnes, & manus omnium contra eum, sive Daniel Papebrochius Jesuita omnes impugnans..., Augustae Vindelicorum, typis Josue Brille-Maker, 1683.

165 Liber perceptarum et expensarum sub regimine provincialatus… Serapionis Kny-per…, AKKr, sygn. 110, s. 91.

166 Franciszek Knyper, w zakonie Serapion, ur. ok. 1625 r., syn Donata, złotnika krakow-skiego, wstąpił do karmelitów w Krakowie w 1637 r., prowincjał (w latach 1664–1667, 1685–1687), przeor krakowski (1655–1664, 1667–1670, 1690), przeor klasztoru pw. św. Tomasza (1681–1685). Zmarł przed 20 X 1690 r. Był autorem dziełka teologicz-nego o Eucharystii noszącego tytuł Mensa Coelestis ex foaecundissimo SS. Patrum promptuario instructa… Kraków, B. Smieszkowic, 1665. Zob.: Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 145; E. Ozorowski, Knyper Serapion, SPTK, t. 2, s. 309; Computus perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 704 s. 479, C. Villiers, Bibliotheca Carmelitana…, kol. 739.


— 168 —

panujących167 do nowo urządzonej sali bibliotecznej w klasztorze na Piasku. Postanowił również, aby zabezpieczyć i spisać książki po zmarłych w czasie epidemii zakonnikach. Natomiast prowincjał Serapion Knyper w 1685 roku, w czasie wizytacji klasztoru, zarządził ustanowienie funkcji bibliotekarza dla uregulowania sytuacji książek pożyczonych z biblioteki. Powodem przed-sięwzięcia takiej akcji było odwołanie się do dekretu papieskiego, grożącego sankcjami w postaci ekskomuniki dla wynoszących książki. Trudno dociec jakie były prawdziwe pobudki do powołania kustosza biblioteki, czy troska o księgozbiór, czy też zabezpieczenie się przed ewentualnymi karami. Skut-kiem tego postanowienia był wybór bibliotekarza, którym niechybnie został o. Marcin Charzewicz. Nałożenie czasowe rezygnacji przez niego z urzędu przeora krakowskiego klasztoru z ustanowieniem bibliotekarza, narzuca przy wielu wpisach w książkach dokonanych jego ręką w tym czasie, przypusz-czenie, że mógł zająć się biblioteką. Tym bardziej, że po jego śmierci ustano-wiono nowego zakonnika na funkcję bibliotekarza. Został nim w 1687 roku o. Serapion Kociełkowicz168.

Inny prowincjał, Anioł Stoiński, urodził się około 1652 roku, miał pięt-naście lat kiedy wstąpił do Zakonu. Był szlachcicem, synem Franciszka, sę-dziego ziemskiego lubelskiego i Zofii. Za poparciem swego stryja Mikołaja, definitora prowincji karmelitów został przyjęty do grona kleryków169. Spra-wował wiele funkcji w Zakonie. Po ukończeniu studiów w rzymskim kole-gium karmelitów z tytułem lektora teologii w 1677 roku, został w klasztorze na Piasku kaznodzieją (concionator pomeridianus), razem ze swoim stryjem, który był głównym kaznodzieją. Był równocześnie prezesem (praesidens) bractwa szkaplerznego. Rok później został lektorem filozofii w konwentual-nym studium. W 1680 roku uzyskał tytuł magistra. W 1683 roku wymienio-ny został już jako socjusz prowincjała o. Marcina Charzewicza, zaś w 1685 roku został przeorem lwowskim, a następnie w 1687 roku przeorem klaszto-ru w Woli Gułowskiej. Od 1690 roku związany był z Krakowem, obejmując najważniejsze urzędy w prowincji. W latach 1690–1694 był prowincjałem, wówczas w 1692 roku wyjechał do Rzymu na kapitułę generalną, a w czasie podróży zakupił kilka książek, które następnie dał oprawić już w Krakowie. W latach 1694–1701 sprawował funkcję przeora krakowskiego. Wówczas, być może jego staraniem, w 1698 roku powstał wystrój malarski bibliote-ki klasztornej. W latach 1701–1704 powtórnie sprawował urząd prowincja-ła. Od 1705 roku występował w dokumentach z tytułem doktorskim. Będąc wówczas wikariuszem prowincji specjalną troską wspierał remont klasztoru pw. św. Tomasza w Krakowie. Dbając o kształcenie zakonników, trzy tysiące

167 Stan zachowania biblioteki klasztoru większego na Piasku zdeponowanej w konwencie pw. św. Tomasza w Krakowie był mu dobrze znany, bowiem przed objęciem urzędu pro-wincjała, przebywał w tym klasztorze od 1664 r., a następnie był jego przeorem do 1670 r.

168 Liber continens acta et decreta capitulorum generalium, provincialium, deffinitoria-lium sub regimine A. R. P. Martini Charzewicz..., AKKr, sygn. 95, k. 106.

169 Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 84.


— 169 —

złotych przekazane od swych krewnych na klasztor krakowski ulokował na dobrach, z których czynsz miał iść na uposażenie profesorów teologii i filo-zofii170. W latach 1708–1710 był egzekutorem testamentu wielkiego dobro-czyńcy klasztoru karmelitów, Jana Barana171, który również przekazał spore sumy dla innych klasztorów i kościołów krakowskich. Od 1709 roku ponow-nie sprawował funkcje przeora na Piasku, a od 1713 roku do śmierci 6 maja 1715 pozostawał już po raz trzeci prowincjałem172.

O książkach z jego biblioteki można czerpać wiadomości przede wszyst-kim z wydatków jakie poczynił w czasie swego prowincjalatu w latach 1690–1694173. Rachunki te wykazują wiele wydatków na zakup ksiąg i ich opraw. W czasie podróży w 1692 roku na kapitułę generalną do Rzymu (i w drodze powrotnej) zakupił w Wiedniu mappy miast za 30 florenów, w Rzymie wy-dał za księgi włoskie 37 florenów, w Bolonii zakupił książkę Vita s. Angeli za 15 florenów, w Wenecji Teologię Zagallii za 30 florenów, poza tym za księgi różne 60. W następnym roku oddał je introligatorowi do oprawienia płacąc na przykład od oprawy Theologii P. Zagaglie 4 złote, a od oprawy Brewiarza y Diurnała 13 złotych. Z jego zapisków wynika jeszcze, że w latach 1690–1694 zakupił książkę Ziarno gorczyczne za 6 złotych i Ekonomikę za 9 złotych oraz wydał kilkadziesiąt złotych na oprawy u introligatora174 i na klautaty żelazne do brewiarza. Nie zachowały się wydatki prowincjalne z pozostałych okresów sprawowania przez niego urzędu prowincjała. Natomiast gdy pełnił funkcję przeora konwentu krakowskiego, za jego przyczyną oprócz wyposa-żenia i odnowienia biblioteki, oddano również do oprawy książki klasztorne. Współczesne poszukiwania odnalazły jedynie trzy książki, które zawierają jego wpisy własnościowe, jednak możliwe jest, że posiadał on również księgi swego stryja Mikołaja, które obecnie w bibliotece krakowskich karmelitów zidentyfikowano w liczbie 13 egzemplarzy.

Marcin Behm urodził się 29 października 1649 roku175. Był synem Mi-chała, profesora Akademii i rajcy miasta Krakowa176. W roku 1665, mając

170 Liber continens acta et decreta, AKKr, sygn. 95, k. 164v., uposażenie nastąpiło w 1701 r. przez Antoniego Stoińskiego podstolego ziemi łukowskiej na dobrach Grabow Okrzey-ski, czynszem rocznym 210 zł (Terminata omnium fundationum, privilegiorum…, AKKr, sygn. 661, s. 204).

171 Jan Baran (ok. 1639–1708), wójt podkrakowskiej jurydyki Retoryka.172 S. Sułecki, Stoiński Jan w zakonie Anioł, w: PSB, t. 43, z. 179, Warszawa-Kraków

2005, s. 632–633.173 Liber perceptarum et expensarum sub regimine provincialatus... Serapionis Knyper...,

AKKr, sygn. 110, s. 125–163.174 Przy niektórych wpisach wymienione jest, że książki zostały oddane do introligatora

w Toruniu (np. brewiarz).175 E. Ozorowski, Behm Marcin, w: SPTK, t. 1, s. 123–124, Warszawa 1981; A. M. Ur-

bański, Behm Marcin, w: PSB, t. 1, Kraków 1935, s. 399; B. Panek, Behm Marcin w: Encyklopedia katolicka, pod red. A Szostka, Lublin 1976, t. 2, kol. 184.

176 Michał Behm (zm. 1667) doktor filozofii 1632 r., doktor medycyny promocji padewskiej 1639 r., profesor Akademii Krakowskiej, sekretarz i lekarz królewski, rajca krakow-ski w l. 1649–1667.


— 170 —

16 lat, wstąpił do Zakonu karmelitów177. Wówczas klasztor będący w odbu-dowie zyskał dzięki niemu znaczne fundusze, bowiem matka Marcina Beh-ma, Jadwiga z tytułu należnego mu się spadku po ojcu przekazała w 1667 roku klasztorowi 1500 florenów. W 1673 roku Mikołaj Oborski sufragan krakowski polecił (maxime commendat) Marcinowi Behmowi odbyć studia w Rzymie178. Tam uzyskiwał kolejne stopnie naukowe, w 1675 roku kurso-ra teologii, w 1678 roku lektora, a po roku bakałarza. W 1679 roku z powo-du niesprzyjającego klimatu179 powrócił do rodzinnego Krakowa, gdzie objął funkcję regensa studiów w klasztorze na Piasku180. Powierzono mu również urząd sekretarza i kronikarza klasztornego. Jednocześnie kontynuował edu-kację uzyskując w 1680 roku stopień licencjata i doktora teologii na Akade-mii Krakowskiej181. W klasztorze polecono mu kontynuować zapisy cudów i łask dokonanych za wstawiennictwem Matki Bożej Piaskowej182. Jest rów-nież autorem dzieła Liber Provinciae et relatio venerabilis ac reverendi ad-modum P. Vladislai Plemienski, de Patribus antiquioribus Provinciae Polo-niae et Magni Ducatus Lithuaniae facta183, które jest przechowywane w ar-chiwum zakonnym w Rzymie. Napisał wiersz okolicznościowy umieszczony w polskim wydaniu Ogrodu Fiołkowego Mikołaja Grodzińskiego. Jest również autorem wspominanego druku panegirycznego Eucharistion Animorum na cześć prowincjała Marcina Charzewicza w 1670 roku184, a także Questio the-ologica de Sanctissima Trinitate ex I parte Summae Th. D. Thomae 185 oraz Aestus philosophici, Apex theologicae scientiae i Senticetum stagiriticum186.

177 Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 83 (wpis 15 października 1665 r.).178 List bp Mikołaja Oborskiego z 7 VIII 1673; list ten wg notatek o. Tomaszewskiego miał

znajdować się w archiwum karmelitów w Rzymie, por. zbiór fiszek o . Tomaszewskie-go, AKKr (bez sygn.).

179 A. M. Urbański, Behm Marcin, w: PSB, t. 1, s. 399.180 Został odwołany do Krakowa zapewne już w 1677 r., po epidemii w czasie, której zmar-

ło 30 zakonników z klasztoru krakowskiego, bowiem według ksiąg kapituł prowincjal-nych został już wówczas wyznaczony na regensa studiów.

181 Idem magister Joannes Radzki s. Theologiae doctor anno 1680 die 9 mensis ianua-rii… Martinum Bheni[!] Carmelitam in Arenis professum, prius ante aliquot dies a se licentiatum, postea s. Theologiae doctorem creavit et insignibus doctoratus theologici adornavit publice…, disputata ab eodem quaestione theologica praemissa solenniter. por. Barycz H., Metryka promowanych Wydziału Teologicznego..., s. 192.

182 Liber miraculorum et gratiarum ad miraculosam Dei Matris Arenensis imaginem Cra-coviae in ecclesia fratrum Carmelitarum consistensis…, AKKr, sygn. 775, s. 25–38, za lata 1676–1683.

183 Compendium Libri Provinciae, AGC, sygn. II Pol. Comm. 1.184 M. Behm, Eucharisticon animorvm. Praeclaris virtutibus, ac insignibus meritis: ad-

modum Reuerendi Patris P. Martini Charzewicz…, Cracoviae, in officina Stanislai Piotrkowczyk, 1670.

185 M. Behm, Quaestio theologica de sanctissima trinitate ex I. parte summae Th: D. Tho-mae doctoris Angelici…, Cracoviae, typ. Universitatis, [1680].

186 M. Behm, Aestus philosophici ardoris ignibus, debitae gratitudinis efferuescens, no-mini et honori admodum Reuerendo in Christo Patris P. M. Martini Charzewicz in


— 171 —

Zmarł 19 lipca 1683 roku. Jego śmierć została uczczona utworem Professor eximius Sylwestra Koncessa Rodkiewicza187.

Odnaleziono 28 ksiąg, które posiadają jego wpis. Proweniencja ta miała przeważnie podobną formę zapisu, np.:

Ex libris Fris Martini Behm S. Theol. Curs. Romae comparatus cum aliis 1675188,Ex libr. ad usum incertum F. Martini Behm S Th Curs. 1676189,Ex libr. ad usum incertum F. Martini Behm S Th Lect. 1678190,Ex libr. F. Martini Behm S. Th. D. Regentis ad usum incertum 1678191,Ex libr. ad usum incertum F. Martini Behm S Th Lect. 1679192,Ex libris ad usum incertum concessis R. P. Martini Behm S Th. Baccal.

Regentii Carmelitarum in Arenis 1679193,Ex libris R. P. Martini Behm S. Th. D. Regentis ad usum incertum 1681;

Post mortem RP Martini Behm Sac. Th. D. ad Bibliothecae Conventus Cra-coviae in Arenis194,

Ex libr. F. Martini Behm S. Th. D. Regentis ad usum incertum 1682195,Ex libr. F. Martini Behm S. Th. Doct. Regentis ad usum incertum 1682.

Nunc vero ex Bibliotheca Carmelitana Conventus Cracoviensis in arenis196.

alma Universitate Cracov. S. Theologiae Doctoris …, Cracoviae, apud Albert. Gorecki, 1677; M. Behm, Apex theologicae sapientiae, Cracoviae typis Universitatis, [1681]; M. Behm, Senticetum stagiriticum philosophicarum spinis difficultatum succrescens. Sub candido Lilieti Praemonstratensis auspicio inter amaenissimas vernantium in Brysz-kiewiano stemmate rosarum aureolas efflorescens publicae ingeniorum culturae in Violeto Arenensi sub tempus Comitiorum Provincialium Ordinis Patrum Beatissimae Virginis Mariae de Monte Carmelo…, Cracoviae, apud Albertum Gorecki, [1677].

187 E. Ozorowski, Behm Marcin…, s. 123.188 H. Aymo, Io. Bachonis Angicii doctoris resoluti ordinis carmelitarum philosophia…,

t. 1, Augustae Tavrinorum, Typis Bartholomaei Zapatae, 1667, BKKr (dawne sygn. [M]; 5710; Kap III.B.5)

189 Franciscus de Bona Spei, Commentarii tres in universam theologiam scholasticam, t. 3–4, Antverpiae, apud Iacobvm Meursivm, 1662, BKKr (dawne sygn. I 34; 90; 90/27, II D 6).

190 Gabrielus a s. Vincento, In primam secundae Summae Angelicae, Romae, typis Phi-lippi Mariae Mancini, 1665, BKKr (dawne sygn. N 18; 254; 8/29; II D 6).

191 Gabriel a S. Vincentio, In universam primam partem Summae Angelicae, Romae, ty-pis Philippi Mariae Mancini, 1664, BKKr (dawne sygn. 38/27; 2; II D 6).

192 I. Zagaglia, Cvrsvs theologici de Deo secundum mentem, ac germanam doctrinam Io-annis Bacconi, t. 1, Ferrariae, ex typographia Iulij Bulzoni Lilij, 1671, BKKr (dawne sygn. N 9; 2/29; 370; II D 6).

193 Ludovicus de Ponte, Expositio moralis in Cantico Canticorum, Parisiis, sumpt. Dio-nisii de la Noue, 1622, BKKr (dawne sygn. 90/34; 1426; 255; II A 3).

194 I. Lorinus, In catholicas BB. Iacobi et Ivdae Apostolorvm epistolas commentarii, Mo-gvntiae, sumptibus Ioannis Crithij Viduae, 1622, BKKr (dawne sygn. C 10; 233; 1394; 111/34; II A 3)

195 H. Donatus, Rerum regularium praxis resolutoria in quattuor tomos distributa, t. 1, Coloniae Agrippinae, apud Hermannum Demen, 1675, BKKr (dawne sygn. 70/14; 5076; II D 6).

196 I. de Sylveira, Commentariorum in Apocalypsim B. Joannis Apostoli, t. 1, Lugduni, sumpt. Laurentii Anisson, 1667, BKKr (dawne sygn. M. 18; 97/27; 185; II D 6).


— 172 —

Marcin Behm zapisywał w księgach datę zakupu, swój stopień nauko-wy i funkcję jaką obecnie sprawował w Zakonie. Książki oprawione zostały w tekturę obleczoną pergaminem, wyjątkiem jest jeden wolumin z twardą oprawą197, który jednak został zakupiony ponad pół wieku po swej edycji, stąd mógł być nabyty przez o. Marcina już oprawiony. Treść ksiąg obejmo-wała wpierw zagadnienia scholastyczne, np. zakupiona w 1675 roku Filo-zofia Jana Bacona198, czy Commentarii Tres in Universam Aristotelis Philo-sophiam Franciszka de Bona Spei199. Nieco później zakupił komentarze do teologii scholastycznej tego samego autorstwa200 a później jako lektor komen-tarze do sumy teologicznej Tomasza201 oraz Lezany202. Jako regens studiów karmelitańskich w krakowskim konwencie nabył komentarz do Pieśni nad Pieśniami203 oraz teologię karmelitańską według wykładni Jana Bacona204, a następnie w 1681 roku komentarz do listów katolickich Jakuba i Judy205, a w roku 1682 komentarz do Apokalipsy św. Jana206. Książki kupował nie nowe, lecz wydane kilka, a nawet kilkanaście lat wcześniej, co może świad-czyć o ich doborze. Zresztą sam księgozbiór ukazuje się jako typowe kompen-dium karmelitańskie potrzebne na kolejnych etapach edukacji w Zakonie.

W zapisach proweniencyjnych począwszy od 1678 roku wskazane jest przeznaczenie ksiąg dla biblioteki krakowskiej, bowiem wówczas był w tym klasztorze regensem studiów. W 1681 roku zapisał, że książki po jego śmierci mają trafić do biblioteki. W 1682 roku książki zostały zapewne przekazane bibliotece, bowiem widnieje w nich wpis: Nunc vero ex Bibliotheca Carmeli-tana Conventus Cracoviensis in Arenis. Od 1676 roku w księgozbiorze Mar-

197 Dz. cyt.: Ludovicus de Ponte, Expositio moralis…, BKKr (dawna sygn. 90/34).198 Dz. cyt.: H. Aymo, Io. Bachonis Angicii doctoris resoluti ordinis carmelitarum philo-

sophia…, t. 1…, BKKr (dawna sygn. 5710).199 Dz. cyt.: Franciscus de Bona Spei, Commentarii tres in universam Aristotelis Philo-

sophiam, Brvxellae, apud Franciscum Vivienvm, 1652, BKKr, dawna sygn. 34/29.200 Franciscus de Bona Spei, Commentarii tres in universam theologiam scholasticam,

t. 1–6, Antverpiae, apud Iacobvm Meursivm, 1662, BKKr (dawne sygn. 87/27, 89/27, 90/27).

201 Dz. cyt.: Gabriel a S. Vincentio, In universam primam partem Summae Angelicae… BKKr, dawna sygn. 38/27; Gabrielus a S. Vincento, In primam secundae Summae An-gelicae…, BKKr, (dawna sygn. 8/29).

202 I. B. Lezana, Summa Theologiae Sacrae tractatvs omnes, t. 2, Romae, typis Iacobi Phaei, 1654, BKKr, dawna sygn. N 12.

203 Dz. cyt.: Ludovicus de Ponte, Expositio moralis…, BKKr (dawna sygn. 90/34).204 I. Zagaglia, Cvrsvs Theologici…, t. 1, Ferrariae, ex typographia Iulij Bulzoni Lilij,

1671, BKKr, (dawna sygn. 2/29); Toż, t. 2, Parmae, ex typ. Marij Vignae, 1674, BKKr, (dawna sygn. 11/29).

205 Dz. cyt.: I. Lorinus, In catholicas BB. Iacobi et Ivdae Apostolorvm epistolas commen-tarii, Mogvntiae, sumptibus Ioannis Crithij Viduae, 1622, BKKr (dawne sygn. C 10).

206 Dz. cyt.: Ioannes de Sylveira, Commentariorum in Apocalypsim B. Joannis Apostoli, t. 1, Lvgdvni, sumpt. Laurentii Anisson, 1677, BKKr, dawna sygn. N 18; t. 2, Lvgdv-ni, sumpt. Laurentii Anisson, 1669, BKKr (dawna sygn. N 19).


— 173 —

cina Behma występuje zapis ad usum incertum. To sformuowanie, oznaczało, iż książka była w jego użyciu na czas nieokreślony, a przy tym miało zapew-ne podkreślać, że wedle Konstytucji zakonnej żaden zakonnik nie posiadał nic na własność, a książki były jedynie chwilowo w jego posiadaniu. Ów za-mysł o dokładnym sygnowaniu swych ksiąg mógł powziąć już w 1678 roku, kiedy to został wyznaczony do przeglądu ksiąg zgromadzonych w klaszto-rze św. Toma sza, pozostałych po zmarłych w czasie epidemii zakonników207.

Fot. 38. Proweniencja o. Marcina Behma ad usum incertum w zakupionej w czasie studiów rzymskich książce. A. Gabrieli, Lettere di complimenti semplici, Roma 1684

(fot. autor)

Można sądzić, iż czynnie uczestniczył w pracach nad porządkowaniem biblioteki w czasie jej przenosin z konwentu pw. św. Tomasza do klasztoru na Piasku. W swych zbiorach posiadał książki, które zawierały miedzioryty, użyte później jako wzory graficzne do wystroju biblioteki krakowskiej. Jego

207 Ordinationes Decreta per Adm. Rndum Prem Magistrum Eliam Szablowski Provincia-lem in Prima Visitatione pro Conventu Maiori Cracoviensi facta 26 Julii 1678vo Anno. Liber continens acta et decreta capitulorum generalium…, AKKr, sygn. 95, s. 37.


— 174 —

zamiłowanie do przeszłości historycznej Zakonu mogło wpłynąć na jego na-stępców, którzy piętnaście lat po jego śmierci postanowili oddać ducha histo-rii i nauki Karmelu na ścianach biblioteki klasztornej na Piasku.

W tym samym roku co Marcin Behm, wstąpił do Zakonu karmelitów Se-rapion Kociełkowicz. W księgach nowicjuszy zanotowano jego przyjęcie pod datą 22 września 1665 roku208. Urodził się około 1648 roku jako syn miesz-czan krakowskich Tomasza i Katarzyny. Przed rokiem 1673 rozpoczął studia zakonne, bowiem już wtedy występował z tytułem kursora teologii. Zakup trzech ksiąg w Wiedniu może wskazywać na odbycie tam studiów. Dwa lata później prowincjał Mikołaj Stoiński wysłał go na studia we Florencji. Od roku 1677 notowany jest jego pobyt w klasztorze krakowskim, gdzie w 1678 roku został lektorem filozofii209. W 1680 roku występował już z tytułem magistra i doktora teologii. Po czym objął funkcję kaznodziei w klasztorze św. Toma-sza i lektora teologii moralnej w studium zakonnym w Krakowie na Piasku. W 1684 roku w czasie kapituły prowincjalnej w Wilnie, której przewodniczył, został wyznaczony na kaznodzieję w klasztorze karmelitów w Jaśle. W 1685 roku taką funkcję pełnił w Warszawie. Po śmierci Marcina Charzewicza w 1687 roku został dodatkowo wyznaczony przez prowincjała Cypriana Dil-czyńskiego na kustosza biblioteki210. Funkcję tę sprawował przez dwa i pół roku, kiedy to na mocy dekretu kapituły prowincjalnej w Lidzie został prze-niesiony w 1690 roku na przeorstwo klasztoru w Jaśle, a następnie w 1694 roku został przeorem konwentu Wszystkich Świętych w Wilnie. Jak wspo-mniano wcześniej, Serapion Kociełkowicz wrócił do Krakowa w 1697 roku jako przeor konwentu pw. św. Tomasza (do 1701 roku). W roku 1705 notowa-ny był w klasztorze na Piasku jako drugi definitor prowincji, gdzie zmarł po około dwóch latach211. Pozostawił po sobie kilka rękopisów, które powstały w latach 1691–1700. Są to przede wszystkim kazania212, a także dzieła pole-

208 Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 82.209 Bronisław Tomaszewski w Dziejach Zakonu Karmelitów w Polsce (s. 124) notuje list

prowincjała do generała Zakonu z 27 III 1688 r. (AGC, rkps, Prov. Pol. Cracoviae 27 III 1688) w sprawie sporu o pierwszeństwo miejsca z Marcinem Behmem. Konflikt taki nie mógł nastąpić w tym czasie bowiem Marcin Behm zmarł w 1683 r. Natomiast je-śliby datę listu przesunąć o dziesięć lat wstecz (1678) wówczas można by przypuścić, że chodzi o sytuację, w której dwaj równolatkowie wróciwszy po studiach zagranicz-nych ubiegali się o funkcję regensa studiów.

210 Liber continens acta et decreta capitulorum, AKKr, sygn. 95, k. 84v, k. 93v, k. 106.211 Ostatnia informacja dotycząca o. Serapiona pochodzi z 3 VII 1706, natomiast kolej-

na kapituła prowincjalna która miała miejsce 7 maja 1707 r., już go nie notuje. Dzie-więtnastowieczna Liber mortuorum notuje jego śmierć w Krakowie pod 27 lipca circa 1713 r, AKKr sygn. 139, s. 179.

212 S. Kociełkowicz, Addis inceptis Virgo benigna meis Maria Anno 1691. Primus Dies Mane. Przyczyna postanowienia Przenay[świętszego] Sakramentu. 1691, BKKr, sygn. tymcz. rkps M 174; S. Kociełkowicz, Conciones pro Dominicis, Kazania dla Arcybractwa Szka-plerznego. 1689–1690, BKKr, sygn. tymcz. rkps M 190; [S. Kociełkowicz], Kazania, BKKr, sygn. tymcz. rkps M 192.


— 175 —

miczne213. Katalog biblioteki z 1712 roku wymienia sześć rękopisów Kocieł-kowicza, zaś katalog z 1793 roku jedynie trzy, w tym Rekollekcye na dni 10.

Książki, jakie na podstawie proweniencji można wiązać z jego osobą sta-nowią największy zbiór, jaki posiadał pojedynczy zakonnik, bowiem liczą po-nad 130 woluminów. Wpisy proweniencyjne, jakie umieszczał w książkach Kociełkowicz występują w kilku podobnych formach, np.:

Ex libris Fris Pris Serapionis Kociełkowy STC mpp 1673 comparati omne 3 Viennae pro florenis Bon. Mon. 23214,

Ex libris Fratris Serapionis Kociełkowicz 1675, fl 5 gr5215,Ex libris Fratrum Carmelitarum Conventus Cracoviensis a Fratre Sera-

pione Kociełkowicz 1677216,Ex libris Mgri et Doctoris Fratris Serapionis Kociełkowicz pro Bibliothe-

cae Conventus Crac. 1680217,Ex libris Rndis Patris Mgri Serapionis Kociełkowicz 1700218.Początkowo o. Kociełkowicz zapisywał kwoty jakie zapłacił za książki,

w późniejszym czasie występują one sporadycznie. Najczęstszym wpisem jest proste zaznaczenie własności biblioteki krakowskiej z podaniem swego imie-nia jako ofiarodawcy. Często przy tym dopisana jest data. W 1682 roku ofiaro-wano mu 24 książki, na mocy testamentu zmarłego w 1675 roku Ambrożego Szalewica219, doktora obojga praw220. Wówczas wpisy miały formy: M. Amb-rosius Szalewic JUD… obit 1675; Ex testamento eiusdem pro Serapione Ko-ciełkowicz STM 1682. W latach osiemdziesiątych XVII wieku o. Serapion

213 S. Kociełkowicz, Conciones Variae Compositae & recitatae, Variis locis & temporibus et Discursus compositi per R. P. Serapionem Kociełkowicz S Th. Magistrum Contra Accatholicos, 1690–1700, BKKr, sygn. tymcz. rkps M 176; współoprawne z Obrona Wiary Katolickiy albo Diskursy Pokazuiące osobliwe Artykuly Koscioła Swiętego bydz prawdziwe z samego Pisma Swiętego przeciwko Adverszarzom nowym falszywie nastę-puiacym na nie a referuiącym się do Samego Pisma Swiętego napisane przes iednego Katolika prawowiernego Koscioła Rzymskiego dla pożytku wszystkich, tak Wiernych iako y niewiernych, lipiec 1700, BKKr, sygn. tymcz. rkps M 177 adl.

214 Franciscus de Bona Spei, Commentarii tres in universam theologiam scholasticam, Antverpiae, apud Iacobvm Meursivm, 1662, BKKr (dawne sygn. N 2; 59; 45/27; II E 2).

215 I. Zagaglia, Cursus theologici de Deo secundum mentem, ac germanam doctrinam Ioan-nis Bacconi, t. 2, Parmae, ex typographia Marij Vignae, 1674, BKKr (dawne sygn. T 5; 385; 4/28; II E 3).

216 I. Poncius, Philosophiae ad mentem Scoti cursus integer, Lugduni, sumpt. Laurentii Anisson, 1672, BKKr (dawne sygn. L 3; 99/12; 5324; II B 3).

217 F. Suarez, Tractatus theologicus, de vera intelligentia auxilii efficacis ejusque concor-dia cum libero arbitrio, Lugduni, sumpt. Philip. Borde, Laur. Arnaud & Cl. Rigaud, 1655, BKKr (dawme sygn. E 40; 1817; 28/29).

218 I. Cluverus, Historiarum totius mundi epitome, Lugdunum Batavorum (Leiden), apud Jacobum Marci, 1639, BKKr (dawne sygn. G 145; 250/12; 4253; Kap. V A 4).

219 Z zapisów we własnych książkach wynika, iż Ambroży Szalewic (zm. ok. 1675) był dok-torem obojga praw, protonotariuszem apostolskim, kanonikiem kolegiaty Wszystkich Świętych w Krakowie i proboszczem w Niegowici.

220 Jedynie 16 ksiąg Ambrożego Szalewica nosi wpis o przekazaniu ich testamentem S. Kociełkowiczowi, pozostałych osiem posiada tylko wpis właściciela.


— 176 —

Kociełkowicz otrzymał również książki (około dziesięciu) od księdza Kazi-mierza Wulfowicza prepozyta św. Rocha (Donavit Adm. Rndus D. Casimirus Wulfowicz D. Prepositus S. Rochi Pro Serapioni Kociełkowicz STM 1683)221.

W zapisie proweniencji nie używał uzyskiwanych podczas studiów tytułów i funkcji (prócz kursora w 1673 roku) i dopiero od 1680 roku zapisywał tytuł magistra i doktora. Brak tytułów we wszystkich księgach świadczy o wpi-sywaniu proweniencji na bieżąco przy nabyciu książki, a nie o jednorazowej akcji wpisów w momencie przekazywania zbiorów do biblioteki klasztornej. Książki noszą w sobie zapiski nabycia w latach 1673–1700. Największa ich liczba pochodzi jednak z lat osiemdziesiątych XVII wieku.

Fot. 39. Wpis o. Serapiona Kociełkowicza. Th. Stratius, Instructio pro fratribus carmelitis…, Rzym 1640 (fot. autor)

221 Kościół pw. św. Rocha znajdował się w pobliżu dzisiejszego placu św. Ducha i ul. Szpital-nej, należał do szpitala dla studentów ubogich scholarów, mieszczącego się w dzisiejszym Domu pod Krzyżem na rogu ul. św. Marka i Szpitalnej. Kościółek zburzono w 1521 r., por. B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 2, Kraków 1999, s. 612.


— 177 —

Księgozbiór Kociełkowicza ma charakter różnorodny. Dużą liczbę ksiąg stanowi literatura kaznodziejska wliczając w to liczne zbiory panegiryków. Są tu również dzieła hagiograficzne, komentarze biblijne i literatura maryj-na. Zbierane były one zapewne z racji sprawowania przez niego funkcji ka-znodziei. Ponadto sporą część ksiąg jego biblioteki stanowi literatura kar-melitańska, jak komentarze biblijne, karmelitańskie wykładnie filozoficzne i teologiczne oraz widoczna ilość ksiąg z zakresu teologii moralnej.

Z końcem siedemnastego stulecia i w XVIII wieku w klasztorze karmelitów na Piasku przebywali zakonnicy, którzy również odznaczyli się zamiłowaniem do ksiąg. Jest to jedynie obraz proweniencji ich zbiorów. Dla stwierdzenia rzeczywistego wykorzystania ksiąg do własnych badań należałoby przepro-wadzić bardziej wnikliwą kwerendę biograficzną. W większości omawiani zakonnicy stanowili elitę intelektualną Zakonu i przez to dopuszczani byli do wysokich stanowisk w prowincji. Należeli do nich Fulgenty Miedziński, Grzegorz Radwański, Bonawentura Kiełkowicz, Konstanty Strzałkowski, Szymon Stock Szczeciński222, Anioł Majer i Bazyli Żebrowski. Szerzej zosta-ną omówieni jedynie niektórzy z nich, którzy wyróżnili się posiadaniem co najmniej kilkudziesięciotomowego księgozbioru.

Szymon Miedziński, w zakonie przyjął imię Fulgenty, urodził się w rodzi-nie mieszczańskiej Jana i Ewy Miedzińskich około 1671 roku na przedmieś-ciu Krakowa, 17 stycznia 1687 roku wstąpił do Zakonu i został za rekomen-dacją magistra Akademii Krakowskiej Jana Miroszewskiego przeznaczony do stanu kleryckiego223. Studia rozpoczął w klasztorze krakowskim, uzysku-jąc w 1692 roku stopień kursora teologii, w ciągu następnych dwóch kapituł nie występował na spisie zakonników w żadnym klasztorze, co może sugero-wać wyjazd na jego zagraniczne studia. W 1701 roku jako bakałarz otrzymał funkcję regensa studiów krakowskich, którymi kierował również po otrzyma-niu tytułu magistra w 1704 roku. Rok później przewodniczył kapitule w Woli Gułowskiej, gdzie został definitorem prowincji. Na kapitule w 1707 roku po-nownie został wybrany, a nieco później, prawdopodobnie po śmierci przeora krakowskiego Maurycego Gieszkowskiego, objął kierownictwo nad konwen-tem krakowskim na Piasku, po czym został wybrany prowincjałem na lata 1709–1713. Znany był wówczas również z przewodniczenia w dysputach te-ologicznych224 odbywanych w klasztorze krakowskim. Jego niewątpliwe za-

222 S. Sułecki, Szczeciński Godfryd (w zakonie Szymon Stock), w: PSB, t. 47/2, z. 193, Warszawa-Kraków 2010, s. 223–224.

223 Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 130.224 Były to dysputy bronione przez Serapiona Stęgowskiego: Florilegium theologicum…

sanctitatis flori Mariae Magdalenae de Pazzis…, Kraków 1706 oraz Tripos celestis Appolonis tripartitam Summae divi Thomae doctrinam continens…, Kraków, Druk. Schedeliana, 1707. Inną dysputę bronił Grzegorz Radwański: Lapis arcanorum di-vinarum supra humanae mentis monumentum postis et per conclusiones theologicas Deo… consecratas revolutus [de existentia Die]…, Kraków, Druk. Schedeliana, 1707.


— 178 —

sługi sprawiły, że przez następne dziesięć lat trzykrotnie został wybierany przeorem najważniejszego klasztoru prowincji, tj. większego krakowskiego. Ponownie sprawował funkcje prowincjała w latach 1723–1726 i przeora kra-kowskiego w latach 1728–1736. Niewiele wiadomo o jego życiu, jednakże po-nad trzydzieści lat sprawowania najwyższych urzędów w prowincji sprawia-ją, że należy sądzić, iż była to wybitna osobowość, którą ówcześni karmelici polskiej prowincji stawiali na swoim czele. Zawdzięczać jemu można troskę o powstanie inwentarza bibliotecznego w 1712 roku i jego kontynuację do roku 1726225. Od 1726 roku Miedziński występował z tytułem doktora teolo-gii, nie uzyskał go jednak na Akademii Krakowskiej, gdyż nie ma go w spi-sie promowanych Wydziału Teologii226. Należy sądzić, iż promocja nastąpiła w zakonnym studium generalnym na rzymskiej Transpontinie. W 1736 roku pozostawał w Krakowie, niestety kolejne kapituły nie notują go w swoim skła-dzie i trudno dociec gdzie przebywał. Dziewiętnastowieczne liber mortuorum zapisuje jego śmierć pod 20 października 1750 roku w Krakowie227, niestety wielokrotnie podważana wiarygodność tego źródła nie daje pewności co do rzeczywistego czasu jego śmierci.

Fot. 40. Proweniencja o. Fulgentego Miedzińskiego. Jan Drews, Breviarium asceticum, Brunsberga 1700 (fot. autor)

W czasie swych studiów, a również podczas kierowania prowincją i klasz-torem krakowskim, Szymon Miedziński zebrał księgozbiór, z którego odna-leziono 55 książek z jego proweniencją. Posiadał w swych zbiorach dzieła zawierające komentarze do Pisma Świętego, np. Jana Bonifacego Bagatty228

zob. B. Brzuszek, Miedziński Fulgenty, SPTK, t. 3, pod red. H. E. Wyczawskiego, War-szawa 1982, s. 108–109.

225 Inventarium Librorum qui post clausum registrum accreverunt Bibliothecae Arenensi comparatum sub felicisiimis auspiciis Admodum reverendi Patris Magistri Fulgentii Miedzinski Sacrae Theologiae Doctoris Provincialis Poloniae et M.D.L.… Anno domi-ni [1726], AKKr, sygn. 700.

226 H. Barycz, Metryka promowanych Wydziału Teologicznego..., s. 185–212.227 Księga zmarłych ojców, braci i sióstr…, AKKr sygn. 139, s. 294.228 I. B. Bagatta, Admiranda Orbis Christiani quae ad Christi Fidem Firmandam… Ev

tw makrw kai tw mikrw kosmw hoc est in magno in quae parvo mundo, Augustae


— 179 —

oraz teologię spekulatywną, np. tomistyczne dysputy teologiczne Piotra de Godoy, Disputationes Theologicae in primam partem Divi Thomae229, czy dzie-sięciotomowe dzieło Theologia Scholastica in primam partem Divi Thomae, opata benedyktyńskiego klasztoru w Einsidlen, Augustyna II230. Oprawione były one w tekturę obleczoną brązową skórą pozbawioną zdobień. Zdobienia obejmowały jedynie tłoczony na grzbiecie tytuł dzieła. Większość jego książek posiada wpis: Fr. Fulgentius Miedzinski SThD ExProvincialis pro Bibliothe-ca Conventus Crac. S. Maria in Arenis PP. Carmelitarum, świadczący o tym, iż tego zapisu dokonał po roku 1726, tj. po otrzymaniu tytułu doktorskiego.

Inny zakonnik, który wyróżniał się posiadanym księgozbiorem to Bona-wentura (na chrzcie Andrzej) Kiełkowicz. Urodził się około 1690 roku w miesz-czańskiej rodzinie Walentego i Magdaleny Kiełkowiczów na Kleparzu pod Krakowem w pobliżu klasztoru na Piasku. Wstąpił do krakowskiego klasztoru karmelitów 16 lipca 1707 przy rekomendacji prepozyta św. Krzyża na Klepa-rzu231. W 1719 roku posiadając tytuł bakałarza sprawował opiekę nad młody-mi zakonnikami jako mistrz nowicjatu. W 1723 roku po otrzymaniu tytułu magistra objął funkcję regensa studiów232 zakonnych w Krakowie, którymi kierował do roku 1731. W latach 1731–1738 sprawował urząd prowincjała, a następnie przeora krakowskiego (1738–1743), w 1743 dzierżył funkcję wi-kariusza prowincji, a w 1747 został ponownie wybrany prowincjałem233. Po zakończeniu tego prowincjalatu trzykrotnie był wybierany przeorem krakow-skiego klasztoru na Piasku w latach 1751–1754 oraz 1757–1763234. W 1768 roku został ustanowiony wikariuszem prowincji, jednak nie na długo, bowiem w następnym roku zmarł235. Bonawentura Kiełkowicz, od roku 1726, razem z ojcami Fulgentym Miedzińskim i Grzegorzem Radwańskim, występował z tytułem doktora teologii. Tak jak w przypadku pozostałych sądzi się, że pro-mocja nastąpiła w zakonnym studium w klasztorze generalnym w Rzymie. Zachowały się w zbiorach klasztornych dwa utwory dedykowane Bonawentu-rze Kiełkowiczowi, mianowicie w 1736 roku, podczas kapituły prowincjalnej

Vindelicorum & Dilingae, sumptibus Joannis Caspari Bencard, 1700, BKKr, (dawna sygn. C 86).

229 P. de Godoy, Disputationes Theologicae in primam partem Divi Thomae, Venetiis, apud Ioannem Iacobum Hertz, 1696, t. 1–3, BKKr, (dawne sygn. E 122, E. 115, E 117).

230 A. Reding (Augustinus II), Theologia Scholastica in primam partem Divi Thomae, Ein-siedeln, typis Monasterii Einsidlensis per Josephum Reymann, 1687, t. 1–10, BKKr, (dawne sygn. E 49–53).

231 Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 166.232 Regens studiów pełnił rolę przełożonego studiujących kleryków, obecnie funkcja nosi

nazwę rektora seminarium.233 B. Panek, Prowincjałowie karmelitów..., s. 60.234 Po r. 1763 Kiełkowicz zostaje jeszcze prezesem kapituły w 1764, a w r. 1768 zostaje

wybrany wikariuszem prowincji. 235 Wyjątkowo zapisano dokładną datę jego śmierci w środę 26 VII 1769, około godz. dru-

giej popołudniu, por. Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 166.


— 180 —

karmelitów w Woli Gułowskiej Spirydion Ostrowski poświęcił jemu panegi-ryk Aquila Sacra Carmeli236, a w 1751 roku Eliasz Samnocki, ówczesny pro-fesor filozofii napisał ku czci swego dobrodzieja Argumentum Gratitudinis 237.

W czasie sprawowania wymienionych funkcji w Zakonie przez Bonawen-turę Kiełkowicza przypadły jedne z największych prac wykonanych w klasz-torze krakowskim. Postarano się wówczas o wybudowanie przyklasztornego zaplecza gospodarczego mającego sprostać potrzebom konwentu. Miały tu miejsce wozownie, stajnia, spichlerz, zaplecze ogrodnicze, kuźnia, stolarnia, pracownia szewska i krawiecka. Zakupiono również sprzęt do prac introli-gatorskich, prawdopodobnie z myślą założenia własnej pracowni238. W latach 1742–1743, za jego przeoratu w klasztorze krakowskim odnowiono stare an-tyfonarze i graduały oraz wykonano nowe239. Prace nad nowymi kodeksami liturgicznymi zostały jednak rozpoczęte jeszcze wcześniej, bowiem w 1727 roku sam Bonawentura Kiełkowicz sporządził kodeks pergaminowo-papiero-wy zawierający Cantionale240. Dziesięć lat później, w 1738 roku, Kiełkowicz polecił wykonanie Kyriału i Graduału, który miał sporządzić brat Sergiusz Gałuszkiewicz241. W następnym roku, przez tego samego skryptora, został wykonany Traktat o chorale i tzw. Directorium Choris242 przy współudziale o. Bonawentury Kiełkowicza243. Na lata 1742 i 1743, jak już wspominano, przypadają prace nad czterema antyfonarzami. Kiełkowicz na kapitule w 1743 roku za zgodą definitorów wybrał sobie nawet na mieszkanie klasztor kra-kowski, aby szybciej ukończyć prace nad kodeksami pergaminowymi244. Wy-konanie trzech z nich jest jego własnoręcznym dziełem, zaś inicjały zostały wymalowane przez Eliasza Samnockiego i Maksymiliana Lachowskiego. Są

236 S. Ostrowski, Aquila Sacra Carmeli Religio, ad volandum pullos suos Provocans, Oratione Panegyrica sub tempus Comitiorum Provincialium in Celeberrimo Conven-tu Gułoviensi Celebrandorum a Fratre Patre Spiridione Ostrowski Sacrae Theologiae Cursore, demonstrata [23 lipiec 1736], Kraków, Drukarnia Uniwersytecka Collegii Majoris [1736], BKKr, sygn. Pol. 1469.

237 E. Samnocki, Argumentum Gratitudinis P. Bonaventurae Kiełkowicz…, Cracovia, ex typographia Episcopali 1751, BKKr, sygn. Pol. 1468.

238 Wydatki na narzędzia introligatorskie z marca 1753 r., por. Computa conventus Maio-ris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s. 408.

239 Cztery antyfonarze: rkp. perg. 6, 8, 10, 22.240 Cantionale, 1720, BKKr, rkp. perg. 23. 241 Kyriale & Graduale, 1738, BKKr, rkp. pap. 18 (J. Boyce, Carmelite Liturgy…, MS 10).242 J. Boyce, Carmelite Liturgy…, s. 324–325, 480 (J. Boyce, Carmelite Liturgy…, MS 32).243 Na karcie tytułowej napisano: Directorium Chori iuxta ritum Ordinis Fratrum Beatae

Dei G. Virginis Mariae Antiq. Reg. Observantiae Provin. Pol. Minoris Continens In-structionem in Cantu Chorali nec non ea quae ad Sacrae Officiae Cantu persolvendae pertinent Labore Adm. R. Patris M. Bonaventurae Kiełkowicz STD Ex P[rovincialis] V[icarius] P[rovinciae] & Prioris Conventus Arenen. ex diversis authoribus anno do-mini 1739 collectum ae eodem anno a fratre Sergio Gałuszkiewicz Presbytero scriptum, BKKr, rkp. pap. 32.

244 Liber actorum et decretorum capituli provincialis..., AKKr, sygn. 98, k. 221.


— 181 —

to antyfonarz de tempore245 i dwa antyfonarze de sanctis246. Czwarty antyfo-narz de tempore et de sanctis247, pozostający w złym stanie, powstał prawdo-podobnie w tym samym czasie. Opis tych ksiąg umieszczony został poniżej w rozdziale poświęconym rękopisom.

Troska o księgi muzyczne przejawiła się również w dbałości o ich zacho-wanie. Z polecenia Kiełkowicza odrestaurowano stare księgi muzyczne, od-dając je do introligatora. Prawdopodobnie również w tym czasie nieużyteczne stare kodeksy pergaminowe zostały wykorzystane do sporządzania opraw. Wykorzystano ich okładziny do następnych kodeksów muzycznych, zaś kar-ty pergaminowe użyto jako materiał introligatorski do sporządzania opraw ksiąg bibliotecznych, czy też zbiorów panegiryków i okolicznościowych kazań. Zapewne jakieś zamierzenia wynikały również z zakupu sprzętu introliga-torskiego, niestety nie ma zbyt wielu informacji, aby sądzić, iż ta przypusz-czalna introligatornia pokrywałaby potrzeby konwentu.

Około pięćdziesięciu książek, jakie zachowały się po Bonawenturze Kieł-kowiczu noszą niemal jednolite proweniencje pochodzące z 1750 roku. Jedy-nie kilka z nich pochodzi z lat następnych:

Ex libris ARP Bonaventurae Kiełkowicz S. Th. M. ac Dris ExProvincialis Provinciae Minoris Poloniae et M. D. Lithuaniae pro Bibliotheca Conventus Majoris Cracoviensis Arenensis Ordinis Carmelitarum A.R.O. Anno 1750248,

Ex libris Adm Rndi Pris M. Bonaventurae Kiełkowicz S Th Dris ExProvin-cialis Provinciae Poloniae Minoris et MD Lithuaniae ac Prioris Conventus. Applicatur pro Bibliotheca Conventus Majoris Cracov. Arenen.Ord. Carmel. ARO Anno Domini 1752do249,

Ex libris Fris Bonaventurae Kiełkowicz Ex Provincialis pro Bibliotheca Lublinensi applicatur250,

Ex libris Adm Rndi P. Bonaventurae Kiełkowicz S Th Magistri et Doct. ex Provincialis et Prioris Conventus Cracoviensis pro Bibliotheca Eidem Con-ventui Arenensi applicavit anno Domini 1759251.

Na przypuszczenie o funkcjonowaniu wówczas własnej introligatorni wpły-wa fakt, iż Bonawentura Kiełkowicz posiadał księgi o podobnej oprawie w brą-zową skórę, ozdobioną jedynie jednolitymi nalepkami z tytułem na grzbiecie.

245 Antiphonarium de tempore, BKKr, rkp. perg. 6.246 Antiphonarium de sanctis, BKKr, rkp. perg. 10; Antiphonarium de sanctis, BKKr, rkp.

perg. 8.247 Antiphonarium de tempore et de sanctis, BKKr, rkp. perg. 22.248 H. I. a S. Hilario, Theologia Augustiniano — Thomistica juxta mentem genuinam et

inconcussa dogmate Doctoris Angelici D. Thomae Aquinati, Viennae Austriae, proctat in Typogr. Kalviodiana, 1743, BKKr (dawne sygn. F 58; 52/11; Kap. III A 4).

249 I. Cabassutius, Notitia ecclesiastica, Venetiis, apud Laurentium Basilium, 1752, BKKr (dawne sygn. I 12; 364; 140/27; II B 6).

250 E. Garcia, Questiones theologicae morales, Romae, typis G. Plachi, 1710, BKKr (daw-ne sygn. 369; II E 2).

251 T. Waldensis, De sacramentis, Venetiis, typis Antonii Bassanesii ad S. Cantianum, 1758, BKKr (dawne sygn. 118/34; 74; Kap II.B.4).


— 182 —

Fot. 41. Proweniencja o. Bonawentury Kiełkowicza w Clypeus Philosophiae Thomisticae…, Wenecja 1729 (fot. autor)

Treść ksiąg posiadanych przez Kiełkowicza jest zasadniczo teologiczna. Obejmuje ona teologię moralną252, teologię scholastyczną i dogmatyczną, jak na przykład czterotomowe dzieło Crescentiusa Krispera Theologia Scholae Scotisticae253, czy wielotomowe dzieło Honorata Tournely’ego Cursus Theo-logicus Scholastico-Dogmaticus254 i inne255. Teologia tomistyczna reprezen-towana jest przez dzieła karmelity bosego Pawła od Poczęcia, Hermana Jó-zefa od św. Hilarego i Jakuba Kazimierza Guerinois256. Znajdują się tu rów-

252 I. Besombes, Moralis Christiana ex Scriptura Sacra, Mutinae, superiorum permissu, prostant Venetiis apud Simonem Occhi, 1745, BKKr, (dawna sygn. 20/22); E. Gar-cia, Questiones Theologicae Morales, Romae, typis G. Plachi, 1710, BKKr, (dawna sygn. 369); T. F. Rotario, Theologia Moralis Regularium, t. 1, 2, 3, Venetiis, ex typ. Balleoniana, 1735, BKKr, (dawna sygn. D1).

253 C. Krisper, Theologia Scholae Scotisticae seu Solida expositio Quatuor Librorum Sen-tentiarum Scoti, t. 1–4, Augusta Vindelicorum et Oeniponti, Joseph Wolff, 1748, BKKr, (dawne sygn. E 92–95).

254 H. Tournely, Cursus Theologicus Scholastico-Dogmaticus sive Przelectionum Theo-logicum, t. 1–2, Coloniae Agrippinae, sumpt. viduae Wilh. Metternich & filii, 1735, BKKr, (dawna sygn. E1); tenże, Cursus Theologicus Scholastico-Dogmaticus Moralis, t. 5, t. 6, Coloniae Agrippinae, sumpt. viduae Wilh. Metternich & filii, 1737, BKKr, (dawna sygn. E2).

255 A. Boucat, Theologia Patrum Scholastico-Dogmatica, t. 1, 4, 5, Venetiis, apud Petrum Bassaleam, 1739; D. Petavius, Opus de Theologicis Dogmatibus, t. 1–3, t. 5–6, Vene-tiis, apud Aloysium Pavinum, 1745, BKKr, (dawne sygn. E 6–8).

256 Paulus a Conceptione, Tractatus theologici iuxta miram D. Thomae et cursus Salamn-ticensis FF. Discalceatorum, t. 1–4, Parmae, apud haer. Pauli Monti, 1725, BKKr,


— 183 —

nież książki z zakresu prawa kanonicznego257, komentarze biblijne258 i dzieła historyczne, jak Ecclesiastica Historia Euzebiusza259, czy współczesne Vera Mundi Aetas karmelity Ignacego Bagnani260. W jego bibliotece znajdowało się również dwutomowe dzieło Filipa Picinelliego Mundus Symbolicus261, któ-rego wzory użyte zostały wcześniej do ozdobienia biblioteki klasztornej oraz dzieło Marcina del Rio, Disquisitionum Magicarum262.

W 1777 roku podczas kapituły prowincjalnej ustalono, aby książki pozostałe po Bonawenturze Kiełkowiczu i będące ówcześnie w posiadaniu o. Konstan-tego Strzałkowskiego, przekazać do biblioteki krakowskiej263. Wcześniej, na kapitule w 1772 roku, o te same książki, po zmarłych prowincjałach Bonawen-turze Kiełkowiczu i Hilarionie Cichońskim, ubiegał się klasztor w Krupczy-cach dla swojej biblioteki. Ustalono wówczas, aby pozostające u Konstantyna Strzałkowskiego książki były przy jego konsultacji udostępnione. Zwłaszcza te, będące duplikatami w bibliotece krakowskiego klasztoru264.

Stanisław Strzałkowski265 urodził się około 1714 roku, pochodził z rodzi-ny szlacheckiej266, wyrastał w pobliżu klasztoru karmelitów, stąd zapewne

(dawne sygn. 40/27, 41/27); Dz. Cyt.: H. I. a S. Hilario, Theologia Augustiniano — Thomistica juxta mentem genuinam et inconcussa dogmate Doctoris Angelici D. Tho-mae Aquinati, Viennae Austriae, proctat in Typogr. Kalviodiana, 1743, BKKr, (daw-na sygn. F 58); J. C. Guerinois, Clypeus Philosophiae Thomisticae, Venetiis, ex typ. Balleoniana, 1729, t. 1–2, 4–6.

257 A. Reiffenstuel, Ius Canonicum Universum Clara Methodo iuxta titulos Quinque Librum Decretalium, t. 1–6, Venetiis, apud Antonium Bortoli, 1746, BKKr, (dawne sygn. I 13–15).

258 T. le Blanc, Psalmorum Davidicorum Analysis, t. 1, 3–4, 5–6, Coloniae Agrippinae, sumpt. Johanni Wilhelmi Huisch, 1744, BKKr, (dawna sygn. C 19–21).

259 Ecclesiastica Historia Eusebii Pamphili libri novem Rufino Aquilensi interprete. La-bore ac studio F. Petri Thomae Cacciari a Bononia Carmelitae, p.1, Romae, typis An-tonii de Rubeis, 1740.

260 I. Bagnani, Vera Mundi Aetas, Neapoli, ex typ. Blasiana, 1742.261 Ph. Picinelli, Mundus Symbolicus, t. 1, 2, Coloniae Agrippinae, sumptibus Joh. The-

odori Boetii, 1695, BKKr, (dawna sygn. G 58).262 Martinus del Rio, Disquisitionum Magicarum libri Sex, Venezia, apud Laurentium

Basilium, 1746, BKKr, (dawna sygn. E 14).263 Liber provinciae Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae… acta capitularia et defini-

torialia…, AKKr, sygn. 97, s. 285. 264 Liber continens acta et decreta capitulorum generalium, provincialium, deffinitoria-

lium sub regimine A. R. Patris Fulgentii Miedziński sacrae theologiae doctor expro-vincialis prioris conventus huius Maioris Arenarii Cracoviensis confectus…, AKKr, sygn. 99, s. 181v. Klasztor krupczycki nie pozyskał jednak tych ksiąg, gdyż kapituła z 1777 r. ustaliła, że właśnie do osobistego korzystania przez Konstantyna Strzałkow-skiego ze zbiorów Bonawentury Kiełkowicza, przeznaczono książki, które były dupli-katami w bibliotece krakowskiej.

265 S. Sułecki, Strzałkowski Stanisław (w zakonie Konstanty, ok. 1714–1778), w: PSB, t. 44, z. 183, Warszawa-Kraków 2007, s. 579.

266 Stanisław (w zakonie Konstanty), syn szlachcica Wojciecha Strzałkowskiego i Jadwi-gi z przedmieścia Piasek pod Krakowem. Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 195.


— 184 —

27 sierpnia 1730 roku, annum agens 16 Juventutis suae florem obtulit in Odorem Cultus et Servitii Divini, et Religioso habitu Vitaque eum decorans, totum se Deo et Beatissimae Virgini mancipavit267, wstąpił do Zakonu Kar-melitów w Krakowie na Piasku, gdzie przyjął imię Konstanty. Po przebyciu nowicjatu rozpoczął studia w krakowskim klasztorze. Po uzyskaniu stopnia kursora teologii został wysłany do Neapolu, aby kontynuować studia. W 1740 roku uzyskał tam tytuł lektora, w 1742 roku powrócił do Krakowa, gdzie ob-jął funkcję profesora filozofii w tutejszym studium zakonnym. Dodatkowo od 1743 pełnił funkcje klawariusza w klasztorze krakowskim. Zaś w czerw-cu 1744 roku został przedstawiony generałowi na stopień magistra. Po wy-jeździe do Rzymu przebywał w kolegium karmelitańskim — Transpontinie, gdzie w 1745 roku uzyskał tytuł magistra. Po powrocie do Krakowa w tymże roku objął funkcję drugiego regensa studiów zakonnych. Na następnej kapi-tule w 1747 roku został wybrany przeorem klasztoru św. Tomasza Apostoła w Krakowie. Urząd ten sprawował przez dwie kadencje do 1754 roku. Nie odnaleziono informacji o nim z lat 1754–1757 w aktach prowincji. Prawdopo-dobnie te trzy lata przeznaczył na studia zagraniczne, ponieważ w 1757 roku posługiwał się on tytułem doktora teologii. Były to prawdopodobnie studia rzymskie, gdyż przepisy Zakonu, wymagały by doktorant przyjechał do Rzy-mu i został zatwierdzony przez Generała. Następne lata charakteryzowały się awansami w godnościach zakonnych.

W 1757 roku został pierwszym definitorem prowincji. Po śmierci Eliasza Samnockiego, objął od lipca 1758 przeorat klasztoru pw. św. Tomasza w Krako-wie. Na kapitule prowincjalnej w 1760 roku został wybrany prowincjałem. Peł-niąc ten urząd wyjechał w 1762 roku do Rzymu na kapitułę generalną, gdzie notowany jest z prawem głosu na przeora generalnego. Również na tej kapitule został socjuszem generała i sekretarzem generalnym na Polskę268, co zostało po-twierdzone w 1763 roku. Od tego czasu kilka razy mianowany był na te funkcje. W 1764 roku został przeorem krakowskim, ale w 1766 wyjechał ponownie do Rzymu. Przygotował tam wówczas Liber Provinciarum269 i uczestniczył w po-dziale dotychczasowej prowincji małopolskiej na prowincję polską i litewską (maj 1766). W 1768 roku ponownie uczestniczył w kapitule generalnej270, gdzie

267 Tamże.268 Do ukończenia prowincjalatu przez Strzałkowskiego funkcję tą zachował dotychcza-

sowy sekretarz generalny, Michał Pieszycki z Prowincji Ruskiej św. Józefa. Acta Capi-tulorum Generalium Ordinis Fratrum B.V.Mariae de Monte Carmelo. Ed. G. Wessels, vol. 2, Roma 1934, s. 405.

269 Liber Provinciarum Minoris Poloniae Russiae et Magni Ducatius Lithuaniae in quo odnotantur Litterae patentes graduatorum, Litterae Obendientiales, caeteraeque expe-ditiones ad easdem provincias per A.R.P S.Th. Magistrum et Doctorem Constantinum Stanislaum Strzałkowski ExProvin. et Assistentem Generalem per iisdem Provinciis comparatus A. Dni 1766 28 Martii, AGC, sygn. Prov. Pol. 9.

270 Acta Capitulorum Generalium, vol. 2, s. 421.


— 185 —

uzyskał tytuł asystenta generała na prowincje polskie271. Po powrocie z Rzymu w sierpniu 1771 roku otrzymał od Generała Zakonu przeorstwo klasztoru na Piasku272, którym kierował do roku 1774. W latach 1775–1778 sprawował funkcję wikariusza prowincji. W 1777 przewodniczył kapitule prowincjal-nej w Lublinie i został wybrany ponownie wikariuszem prowincji. Zmarł 18 stycznia 1778 roku w klasztorze krakowskim273.

Strzałkowski pozostawił po sobie dwie prace, które przetłumaczył na język polski. Pierwsza, drukowana to dzieło Szymona Grassiego Cuda y Łaski Nay-świętszey Maryi Panny Karmelitanskiey to iest Szkaplerzney, wydane w 1732 roku w Krakowie274, druga to przypisywane mu275 pozostające w rękopisie fran-cuskie dzieło o początkach wiary276. Z czasów studiów w rzymskiej Transpon-tinie pochodzi jego rękopis Tractaus de actibus humanis oraz Compendium philosophico-theologicum pro diversa eodem277. Ponadto jego dziełem jest uzu-pełnienie brewiarza karmelitańskiego, wydane w Krakowie w 1760 roku278.

Zachowało się około sześćdziesięciu ksiąg z proweniencją Konstantego Strzałkowskiego. W swoich książkach stosował zazwyczaj jednolite wpisy, które można podzielić na kilka rodzajów związanych z czasem ich umiesz-czenia. Są tu wpisy kiedy pełnił funkcję wykładowcy filozofii w zakonnym studium krakowskim przed 1743 rokiem: Ex libris Fris Constantini Strzał-kowski protunc Sae Thae Baccalaurei et actualis Phiae Professoris in Arenis Carmelitae AOR mpp279, pozostałe związane są z czasem sprawowania urzę-du prowincjała Ex libris Fris Constantini Strzałkowski protunc Provincialis et Comissarii ac Visitatoris Generalis per Minoris Poloniae et MD Lithuaniae AOR nec non Assis. sive Socii et Secretarii Glis pro Provincis Poloniae mpp280.

271 Zostało to potwierdzone dekretem z 1770 r., zob. Liber actorum et decretorum capituli provincialis…, AKKr, sygn. 98, k. 308v.

272 Acta decreta communitatis Cracoviensis in Arenis, AKKr, sygn. 648, s. 135.273 Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 195; Liber mortuorum podaje

datę 4 grudnia 1778 r., AKKr, sygn. 139, s. 339; notatka w księdze nowicjuszy wydaje się jednak współczesna zgonowi.

274 S. Grassi, Cuda y łaski Nayświętszey Maryi Panny Karmelitanskiey to iest Szkaplerz-ney z włoskiego języka na polski przez x. Konstantyna Stanisława Strzałkowskiego… przetłumaczone, w Krakowie w Drukarni Seminari. Biskup. Akad., 1762.

275 Można poświadczyć jedynie fakt posiadania tego rękopisu przez K. Strzałkowskiego.276 Początki wiary Swiętey z Francuskiego na Łacinski a potym na polski język przetłuma-

czono. Klasztor Karmelitów na Piasku w Krakowie, rkp, BKKr, sygn. tymcz. M195.277 K. Strzałkowski, Tractaus de actibus humanis. Compendium Philosophico-Theologi-

cum pro diversa eodem, Roma in Collegio S. Mariae Transpentinae, 12 kwiecień 1745, BKKr, sygn. tymcz. rkp. M3.

278 K. Strzałkowski, Supplementum Breviarii Ordinis Fratrum Beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo Antique Observantiae Regularis, Kraków 1760.

279 B. A. M. Canali, Cursus philosophicus ad mentem doctoris solemnis Henrici de Gan-davo ordinis Servorum BMV digestus, Parmae, typis Pauli Monti, 1715, BKKr (daw-ne sygn. L8; 6978; 8/13; Kap. VI.A. 1).

280 P. Th. Cacciari, Exercitationes in universa s. Leoni Magni opera, Romae, ex typograp-hia Antonii Fulgonii, 1751, BKKr (dawne sygn. N 9; 173; 78/27; Kap. V.B.1).


— 186 —

Fot. 42. Proweniencja o. Stanisława Strzałkowskiego w nabytej w Rzymie w 1767 roku książce. Andreas Pissini, Naturalium doctrina…, Augustae Vindelicorum 1675 (fot. autor)

Różnice w zapisie są nieznaczne, jedne bowiem notują datę 11 września 1762, jako przeznaczenie jej do biblioteki klasztoru na Piasku, inne dodat-kowo uwzględniają tytulaturę naukową (Magister et Doctor). Są również nie-liczne, które przeznaczono do biblioteki konwentu lubelskiego: Ex libris Fris Constantini Strzałkowski protunc Provincialis Minoris Poloniam et MD Lit-


— 187 —

huaniae nec non Socii et Secretarii Glis pro Poloniae. Applicavit Bibliothecae Conventus Lublinensis PP. Carmelitarum AOR281.

Księgi oprawione są zazwyczaj w tekturę obleczoną skórą, zarówno brą-zową, jak i jasną. Strzałkowski zaopatrywał się w książki, podobnie jak przebywający z nim na kapitule generalnej w 1762 roku Joachim Gozdow-ski z prowincji ruskiej282, w czasie swych częstych podróży. W jego księgo-zbiorze można znaleźć monumentalne dzieła karmelitańskie, jak Bullarium Carmelitarum283, czy dzieła poświęcone teologii Bacona i jego komentarzom do Quotlibeta i Księgi Sentencji284, jak i komentarze średniowiecznego gene-rała karmelitów Michała Auguani285. Są również opracowania karmelitań-skiego teologa Piotra Tomasza Cacciari poświęcone Leonowi Wielkiemu286, kurs filozofii według Henryka z Gandawy287, a także farmakopea288. Zauwa-ża się w jego bibliotece wielotomowe opracowania, jak ośmiotomowe dzieło

281 Didacus de Castilla, Theologiae Bacconicae speculum et commentaria quodlibetica in libros Sententiarum Ioannis Bacconi…, t. 2, Cordubae, ad sacras aedes monialium Ci-sterciensium per Petrum Arias à Vega, 1732, BKKr (dawne sygn. 95/12; 5270; II E 6).

282 Joachim Gozdowski zakupił w Rzymie w 1762 r. i przeznaczył do biblioteki konwentu trembowelskiego Speculum Carmelitarum autorstwa Daniela a Virgine Maria (Ant-verpia, Michael Knobbar, 1680), którego dwa tomy znajdują się obecnie w klasztorze krakowskim oraz Bullarium Carmelitanum (t. 1–2, Romae, ex typographia Georgii Plachi, 1715–1718) i Annales sacri, prophetici, et eliani Ordinis Beat. Virginis Mariæ de monte Carmeli Jana Baptysty Lezany (t. 1–3, Romae, ex typographia Mascardi, 1650–1653; t. 4. Romae, typis Iacobi Phæi Romani Andreæ filij, 1656). Umieszczony jest tam zapis: Fr. Joachimus Gozdawski Sac Thae mgr et Dr comparavit Romae AD 1762 Pro Bibliotheca Conv. Trembovl. Carmelitani ARO Provinciae Polono-Russiae S. Josepho.

283 Bullarium Carmelitanum, ed. Eliseus Monsignano, Romae, ex typographia Georgii Plachi, 1715–1718, BKKr (dawne sygn.71/32, 26/30).

284 Didacus de Castilla, Specvlvm Theologiae Bacconicae et Commentaria Quodlibetica in libros Sententiarum Joannis Bacconij, t. 1–2, Cordubae, ad sacras aedes monia-lium Cisterciensium per Petrum Arias à Vega, 1731–1732, BKKr, (dawne sygn. 58/29, 95/12, 2514); t. 3–5, Hispali, ex regali typographia D. Didaci Lopez de Haro, 1749–1752, BKKr, (dawne sygn. 39/39, 51/29, 54/29).

285 M. Ayguani; L. Priolo, Incogniti Clariss. olim theologi Michaelis Auguani Carmelita-rum Generalis Questiones Disputatae in Quatuor libros Sententiarum, Venetijs, apud Io. Guerilium, 1622, BKKr, (dawna sygn. 14/28).

286 P. T. Cacciari, Exercitationes in universa S. Leoni Magni Opera, Romae, ex Typograp-hia A. Fulgonii apud S. Eustachium, 1751, BKKr, dawna sygn. N9; Leon Magnus, P. T. Cacciari, S. Leonis Magni Papae Primi opera omnia ad manuscriptos codices emendata studio F. Petri Thomae Cacciari Carmelitae, Romae, apud Josephum Col-lini, 1753–1755, BKKr, (dawne sygn. N7, N8).

287 Dz. cyt.: B. A. M. Canali, Cursus philosophicus ad mentem doctoris solemnis Henrici de Gandavo ordinis Servorum BMV digestus, Parmae, typis Pauli Monti, 1715, BKKr, (dawna sygn. L8).

288 Pharmacopoeia Augustana renovata revisa et appendice aliquot medicamentorum se-lectiorum aucta, Augustae Vindelicorum, typis & sumtibus Joannis Jacobi Lotteri, 1734, BKKr, (dawna sygn. O11).


— 188 —

Bibliotheca canonica, Iuridico-Moralis Theologica289, siedmiotomowe dzieło teologiczne Wawrzyńca Berti290, czterotomową Biblię291, Praelectiones Theo-logicae Honorata Tournely292. Biblioteka Konstantego Strzałkowskiego jest wielokierunkowa, jednakże w największej części poświęcona zagadnieniom teologicznym, choć nie brak tu prócz wyżej wymienionych, takich zagadnień jak historia Kościoła293 czy liturgika294.

Spoza kręgu zakonników karmelitańskich wiele osób na przestrzeni dwóch wieków, XVII i XVIII, obdarowywało klasztor dziełami ze swych księgozbiorów. Do jednych z pierwszych darczyńców należał Roch z Poznania, wielki dobroczyń-ca karmelitów krakowskich, który wspierał ich w odbudowie po zniszczeniach z czasu interregnum w 1587 roku295. Ofiarowano z jego zbiorów w formie zapisu testamentalnego w 1603 roku zbiór dzieł św. Augustyna296 zgromadzony w dzie-sięciu tomach. Jest to jedyna donacja książkowa osoby spoza klasztoru, jakiej zapis odnaleziono w dokumentach klasztornych297. Zaś sam egzekutor testamen-tu Marcin Gilewski (Bularny) (1572–1630) w ofiarowanych księgach zapisał:

Anno Domini 1603. die vero 17 JuniiM. Martinus Gilevius, cog[nomen]to Bularni, Cracoviensis, S. Th. in Aca-

demia Crac. professor, Maioris Collegii Collega exequutor testamenti reveren-di olim pio memoriae Rochi Posnaniensis, in Academiae Cracoviensis pro-fessoris Sanctae Theologiae Maioris Collegii Collegae, Canonici S. Floriani, penitenciarii in Ecclesia Cathedralis Cracoviensis vero opera haec D. Au-gustini dispositioni suae testamentaliter comissa verorReverendis in Christo patribus, fratribus Carmelitis, extra civitatem Cracoviensem v. dono dedit.

Oretur pro anima praeceptoris sui RochiM. Mart. Gilevius v. manu sua

289 L. Ferraris, Prompta Bibliotheca canonica, Iuridico-Moralis Theologica, t. 1–8, Venetiis, apud Franciscum Storti, et Jo. Baptistam Recurti, 1758, BKKr, (dawne sygn. E16– 19).

290 L. Berti, Opus de theologicis disciplinis, t. 1–7, Venetiis, Typ. Remondiniana, 1760, BKKr, (dawna sygn. E9–11).

291 Biblia Sacra variarum translationum juxta exemplar Antuerpiae impressum anno 1616, t. 1–4, Venetiis, typis Nicolai Pezzana, 1747, BKKr, (dawne sygn. 66–69).

292 H. Tournely, Praelectiones Theologicae de gratia Christi, Venetiis, apud Nicolaum Pez-zana, 1755, BKKr, (dawna sygn. E37); tegoż, Praelectiones Theologicae de Sacramen-tis in genere, t. 6, t. 7, Venezia, Nicolaus Pezzana, 1755, BKKr, (dawna sygn. E39).

293 I. H. A. Graveson, Historia Ecclesiastica variis coloquiis digesta, Venetiis, apud Joannem Baptistam Recurti, 1738, p. 1, BKKr, (dawna sygn. 139/10); p. 3, BKKr, (dawna sygn. 323/19).

294 B. Gavanto, Thesaurus Sacrorum Rituum, t. 1–2, Venezia, ex typ. Balleoniana, 1762, BKKr, (dawne sygn. I 10–11).

295 J. Bieniarzówna, A. T. Piotrowski, Sanktuarium maryjne w kościele OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie. Dzieje kultu i kaplicy, Kraków 1983, s. 18.

296 Augustinus s., Opera, t. 1–10, Basileae, per Hieronymum Frobenium et Nicolaum Episcopium, 1556, BKKr, (dawne sygn. B 50–57).

297 Donację Rocha z Poznania zapisano poniżej inwentarza bibliotecznego z r. 1602, zob. AKKr, sygn. 645, s. 50. Jej treść przytoczona jest w rozdziale czwartym, w części po-święconej opracowaniu księgozbioru w XVII i XVIII wieku.


— 189 —

Fot. 43. Dzieła św. Augustyna podarowane bibliotece karmelitów na Piasku przez Rocha z Poznania w 1603 r. (fot. autor)

Mniej więcej w tym samym czasie klasztor wzbogacił się o około dzie-więćdziesięciotomowy zbiór ksiąg po cenionym lekarzu Antonie Schneeber-gerze298, którego księgozbiór został wystawiony na licytację. Książki jakie otrzymał klasztor nie zostały jemu sprzedane, lecz ofiarowane przez wdowę po Schneebergerze, Annę Alantsee299. Księgi Antona Schneebergera w więk-szości odnoszą się do zagadnień medycznych. Są tu różne dzieła, począwszy od klasyków, jak Galen300, Hipokrates301 czy Paracelsus302 i komentarzy do

298 L. Hajdukiewicz, Anton Schneeberger (1530–1581), w: PSB, t. 35, z. 4, Kraków 1994, s. 568–571.

299 Tamże, s. 570.300 C. Galen, Galeni de temperamentis libri tres [acc.]: De Inaquali intemperiae libellus. Hip-

pocratis iuramentum, Basilea, per Thomam Platterum, 1538; C. Galen, De tuenda valetu-dine secunda, libri sex, Basilea, per Balthasarem Lasium, 1539, BKKr, (dawna sygn. O6).

301 Hippocrates, Hippocratis medicorum omnium principis, De flatibus liber, ab Adriano Alemano Sorceensi apud Parisos doctore Medico, commentariis illustratus, Parisiis, apud Martinum Iuvenem, 1557, BKKr, (dawna sygn. O42); Hippocrates, Hippocratis Coi, medicorum omnium facile principis, Liber secundus De morbis vulgaribus, Ba-sileae, excvdebat Iacobvs Parcvs, expensis vidvae Michaelis Isingrinei, 1560, BKKr, (dawna sygn. O55); Hippocrates Coi, Liber Prognosticorum Hippocratis Coi, medi-corum omniu[m] facilè principis, : nuper è Graeco in Latinum sermonem translatus, cum praeclaris expositionibus: additis Annotationibus in Galeni commentarios, quae singulas partes, qu[a]e in ipsis difficiles habentur, explicant, Lugduni, apud Godefri-dum & Marcellum Beringos, 1551, BKKr, (dawna sygn. O94).

302 T. Paracelsus, Septem libri de gradibus, de compositionibus, de desibus receptorum ac naturalium. Cum Scholiis quibusdam utilitissimis. De Anatomia, Basileae, per


— 190 —

ich dzieł303, po szczegółowe prace z zakresu dziedzin medycyny: onkologii304, dietetyki305, ginekologii306, pediatrii, farmacji, chirurgii, balneologii307, za-pobiegania epidemii308. Kilka ksiąg zawiera odmienną tematykę, np. praw-niczą309, z zakresu gramatyki310, retoryki311, biografie uczonych312, a nawet traktat o czarownicach313.

Kilka ksiąg, które noszą proweniencję Antona Schneebergera dostały się do klasztornej biblioteki dzięki darom Jakuba314 i Krzysztofa315 Naymanów.

Petrum Pernam, 1568, BKKr, (dawna sygn. O19); T. Paracelsus, Libri duo, Aureoli Theophrasti Paracelsi, vtriusque medicinae Doct. prestantis. I. Theophrasti Paracel-si Defensiones septem. II. De tartaro, siue morbis Tartareis, Argentorati, excudebat Chrystianus Mylius, 1556, BKKr, (dawna sygn. O96).

303 I. Argenterius, In artem Medicinalem Galeni Commentarii tres… T. 1–2, Parisiis, Io-annes Poupy, 1578, BKKr, (dawna sygn. O86).

304 B. Textor, De cancri natura et curatione, ex probatissimis quibusque autoribus, tum Graecis, tam Latinis per Benedictum Textorem medicum, Lugdunum, apud Ioann. Tornaesium, 1550, BKKr, (dawna sygn. O34).

305 R. Dodonaeus, Frumentorum, leguminum, palustrium et aquatilium herbarum, ac eorum, quae eo pertinent historia, Antverpiae, Christophorus Plantin, 1566, BKKr, (dawna sygn. O40); I. Iudaeus Salomonis, De diaetis universalibus et particularibus, libri II. Hoc est, de victus salubris ratione, et alimentorum facultatibus, quinque trac-tatus…, Basileae, ex Off. Sixti Henricpetri, XI 1570, BKKr, (dawna sygn. O63).

306 T. Dunus, Muliebrium morborum omnis generis remedia ex Dioscoride Galeno, Bar-barisque et Arabibus studiose collecta & disposita…, Argentorati, excudebat J. Riche-lius, 1565, BKKr, (dawna sygn. O42).

307 I. Guintherius, Commentarius de Balneis et aquis medicatis in tres Dialogos distrinc-tus, Argentorati, excudebat J. Richelius, 1565, BKKr, (dawna sygn. O44).

308 Ph. Ulstadius, De Epidimia tractatus, Basileae, 1526, BKKr, (dawne sygn. O 8[.], 2725); Gerardus Bergensus, De pestis praeservatione libellus, Antverpiae, ex officina Christophori Plantini, 12 III 1565, BKKr, (dawna sygn. O42); T. Jordan, Pestis pho-enomena seu de iis que circa febrem pestilentem apparent, exercitatio, Frankcofvrti, apud Andream Wechelum, 1576, BKKr, (dawna sygn. O57).

309 Institvtiones Ivris Civilis, Basileae, in Officina Frobeniana, 1534, BKKr, sygn. XVI.404.310 J. Ceporinus, Compendium Gramaticae Graecae, Tiguri, apud Christophorum Fro-

schouerum, 1550, BKKr, (dawna sygn. 5567); I. Nemius, Ortographiae ratio non le-vibus coniecturis, sed gravissimorum scriptorum auctoritate constans, Antverpiae, ex typographia Christophori Plantini, 1572, BKKr, (dawna sygn. O5).

311 M. T. Cicero, De optimo Genere oratorum. Praefatio in contraries Aeschinis et Demos-thenis orations, P. Rami… ad Carolum Lotharingum Cardinalem, Parisiis, apud An-dream Wechelum, 1557, BKKr, (dawna sygn. G40).

312 I. Simlerus, Vita clarissimi philosophi et medici excelentissimi Conradi Gesneri Tigu-rini, Tiguri, excudebat Froschouerus, 1566, BKKr, (dawna sygn. G40).

313 T. Erastus, Repetitio Disputationis de Lamiis seu Strigibus…, Basileae, apud Petrum Pernam, [1578], BKKr, (dawna sygn. O68).

314 Jakub Naymanowic (1583–1641), studiował w Paryżu (doktor filozofii) i Rzymie (doktor praw), profesor i rektor Akademii Krakowskiej, obrońca praw uczelni w sporze z jezu-itami, kanonik krakowski, zob. L. Hajdukiewicz, Naymanowic Jakub, w: PSB, t. 22, Kraków 1977, s. 640–645, E. Ozorowski, Naymanowic Jakub, w: SPTK, t. 3, 192–194.

315 Krzysztof Naymanowic (1590–1651), brat Jakuba, lekarz, profesor i rektor Akademii Krakowskiej, rajca i burmistrz krakowski, zob. L. Hajdukiewicz, Naymanowic Krzysz-tof, w: PSB, t. 22, Kraków 1977, s. 645–649.


— 191 —

Fot. 44. Portret o. Eliasza Naymana (zm. 1695) w klasztorze karmelitów na Piasku (fot. P. Droździk)

Biblioteka tych uczonych, rektorów Akademii Krakowskiej, licząca ponad sto ksiąg weszła w nie do końca określonych okolicznościach do krakowskiej librarii na Piasku316. Umieszczone na książkach zapisy proweniencyjne: Ex libris Jacobi et Christophori Nayman. Sancta Maria ora pro eis, mogą świad-

316 Często ofiarodawcy książek pozbywali się ze swoich księgozbiorów przestarzałych dzieł, a biblioteki klasztorne przyjmowały wszystkie. Por. K. E. Wyczawski, Kościelne


— 192 —

czyć o zapisie testamentalnym, zaś wezwanie Matki Bożej daje niejako ślad, iż donacja miała od początku dotyczyć karmelitów. Inną hipotezą wejścia w posiadanie tego księgozbioru przez karmelitów jest fakt, iż w 1659 roku Eliasz (Alojzy) Nayman (1624–1695), syn Krzysztofa wstąpił do klasztoru krakowskiego, uprzednio będąc karmelitą bosym317. Być może dzięki niemu trafiły te książki. Jednakże poza tymi przypuszczeniami należy podkreślić wielkie związki Jakuba Naymana z karmelitami. Bowiem podczas sporu Akademii z jezuitami skierował on społeczność akademicką ku pobożności karmelitańskiej.

Księgozbiór Krzysztofa i Jakuba Naymanów obejmował wiele dziedzin wiedzy, w szczególności są tu książki z zakresu prawa, filozofii i medycyny. W ich zbiorach znalazło się również kilka cennych ksiąg, jak na przykład dwanaście inkunabułów m.in. z dziełami Alberta Wielkiego, Arystotelesa, Awicenny, Bonawentury318.

Spośród innych właścicieli ksiąg, które znalazły się później w bibliotece karmelitów na Piasku można wymienić więcej osób związanych z Uniwersyte-tem Krakowskim. Byli to: Jan Brożek (Broscius) (1585–1652), Gabriel Profecki (zm. 1718), Jakub Skrobiszewski (zm. 1635) i Marcin Wadowita (1567–1641).

zbiory biblioteczne (wiek XVI–XVIII), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 1, Lublin 1975, s. 537.

317 Księga wpisu zakonników wstępujących do Zakonu Karmelitów Bosych w Krakowie od r. 1607 do 1669, Lwowska Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka NAN Ukrain. Oddział Rękopisów. Zespół 4 (Zbiór rękopisów Biblioteki Baworowskich), Dział I (In-wentarz rękopisów Biblioteki Baworowskich), sygn. 208, s. 66; Księga przyjętych do nowicjatu…, AKKr, sygn. 128, s. 70, Cathalogus professorum…, AKKr, sygn. 130, s. 132–133 (17 XI 1660); L. Hajdukiewicz, Naymanowic Krzysztof, w: PSB, t. 22, Kra-ków 1977, s. 649.

318 Albertus Magnus, Metaphysica, Venezia, Ioannes et Gregorius de Gregoriis, 18 XII 1494, GW 683, IP 108, BKKr, sygn. XV. 281; Aristoteles, De Caelo et Mundo, cum commento Thomae de Aquino et Petri de Alvernia. Ed. Hermmanus de Virsen., Vene-zia, Gregorius & Ioannes de Gregoriis, 31 X 1495, H 1532, GW 2356, IP 487, BKKr, sygn. XV. 379 adl.; Avicenna, Metaphysica. Lat ed. Franciscus de Macerata et Anto-nius Frachantianus, Venezia, Bernardinus de Vitalibus pro Hieronimi de Durantibus, 26 III 1495, GW 3130, IP 720, BKKr, sygn. XV. 282 adl.; Bonaventura s., Sermones de tempore et de sanctis, Reutlingen, [Ioannes Otmar], autumno 1484, GW 4813, IP 1166, BKKr, sygn. XV. 172; B. Cepolla, De servitutibus urbanorum et rusticorum praedio-rum, Venezia, Ph. Pincius, 1498, GW 6504, IP 1501, BKKr, sygn. XV. 358 adl.; Mar-tinus Polonus, Margarita decreti, [Speyer, Petrus Drach, ca 1482–89], H* 10834, IP 3618, BKKr, sygn. XV. 125 adl.; Michael de Dalen, Casus summarii Decretalium Sexti et Clementinaru, Strassburg, [Typogr. Jordani Ge. Husner] 15 XI 1485, HC* 4660, IP 3724, BKKr, sygn. XV. 124; Modus legendi abbreviaturas cum aliis tractatibus iuridi-ci, Strassburg, [s. typ.], 20 et 30 VIII 1499, HC 11488, IP 3822, BKKr, sygn. XV. 137; C. Summenhart, Tractatulus bipartitus de decimis, Hagenau, Henricus Gran, 13 XI 1497, H* 15177, IP 5148, BKKr, sygn. XV. 140 adl.; Nicolaus de Tudeschis (Panormi-tanus), Lectura super V libris Decretalium, p. III, IV, V, Basel, [M. Wenssler, B. Rup-pel et B. Rihel], 1477, HC* 12309, BKKr, sygn, XV. 333–335.


— 193 —

Fot. 45. Przykładowy zapis donacji testamentalnej ks. Stanisława Jurkowskiego (fot. autor)

Na związki z Uniwersytetem należy też zwrócić uwagę przy księgach z donacji kanoników kolegiat św. Anny i św. Floriana. Były one bowiem ob-sadzone przez profesorów Wydziału Teologicznego Akademii. Kanonikami kościoła akademickiego św. Anny byli m.in. tacy darczyńcy jak: Erazm Beck z Krakowa, Marcin Oślinski (1655–1720), wspomniany już Roch z Poznania (zm. 1601)319, Jan Augustyn Rybkowicz, Sebastian Józef Taralicz, Jan Zabo-rowski320, zaś z kanonią świętofloriańską: Albert de Szmodzyszewycze (zm. przed 1623), Marcin Gilewski zwany również Bularny (1572–1630), Jakub (Friedel) z Kleparza (ok. 1484–1553), Jan z Wieliczki (Vielicius, 1526–1599), wydawca pierwszego polskiego katolickiego tłumaczenia Biblii w 1561 roku — Jan ze Lwowa mł. (Leopolita, Kasprowicz, Nicz) (ok. 1523–1572), Jan Jo-nio (zm. ok. 1629). Na szczególną uwagę zasługuje kanonik świętofloriański, profesor i kilkukrotny rektor Akademii Krakowskiej Stanisław Jurkowski321,

319 J. Bieniarzówna, A. T. Piotrowski, Sanktuarium maryjne ..., s. 18.320 Jan Zaborowski, (zm. 1622). W księdze bractwa szkaplerznego Cathalogus receptorum

ad beneficia spiritualia ordinis Beatae Mariae de monte Carmeli, AKKr, sygn. 784, s. 5, pod datą 5 VIII 1609: Rnds Admodum Magr Joannes Zaborowius Sacrae Theo-logiae Baccalaureus Collega Maior Praepositus Sae Annae Confraternitati Scapularis Sacro Sanctae Virg. adscriptus est.

321 Stanisław Jurkowski (1601–1669), doktor teologii, profesor wymowy na Akademii Lu-brańskiego w Poznaniu, profesor Szkół Nowodworskich, profesor i kilkakrotny rek-tor Akademii Krakowskiej, prowizor biblioteki Collegium Maius, prepozyt kolegiaty św. Floriana, kustosz kolegiaty św. Jerzego, protonotariusz apostolski, zob. E. Ozo-rowski, SPTK, t. 2, 224–225; A. Przyboś, Akademia Krakowska w drugiej połowie w. XVII, w: Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod red. K. Lepszego, Kraków 1964, t. 1, s. 324, 333–334; Historia biblioteki Jagiellońskiej pod red. J. Zatheya, t. 1, Kraków 1966, s. 222, 280.


— 194 —

bowiem z jego daru pochodzi niemal dwieście pozycji bibliotecznych w księ-gozbiorze karmelitów na Piasku.

Fot. 46. Superekslibrys Jakuba Ostrowskiego. I. Giron, Promptuarium concionum festivalium…, Koln 1612 (fot. autor)

Książki były ofiarowywane również od osób spoza bezpośredniego kręgu Uniwersytetu Krakowskiego, np. księży z pobliskiego kościoła św. Walente-


— 195 —

go, czy kanoników katedry krakowskiej. Takim kanonikiem był Jakub Os-trowski, h. Nałęcz322. W zbiorach biblioteki znajduje się 35 jego ksiąg z cha-rakterystyczną oprawą zawierającą superekslibrys z herbem Nałęcz i inicjały I O C C (Ioannes Ostrowski Canonicus Cracoviensis). Trudno określić czas przekazania tych ksiąg do klasztoru, jednakże związek Ostrowskiego z kra-kowskimi karmelitami na Piasku trwał co najmniej od 1607 roku, kiedy to wpisał się do tutejszego Bractwa Szkaplerznego323.

Fot. 47. Księgozbiór Antona Schneebergera w bibliotece karmelitów na Piasku (fot. autor)

322 Jakub Ostrowski, h. Nałęcz (zm. 1637), doktor teologii, kanonik krakowski 1606, przez jakiś czas przebywał na dworze księcia Janusza Ostrogskiego, przyjaźnił się z Piotrem Skargą, współpracował z biskupem Piotrem Gembickim. Uchodził za znakomitego kaznodzieję. Zob. E. Ozorowski, Ostrowski Jakub, w: SPTK, t. 3, s. 281; L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 3, Kraków 1852, s. 435–437.

323 W księdze bractwa szkaplerznego wpisany pod r. 1607, por. Cathalogus receptorum…, AKKr, sygn. 784, s. 6.


— 196 —

O pamięci jaką mieli karmelici dla swych dobroczyńców świadczą zacho-wane portrety na korytarzu dormitorium klasztoru krakowskiego. Umiesz-czone są tu obrazy przedstawiające biskupa Gembickiego, Antoniego Krzą-nowskiego, fundatora m.in. posadzki w kaplicy Matki Boskiej Piaskowej, obraz Marcina Wadowity z napisem M. Martinus Campius Vadovius S. Th. D. Praepositus S. Floriani Studiorum Fundator in hoc Caenobio, a także obraz Jakuba Naymana niegdyś tu wiszący, a obecnie w Muzeum Uniwer-sytetu Jagiellońskiego324.

Fot. 48. Zapisy proweniencyjne Antona Schneebergera oraz Jakuba i Krzysztofa Naymanów (fot. autor)

******

W XVII wieku liczne konwenty karmelitańskie rozsiane po całym kraju ulegały dewastacji i ruinie w wyniku wypadków wojennych. Większe klasz-tory mimo często ogromnych zniszczeń, z racji swego znaczenia i położenia względem ośrodków akademickich, odradzały się najszybciej dla odbudowa-nia również nadwątlonych wojną i epidemiami szeregów zakonników. W tych niepewnych czasach udało się karmelitom krakowskim zgromadzić odpowied-nią bibliotekę, stanowiącą bazę zaplecza naukowego studium generalnego. Ten księgozbiór wynoszono z pożarów, chroniono w bezpiecznych miejscach, a po nastaniu pokoju przeniesiono do nowoczesnego wnętrza przeznaczonego do zakonnych studiów. Formę udostępniania i opracowywania zbioru dosto-sowano do ogólnozakonnych przepisów, które gwarantowały między innymi nienaruszalność biblioteki przez papieską karę ekskomuniki.

Księgozbiór powiększał się stopniowo. Największą trudnością było okre-ślenie planowanych zakupów klasztoru. Z ksiąg wydatków klasztoru otrzy-mano niewielką liczbę wpisów dotyczących zakupu, a raczej oprawy ksiąg.

324 L. Hajdukiewicz, Naymanowic Jakub, w: PSB, t. 22, Kraków 1977, s. 645. Być może pochodzi on ze zbiorów klasztoru oo. Karmelitów bosych, do których kościoła pw. św. Michała w Krakowie przeniesiono za sprawą Jakuba Naymana i Adama z Opato-wa akademickie bractwo Oratorium pietatis. Zob. B. Wanat, Zakon Karmelitów Bo-sych w Polsce, Kraków 1979, s. 192–193.


— 197 —

Ogólną sumę zanotowano w wydatkach prowincjałów, ale tu też nie zawsze określano tytuły dzieł. Wpisy własnościowe poszczególnych zakonników od-dają charakter tej biblioteki. Ukazują zainteresowania siedemnasto- i osiem-nastowiecznych mieszkańców klasztoru. Jest to najistotniejszy wkład w roz-wój biblioteki, choć nie wynikający z jej zarządu, a będący raczej inicjatywą indywidualną. Znaczna ilość nabytków biblioteki pochodzi jednak od osób świeckich. Księgi ofiarowywane bezpośrednio, czy też na mocy testamentu są odbiciem znaczenia klasztoru w ówczesnym kręgu naukowym Krakowa, bowiem każdy ofiarodawca kierował się zamysłem umieszczenia swych nie-raz kilkudziesięciotomowych zbiorów w miejscach, gdzie będą one użyteczne. Przedstawienie kilkunastu biogramów zakonników ukazuje grupę karmelitów sprawujących wysokie urzędy. Oni w większości byli nabywcami i odbiorca-mi literatury, gromadzonej w klasztornej i poniekąd własnej bibliotece, sta-nowiąc elitę intelektualną Zakonu.

Opracowanie i zasób księgozbioru klasztoru na Piasku w XVII i XVIII wieku

— 198 —

rozdział iV

opracoWanie i zaSób kSięgozbioru klaSztoru na piaSku W XVii i XViii Wieku

Do prac bibliotecznych, które są niezbędne dla prawidłowego funkcjono-wania księgozbioru zalicza się przede wszystkim jego opracowanie w formie katalogu. Na jego podstawie można dotrzeć do informacji o poszukiwanym dziele i zorientować się w zasobie biblioteki. Tym bardziej z perspektywy cza-su, gdy fizycznie nie ma już poszczególnych dzieł pozwala on wyciągać wnioski co do rozwoju biblioteki, sposobie ułożenia zbioru oraz techniki jego opraco-wania. Omówione poniżej inwentarze pochodzą z lat 1595, 1602, 1712–1726 i 1794. Między nimi zamieszczono również szczątkowe wiadomości o inwen-tarzu sporządzonym w roku 1665, ważnym dla księgozbioru, bowiem wpro-wadzającym jego podział na poszczególne działy.

Najstarszy zachowany inwentarz pochodzący z 1595 roku został opubli-kowany na łamach czasopisma naukowego1, jednakże ze względu na wagę dla przestawionego tematu, został umieszczony w aneksie tego opracowania. Natomiast inwentarz z 1794 roku posłużył do próby bardziej szczegółowego opracowania zawartości biblioteki w XVIII wieku.

1. pierwsze inwentarze

inWentarz z 1595 roku

Najstarszy inwentarz biblioteczny biblioteki karmelitów na Piasku zacho-wał się z dosyć późnego okresu, bo dopiero po dwustu latach funkcjonowania klasztoru, z roku 1595. Został sporządzony z okazji wizytacji klasztoru kra-

1 S. Sułecki, Biblioteka Karmelitów w Krakowie na Piasku w świetle najstarszego in-wentarza, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 9:2003, s. 201–217.

1. Pierwsze inwentarze

— 199 —

kowskiego przez prowincjała Wawrzyńca Drużyna2. Umieszczono go w pierw-szym znanym kopiarzu, zaraz po spisie przywilejów, donacji i zapisów, a na-stępnie po inwentarzu paramentów kościelnych zaczynającym się od tytułu: Inventarium… Conventus Cracoviensis Carmelitarum in Visitationae Reve-rendi Patris Laurentii Druzyn Provincialis Poloniae. Anno Domini 159Quin-to conscriptum feria 3 ante Dominicam Palmarum (wtorek, 14 marca 1595).

Inwentarz mógł być wynikiem tejże wizytacji jako jeden z jej postanowień. Nie mamy niestety informacji o jej przebiegu, bowiem pierwsze protokoły kapituł prowincjalnych pochodzą dopiero z 1603 roku, zaś wypisy z wcześ-niejszych kapituł, dokonane przez o. Marcina Behma, są bardzo lapidarne i wymieniają jedynie nowowybrane władze prowincji3.

Inwentarz dostosowany jest do formatu kopiarza, który ma kształt dutki o wymiarach 41,5 x 15 cm, oprawiony jest w deski i obleczony skórą na spo-sób „mniszy”. Spisany jest w jednej kolumnie i zawiera się na czterech stro-nach (s. 40–43). Rozpoczyna go tytuł Regestrum librorum Conventus Carme-litarum. Powyżej dopisano: Anno D(omini) 1595.

Wymienione tytuły książek, są w swej formie bardzo lakoniczne. Często pominięty jest autor, a tytuł jest uogólniony jak np. Sermones de tempore czy Opera D(ivi) Hieronimi, lub Aurelii Augustini opuscula plurima. Ze względu na niewielką ilość księgi ułożone są dowolnie, jednak czasem zgrupowane są dzieła tych samych autorów, a także egzemplarze Biblii i komentarze do Sentencji Piotra Lombarda, co może świadczyć o podziale tematycznym na półkach. Być może są to jedynie kolejne tomy jednego wydania ułożone obok siebie. W inwentarzu nie zaznaczono sygnatur, jak zalecano w konstytucjach Zakonu, co z pewnością było odbiciem stanu faktycznego. Potwierdzeniem tego jest porównanie wpisów inwentarza z zachowanymi odpowiednimi drukami, w których nie znaleziono żadnych wcześniejszych oznaczeń przyporządko-wania do działów. W omawianym rękopisie, o czym wcześniej wspomniano, nie wyodrębniono manuskryptów, za wyłączeniem ksiąg liturgicznych. Jeśli byłyby one jednak zapisane w tym inwentarzu, ich rękopiśmienny charakter nie został specjalnie zaznaczony.

Jak wykazano w rozdziale drugim niniejszego opracowania, spis ksiąg z 1595 roku, nie został sporządzony precyzyjnie. Niektóre książki, których proweniencja i inne cechy wskazują na przechowywanie ówcześnie w klasz-torze, zostały w spisie pominięte. Inwentarz podaje 112 tytułów dzieł, w 138 woluminach. W przypadku ksiąg współoprawnych, w tzw. klocku introliga-torskim, autor inwentarza nie przytoczył tytułów ksiąg, które oprawiono jako drugie czy kolejne. Największy dział tej biblioteki zawierał dzieła o tematyce teologicznej i filozoficznej. W jego skład wchodziły wydania Biblii, i jej komen-tarze, kateny i konkordancje, jak również pisma Ojców Kościoła oraz dzieła

2 Kopiarz klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 645, s. 31.3 Compendium Libri Provinciae, AGC, sygn. II Pol. Comm. 1, s. 30.


— 200 —

o charakterze syntetycznym jak sumy teologiczne. Osobną podgrupę stano-wiła literatura ascetyczna, pisma antyheretyckie i literatura dydaktyczno--pedagogiczna oraz medyczna4.

Fot. 49. Inwentarz biblioteki karmelitów z 1595 r., AKKr, sygn. 645 (fot. autor)

4 S. Sułecki, Biblioteka Karmelitów…, s. 209–210.


— 201 —

Odpis inwentarza został przedstawiony w aneksie na końcu niniejszej dy-sertacji. Występujące w inwentarzu rozbieżności pomiędzy podobnymi tytu-łami dzieł podyktowane są zapisem tytułu w samych drukach, pochodzących zarówno z XV, jak i XVI wieku. Ukazuje to pobieżność pracy przy tworzeniu inwentarza. Zakonnik, który spisywał z pierwszej karty, incipitu czy kolofo-nu tytuły dzieł nie postarał się o ujednolicenie ich w tym względzie. Różnice dotyczą przede wszystkim dyftongów. Dla lepszego oddania charakteru tych zapisów, posłużono się w edycji inwentarza Instrukcją wydawniczą dla śred-niowiecznych źródeł historycznych (Kraków 1925)5.

inWentarz z 1602 roku

Umieszczony w tym samym rękopisie drugi inwentarz6 związany jest z wi-zytacją klasztoru przez prowincjała Stanisława Gniewkowskiego7 za prze-oratu Marcina z Krakowa w dniu 22 lipca 1602 roku. Inwentarz sporządzo-ny jest w podobny sposób jak poprzedni siedem lat wcześniej, a zatytułowa-ny jest po prostu Libri Conventus. Inwentarz spisany jest w jednej kolumnie na czterech stronach. Notuje on 154 woluminy, jest więc o szesnaście ksiąg obszerniejszy. Nie oznacza to jednak, że biblioteka przez siedem lat wzbo-gaciła się o taką liczbę, bowiem nieujęte w poprzednim inwentarzu księgi, jakie na podstawie badań proweniencyjnych udało się przypisać ówczesnej bibliotece, są tu notowane, jak np. Speculum morale Wincentego z Beauvais. Z nowych ksiąg dodano wówczas pierwszy tom dzieł Stanisława Hozjusza, zapisane zostało również kilka ksiąg z zakresu teologii, kaznodziejstwa, hi-storiografii i medycyny. Równocześnie brakuje kilku dzieł jak np. Vita sanc-torum Patrum św. Hieronima, drugiej i czwartej części Summy Antoniego biskupa Florencji, nienotowane są również dwa egzemplarze Scala caeli czy kazań Jana Herolta. Jak widać inwentarz ten nie był idealny, stanowił jak poprzedni pobieżny spis książek. Sporządzający go zakonnik nie przywią-zywał wagi do ujednolicenia zapisów, dla skrótu często używał określenia eiusdem, jak też Alius opus in simuli Materia. Oczywiście nie pozwala to na sprecyzowanie zawartości zbioru.

Prawdopodobnie inwentarz służył nie tylko dla oszacowania majątku, ale właściwym celom bibliotecznym, ponieważ można w nim zauważyć ślady używania. Są to nieliczne znaki i dwa skreślenia (trzecia część Chroniconu Antonina i Catena Aurea św. Tomasza z Akwinu), świadczące przynajmniej

5 Użycie instrukcji wydawniczej dla tekstów nowożytnych narzuciłoby ujednolicenie za-pisu i zatracenie różnic pomiędzy tytułami XV i XVI wiecznymi. Zastosowano go do pierwszej publikacji inwentarza w „Krakowskim Roczniku Archiwalnym” (t. 9:2003).

6 Kopiarz klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 645, s. 47–50.7 Oryg. Stanislaus Gniewkowiensis.


— 202 —

o weryfikacji zawartości zbioru. Musiał być to jedyny taki spis w tamtym cza-sie, bowiem właśnie pod nim wydało się właściwe, ówczesnym karmelitom, zamieścić informację o darczyńcy biblioteki8. Był nim Roch z Poznania9 (zm. 1601), profesor teologii na Akademii Krakowskiej, spowiednik katedralny i kanonik kolegiaty św. Floriana na Kleparzu. Wspomagał on odbudowę klasz-toru po najeździe arcyksięcia Maksymiliana. Testamentem przeznaczył dla karmelitów krakowskich dziesięciotomowy zbiór dzieł św. Augustyna. Dzieło to zostało przekazane klasztorowi 13 czerwca 1603 roku10 przez egzekutora testamentu Marcina Gilewskiego11. Wpis ten nosi podpis prowincjała karme-litów Stanisława Gniewkowskiego: Opera Augustini octo libri in folio alba [cutis] cooperti decem thomi continentior olim piae memoriae Rochi Posna-niensis in Academia Cracoviensis professoris S[anctae] T[heologiae] maioris Collegii Collegae Canonici S[ancti] Floriani Paenitentiarii in Ecclaesia Cat-hedrali etc. Post mortem illius executor testamenti Martinus Gilowius cogno-scento Bularnus Cracoviensis Sanctae Theologiae professor Maioris Collegii Collega Conventui Cracoviensis Ordinis Fratrum Carmelitarum Anno Do-mini 1 sexcentessimo[tertio] die 13 Junii donavit.

Fr Stanislaus Gniewkowienis Provincialis12

Porównując księgozbiór krakowskich karmelitów w końcu XVI wieku z bi-blioteką franciszkanów krakowskich, której inwentarz spisano w tym samym czasie13, wydaje się być on bardzo mały. Franciszkański konwent w latach 1597–1598 posiadał 718 książek i 99 rękopisów, do której liczby dochodziły

8 Wpis ten pozostaje jednak odosobnionym przypadkiem i nie spotyka się podobnych w późniejszym okresie w źródłach klasztornych. Poza omawianym okresem, w doku-mentach archiwalnych odnaleziono informację z 1934 r., kiedy po śmierci wybitnego karmelitańskiego biblisty o. Anioła Zięby (1853–1934) przekazano krakowskiej biblio-tece karmelitów jego księgozbiór szacowany na 2500 tomów, zob. Kronika klasztoru i kościoła XX. Karmelitów, AKKr, sygn. 649a, s. 39.

9 Roch z Poznania, syn Rocha (zm. 1601), student Akademii Krakowskiej od 1573 r., bakałarz w 1574 r., magister artium i doktor filozofii w 1578 r., bakałarz teologii, pro-fesor Akademii Krakowskiej, senior Bursy Ubogich, kanonik kolegiaty św. Anny, ple-ban w Zielonkach, zob. Album Studiosorum Universitatis Cracoviensis, t. III, Kraków 1892, s. 85; Statuta nec non liber promotionum philosophorum ordinis in universita-te studiorum Jagellonica ab anno 1402 ad annum 1849, wyd. J. Muczkowski, Kra-ków 1849, s. 214, 218, 236; H. Barycz, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935, s. 579. Roch z Poznania sfinansował pokrycie dachówką kościoła i przeznaczył specjalny fundusz dla zakonników, aby modlili się za jego du-szę. J. Bieniarzówna, Sanktuarium maryjne w kościele OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie. Dzieje kultu i kaplicy, Kraków 1983, s. 18.

10 Zapis proweniencyjny w samych księgach nosi późniejszą datę 17 czerwca 1603 r.11 Gilewski (Gilevius, Gilovius, Bularny) Marcin (1564–1630), doktor filozofii i teologii,

profesor Akademii Krakowskiej, kanonik kolegiaty św, Floriana, protonotariusz apo-stolski. E. Ozorowski, Gilewski Marcin, w: SPTK, t. 1, Warszawa 1981, s. 526.

12 Kopiarz klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 645, s. 50.13 K. Kantak, Franciszkanie polscy, t. 1. Kraków 1937, s. 16.


— 203 —

jeszcze osobne księgozbiory prowincjała, gwardiana, kaznodziejów i nowi-cjatu. Razem można szacować liczbę ksiąg na przeszło tysiąc. Tak więc kar-melitański zbiór stanowi zaledwie piątą część księgozbioru franciszkanów. Porównując go jednak do zbiorów klasztorów karmelitańskich w Hiszpanii i Portugalii w końcu XVI wieku odnosi się wrażenie, że w swej liczbie nie był on odosobniony i mieścił się w ilości ksiąg jakie znajdowały się w większych klasztorach tamtejszych prowincji Karmelitów14.

katalog z 1665 roku

Kolejny katalog biblioteki klasztoru karmelitów na Piasku powstał w 1665 roku. Jest on najbardziej interesujący dla ukazania rozwoju biblioteki w po-łowie XVII wieku, stanowiąc pomost między inwentarzami z 1602 i 1712 roku. Katalog z 1665 roku, był inwentarzem odmiennym, bowiem zawierał spis księgozbioru, który według domniemań w tym czasie pozostawał poza klasztorem. Biblioteka, jak już wiadomo, była wówczas złożona w konwen-cie pw. św. Tomasza od około dziesięciu lat i przechowywana była tam do 1678 roku. Jak zauważył prowincjał Eliasz Szablowski wizytujący wówczas klasztor, nie była ona wykorzystywana15. Sporządzenie inwentarza mogło być próbą przygotowania zbiorów do przeniesienia. Nie budzi wątpliwości, że magazynowaną bibliotekę można było spisać według uprzednio stosowanego sposobu, zadając sobie trud odpisania tytułów. Jednak sposób sporządzenia inwentarza naprowadza do wniosku, że nie był to tylko spis rzeczy klaszto-ru, stworzony tylko dla oszacowania majątku.

Katalog znajdował się w rękopisie archiwalnym zawierającym wykaz wszystkich fundacji, zapisów, czynszów i dochodów klasztoru na Piasku z lat 1413–167516. Rękopis ma wymiary 32 x 21 cm. Oprawny jest w tekturę oble-czoną jasną skórą z nieczytelnymi już prawie tłoczeniami z umieszczonymi wiązaniami rzemiennymi. O zamieszczeniu miedzy jego kartami inwenta-rza dowiedzieć się można z długiego tytułu łacińskiego: Terminata omnium fundationum, privilegiorum, inscriptionum, summarum, principalium cen-suum reemptionalium, villarum, fundorum, hortorum, lapidearum, domo-

14 Oprócz klasztoru w Lizbonie, którego biblioteka liczyła ponad 790 woluminów, pozo-stałe biblioteki większych klasztorów mieściły się w liczbie od 222 woluminów w Avila, 160 w Coimbra, po 150 w Kordobie. Mniejsze klasztory posiadały od 40 do 70 wolu-minów. J. Smet, Carmelite Librararies of Spain and Portugal at the end of Sixteenth Century, „Carmelus”, t. 19:1972, s. 251–301.

15 Ordinationes Decreta per Adm. Rndum Prem Magistrum Eliam Szablowski Provin-cialem in Prima Visitatione pro Conventu Maiori Cracoviensi facta 26 Julii 1678vo Anno, zob. Liber continens acta et decreta capitulorum generalium…, AKKr, sygn. 95, s. 36.

16 Terminata omnium fundationum, privilegiorum…, AKKr, sygn. 660.


— 204 —

rum existentium & demolitarum obligationum, e quibus & in quibus villis, locis, territorys, castris, praetorys consistoriis civitatibus suburbiis cum an-notatione annorum dierumque conventus Cracoviensis B. M. V. in Arenis Fratrum Carmelitarum in super omnium bonorum tam ecclesiae, conventus, librariae, quam praedii Naremba et Proszowice, inventaria post 1mam visi-tationem A. R. P. M. Serapionis Knyper Provincialis per Regnum Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae. Iussu et speciali ordinatione eiusdem. A. R..P. Magistro Martino Charzewicz tunc prioris officium agente. Syndico autem patre Epiphanio Przybysławsky diligenter correcta Anno Domini 166517. Rę-kopis powstał w wyniku wizytacji prowincjała Serapiona Knypera, na jego specjalne polecenie. Wówczas przeorem krakowskiego klasztoru na Piasku był Marcin Charzewicz, zaś syndykiem Epifaniusz Przybysławski, któremu polecono sprawdzenie zapisów majątkowych.

Na końcu rękopisu znajdował się inwentarz kościoła, spis mszałów, in-wentarz chórów kościelnych oraz inwentarz biblioteki. Wszystkie te części zostały wyrwane z rękopisu po 1975 roku. Wiadomości o nich czerpiemy za-równo z karty tytułowej, jak i mikrofilmu pozyskanego dzięki uprzejmości doktora Tadeusza Maciejewskiego, który korzystał z niego podczas pracy nad księgami muzycznymi18. Na mikrofilmie utrwalono spis mszałów i in-wentarz chórów. Inwentarz biblioteki, jako niewchodzący w zakres zaintere-sowań autora nie został zmikrofilmowany, prócz pierwszej karty. Na jej pod-stawie można spróbować odtworzyć wygląd całości, lecz jedynie ze względu na układ inwentarza.

Inwentarz jak wynika to z karty tytułowej, powstał w 1665 roku. Być może później był uzupełniany, gdyż zapisy w pozostałej części rękopisu się-gają 1675 roku. Na rozpoczynającej katalog karcie umieszczono tytuł: Inven-tarium Bibliothecae Conv[entus] Crac[oviensis] B[eatae] M[ariae] V[irginis] in Arenis. Poniżej pod podkreśleniem następuje spis ksiąg. Odtąd karta po-dzielona jest dwiema pionowymi kreskami na dwie części. Po lewej stronie większymi literami zamieszczono tytuł działu: Bibliorum in Fol[io], zaś po prawej: Libri SS. [sanctorum] Patrum in Folio. Pod tymi nazwami działów wpisano tytuły. Nie występują sygnatury. Liczby, które umieszczone są obok tytułów oznaczają ilość egzemplarzy lub tomów, np. Veteris et Novi Testamenti cum commentariis D. Hieronymi volumina distincta 2. Pismo tego fragmen-tu inwentarza jest jednej ręki, równe i starannie prowadzone19. Zaznaczone są skróty zarówno przez obcięcie, jak i ściągnięcie (kontrakcję). Przy jednym zapisie dopisano litery NB.

17 Tamże.18 T. Maciejewski, Inwentarz muzykaliów kapeli karmelickiej w Krakowie na Piasku z lat

1665–1684, „Muzyka”, t. 21:1975, s. 77–99.19 Charakter pisma powtarza się w całym rękopisie i jest powszechnie spotykany w in-

nych dokumentach zakonnych tego okresu.


— 205 —

Ułożenie ksiąg w inwentarzu jest nowością. Po raz pierwszy podzielono cały księgozbiór na działy, a w ich obrębie na formaty. Mimo tego, że nagłó-wek działu wskazuje na format książki, w tym przypadku in folio, w dziale Biblii znajdują się również egzemplarze innych formatów, jednak z zazna-czoną wielkością, np.

Item Biblia Latina in 4toBibliorum in 8vo Volum[ina] distin[ticta]2Concordantiae Breviores Bibliorum in 8voOdrębność formatu prócz zapisania go, zaznaczono również podkreśleniem.

Omawiając zagadnienie samego układu ksiąg należy uwzględnić całość działu. Jedyny cały dział, jaki można przebadać ze względu na jego zmikrofilmowa-nie, to dział Biblii. Zawierał on 13 zapisów obejmujących 23 woluminy. Był więc niewielki. Mniejsze formaty występują pod koniec działu, stąd wyda-je się, że twórca inwentarza postarał się o jego oddanie zgodne z ułożeniem na półce w bibliotece. Należy zauważyć jednak, że przy mniejszych działach zgodność układu na półkach i w inwentarzu nie jest tak istotna, jak w przy-padku działów większych, w których można napotkać na trudność w odna-lezieniu poszukiwanego dzieła. Tak więc, zakładając konsekwencję inwen-tarza, można przypuścić, że dla ułatwienia wyszukiwania, jak i pracy przy spisie, inwentarz oddaje rzeczywisty układ na półce.

Dział patrystyki rejestrował księgi ułożone według autorów. Na zacho-wanej fotografii pierwszej strony widać zapisane 40 ksiąg w formacie folio. Autor katalogu w przypadku wielotomowego dzieła zaznaczył ich ilość, np. in… volumina distincta 8. W kilku przypadkach zaznaczono kolor oprawy — biały, czarny i czerwony. Dział rozpoczynają Dzieła św. Hieronima w trzech tomach, następnie Lucubrationes omnes, komentarze do Listów Apostolskich i Ewangelii, szósty tom komentarza do proroków mniejszych, komentarz do Ewangelii św. Mateusza oraz drugi tom komentarzy do Listów Apostolskich. Dionizy Kartuz reprezentowany był czterema księgami — komentarzami do Hioba i Tomasza, do Ewangelii i Listów Apostolskich oraz homiliami de san-ctis. Nieco niżej zapisano trzytomowe wydanie dzieł św. Hieronima w czar-nej oprawie. Zapisane są tu jako D. Eusebii Hieronymi Stridonensis, a nie jak poprzednio S. Hieronymi, co może świadczyć o przeoczeniu dzieła, a może nawet o pomyłce katalogującego. W zapisie działu patrystyki najwięcej wi-docznych jest dzieł św. Augustyna, jest ich 21. Dwa ośmiotomowe komplety Dzieł oprawione były na czerwono i na biało. Ten drugi komplet z pewnością były darem wspominanego już Rocha z Poznania w 1603 roku. Ponadto za-notowano komentarze do Psalmów, Listy, Opuscula oraz pierwszy tom nie-określonego dzieła. Zapisano też przypisywane św. Augustynowi Canones. Ostatnie widoczne na pierwszej karcie są Dzieła św. Grzegorza — jednotomo-we oprawione na biało i dwutomowe na czerwono oraz Listy. To zapewne nie wszystkie księgi św. Grzegorza, jakie były w bibliotece, bowiem prócz czterech wymienionych widoczny u dołu strony kustosz Eiusdem wskazuje na kolejne.


— 206 —

Fot. 50. Karta tytułowa katalogu biblioteki na Piasku z 1665 r. Fotografia z mikrofilmu (fot. ze zbiorów AKKr)

Na mikrofilmie widoczny jest brzeg rękopisu, wskazując na co najmniej jeszcze kilkadziesiąt stron, na których mógł być zapisany katalog bibliotecz-

2. Katalogi osiemnastowieczne

— 207 —

ny. Należy mieć nadzieję, że poszukiwania składek tego rękopisu, albo hipo-tetycznie wykonanego mikrofilmu całego rękopisu będą owocne, przynosząc nowe informacje o bibliotece karmelitów, w tym bardzo mało udokumento-wanym zakresie.

2. katalogi osiemnastowieczne

inWentarz z lat 1712–1726

Po przeniesieniu biblioteki z klasztoru pw. św. Tomasza na Piasek koniecz-nością stało się jej uporządkowanie. O ile nie ma wzmianek bezpośrednio po 1678 roku, o tyle wiadomo, że wpierw biblioteką zajmował się o. Charzewicz, a po jego śmierci w 1687 roku o. Kociełkowicz. Jego zadaniem było sporzą-dzenie inwentarza. Uczynił to najprawdopodobniej jego następca w 1690 roku, gdyż wtedy pod datą 4 listopada zapisano Za księgę nową do spisania Biblioteki20. Miała to być osobna księga, niestety nie zachowała się do na-szych czasów. W dwadzieścia dwa lata później przystąpiono do sporządzenia nowego inwentarza21.

Prezentowany inwentarz22 jest pierwszym inwentarzem spisanym osobno. Traci przez to cechy spisu majątku, w jaki był włączany, a zyskuje przejrzy-stość w poruszaniu się po księgozbiorze. Rękopis został sporządzony w 1712 roku i był uzupełniany do roku 1726, zawiera się na 258 stronach o wymia-rach karty 31 x 19,5 cm. Przez lata pozbawiony był okładzin, które dodano w wyniku konserwacji w roku 2005. Na karcie tytułowej umieszczono napis: In Nomine Domini Amen. Inventarium librorum qui post clausum registrum accreverunt Bibliothecae Arenensi comparatum. Sub Felicissimis Auspiciis Admodum Reverendi Patris Magistri Fulgentii Miedzinski Sacrae Theologiae Doctoris Provincialis Poloniae & M.D.L. ac Felicissimo Regimine Conventus Admodum Reverendi Patris Magistri Gregorii Radwanski Sacrae Theologiae Doctoris Exprovincialis Anno Domini MDCCXXVI.

Na ostatniej zaś karcie zapisano: Et sic Bibliotheca Cracoviensis hoc Anno 1712 continet in Universum libros N. 4076 Ad M[aiorem] D[ei] G[loriam] D[ei]que G[enetricis] V[irginis] Mariae Honorem Amen.

Można uznać, że wpis z 1712 roku jest równoczesny z początkiem sporzą-dzania inwentarza, ponieważ inwentarz nie przewiduje dopisków poprzez zo-stawienie miejsca pomiędzy poszczególnymi działami. Stąd można uznać, że

20 Computus perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 704, s. 481.21 Prawdopodobnie istniał jeszcze jeden inwentarz biblioteki, bowiem Edward Chwa-

lewik powołuje się na nieokreślony katalog z 1704 r. E. Chwalewik, Zbiory polskie, Warszawa 1927, t.1 , s. 214.

22 Inwentarz biblioteki klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 700.


— 208 —

mamy do czynienia z zamkniętą liczbą 4076 ksiąg spisanych w roku 171223. Inwentarz rozpoczęto za prowincjalatu o. Fulgentego Miedzińskiego i prze-oratu krakowskiego o. Anioła Stoińskiego. Ten sam prowincjał zainicjował inwentarz i nakazał jego uzupełnienie po czternastu latach24.

Inwentarz spisany jest w jednej kolumnie. Zapis zawiera autora i tytuł książki oraz oddzielone marginesami literę działu i sygnaturę liczbową książ-ki, np.: Lombardi Sententiarum E 13, Decretalia Bonifacij BB 18, Annaei Se-necae Epistoles O 163, Varsevicij Paralellae Caesarum G 99. Dla ułatwienia szukania ksiąg w inwentarzu pierwsza litera każdego nowo zaczętego wer-su jest powiększona i pogrubiona, stanowiąc jakby inicjał. Niektóre wpisy są przekreślone z adnotacją na marginesie prohibitus. Czasem nie udało się bibliotekarzowi odszukać tytułu dzieła, zapisywał więc sine initio et fine, np. Homiliae in Matth. sine initio et fine F 293.

Fot. 51. Inwentarz biblioteki karmelitów na Piasku z lat 1712–1726, AKKr, sygn. 700 (fot. ze zbiorów AKKr)

Strona 256 zapewne była ostatnia i kończyła inwentarz. Po jego zakoń-czeniu bowiem, dopisano dział: Libri post inventarium factum reperti sub

23 W rzeczywistości katalog zawiera 4307 sygnatur.24 W 1726 r., kiedy uzupełniano katalog ponownie funkcję prowincjała sprawował o. Ful-

genty Miedziński.


— 209 —

signo hoc §. Na obecnej stronie 257, umieszczono cytowane podliczenie ilo-ści ksiąg. Pod nim jeszcze zapisano 9 ksiąg pod sygnaturami Z 805–825. Są to uzupełnienia powstałe na skutek zmian sygnatur w obrębie działu ksiąg włoskich i francuskich.

Należy zauważyć, że inwentarz podzielony jest na dwa katalogi. Był to podział językowy, który został z góry zamierzony bowiem przy końcu głów-nego katalogu umieszczono zapis: Finis Librorum Latinorum Bibliothecae Arenensis Carmelitarum Cracoviensium Antique Regularis Observantiae Ad M. D. G i zaraz po nim zaczynający następny katalog: Cathalogus librorum Italicorum & Gallicorum. Nie jest to ścisły podział, chociażby z tego wzglę-du, że dział łaciński zawierał dzieła w języku polskim.

Inwentarz był wielokrotnie uzupełniany. Widoczne jest to poprzez skre-ślenia i dopisane tytuły między wierszami, co powodowało nieraz dublowanie sygnatur. Ostatnim etapem wykorzystania była zmiana sygnatur widoczna zwłaszcza w dziale ksiąg włoskich i francuskich.

Pozostaje omówić jeszcze początek tego rękopisu. Pismo pierwszych dwu-nastu kart odbiega od pozostałej, jednolitej części rękopisu. Jest to także wi-doczne w gatunku papieru. Pismo pierwszych kart jest bardziej wyblakłe, natomiast pozostałe jest wyraźne, z tendencją do przebijania na drugą stro-nę karty. Pod przypominającą literę A z ogonkiem (lub połączenie liter A i C) zgromadzone są księgi podzielone na mniejsze działy ksiąg pobożnych, kazno-dziejskich, z zakresu teologii spekulatywnej i moralnej, książki filozoficzne, historyczne, polityczne i dotyczące retoryki. Działy te ułożone są wewnątrz według formatu (in folio, quarto, octavo, duodecimo).

Całość sprawia wrażenie wydzielenia osobnego mniejszego zbioru, który zawiera w sobie księgi z różnych dziedzin. Jest to najprawdopodobniej spis księgozbioru podręcznego lub innego, np. prowincjała, kaznodziei, czy kle-rykatu, który włączono do biblioteki w roku 1726. Do takiego spostrzeżenia prowadzą również inne wyróżniki, jak mniejsze pismo o różnym od pozosta-łej części rękopisu charakterze oraz oznaczenie działu inne od pozostałych, bowiem sygnatura składa się z litery A i podczepionej do niej litery C, two-rząc symbol podobny do litery Ą, oznaczający zapewne słowo accretio, czyli przyrost. Oddzielność tego zbioru została równie podkreślona nie występu-jącą gdzie indziej przerwą nad następującym po nim dziale B (Libri Sancto-rum Patrum). Wynika ona z tego, że zakładając możliwość kolejnych nabyt-ków pozostawiono jeszcze pół strony na uzupełnienie. Dział ten spisany na dziesięciu stronach zawierał 259 ksiąg, wśród których jest też kilka rękopi-śmiennych. Na końcu omawianego działu dopisano cztery dzieła25 i zamiesz-czono wpis: Additamentum Librorum in Folio sub Adm. Rndi Patris Sera-

25 Supplementum ad Cursum Theologicum Zagagliae; Theologia Polemica Felicis Vera-ni Tomus 1mus; Item ejusdem 2dus; Item ejusdem 3tius.


— 210 —

pionis Stegowski26 S.Th. Doctoris Provincialis Poloniae Magnique Ducatus Lithuaniae Regimine conscriptum.

Jak widać ten mały zbiór funkcjonował osobno i był uzupełniany do lat trzydziestych XVIII wieku27. Starano się nie dodawać ksiąg do istniejące-go katalogu, a wszelkie księgi wpływające do biblioteki umieszczano w tym dziale nabytków. Nie można powiedzieć, ze tworzył on niewielki zbiór nowoś-ci, bowiem prócz tych włączono tam w 1726 roku również i starsze książki.

Działy biblioteki karmelitów na Piasku według inwentarza bibliotecznego z lat 1712–1726

Cały katalog biblioteki karmelitów na Piasku składał się z 26 działów, do których przypisane były wszystkie litery alfabetu łacińskiego, z wyłącze-niem U, a dodaniem podwójnego BB i VV czyli W oraz dodatkowego znaku & dla działu utworzonego później. Wewnątrz działu książki ułożono według formatów, podając je w nagłówku. Dla bliższego ukazania schematu kata-logu poniżej przedstawiono nazwy poszczególnych działów oraz ich krótką charakterystykę.Ac Dział nie posiadał nazwy, a jedynie sygnatura wskazywała na to, że są to

nabytki. Dla porządku dzielił się na poszczególne dziedziny: Libri Devo-ti, Concionatores, Libri Theologici Speculativi et Morales et Speculativo-morales, Libri Philosophici, Libri Historici Politici Civiles & Rhetorici. Zawierał 259 pozycji.

B Libri Sanctorum Patrum Pierwsza karta tego działu, jak już wspomniano, napisana została na

nieco innym gatunku papieru. Dział urywa się zapisując sygnaturę B 30, a po przerwie kontynuowany jest od sygnatury B 5628. Brak jednej kar-ty, na której zapisano 25 ksiąg oraz informację o zmianie formatu na 4o. Zawierał 73 sygnatury.

BB Libri Antiquorum Authorum in variis materiis Dział zawierał 32 sygnatury. Mieściły się tu dzieła znane z wydań piętna-

stowiecznych jak: Pantheologia Raineriusa de Pisis, Speculum naturale, Speculum morale, Speculum historiale Wincentego z Beauvais, Chroni-con Antonina z Florencji, Kazania Leonarda de Utino oraz komentarze do Biblii, prawa kanonicznego autorstwa św. Hieronima czy Mikołaja z Liry.

26 O. Serapion Stegowski prowincjalat sprawował w latach 1728–1731.27 Należy zauważyć, iż w zapisaną sumę ksiąg 4076 nie wliczono tego działu. Rzeczywi-

ście katalog liczy sobie 4307 ksiąg, a różnica 231 ksiąg zbliżona jest do wielkości tego działu. Wskazywałoby to dodatkowo na jego odrębność.

28 Inwentarz biblioteki…, AKKr, sygn. 700, s. 12, 13.


— 211 —

Fot. 52. Inwentarz biblioteki karmelitów na Piasku z lat 1712–1726, AKKr, sygn. 700 (fot. autor)

C Commentatores Dział komentarzy do Pisma Świętego zawierał 187 sygnatur. Zgromadzono tu dzieła m.in. Corneliusa de Lapide, Hugona Kardynała,

Didaka Baeza, Didaka de Celada, Alojzego Novarini, Stanisława Soko-łowskiego, Jana de Pineda i wielu innych.

D Libri Theologorum Moralium Teologia moralna była reprezentowana przez takich autorów jak: Tomasz

z Akwinu, Theophilus Reginaldus, Stanisław Hozjusz, Franciszek Sua-rez, Hanibal Rosseli, Antonin z Florencji, Jan Gerson, Jan Azorius, Adam z Opatowa. W sumie dział zawierał 129 pozycji.

E Libri Theologi Speculativi Dział zawierał 197 pozycji wybitnych autorów na czele z Sentencjami Pio-

tra Lombarda. Były tu książki autorów znanych już z poprzednich katalo-gów biblioteki jak: Tomasz de Vio Caietano, Bartłomiej de Medina, Albert Wielki, Franciszek de Mayronis, Durandus, Henryk Gorichen, Tomasz z Akwinu, Bonawentura, Duns Scotus, Antonin z Florencji, jak i autorzy dzieł wydawanych w XVI wieku jak: Tomasz Młodzianowski, Szymon Ma-kowski, Hannibal Rosselli, Dominik Soto, Serafin Capponi, Grzegorz de


— 212 —

Valentia, Franciszek Silvius, Franciszek Suarez, Gabriel Vasquez i inni. Tutaj została umieszczona ponownie Pantheologia Raineriusa de Pisis (wcześniej w dziale BB), ale tym razem w formacie in quarto.

F Concionatores To największy dział zawierający literaturę łacińską i polską. Łączy się to w oczy-

wisty sposób z najczęstszym jego wykorzystaniem. Zawierał 333 pozycje. Są w nim umieszczone książki autorów zarówno średniowiecznych (Jakub de Vo-ragine, Petrus de Palude, Discipulus, Gerson, Bernard de Busto, Gabriel Biel) jak i nowożytnych (m.in. Jeremiasz Drexelli, Jan de Carthegena, Didacus Nis-senus, Jan Lopez, Juliusz Mazarini). Spośród polskich autorów zamieszczeni są m.in. Szymon Makowski, Piotr Skarga, Ambroży Nieszporkowic, Abraham Bzovius, Szymon Okolski, Jan Papczyński, Wojciech Tylkowski.

G Libri Historici Niemal równy w wielkości do poprzedniego, liczący 312 woluminów dział

zawierał dzieła historyczne. Były tu dzieła historyków starożytnych, jak Seneki, Liwiusza, Flawiusza, Ksenofonta, Plutarcha Moralia (które wcześniej zaliczano raczej do literatury moralizatorskiej) oraz nowożyt-nych, np. trzynastotomowe Annales Baroniusza, czy Tretera Peregrynacje Radziwiła. Tu też zgrupowano dzieła geograficzne, jak słynne Teatrum Orbis Terrarum Abrahama Ortela, czy siedmiotomowe Theatrum Vitae Humanae Th. Zwingera, przy którym dopisano prohibitus. Z zakresu li-teratury dotyczącej symboliki jest tu Mundus Symbolicus Picinelli’ego znane z użycia przy dekoracji biblioteki krakowskiej. Z polskiej literatury zamieszczono Orbis Polonus Szymona Okolskiego, Bzowiusza Historiae, Wojna Chocimska Jakuba Sobieskiego, Warszewickiego Paralellae Ca-esarum, związana z poznańskimi karmelitami Tomasza Tretera Historia Corporis Christi Posnaniae, Stanisława Szczygielskiego Tynecia i Aquila Polono-Benedictina, czy Herby Miast Polskich. Tematyka była szeroka, ale w większości obejmowała historię Kościoła i Polski, a także pomocne w tym temacie dzieła z zakresu geografii, symboliki i heraldyki.

H Libri Controversiarum Dzieła polemiczne i apologetyczne tu zgromadzone liczyły 115 pozycji

książkowych. Były to utwory autorów znanych już wcześniej jak kazania Henryka Institora, czy jego „podręcznik” Mallaeus malleficorum (zaliczo-ny do prohibitów), dzieła antyluterańskie (Enchiridion Jana Eckius’a), pisma władz kościelnych (np. Dekrety Urbana VIII, dekrety Soboru Try-denckiego i konstytucje synodu włocławskiego), katechizmy, podręczni-ki cenzury oraz indeksy ksiąg zakazanych (ogólne, jak ten za lata 1612– 1614, jak i lokalne — krakowski i koloński). Dzieła Hozjusza, Sokołow-skiego, Bellarmina i Suareza.

I Ius Canonici Prawo kanoniczne prócz podstawowego zakresu obejmującego zarówno

całość Kodeksu Prawa Kanonicznego, jak i osobno Dekretów Gracjana,


— 213 —

Dekretaliów Grzegorza IX, zawierało w swym dziale wiele komentarzy, np. Jasona Mayna. Są tu także kanony soboru trydenckiego i ustawy sy-nodów kościołów lokalnych, np. Krakowa, Moguncji czy Kolonii. Znalazło się tu również przez przypadek kilka ksiąg z zakresu prawa świeckiego, jak Infortiatum, Pandecta czy Institutiones Justyniana. Dział zawierał 59 sygnatur.

K Ius Civili Dział zawierał 39 pozycji. Były to opracowania Kodeksu Justyniana, jak

i prawa cywilnego, polskiego (Statuta Regni Poloniae) i miejskiego (Spe-culum Saxoniae).

L Libri Philosophorum Zawierał dzieła filozoficzne w 125 woluminach. Dział liczy wiele egzem-

plarzy dzieł Arystotelesa (Metaphisica, de Phisica auditu, de anima, Logica, Ethica) oraz komentarzy do jego pism (Aegidius Romanus, Jan Versor, Franciszek Toletus). Poza tym zgromadzone są tu dzieła licznych autorów: Boecjusza Isagogae, Rosseliego, Bartłomieja Anglika, Alberta Wielkiego, Piotra z Mantui i Piotra Hiszpana (Jana XXII), Jana Dunsa Szkota i Jana z Głogowa oraz podręczniki, np. Szymona Makowskiego Cursus Philosophiae. Zgromadzone tu dzieła prezentują filozofię, której wykład pozostawał poza karmelitańską interpretacją filozofii według my-śli Jana Bacona.

M Carmelitana Dział liczący 234 woluminy zawierał książki dotyczące zakonu karmeli-

tów lub też dzieła wydane przez członków tego Zakonu. Można podzielić jego zawartość na kilka zakresów tematycznych. Były tam dzieła teologicz-ne św. Cyryla (zaliczanego tradycyjnie do grona karmelitów), Jana Baco-na, Jana Baptysty de Lezana, Mateusza Orlandi, Franciszka Bonae Spei, i dzieła filozoficzne Aleksandra a Jesu, Eliasza Garcii oraz komentarze do Pisma Świętego. Są tu oczywiście utwory bezpośrednio dotyczące Zakonu, jak dzieła historyczne, które reprezentowali Daniel a Maria Virgine, Jan Baptysta de Lezana, Jan Paleonidorus, dzieła związane z kultem świę-tych karmelitańskich i Matki Bożej Szkaplerznej, czy pisma zakonne jak reguła, konstytucje i drukowane akta kapituł generalnych. Znalazły się tu również poezje sławnego karmelity z XV wieku, Baptysty Mantuana.

N Libri duplicati Carm[elitarum] Dział dubletów karmelitańskich zawierał 77 woluminów.O Libri Medices Książki medyczne stanowiły duży, liczący 198 sygnatur dział o bardzo sze-

rokim zakresie. Były tu podstawowe prace z zakresu medycyny Galena, Arystotelesa, Hipokratesa, komentarze Hugona do Kanonów Awicenny, a także dzieła renesansowych lekarzy jak Hugona Saxoniae, Baptysty Montanusa czy Antona Schneebergera. Oczywiście znalazły się tu rów-nież zielniki i Pharmacopaeae.


— 214 —

Największa część działu pochodziła z księgozbiorów Antona Schneeberge-ra, oraz ze zbiorów Jakuba i Krzysztofa Naymanów z połowy XVII wieku. Odzwierciedla on przede wszystkim zainteresowania wcześniejszych po-siadaczy, gdyż nie można bliżej określić tak szczegółowych zainteresowań karmelitów medycyną, zwłaszcza, że zdarzają się tu książki wydające się zupełnie nie potrzebne w klasztorze, jak medycyna kobiet czy o wychowa-niu niemowląt.

P Polonica Polonika stanowiły dział rozmaitości zebrane tu jedynie ze względu na

język jakim zostały napisane. Większą część stanowią kazania (Piotra Skargi, Bierkowskiego, Młodzianowskiego, Węgrzynowicza, Postilla ka-tolica Jakuba Wujka i kazania pogrzebowe oraz mowy oratorskie) i dzieła hagiograficzne (Adama Opatowskiego, Piskorskiego i dotyczące świętych karmelitańskich).

Znajdowały się w tym dziale ustawy państwowe jak Konstytucje i przy-wileje koronne 1550 i miejskie (Artykuły prawa magdeburskiego), kroniki (Bielskiego), czy takie różności jak Szymona Syrenniusza O ziołach roz-maitych, Paprockiego Herby Rycerstwa Polskiego, Jakuba Haura Skład Ekonomii Ziemiańskiej, Sebastiana Sleszkowskiego Odkrycie zdrad ży-dowskich czy Łukasza Górnickiego Rozmowy o wolności Elekcji. Dział zawierał 182 pozycje.

Q Dictionarii Dział słowników zawierał 17 pozycji. Było kilka słowników językowych

Calepina (łacińskie i wielojęzyczny), kilka grecko-łacińskich i hebraj-skich wraz z gramatyką. Zamieszczono też inne słowniki, jak z zakresu gramatyki i retoryki Margarita poetica Alberta de Eyb i słownik geogra-ficzny Ortelliego oraz słowniki cycerońskie Mariusa Nizoliego. Słownik Knapiusza polsko-łaciński został umieszczony w dziale poezji.

R Oratores et Politices Dział ten poświęcony był zagadnieniom politycznym i mowom wygłasza-

nym na świeckie i kościelne tematy. Zamieszczono też dzieła dydaktyczne poświęcone retoryce. Utwory reprezentowane są zarówno przez mówców starożytnych jak Cyceron, Seneka, czy Pliniusz, jak i autorów renesan-sowych, Erazma z Roterdamu, Filipa Melanchtona (prohibita), Aldusa Manutiusa, Hipokratesa Coi. Spośród polskich autorów można wymie-nić Bartłomieja Paprockiego Pharos Sarmatica, Fabiana Bierkowskie-go Orationes, Stanisława Sokołowskiego Orationes ecclesiasticae, Jana Skrzetuskiego Anatomia moralis oraz wiele panegiryków różnych auto-rów. Zawierał 131 pozycji.

S Libri Spirituale Dział liczący 183 pozycje skupiał się na literaturze poświęconej zagadnie-

niom duchowości. Są dzieła Jana Gersona i Tomasza á Kempis De imita-tione Christi, św. Brygidy Oratione de passione Christi, Roberta Bellar-


— 215 —

mina de arte bonae moriendi, Marcina Hinczy Rex Dolorum. Umieszczo-no wiele utworów Jeremiasza Drexelliego, kilka z zakresu duchowości karmelitańskiej, np. Jana á Jesu Maria Instructio novitiorum oraz pod-ręczne księgi egzorcyzmów.

T Libri Poetarum Dział zawierał oprócz poezji również księgi z zakresu gramatyki (Rudi-

menta grammaticae) i retoryki (Ellegantiorum Wawrzyńca Valle, Ele-gantiae Aldusa Manutiusa). Zgromadzone dzieła autorów starożytnych służyły przede wszystkim do nauki języka łacińskiego (Wergiliusz, Plaut, Lukan, Juwenalis, Seneka, Marcjalis, Boecjusz ze słynnym de Consola-tione) i greckiego (Homer). Z późniejszych dzieł znaleźli się w tym dziale m.in.: Jan Rawisius Epitheorum opus, Treter Theatrum virtutum Stanis-lai Hosii, dzieła Szymona Szymonowica, Bieżanowskiego, Młodzianow-skiego, i Liryki Sarbiewskiego. Zawierał 65 pozycji.

V Miscellanea Dział liczy sobie 235 pozycji. Wpisano do tego działu w większości starsze

księgi jak inkunabuły: Antonina z Florencji, Duranda, Ludolfa Kartuza, Palberta, Gersona, Pomeriusa, a także rękopisy z zaznaczeniem tegoż, np.: Manuscripta Serapionis Kociełkowicz, Manuscripta Eliae Smuczewicz oraz tak jak wskazuje tytuł różności: Psałterz Dawida wierszem opisany, Index librorum Typographiae Plantiniana, Manifestatio Lubomierscii, Kazania Jakuba Wujka.

W Manuscripta W tym dziale zawierającym rękopisy przewidziano możliwość dopisywania,

bowiem po 102 rękopisach tam umieszczonych pozostawiono półtorej strony wolnego miejsca. Księgi znajdujące się tutaj to przede wszystkim owoc stu-diów studentów karmelitańskich. Do głównych zaliczają się: komentarze do dzieł św. Tomasza (Summa, de Anima & Metaphisica, De actibus humanis), do dzieł Arystotelesa (Logica, Metaphysica, Philosophia). Drugą część tego zbioru stanowią kazania m.in. Serapiona Kociełkowicza. Pozostałe księgi dotyczą różnych dziedzin, np. Theologia moralis napisana przez Andrze-ja Smuczewicza, Index Fundationum Carmelitarum Poloniae Aleksandra Koślińskiego, czy nieokreślone Miscellanea precipua Cracoviensia.

X Libri duplicati Scholastici Dział dubletów ksiąg scholastycznych. Zamieszczono dzieła Ojców Kościo-

ła Grzegorza Wielkiego, Augustyna, Hieronima, dzieła filozoficzne i teolo-giczne, np. komentarze do dzieł św. Tomasza i Sentencji Piotra Lombarda. Zgromadzone są również książki z innych dziedzin: np. prawa cywilnego i historiografii. Dział mieścił 177 woluminów.

Y Libri duplicati Scripturistae Dublety dzieł poświęconym komentarzom do Pisma Świętego. Zamiesz-

czono jednak jeszcze dzieła dotyczące historii kościelnej, hagiografii, em-blematyki oraz różne kazania. Liczył 158 pozycji.


— 216 —

Z Libri Italici & Gallici Zebrane w tym dziale 668 ksiąg dotyczy różnych dziedzin. Kryterium po-

działu było wyłącznie językowe. Wyszukanie odpowiedniego dzieła w tym dziale było nieco utrudnione z powodu znacznych ilości ksiąg. Dział ten zapewne powstał na skutek zebrania kilku księgozbiorów powstałych w czasie studiów zakonników za granicą.

§ Libri post inventarium factum reperti W tym dziale, a raczej części księgozbioru, która powstała po sporządze-

niu katalogu dopisano 16 tytułów dzieł.To co od razu narzuca się oglądającemu schemat biblioteki, jest brak dzia-

łu, zazwyczaj oznaczanemu w bibliotekach literą A, gromadzącego Biblie. Ten podstawowy wydawać się mogło dział musiał istnieć, bowiem wątpliwe jest, aby zakonnikom wystarczały jedynie komentarze do poszczególnych ksiąg biblijnych zgromadzone w dziale C — Commentatores. Kilka egzemplarzy Biblii znajduje się w pierwszym dziale oraz w dziale Miscellanea. Niestety obecnie istniejący zapis układu katalogu wyklucza zamieszczenie tego dzia-łu z braku odpowiedniego miejsca.

inWentarz z końca XViii Wieku

W archiwum karmelitów w Krakowie na Piasku przechowywany jest in-wentarz biblioteczny, który datowany jest na około 1790 rok29. Jego czas po-wstania można jednak uściślić do kilku lat. Nieprecyzyjna datacja wynika z braku umieszczenia konkretnego roku na rękopisie, dlatego datę powstania wyznacza czas sprawowania funkcji prowincjała Tymoteusza Borka (1793–1797) i przeora krakowskiego Mariana Poradowskiego (1790–1797). Sprawo-wanie przez nich równocześnie tych urzędów przypada na lata 1793–1797. Kolejne bliższe określenie początków katalogu przynoszą zapisy w księgach rachunkowych30. Tam pod datą 28 maja 1794 roku zapisano: Od Oprawie-nia Regestru na Xiążki, sztychowania Liter, y za Klayster 3 (zł). Odnosząc się do tych samych rachunków można natrafić na zapis informujący o prze-znaczeniu 6 sierpnia 1793 roku pewnej sumy pieniędzy przekazanej przez przeora Mariana Poradowskiego na przeniesienie y układanie Xiążek w Bi-bliotece konwentu krakowskiego31. Byłby to zapewne początek pracy nad po-rządkowaniem księgozbioru krakowskiego po włączeniu do niego biblioteki konwentu pw. św. Tomasza.

Rękopis katalogu o wymiarach 33 x 21 cm, oprawiony jest w tekturę ob-leczoną ciemnobrązową skórą, zamknięciu służyły dwa wiązania rzemienne.

29 Inventarium Bibliothecae conventus… Cracoviensis…, AKKr, sygn. 701.30 Księga przychodów i rozchodów, AKKr, sygn. 714, s. 17.31 Tamże, s. 16.


— 217 —

Fot. 53. Inwentarz biblioteki z ok. 1794 r., Inventarium Bibliothecae Conventus…, AKKr, sygn. 701 (fot. autor)


— 218 —

Na obu okładzinach umieszczono ciemnoczerwoną naklejkę skórzaną z tło-czoną ozdobną ramką i tekstem: INVENTARIVM LIBRORVM BIBLIOTHE-CE CONVENTVS CRACOVIENSIS ARENENSIS P.P. CARMELITARVM A.O.R. Poniżej wytłoczono herb karmelitów32. Na karcie tytułowej umiesz-czono ozdobny wpis: In Nomine Domini Amen. Inventarium Bibliothecae Conventus Maioris Cracoviensis Ordinis Fratrum Beatae Mariae Virginis de Monte Carmeli sub Provincialatu Admodum Reverendis Patri Magistri et Doctoris Timothei Borek ac Regimine Conventus Admodum Reverendis Patri Magistri et Doctori Ex Provincialis Mariani Poradowski.

Katalog został zapisany na 150 stronach33. Każda strona ujęta jest czerwo-nym obramieniem i zaznaczonym marginesem po prawej stronie dla umiesz-czenia sygnatury. U góry każdej strony wykonana jest większymi literami litera działu i format ksiąg. W miejscu zmiany formatu jest to powtórzone34.

W porównaniu do katalogu z 1712 roku ubyło pod koniec XVIII wieku 167 pozycji katalogowych. W nowym inwentarzu wprowadzono zmiany w układzie działów. Zostały one bardziej przystosowane do zapotrzebowania korzysta-jących. Tak więc, dział Carmelitana został rozbity na kilka działów: Exposi-tores Ordinis Carmelitarum (M), Historici Ordinis Carmelitarum (N), Theo-logi Speculativi, Morales etc. Ordinis Carmelitarum (T), Philosophi Ordinis Carmelitarum, Concionatorii et Spirituales Ordinis Carmelitarum (U) i Po-lonici Ordinis Carmelitarum (W). Jednocześnie dział Polonica został rozbity na trzy, tj. Concionatores Polonici (P), Polonici Ordinis Carmelitarum (W), Polonici Miscellanei (X), a dział Oratores et Politices i Libri Poetarum połą-czony w jeden Oratores, Politici, Poetae et Grammatici (R). Zrezygnowano też z trzech działów dubletów.

Zmiany te łączące lub rozbijające poszczególne działy miały miejsce w obrę-bie tej samej liczby liter, dodano jedynie literę U, rezygnując jednak z podwo-jonego BB. W tymże katalogu brak jest również wspominanego wyżej działu Ą, który miał pomieścić dzieła osobnego zbioru. Również na początku katalo-gu, daje się zauważyć brakujący wcześniej, dział Biblii i konkordancji biblij-nych. Nowością jest również odmienny od poprzedniego sposób sygnowania ksiąg. W omawianym katalogu liczba umieszczona przy literze nie jest cią-gła w obrębie jednego działu, lecz jest związana z formatem książki. Znaczy to, że przykładowo uzyskiwano cztery sygnatury B1 (in Folio, in 4o, in 8o, in 12o). Taki układ wydawałby się utrudnieniem, jednak w praktyce pozwalało

32 Tłok introligatorski był taki sam, jaki wcześniej używał klasztor św. Tomasza. Widać, że po jego częściowej likwidacji, kilka sprzętów przeszło do klasztoru na Piasku.

33 Rękopis posiada 166 stron, dwie karty z przodu stanowią ochronę, pozostałe umiesz-czone w końcu rękopisu przewidziane zostały do umieszczania tam kolejnych wpisów lub dodatkowych informacji.

34 W wielu miejscach katalogu widać przekreślenia tytułów, uzupełnienia interlinearne i zmiany sygnatur. Jest to zapewne wynik prac przygotowawczych do stworzenia no-wego katalogu w XIX wieku.


— 219 —

to w przyszłości łatwo dodawać nowe książki do działów tak, by ich położe-nie na półce miało swoje odbicie w katalogu35. Aby nie było pomyłek o jaki format książki w dziale chodzi, umieszczono na każdej karcie katalogu sto-sowny nagłówek.

Nazwy działów oraz liczbę ksiąg w poszczególnych formatach ilustruje poniższa tabela (Tab. 1). Jak wynika z niej największym działem była litera-tura włoska i francuska, co jednak ze względu na wydzielenie tej części księ-gozbioru tylko z powodu języka, tak jak uprzednio, należy traktować osob-no. Najobszerniejszym pozostaje dział kaznodziejski, choć liczący jedynie 36 pozycji więcej niż w katalogu z 1712 roku. Trudno określić, który z działów najbardziej się powiększył, bowiem ich obecna zawartość mogła pomieścić dawne zlikwidowane działy. Liczba całkowita księgozbioru w końcu XVIII wieku wyniosła 4136 pozycji katalogowych36. Jak już wspomniano jest to o 167 mniej niż około siedemdziesiąt lat wcześniej. Do rachuby należy też dołączyć księgozbiór klasztoru pw. św. Tomasza, liczący ok. 500 woluminów. Uwzględniając liczne nabytki osiemnastowieczne należy przyjąć, iż w tym okresie musiało zaginąć kilkaset woluminów. Poświadcza to również Edward Chwalewik pisząc, iż w roku 1788 zaginęło prawie 500 tomów37.

Tab. 1. Rozmieszczenie ksiąg w poszczególnych działach i formatach według katalogu biblioteki karmelitów na Piasku w Krakowie z 1794 roku

Litera działu

Nazwa działu Format Razem

in folio in 4o in 8o in 12o

A Libri Bibliarum et Concordantia-rum

19 5 11 3 38

B Libri Sanctorum Patrum 44 9 19 1 73C Commentatores 115 43 26 9 193D Theologi Morales 28 33 36 32 160E Theologi Speculativi 149 96 63 38 346F Concionatores 71 174 110 15 370G Historici 105 82 109 67 363

35 Pomimo tego układu na końcu katalogu zamieszczono grupę ksiąg Sine litteris libri. Została ona sporządzona już w XIX wieku. Dopisano również do nich jakieś sygnatu-ry, które jednak nie są czytelne ze względu na częste powtórzenia.

36 Dla porównania biblioteka krakowskich kapucynów w 1730 r. liczyła 2557 tomów, w 1769 r. 2655 tomów, a w 1790 r. jej katalog odnotowywał 3118 tytułów. Zob. J. Ma-recki, Biblioteka klasztoru kapucynów w Krakowie, w: Bibliofilia consecrata, pod red. K. Wojtowicza, Kraków 2005, s. 44–45.

37 E. Chwalewik pisze również, że w drugiej poł. XVIII wieku biblioteka karmelitów na Piasku liczyła 1852 dzieła. Trudno dociec skąd zostały wzięte te informacje, gdyż na podstawie zachowanych inwentarzy należy uznać je za błędne — zaniżone. E. Chwa-lewik, Zbiory polskie, Warszawa 1927, t. 1 , s. 214.


— 220 —

Litera działu

Nazwa działu Format Razem

in folio in 4o in 8o in 12o

H Controversi 14 31 36 14 95I Ius Canonicum 26 31 15 4 76K Ius Civile 27 12 10 3 52L Philosophi 27 49 48 49 203M Expositores Ordinis Carmelitarum 23 5 2 – 30N Historici Ordinis Carmelitarum 20 50 25 15 110O Medici 20 39 109 14 182P Concionatores Polonici 52 102 21 7 222Q Dictionarii 11 2 – – 13R Oratores, Politici, Poetae et Gram-

matici 37 40 93 59 229

S Ascetici 4 17 62 96 179T Theologi Speculativi, Morales etc.

Ordinis Carmelitarum 52 25 16 2 95

U Philosophi Ordinis Carmelitarum 5 17 – 14 36V Concionatorii et Spirituales Ordi-

nis Carmelitarum 2 28 4 – 34

W Polonici Ordinis Carmelitarum 4 14 6 2 26X Polonici Miscellanei 19 37 23 4 83Y Manuscripta 2 28 8 2 40Z Italici et Gallici 19 426 173 203 821

Sine litteris libri 68Razem 4136

Źródło: Inventarium Bibliothecae Conventus… Cracoviensis Ordinis F.F. B. Mariae Vir-ginis de Monte Carmeli…, AKKr, sygn. 701.

Podsumowując pracę bibliotekarzy w zakresie tworzenia katalogów, moż-na bez trudu zauważyć, iż przez pierwsze wieki funkcjonował jedynie spis książek sporządzony podobnie jak inwentarz ruchomości. Przygotowanie ka-talogu stało się koniecznością w wyniku napływu ksiąg do biblioteki, która wymagała odpowiedniego podziału na tematy. Potrzeba wynikała również z rozwijających się studiów zakonnych w klasztorze krakowskim i dostar-czenia odpowiedniej lektury studiującym. Dopiero w połowie XVII wieku powstał katalog z prawdziwego zdarzenia posiadający podział tematyczny. Niestety, nie zachował się do naszych czasów. W drugiej połowie XVII wieku widać działania jakie podejmowali zakonnicy w celu uporządkowania zbioru. Największe wówczas zasługi położyli Marcin Charzewicz i Serapion Kocieł-kowicz. Ich praca została zapisana w katalogu z 1690 roku, który również nie zachował się. Początek XVIII wieku przyniósł uporządkowanie księgozbioru


— 221 —

według układu działowego z sygnaturami ciągłymi w obrębie działów. Nie-pewne zapiski wskazują na kolejny inwentarz z połowy XVIII wieku, kiedy to działał pierwszy zakonnik, który określał się mianem bibliotekarza — Eliasz Samnocki. Ostatnim etapem prac bibliotecznych w XVIII wieku był katalog z roku 1793/4, w którym przeorganizowano układ biblioteczny na bardziej funkcjonalny, pozwalający na późniejsze dopisy.

Warto porównać inwentarze biblioteczne większych klasztorów karme-litańskich w Polsce, które były ośrodkami studiów zakonnych. Są to poza Krakowem — Poznań, Lwów i Wilno. Dla wymienionych klasztorów w kra-kowskim archiwum karmelitów przetrwały jedynie liczne katalogi wileńskie i lwowskie. Wszystkie zachowane inwentarze powstały, (prócz trzech z koń-ca wieku XVII) na przestrzeni XVIII wieku. Ze Lwowa z klasztoru większe-go na Przedmieściu Halickim zachowało się 16 inwentarzy bibliotecznych z lat: 169338, 169739, 170840, 172041, 1720–172242, 172643, 173044, w tym dzie-więć samodzielnych z lat 174845, 175446, 176147, 176548, 176949, 177250 i 177751, zaś z klasztoru św. Marcina we Lwowie trzy inwentarze z lat 177252, 177753, 178054. Z Wilna zachowały się zaledwie dwa inwentarze z klasztoru pw.

38 Inventarium auri, argenti, clenodiorum et totius suppelectilis ecclesiae et conventus Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 374, s. 41–86.


40 Inventarium auri, argenti, clenodiorum et totius suppelectilis ecclesiae et conventus Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 376, s. 63–128, 139–141.


42 Inventarium auri, argenti, clenodiorum et totius suppelectilis ecclesiae et conventus Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 379, s. 67–94, 99–126, 129 (nieukończony, w po-zostałej części brudnopis).



45 Series librorum bibliothecae Carmeli Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 389.46 Series librorum bibliothecae Carmeli Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 390.47 Registrum librorum bibliothecae Carmeli Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 391.48 Inventarium librorum bibliothecae Carmeli Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 392.49 Series librorum bibliothecae Carmeli Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 393, i ta-

kież, AKKr, sygn. 394.50 Series librorum bibliothecae Carmeli Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 395, i ta-

kież AKKr, sygn. 396.51 Series librorum bibliothecae Carmeli Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 397.52 Inventarium ecclesiae conventus Leopoliensis ad s. Martinum…, AKKr, sygn. 462,

s. 43–54.53 Inventarium totius suppelectillis tam ecclesiae quam conventus s. Martini…, AKKr,

sygn. 463, s. 45–60.54 Inventarium totius suppelectillis tam ecclesiae quam conventus s. Martini…, AKKr,

sygn. 464, s. 45–59.


— 222 —

Wszystkich Świętych z lat 168155 i 180456 oraz trzy z kościoła św. Jerzego z lat 1709–172457, 174258 i 175159.

W 1693 i 1697 roku we Lwowie inwentarze biblioteki umieszczone zostały w zbiorczym inwentarzu klasztornym. Książki w inwentarzu spisane zostały według działów tematycznych i formatów. Wyodrębnionych zostało 14 dzia-łów oznaczonych literami od A do O60, ponadto wydzielono leksykony, książki włoskie, hebrajskie, greckie i ruskie, heretyckie oraz duplikaty. W bibliotece umieszczono też dziewięć graduałów i antyfonarzy. Na koniec spisano książki, które nie wchodziły w liczbę powyżej specyfikowanych61. Łączna ilość ksiąg wynosiła w końcu XVII wieku około 130062.

Sporządzony w 1726 roku inwentarz ksiąg biblioteki lwowskiego klasz-toru kontynuował podział działowy pod literową sygnaturą, nie zaznaczono numeru w dziale danej książki, a jedynie ilość egzemplarzy podanego tytu-łu. W inwentarzu zamieszczono jeszcze spis ksiąg podarowanych staraniem prowincjała Andrzeja Barszczewskiego w 1729 roku przez kapitułę katedral-ną we Lwowie. Książki te są ułożone według działów i formatów w liczbie 951 egzemplarzy63.

Od roku 1748 we Lwowie sporządzano osobne katalogi. Ułożone je w dwóch porządkach in ordine inferiori (duże litery) i in ordine superiori (małe litery podwojone). W tych porządkach wyodrębniono działy, w których książki są ponumerowane (nie wiadomo czy to sygnatura). Działy porządku wyższego i niższego częściowo się pokrywały. Niższy obejmujący dziesięć działów (A–K) zawierał 1107 ksiąg, wyższy z 19 działami (sygnatury z małych podwojonych liter od aa do ss) — 2406 ksiąg i 191 rękopisów, dając liczbę ogólną 3704 wo-luminów. Dwadzieścia lat później w 1769 roku biblioteka liczyła podobną

55 Inventarium rerum ecclesiae conventus Vilnensis Sanctorum Omnium…, AKKr, sygn. 633, s. 26–29.

56 Inwentarz kościoła pod tytułem Wszystkich Świętych Xięży karmelitów… w Wilnie…, AKKr, sygn. 634, s. 9–11.

57 Inwentarz kościoła św. Jerzego w Wilnie, AKKr, sygn. 630, s. 50–54.58 Inventarium ecclesiae et conventus Vilnensis ad s. Georgium…, AKKr, sygn. 631,

s. 17–21.59 Inventarium suppelectillis ecclesiasticae conventus Vilnensis s. Georgii…, AKKr,

sygn. 632, s. 27–41.60 Dla oznaczenia formatu sygnatura ulegała zwielokrotnieniu, np. dział Patres oznaczony

literą A oznaczał księgi in folio, zaś Aa — quarto, Aaa — octavo, Aaaa — in sedecim.61 Nie odnaleziono przyczyny wyodrębnienia tego zespołu ksiąg, gdyż treść ich mogła

wejść w skład poszczególnych działów. Być może był to oddzielny księgozbiór podręcz-ny. Inventarium auri, argenti, clenodiorum et totius suppelectilis…, AKKr, sygn. 375, s. 70–71.

62 Różnica pomiędzy dwoma inwentarzami 1693 i 1697 r. wynosi zaledwie kilka pozycji. Inwentarz późniejszy weryfikuje stan biblioteki i nie zamieszcza tych ksiąg, które zo-stały skreślone w inwentarzu wcześniejszym.

63 Inventarium auri, argenti, clenodiorum et totius suppelectilis…, AKKr, sygn. 380, s. 146–167.


— 223 —

ilość ksiąg, bowiem notuje się 3684 pozycje64. Katalog z 1777 roku kontynu-uje ten podział, jednakże w wyższym porządku widoczna jest reorganizacja zmniejszająca litery sygnatur (aa — ll) do jedenastu (nieosygnowane prohi-bita i dodatkowe controversi)65.

Fot. 54. Działy w katalogu biblioteki klasztoru karmelitów na Piasku z ok. 1794 r., AKKr, sygn. 701 (fot. autor)

W klasztorze wileńskim w 1681 roku w inwentarzu klasztornym umiesz-czono spis ksiąg biblioteki zatytułowany: Inventarium Librorum Bibliothecae Vilnensis SS. Omnium Anno 1681. Książki spisano jedynie według formatu, jednakże zaznaczono księgi rękopiśmienne (19) i w języku włoskim (9). Łącz-nie 165 ksiąg. Późniejszy inwentarz klasztoru z 1804 roku66 opisuje pomiesz-czenie biblioteczne i znajdujące się tam sprzęty. W zbiorczym zestawieniu podaje tylko liczbę ksiąg w poszczególnych czternastu działach i formatach, dając świadectwo układu biblioteki. Na początku XIX wieku biblioteka po-siadała 2287 ksiąg i 28 ksiąg chórowych67.

64 Series librorum bibliothecae conventus Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 393.65 Series librorum bibliothecae conventus Maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 397.66 Inwentarz kościoła pod tytułem Wszystkich Świętych Xięży karmelitów… w Wilnie…,

AKKr, sygn. 634, s. 9–11.67 W bibliotece wileńskiej w 1841 r. miało pozostawać jeszcze około 1500 ksiąg, natomiast

dziesięć lat później (1856, 1861) ich liczba zmniejszyła się do 757 egzemplarzy. Zob.


— 224 —

3. zawartość treściowa księgozBioru

Zbiory biblioteczne karmelickiego klasztoru na Piasku w Krakowie najwięk-szy zasób i najbardziej rozbudowany tematycznie posiadały w w XVII i XVIII wieku. Aby rozeznać się w ich zawartości należało omówić zarówno główny trzon biblioteki, to znaczy księgi drukowane, jak i rękopisy, które często nie były wpisywane w katalogi biblioteczne. Dołączono również opis ksiąg liturgicznych nie wchodzących w skład ówczesnej biblioteki, ale uwzględnionych ze względu na ich dzisiejsze przechowywanie oraz obraz pracy intelektualnej karmelitów.

kSięgi rękopiśmienne W XVii–XViii Wieku

Klasztor karmelitów na Piasku w XVII i XVIII wieku obfituje w rękopisy. Wynika to oczywiście z zachowania większej ilości materiałów archiwalnych i bibliotecznych z tego okresu, a i wielkich strat poprzednich wieków. W biblio-tece i archiwum przechowuje się 90 rękopisów zebranych w 76 woluminach. Zbiory muzyczne i liturgiczne notują 20 ksiąg. Zarówno księgi biblioteczne, jak i liturgiczne o których tu mowa, to jedynie część przechowywanych zbio-rów wydzielona ze względu na ich przynależność do krakowskich klasztorów.

O rękopisach w XVII wieku dowiadujemy się ze skromnych przekazów, jakie niosą inwentarze ksiąg oraz akta kapituł prowincjalnych. Inwentarze z lat 1595 i 1602 nie notują osobno rękopisów i dopiero na takie można natra-fić w inwentarzu z 1712 roku. Jak wspomniano katalog z połowy XVII wieku zaginął, a zapewne niósłby ze sobą wiele informacji, bowiem należałoby się spodziewać, że zastosowany tutaj podział działowy wyróżniał też rękopisy.

Natomiast pośród akt kapituł prowincjalnych można napotkać informa-cje dotyczące rękopisów. Stanowią one kwestie sporne, a także są powodem ustalenia winy oraz sankcji karnych. Wspominano już wcześniej, przy oma-wianiu przepisów bibliotecznych, o dwóch takich sprawach. Jedna dotyczyła kradzieży przez lektora Justusa Hiliona, gdzie nie zaznaczono jakie księgi utracono, określając je jako cenne. Zaś inna dotyczyła rękopisów Marinusa Mroszkowicza, a szczególnie jego kazań, z których korzystał Mikołaj Czeski. Miało to miejsce w 1681 roku. Marinus Mroszkowicz razem z Marcinem Cha-rzewiczem w 1666 roku, jako pierwsi karmelici w wieku XVII obronili tytuł doktorski na Wydziale Teologicznym Akademii Krakowskiej. Oczywistym jest, że ten zakonnik posiadał rękopisy, będące chociażby wynikiem własnej pra-cy naukowej. Niestety nie zachowały się do naszych czasów. Jedynymi jego rękopisami, niedawno odnalezionymi, jest kilka krótkich utworów oprawio-nych razem z drukami szesnasto- i siedenastowiecznymi. Rękopisy dedyko-

J. Stuleblak, Dzieje kościoła i klasztoru OO. Karmelitów w Wilnie pw. św. Wojciecha i Wszystkich Świętych, Kraków 1973 (maszyn. w AKKr).

3. Zawartość treściowa księgozbioru

— 225 —

wane były w dniu urodzin (pro die Nataliciorum) Mikołajowi Dąbrowskiemu, który był regensem studiów karmelitańskich w Poznaniu68. Umieszczony na dwudziestu kartach pierwszy rękopis zatytułowany Thesaurus seu Concha Gemmarum charakteryzuje się siedmioma całostronnymi ilustracjami. Ko-lejny, również dedykowany Mikołajowi Dąbrowskiemu, zatytułowany jest Splendor Religionis Carmeliticae i zawiera pięć miniatur o tematyce karme-litańskiej przedstawionych w formie emblematów z łacińskimi sentencjami. Następujący po nich tekst pisany jest kursywą, w odróżnieniu od uprzednie-go ozdobnego i czytelnego pisma.

Fot. 55. Marinus Moszkowicz, Thesaurus seu Concha Gemmarum, Poznań, ok. 1638–1644 (fot. P. Droździk)

Trudno łączyć te wczesne panegiryki, napisane przez kleryka69 dla uczcze-nia swego zwierzchnika, z rękopisami o których wspomina kapituła prowin-

68 Mikołaj Dąbrowski występuje w archiwaliach jako regens studium krakowskiego w la-tach 1632–1634. W 1635 r. został wybrany prowincjałem i jemu polecił generał reformę prowincji. W latach 1638–1644 kierował klasztorem poznańskim, będąc równocześnie regensem studium zakonnego. W 1644 r. został ponownie wybrany prowincjałem (do 1649). Trzeci z kolei prowincjalat rozpoczął w 1652 r. Zmarł po 1655 r.

69 Marinus Mroszkowicz musiał wówczas być klerykiem, bowiem na jednym z rękopi-sów zapisał Fr. Marinus Mroszkowicz Pyzdrensis Philosophiae audens. Zapewne więc niewiele wcześniej wstąpił do Zakonu. Jego nazwisko nie figuruje na liście nowicjuszy klasztoru krakowskiego. Mikołaj Dąbrowski (zm. 1655), któremu dedykowane były


— 226 —

cjalna z 1681 roku. Zapewne były to inne pisma. Należałoby także wykluczyć zamieszczone na końcu tego klocka introligatorskiego kazanie de Passione Domini Nostri Iesu Christi, właśnie z racji tego sąsiedztwa. Cały wolumin został podarowany bibliotece klasztoru na Piasku przez o. Telesfora Nakla-szewicza w 1666 roku.

Z karmelitańskich źródeł można dowiedzieć się również o innych rękopi-sach m.in. o dwóch rękopisach o. Błażeja Choickiego nazywanego Palatiu-sem. Jeden z nich De ortu et progressu Ordinis prophetici Eliae był dziełem historycznym i zawierał wiadomości dotyczące początków zakonu karmeli-tów. Został napisany w 1629 roku, ale w 1655 uległ zniszczeniu w czasie na-jazdu szwedzkiego. Drugi jego egzemplarz był w XVII wieku przechowywa-ny w klasztorze w Kolonii70. Inny jego rękopis De Confraternitate Scapula-ris BMV de Monte Carmeli został przedstawiony na kapitule prowincjalnej w 1629 roku. O jego losach również niewiele wiadomo. W źródłach wspomnia-ny jest również Albert Polevicius71 (zm. 1627), który miał napisać kazania postne oraz de tempore et de sanctis72.

W inwentarzach bibliotecznych rękopisy występują dopiero od roku 1712. Wówczas w stworzonym dziale Manuscripta zapisano 102 dzieła. Rękopisy umieszczono też sporadycznie w innych miejscach. W podręcznym dziale ozna-czonym literą Ą znalazło się siedem dzieł filozoficznych, kazanie i trzy dzieła filozoficzne, w tym dwa według wykładni Bacona. Poza tym jeszcze w dziale Miscellanea znalazły się dwa rękopisy o. Serapiona Kociełkowicza i o. Elia-sza Smuczewicza, bez zaznaczenia jakiej materii miały dotyczyć.

Spośród dzieł zgromadzonych w dziale rękopisów 40 dotyczyło filozofii, 29 teologii (głównie komentarzy do św. Tomasza), 12 rękopisów stanowiły kazania, były dwa dzieła hagiograficzne (żywoty karmelitów: bł. Frankusa i św. Anioła) i dwa dzieła historyczne oraz jedno medyczne. Pozostałych 16 rę-kopisów obejmowało różne tematy od książek pobożnościowych po typowe miscellanea. Łączna ilość rękopisów wynosiła 115 woluminów. Jedynie dwa nazwiska karmelitów krakowskich zostały przy nich wymienione. Przy sześ-

utwory po zakończonym prowincjalacie w latach 1635–1638 (określenie Pater Provin-ciae było używane w stosunku do eksprowincjałów), przeszedł na przeorstwo do Pozna-nia gdzie był równocześnie regensem studiów. Porównując spisy zakonników można dojść do wniosku, iż rękopis powstał pomiędzy 1638 a 1644 r., a bardziej po 1641 r., kiedy po raz pierwszy jako kleryk pojawia się w aktach Marinus Mroszkowicz. Por. Akta kapituł prowincjalnych…, AKKr, sygn. 93, k. 116v.

70 Zob. C. de Villiers, Bibliotheca carmelitana, Orleans, 1752, t. 1, k. 294.71 Albertus Polevitius, natione Polonus, patria & Coenobio Cracoviensis in declamandis

ad populum Concionibus, sui temporis, sine injuris, per annos quadraginta & amplius, facile Princeps: religiosa Vir veleberrimus pietate, assiduus sacrarum literarum inve-stigator; obiit Cracoviae, anno 1627. zob. Cosmas de Villiers, Bibliotheca carmelitana, Orleans, 1752, t. 1, k. 26.

72 Nie wiadomo, czy te kazania były wydane drukiem.


— 227 —

ciu rękopisach zapisano skryptora Serapiona Kociełkowicza73 i przy dwóch Eliasza Smuczewicza74.

Katalog biblioteczny z 1790 roku75, który wcześniej przedstawiono, przynosi pewne zubożenie pod względem rękopisów, bowiem pod działem Manuscrip-ta mieści się tylko 40 woluminów. Ta część katalogu, jak i pozostałe, została podzielona ze względu na formaty. Zbiór rękopisów pod względem treścio-wym zawierał wówczas dziesięć traktatów teologicznych, sześć dzieł o tema-tyce kaznodziejskiej i oratorskiej, trzy dzieła filozoficzne, dziewięć książek pobożnościowych zawierających medytacje i ćwiczenia duchowe, dwa żywoty świętych, jedno dzieło muzyczne i sześć dzieł, które można określić jako koś-cielne, bowiem zawierały zbiory przepisów mszalnych, modlitwy wstępne, zbiory odpustów i formuły zaopatrzenia chorych. Z miscellaneów były dwie pozycje: Wiadomość o Monecie Polskiey y Cudzoziemskiey i Manifestatio Lubo-mierscii76. W tym katalogu z końca XVIII wieku nie wyróżniono już nazwisk skryptorów krakowskich. Wyjątkiem są trzy dzieła Serapiona Kociełkowi-cza, dwa oznaczone jako kazania, i jedno zawierające Rekollekcye na dni 10.

Rękopisy obecnie zachowane w bibliotece karmelitów związane są przede wszystkim z edukacją zakonników. Są to książki powstałe w czasie studiów karmelitańskich na różnym poziomie, dzieła z zakresu filozofii i teologii oraz encyklopedie. Wśród nich jest wiele autorstwa wybitnych karmelitów. Pozo-stałe rękopisy nie będące bezpośrednio związane z edukacją to zbiory przepi-sów kościelnych, dzieła z teologii praktycznej i carmelitana. Dużą część zbioru stanowią zbiory kazań. Spośród dzieł filozoficznych przeważają komentarze do dzieł Arystotelesa i przeróżne kompendia teologiczno-filozoficzne. Obec-ne są również w znacznej liczbie dzieła filozoficzne według karmelitańskiej wykładni Jana Bacona. Dzieła teologiczne to traktaty de gratia, de actibus humanis, de angelis, de mystica Sanctissimae Trinitatis, de peccatis, de in-carnatione Verbi, de voluntate Dei, de sacramentis in communi, de virtutibus theologicis. Z teologii praktycznej znalazły się traktaty de penitentia, de sac-ramento matrimoni, ordo idearum saramentorum. Są też dzieła z zakresu apologetyki, jak Obrona Wiary Katolickiy (M 177) przypisywana Serapiono-wi Kociełkowiczowi z około 1700 roku, czy Fortalicium Fidei.

Rękopisy bezpośrednio dotyczące Zakonu karmelitów prezentują się w znacznej ilości, co oczywiście wynika z charakteru tej biblioteki. Są to

73 Liber variar. descrip. Serap. Kociełk (W 46), Manuscripta Serapionis Kociełkowicz (V 43), Conciones (W 32, W 35, W 36, W 72). Zob. Inwentarz biblioteki klasztoru kar-melitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 700.

74 Theologia moralis Andr. Smuczewicz (W 34), Manuscripta Eliae Smuczewicz (V 44). Tamże.

75 Inventarium Bibliothecae conventus… Cracoviensis…, AKKr, sygn. 701, s. 124–125.76 Prawdopodobnie jest to utwór Jawnej niewinności manifest Jerzego Stanisława Lubo-

mirskiego (1616–1647), który został wydany w obronie wolności przed absolutyzmem dworu w 1666 r.


— 228 —

wspomniane już dzieła teologiczne i filozoficzne wykładni karmelitańskiej Jana Bacona, ale również Medulla Decoris Carmelitis z XVII wieku, zawie-rająca fragmenty bullarium karmelitańskiego, podobnie jak dwutomowe Se-lecta ex Bullarium Ordinis Nostri z 1725 roku, Reguła św. Alberta, rękopisy dotyczące życia zakonnego Examen Noviciorum, Disciplina Monastica Jana Baptysty de Lezana oraz dotyczące duchowości i liturgii jak Godzinki, litanie, medytacje, Exemplum meditationis de odio peccati preparatio. Znalazł się tu także rękopis zawierający mowy jakie wygłaszali przed papieżami przełoże-ni karmelitańscy (M 178). Spośród kazań w największej liczbie zachowały się zbiory autorstwa o. Serapiona Kociełkowicza Addis inceptis Virgo benig-na meis Maria Anno 1691 (M 174), Conciones Variae (M 176), Conciones pro Dominicis, kazania szkaplerzne (M 190), Kazania (M 192).

Oprócz [o.] Serapiona Kociełkowicza jeszcze kilku autorów jest wymienio-nych z imienia. Miedzy innymi jest to o. Marinus Mroszkowski z rękopisem iluminowanym z pierwszej połowy XVII wieku, dedykowanym o. Mikołajo-wi Dąbrowskiemu ówczesnemu regensowi studiów poznańskich, o. Grzegorz Radwański z kursem teologii z 1715 roku (M 198), o. Konstanty Strzałkowski z polskim tłumaczeniem francuskiego dzieła o początkach chrześcijaństwa z połowy XVIII wieku, również z tego okresu (1746–1747) pochodzi rękopis o. Eliasza Samnockiego77 powstały w czasie studiów w rzymskim kolegium karmelitów — Transpontinie. Zawiera on traktaty o łasce i o aniołach oraz współoprawną z nimi dyskusję o Tajemnicy Trójcy Świętej. Również wówczas na studiach rzymskich powstał rękopis o. Konstantego Strzałkowskiego Trac-tatus de actibus humanis (M3).

Poza ten szkolny krąg zainteresowań wychodzą dwa rękopisy powstałe w Krakowie. Pierwszy z nich to Fundationes monasteriorum fratrum Carme-litarum o. Aleksandra Koślińskiego. Rękopis krakowski78 jest kopią z 1676 roku oryginału z 1653 roku przechowywanego w Archiwum Generalnym Kar-melitów w Rzymie79. Inna kopia tego dzieła sporządzona współcześnie znaj-duje się w Bibilotece PAN w Kórniku (pod sygn. 104). Jest to pierwsze znane dzieło opisujące okoliczności fundacji poszczególnych klasztorów w Polsce. Autor szeroko korzystał z archiwaliów, a szczególnie z dokumentów funda-cyjnych, dając pierwsze naukowe opracowanie źródłowe dotyczące karme-litów polskich. Dzieło to miało stanowić pierwszy tom opracowania. Drugi

77 Eliasz Samnocki jako autor dzieła został zidentyfikowany po rozpoznaniu inicjałów F.E.S.O.C.A.O.R. (Frater Elias Samnocki Ordinis Carmelitarum Antique Observan-tiae Regularis).

78 Index fundationum monasteriorum Provinciae Polonae Carmelitarum Antiquae Re-gularis Observantiae, AKKr, sygn. 92.

79 Fundationes monasteriorum fratrum Carmelitarum antique regularis observantiae per Regnum Poloniae et Provincias adiacentes breviter collectae per R. P. M. Aleksan-drum Kośliński Provincialem dictae provinciae 1650–1653, AGC, sygn. I Pol. 2, oraz kopia tejże z 1673 r., AGC, sygn. I Pol. 3.


— 229 —

miał nosić tytuł De gestis et casibus accurentibus in his monasteriis i trak-tować o dziejach i wydarzeniach jakie miały miejsce w klasztorach polskich karmelitów. Niestety tom ten nigdy się nie ukazał80.

Fot. 56. Bazyli Żebrowski, Rozmowy uważne i apologi użyteczne…, [Kraków, 1774–1801], AKKr, sygn. 239 (fot. autor)

Innym dziełem o zbliżonej tematyce jest rękopis o. Marcina Behma Com-pendium libri provinciae 1463–1667 et relatio venerabilis ac Adm. Rev. Pa-tris Wladislai Plemieński, Patris iubilati de patribus antiquioribus Provin-ciae Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae facta. Rękopis ten zawiera zbiór protokołów kapituł prowincjalnych i stanowi raczej rękopis archiwalny. Nie-mniej, zawarte tam wiadomości są szczególnie ważne dla poznania dziejów zakonu karmelitów w Polsce w jego pierwszym okresie, dodatkowo umiesz-czono tam informacje zaczerpnięte od wiekowego wówczas Władysława Ple-mieńskiego81. Rękopis ten został przesłany do Rzymu w XVII wieku i jest tam przechowywany w Archiwum Generalnym Karmelitów82.

Również w klasztorze krakowskim przechowywane są innego rodzaju rękopisy, dotyczące przede wszystkim kultu Matki Bożej. Pierwszy z nich to anonimowy rękopis z pierwszej połowy XVIII wieku Gwiazda na Kar-

80 Por. H. Urbański, Karmelici w Polsce, Kraków, 1980, s. 230 (maszynopis w AKKr).81 Relacja osiemdziesięciojednoletniego wówczas o. Władysława Plemieńskiego pochodzi

z 2 VI 1677 r.82 Compendium Libri Provinciae Martini Behm, AGC, sygn. II Polonia, Commune 1.


— 230 —

melu Krakowskim Piaskowym jaśniejąca, w którym oprócz krótkiej historii umieszczono modlitwy, godzinki i nabożeństw do Matki Bożej Piaskowej83. Inny rękopis to Liber miraculosum gratiarum ad miraculosam Dei Matris Arenensis84 rozpoczęty w 1670 roku, który służył do zapisywania cudów i łask Matki Bożej Piaskowej.

Odmiennym dziełem jest napisany przez o. Bazylego Żebrowskiego (1729–1801)85 zbiór wierszowanych utworów zatytułowany Rozmowy uważne i apo-logi użyteczne86. Utwory, które autor nazywa rozmowami (123) i apologami (84) osadzone są na bazie Pisma Świętego. W przedmowie autor napisał: Niniejsze dzieło prócz podobnych, zawiera w sobie przyłączone wiadomości z Ksiąg Pisma Świętego tak Starego iako y Nowego Zakonu mianowicie gdzie się znajdują uwagi, y rozmowy ściągaiące się do moralności obyczajow ludz-kich, co iest szczegulnym[!] celem Autora. Żebrowski zauważa, że przez brak odniesień do Pisma Świętego w ówczesnym świecie nie jest ono znane, tym bardziej poleca swe dzieło. Utwory przeplatane są cytatami łacińskimi, ich treścią są wpierw osoby różnych stanów, zawodów i zapatrywań (np. Profe-sor i student, Idiota i literat, Doktor i pacjent, Filozof i rolnik), gani przywary i chwali cnoty. Kolejnymi bohaterami utworów są postacie biblijne, a następ-nie święci (S. Walenty męczennik i Klaudiusz cesarz, S. Benedykt i S. Schola-styka siostra iego). Następujące po Rozmowach również wierszowane Apologi za bohaterów mają zwierzęta personifikujące przywary i cnoty (Jedwabne robaki i muchy, Konik polny i mrówka, Jeż i liszka). Rękopis kończy sporzą-dzony przez autora indeks. Jak zauważył Bronisław Tomaszewski, te krótkie i dłuższe poematy są zbliżone formą i treścią do Bajek Krasickiego87.

rękopiSy muzyczne

Pomimo obfitości rękopisów bibliotecznych w okresie XVII–XVIII wieku, jakim cieszy się biblioteka karmelitów na Piasku, największym bogactwem klasztoru są rękopisy liturgiczne. Na XVII i XVIII wiek przypada ich znacz-ny przyrost. Spisy rękopisów, jak już wspomniano w poprzednim rozdziale,

83 Gwiazda na Karmelu Krakowskim Piaskowym jaśniejąca Królestwu Polskiemu wszyst-kim województwom, stołecznemu miastu krakowskiemu, okolicznym przedmieściom i wszelkiego stanu ludziom od dawnych wieków osobliwszemi łaskami dotychczas co-dziennie przyświecająca, AKKr, sygn. 776.

84 Liber miraculorum et gratiarum ad miraculosam Dei Matris Arenensis imaginem Cracoviae in ecclesia Patrum Carmelitarum, AKKr, sygn. 775.

85 B. Tomaszewski, Wielcy Karmelici, w: Miscellanea, vol. 1, s. 45, AKKr, sygn. 150/8.86 B. Żebrowski, Rozmowy uważne i apologi użyteczne przez x. Bazylego Żebrowskiego

Sw. Teol[ogii] Doktora, Exprowincyała Zakonu Karmelitańskiego ułożone, [Kraków, 1774–1801] AKKr, sygn. 239.

87 B. Tomaszewski, Wielcy Karmelici. Miscellanea, vol. 1, s. 45, AKKr, sygn. 150/8.


— 231 —

były już obecne w latach 1560 i 1595. Kolejnym inwentarzem jest zaginiony dzisiaj, ale dobrze udokumentowany inwentarz z 1665 roku88.

Poczesne miejsce wśród rękopiśmiennych kodeksów liturgicznych ma wielki graduał karmelitański z 1644 roku89. Ze względu na swoją wyjątko-wość stał się on obiektem badań specjalistów90. Był on pierwszym rękopisem karmelitańskim dostosowanym do zreformowanej liturgii karmelitańskiej po Soborze Trydenckim. Jego największym walorem jest bogactwo miniatur i inicjałów, które zostały wkomponowane w tekst liturgii i do niej tematycz-nie dopasowane. Jest to wyjątkowe dzieło, którego wartość, nie tylko arty-styczną, karmelici doceniali już w XVII wieku, szacując jego cenę na około trzy tysiące złotych91. Autorem tego rękopisu był Stanisław ze Stolca (zm. 1660), zakonnik szczególnie uzdolniony, wzmiankowany jako kantor. Złożył profesję zakonną w 1636 roku i prawie przez cały okres życia związany był z klasztorem krakowskim92.

W wieku XVII powstał równie olbrzymich rozmiarów inny graduał dla świąt stałych (de sanctis)93. Był prawdopodobnie wykonany przed rokiem 1665, bowiem figuruje już wówczas w spisie krakowskich muzykaliów94. Rę-kopis ten posiada szesnaście większych miniatur95, a niemal prawie każda

88 T. Maciejewski, Inwentarz muzykaliów kapeli karmelickiej w Krakowie na Piasku z lat 1665–1684, „Muzyka”, 1976, nr 2, s. 77–99; T. Maciejewski, Graduał Karmelitański z 1644 roku o. Stanisława ze Stolca, Warszawa 1976, s. 90.

89 Stanisław ze Stolca, Graduale Carmelitarum de tempore, 1644, BKKr, rkps perg. 1. Graduał ma wymiary 75 x 52 cm.

90 M. Bersohn, O iluminowanych rękopisach polskich, Warszawa 1900, s. 97–101; F. Ko-pera, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy księgozbiorów OO. Dominikanów i OO. Kar-melitów w Krakowie, [w:] Zabytki sztuki w Polsce, t. 2, Kraków 1926, s. 72–77; Chrza-nowski T., Maciejewski T., Graduał Karmelitański z 1644 roku o. Stanisława ze Stol-ca, Warszawa 1976; J. Gołos, Muzykalia biblioteki klasztoru Na Piasku w Krakowie, „Muzyka”, 1966, t. 11, nr 3/4, s. 86–97; J. Boyce, The Carmelite Choir Books of Kra-kow: carmelite Liturgy before and after the Council of Trent, „Studia Musicologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, 2004, t. 45/1–2, s. 17–34; J. Boyce, Picturing the Sacred. The Carmelite Gradual of Krakow, “Sword“, 2004, t. 64, nr 1/2, s. 42–53; J. Boyce, Carmelite liturgy…, s. 306–315.

91 Relacja o. Władysława Plemieńskiego z 2 VI 1677 r., s. 5, AGC, sygn. II Polonia, Com-mune 1, Compendium Libri Provinciae.

92 Przez jakiś czas związany był z klasztorem w Lipiu, gdzie był przeorem podczas in-wazji szwedzkiej. Wsławił się wówczas jako egzorcysta, „nasyłając demony na wojska szwedzkie”, por. Relacja o. Władysława Plemieńskiego…, s. 5; W. Kolak, Stanisław ze Stolca, PSB 42/1, Warszawa-Kraków 2003, s. 82–83.

93 Graduale Carmelitarum de sanctis, XVII w., BKKr, rkps perg. 5; M. Bersohn, O ilu-minowanych rękopisach…, s. 113–115.; F. Kopera, L. Lepszy, Iluminowane rękopisy…, s. 70–72. Graduał ma wymiary 68,5 x 48 cm.

94 Byłby wówczas zapisany jako Graduale magnum novum de proprio sanctorum. T. Ma-ciejewski przypuszcza jednak, że może być tu mowa o drugim graduale wykonanym przez Stanisława ze Stolca. T. Maciejewski, Graduał Karmelitański…, s. 90.

95 Są to miniatury: Matka Boska Szkaplerzna (k. 7v.), wąż miedziany (k. 44), monogram Maryjny (k. 45), rzeź niewiniątek (k. 57), ofiarowanie w świątyni (k. 87v.), św. Józef (k.


— 232 —

karta posiada ozdobny inicjał. To co odróżnia ten graduał od dzieła o. Stani-sława, jest umieszczenie w nim znacznej ilości miniatur o charakterze em-blematycznym. Razem z graduałem de tempore stanowiły one ekskluzywny komplet na rok liturgiczny96. Z XVII wieku pochodzą jeszcze dodatkowo dwa traktaty teoretyczne poświęcone muzyce97.

W wieku XVIII powstało kolejnych szesnaście rękopisów muzycznych98. Za czasu przeorstwa w klasztorze krakowskim o. Grzegorza Radwańskiego powstały dwa kancjonały. Jeden w 1720 roku99, a następny w 1727100. Ten ostatni był wykonany przez o. Bonawenturę Kiełkowicza, wówczas pełnią-cego funkcję regensa studium. Kiedy został on w kilka lat później, po skoń-czonej kadencji prowincjalskiej, przeorem krakowskim (1738), swą troską objął rękopisy liturgiczne.

W 1738 roku br. Sergiusz Gałuszkiewicz, sporządził Kyriale i Gradua-le101, a rok później traktat o chorale i tzw. Directorium Choris102. Sam Grze-gorz Radwański w latach 1742–1473103 przystąpił do stworzenia antyfonarzy.

108), Zwiastowanie (k. 109v.), wąż miedziany (k. 115), św. Anioł Karmelita (k. 116v.), Chrystus i uczniowie (k. 118), prorok Eliasz i Elizeusz (k. 124), Jan Chrzciciel (k. 128), uwolnienie Piotra (k. 132), ofiara Eliasza i rzeź fałszywych proroków (k. 135), Wnie-bowzięcie NMP (k. 145v.), śmierć (k. 152), BKKr, rkps perg. 5.

96 W drugiej połowie XVII w. znane są relacje o drugim graduale de tempore autorstwa Stanisława ze Stolca. Nie udało się do tej pory wyjaśnić okoliczności jego zaginięcia, por. Relacja o. Władysława Plemieńskiego…, s. 5.

97 Instructio brevis pro addiscendo Cantu Chorali ad ususm Iuventuti Studiosae per Capita et Questiones porrecta, BKKr, rkps pap. 30; Modus Ponendi Accentus, BKKr, rkps pap. 27.

98 W aneksie nr 5 na końcu pracy umieszczono spis wszystkich wymienionych rękopisów liturgicznych.

99 Cantionale z 1720 r., BKKr, rkps perg. 23. Rękopis napisany w czasie prowincjalatu Grzegorza Radwańskiego i za jego staraniem. (fragment dopisany w 1782).

100 Cantionale z 1727r., BKKr, rkps perg.-pap. 21. Rękopis wykonany za przeora Grzego-rza Radwańskiego przez o. Bonawenturę Kiełkowicza.

101 Kyriale i Graduale, BKKr, rkps Pap. 18. Rękopis sporządzony za przeora Bonawentury Kiełkowicza przez skryptora brata S[ergiusza] G[ałuszkiewicza] w r. 1738 dla klaszto-ru Karmelitów krakowskich. Proweniencja: DOM hic liber sub felici Gubernio A.R.P. S. T. M. ac D. Bonaventurae Kiełkowicz Ex Provincialis ac Prioris C[onventus] M[aioris] Cracoviensis scriptus per fratrem S[ergio] G[ałuszkiewicz] Anno Domini 1738.

102 Traktat o chorale i tzw. „Directorium Choris”, BKKr, rkps Pap. 32. Rękopis został wy-konany przez brata Sergiusza Gałuszkiewicza „Ex diversis authoribus” w r. 1739 przy współudziale o. Bonawentury Kiełkowicza. Proweniencja: Directorium Chori iuxta ri-tum Ordinis Fratrum Beatae Dei G. Virginis Mariae Antiq. Reg. Observantiae Provin. Pol. Minoris Continens Instructionem in Cantu Chorali nec non ea quae ad Sacrae Officiae Cantu persolvendae pertinent Labore Adm. R. Patris M. Bonaventurae Kieł-kowicz STD Ex P[rovincialis] V[icarius] P[rovinciae] & Prioris Conventus Arenen. ex diversis authoribus anno domini 1739 collectum ae eodem anno a fratre Sergio Ga-łuszkiewicz Presbytero scriptum.

103 Wówczas w klasztorze i kościele dokonano wielu inwestycji i remontów. Wystawiono m.in. kilka ołtarzy, pokryto miedzią sygnaturkę, ozdobiono freskami furtę, położono posadzkę kamienną w kościele, a kilka lat później postawiono budynki gospodarcze. Computa conventus majoris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s. 473–486.


— 233 —

Fot. 57. Graduał karmelitański wykonany przez o. Stanisława ze Stolca, 1644 r. (fot. ze zbiorów AKKr)


— 234 —

Fot. 58. Cantionale z 1727 r. wykonane przez o. Bonawenturę Kiełkowicza, BKKr, rkp. 21 (fot. ze zbiorów AKKr)

W pracach tych pomagali mu Eliasz Samnocki i Maksymilian Lachowski104, którzy zajęli się przede wszystkim ozdobieniem tych rękopisów inicjałami.

104 Antiphonarium hoc ad Laudem & Gloriam Dei Omnipotentis Unius in Essentia et Trinis in Personis Salvatoris Nostri Domini Jesu Christi Anno ab Incarnatione Eius Millesimo Septingentesimo Quadragesimo Secundo scripsit Adm. Rndus P. Mgr Bo-naventura Kiełkowicz Sae Theol. Doctor ExProvincialis et pro tunc Prior Conventus huius Arenensis quod literis adornarunt Relig: PP. Elias Samnocki S.T.Cursor, et Ma-ximilian Lachowski. Antiphonarium de tempore, BKKr, rkps perg. 6, podobnie An-


— 235 —

Równocześnie ze stworzeniem nowych ksiąg muzycznych odrestaurowano kilka starych. W zapisach ksiąg rachunkowych zapisano bowiem105:

Memorandum 29. Iż w tymże Roku [1742] sprawione są Antyfonarze trzy pergaminowe nowe, z ktorych ieden de Tempore in Folio106. Drugi pro Festis Beatissimae et Sanctorum Ordinis Nostri, in 4to. Trzeci Psalmorum Venite exultemus, et Hymnorum także in 4to. Te trzy Antyfonarze kosztuią (excepto okowu Miedzianego pobielanego, około ktorego robił Brat Gaudenty Kotlarz Ordinis Nostri) Złł Poll: No 406. gros 26.

Fot. 59. Antiphonarium de sanctis wykonany przez o. Bonawentury Kiełkowicza z 1743 r., z współudziałem o. Eliasza Samnockiego, BKKr, rkps perg. 10

(fot. ze zbiorów AKKr).

W następnym 1743 roku w księdze rachunkowej zanotowano107: Memoran-dum 30. Iż Anno Domini 1743. Mense Aprili et Majo. Reparowały się de nowo Graduał Wielki de Sanctis108, y Antyfonarze trzy stare109, na ktorych repara-cyą wydało się Złł. Pol. No. 108 gros. 20 oraz: Memorandum 31. Iż w tymże

tiphonarium de sanctis z 1743 r., BKKr, rkps perg. 10, ale bez współudziału Maksy-miliana Lachowskiego.

105 Computa conventus maioris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s. 481.106 Antiphonarium de tempore, BKKr, rkps perg. 6.107 Computa conventus maioris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s. 481.108 Graduale Carmelitarum de sanctis, XVII w., BKKr, rkps perg. 5.109 Czeskie antyfonarze z XIV wieku. (BKKr, rkps perg. 12, rkps perg 14 oraz kodeks

z Ossolineum).


— 236 —

Roku sprawiony iest Antyfonarz nowy de Sanctis totius Anni na Pergaminie pisany110, ktory z oprawą, także y drugi Antyfonarzyk mały stary111 (około ex-cepto okowu około którego robił Brat Gaudenty Nasz Zakonnik) kosztuie Złł Polskich 182 gros. 17.

Zapisane są również kwoty, jakie wydano na poszczególne czynności zwią-zane z tymi pracami. Koszt całkowity sprawienia nowych i reparacji starych ksiąg liturgicznych wyniósł 698 złotych i trzy grosze112. Największe koszty poniesiono na zakup pergaminu we Wrocławiu, który wyniósł 438 zł i 14 gr.

Fot. 60. Miniatura z Graduału karmelitańskiego de sanctis, BKKr, rkps perg. 5 (fot. ze zbiorów AKKr)

Gdy o. Bonawentura Kiełkowicz został wikariuszem prowincji w 1743 roku, a potem ponownie wybrany prowincjałem w 1747 roku, można zauwa-

110 Antiphonarium de sanctis, BKKr, rkps perg. 10.111 Antiphonale nocturnum et diurnum, BKKr, rkps perg. 20.112 Przypuszczalnie fundusze na ten cel zostały zaczerpnięte ze stopienia 68 złotych ob-

rączek, za które w październiku 1741 r., złotnik krakowski Ignacy Dymkowicz zapła-cił 550 tynfów, to jest 696,20 złotych, por. Computa conventus maioris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708 s. 482.


— 237 —

żyć podobne działania tworzenia nowych ksiąg liturgicznych w drugim więk-szym klasztorze prowincji polskiej, we Lwowie. Są to wykonane w latach 1744–1747 przez Marcina Rubczyńskiego113 dwa mszały114, dwa antyfona-rze115 i graduał116. Zachowane do dzisiaj trzy duże antyfonarze Kiełkowicza charakteryzują się niewielkimi inicjałami. Pierwsze karty są ozdobne, z bor-diurą nawiązującą do graduału Stanisława ze Stolca, poza tym brak w nich miniatur. Sprawiają wrażenie kodeksów o przeznaczeniu przede wszystkim użytkowym, chociaż w porównaniu z innymi są bardzo starannie wykonane.

Problematyczny pozostaje zapis formatu ksiąg. Wszystkie zachowane kodeksy Kiełkowicza z lat 1742–1743 są niemal tych samych, dużych roz-miarów (najmniejszy ma 62 x 41 cm). Natomiast w zapisie memoracyjnym z 1742 roku wyraźnie różnicuje się jeden antyfonarz in folio i dwa in quarto. Potwierdzają to również koszta poniesione na oprawę kodeksów w 1742 roku, gdzie koszt oprawy jednego z nich przewyższa dwa pozostałe. Zidentyfiko-wano dwa rękopisy z 1742 i 1743 roku, jako te do których odnoszą się zapisy. Mniejszych rękopisów nie odnaleziono. Natomiast identyczny z pozostałymi inny rękopis117, nie ma odnotowania w tychże zapiskach. Nie posiada on, co prawda karty tytułowej, lecz w wykonaniu nawiązuje do uprzednio omawia-nych. Być może jest to antyfonarz określony w 1742 jako pro Festis Beatis-simae et Sanctorum Ordinis Nostri. Treściowo odpowiadałby temu opisowi, lecz format jest większy. Również oprawa trzech kodeksów jest podobna, co nasuwałoby myśl o ich powstaniu w tym samym czasie. Wówczas tj., w pierw-szej połowie XVIII wieku zostały oprawione wymienione wyżej dwa kodeksy za przeoratu Grzegorza Radwańskiego118, graduał i trzy antyfonarze Bona-wentury Kiełkowicza119. Wszystkie oprawione zostały w brązową skórę, którą ozdobiono tłoczeniami za pomocą radełek z postaciami i dekoracją kwiatową. Niekiedy w zwierciadle występuje medalion. Kodeksy zabezpieczone zostały mosiężnymi ozdobnymi okuciami. W XVIII wieku powstały jeszcze inne ko-deksy muzyczne, jak pergaminowy kancjonał120 oraz papierowe kodeksy (dwa kyriały121, dwa traktaty o akcentach122 i kancjonał123). Jedynie jeden z nich

113 W. Kolak, Rubczyński Marcin (1707–1794), karmelita autor dzieł ascetycznych i reli-gijnych, w: PSB, t. 32, z. 4, Kraków 1991, s. 561–562.

114 Missale, Lwów 1745, BKKr, rkps perg. 4; Missale, Lwów 1747, BKKr, rkps perg. 7.115 Antiphonale de sanctis, Lwów 1745, BKKr, rkps perg. 2; Antiphonale de sanctis, Lwów

1744, BKKr, rkps perg. 9.116 Graduale, Lwów 1744, BKKr, rkps perg. 3.117 Antiphonarium de sanctis, BKKr, rkps perg. 8.118 Cantionale, BKKr, rkps 21, Cantionale, BKKr, rkps 23.119 Kyriale i Graduale, BKKr, rkps 18; Antiphonarium de tempore, BKKr, rkps 6; Antip-

honarium de sanctis, BKKr, rkps 8; Antiphonarium de sanctis, BKKr, rkps 10.120 Cantionale, BKKr, rkps perg. 11.121 Kyriale, BKKr, rkps 17; Kyriale, BKKr, rkps 19. 122 Traktat o Akcentach, 1782, BKKr, rkps 26; Traktat O Akcentach, BKKr, rkps 28.123 Kancjonał, BKKr, rkps 31.


— 238 —

jest datowany. Jest to Traktat o Akcentach wykonany w Krakowie 1782 przez nowicjusza karmelitańskiego Benedykta Pawłowskiego124.

Tak duży ruch w sferze produkcji rękopisów liturgicznych spowodowany był wysoką kulturą muzyczną, jaką reprezentował krakowski konwent kar-melitów XVII i XVIII wieku. Prócz konwenckiego chóru zakonnego, w koś-ciele karmelitów istniały dwa chóry, jeden złożony ze śpiewaków świeckich i zakonnych oraz drugi zakonny w kaplicy brackiej i dwie kapele. Utwory muzyczne mogły być wykonywane w trzech miejscach: na chórze głównym, w kaplicy Matki Bożej Piaskowej i w kaplicy brackiej, bowiem w każdym z tych miejsc towarzyszyć im mogły organy. Zachowany spis utworów wy-konywanych przez chór wielki z 1655 roku liczy sobie 540 pozycji. Niektóre z nich wymagały nawet dwudziestoosobowej obsady125. W repertuarze były utwory znanych kompozytorów oraz innych niespotykanych gdzie indziej. Wydatki na muzyków oraz ich księgi wskazują na duże zaangażowanie klasztoru w tej sferze. Jest to na tyle niespotykane w takiej skali, iż można sądzić, że kościół karmelitów stał się wówczas głównym ośrodkiem muzy-kowania w Krakowie126.

kSięgozbiór StarodrukóW

Koniec XVIII wieku zamyka omawiany dwustuletni okres w historii biblio-teki karmelitów w Krakowie. Dla opisania zbiorów znajdujących się w tym okresie w bibliotece karmelitów na Piasku należało posłużyć się katalogiem bibliotecznym sporządzonym w 1794 roku. Ze względu na to, iż jest on ostat-nim katalogiem bibliotecznym klasztoru krakowskiego powstałym w XVIII wieku, wydaje się, że powinien gromadzić całość księgozbioru starodruków od jego początku. Należy jednak uwzględnić straty, zniszczenia i wyczytania ksiąg. Wyniki badania księgozbioru dla omawianego czasu sprowadzone są jednak przede wszystkim do wieku XVIII. Poprzedzający go okres był zbyt burzliwy, zarówno w konsekwencji wojen ze Szwedami, jak i dwóch przeno-sin biblioteki, aby móc precyzyjnie określać stan księgozbioru w przeciągu dwóch stuleci. Omówienie ksiąg biblioteki XVIII wieku dokonuje się poprzez odczytanie ich z katalogów, zaś dla wieku XVII pozostawia się żmudną re-konstrukcję dokonywaną na podstawie wpisów proweniencyjnych. Dla orien-tacji ilościowej księgozbioru w okresie XVII i początku XVIII wieku, mogą posłużyć omówione wcześniej katalogi biblioteczne z lat 1602 i 1712–1726. Zawartość treściowa tejże biblioteki, jaka była na początku XVIII wieku zo-

124 Traktat o Akcentach, BKKr, rkps 26.125 T. Maciejewski, Graduał Karmelitański z 1644 roku o. Stanisława ze Stolca, Warsza-

wa 1976, s. 84–85.126 Tamże, s. 85–89.


— 239 —

stała również wstępnie omówiona przy opisie katalogu z lat 1712–1726. Po-zostaje zatem omówić zawartość katalogu z 1794 roku127.

Ostatni katalog sporządzony w rozważanym okresie oddaje zmiany w urzą-dzeniu biblioteki mając na uwadze przede wszystkim układ działowy. Temu też układowi został przyporządkowany poniższy przegląd zawartości biblio-teki. Jednak niektóre z działów zostały połączone ze względu na powtarzal-ność ich zakresu, tak więc autorzy karmelitańscy poszczególnych dziedzin oraz podobnie dzieła w języku polskim, wcześniej wyodrębniane osobnymi działami, zostały włączone pod reprezentowane zagadnienie.

Biblie (Libri Bibliarum et Concordantiarum — A)

Podstawowy w każdej bibliotece dział zawierający Pismo Święte zajmował poczesne miejsce w układzie katalogowym. W katalogu karmelitów zanoto-wano trzydzieści osiem woluminów Biblii i konkordancji. Większość nie ma określeń wydawców, czy komentatorów, jedynie niektóre konkordancje no-tują autorów: kaznodzieję króla Ludwika XIII — Piotra de Besse (zm. 1639), Gaspara de Zamora (wyd. 1627), Jana Hervagena (zm. 1559) wydawcy dwu-tomowej konkordancji, Jerzego Bulloci, i Antoniego Broickwy von Königsste-in (zm. 1541). Z polskich wydań zanotowano: Biblia Polska gockim drukiem niecała, Biblia Polska, Jakuba Wuyka Psałterz Dawidow.

Ojcowie Kościoła (Libri Sanctorum Patrum — B)

Zazwyczaj zaraz po dziale Biblii ze względów systematycznych umieszcza-no komentarze do nich. W katalogu karmelitańskim zastąpił go dział Ojców Kościoła jako kontynuacja podziału przyjętego we wcześniejszym katalogu. Dział rozpoczyna jedenastotomowy zbiór dzieł św. Augustyna (zm. 430) po-darowany jeszcze w 1603 roku przez profesora Akademii Krakowskiej Rocha z Poznania. Ten pięknie oprawiony w białą skórę z licznymi tłoczeniami kom-plet dzieł biskupa Hippony był zapewne ozdobą biblioteki. Prócz nich znajdo-wało się przypisywane św. Augustynowi Milleloquium veritatis.

Spośród patrystyki greckiej dział zawierał dzieła Ireneusza, biskupa Lyo-nu (zm. 202), Klemensa Aleksandryjskiego (zm. ok. 215), św. Bazylego Wiel-kiego (zm. 379), Jana Chryzostoma (zm. 407). Ten ostatni obecny jest w wie-lotomowych wydaniach Dzieł z bazylejskich drukarni Frobena i Cratandra z wytłoczonym na oprawie superekslibrysem biskupa Piotra Tomickiego, a po-darowany karmelitom około 1629 roku przez Jana Jonio, kanonika świętoflo-

127 Inventarium Bibliothecae Conventus… Cracoviensis Ordinis F.F. B. Mariae Virginis de Monte Carmeli, AKKr, sygn. 701.


— 240 —

riańskiego. Należy odnotować innego doktora Kościoła, Cyryla Aleksandryj-skiego, który był szczególnie ceniony przez karmelitów, jako obrońca dogma-tu Bożego rodzicielstwa Maryi oraz wciągany przez dawnych historiografów w poczet karmelitów. Odnotowany jest również Jan z Damaszku (zm. 749) i pomniejsi autorzy jak Asteriusz z Amazji (IV w.) i doktor Kościoła Efrem Syryjczyk (zm. ok. 373).

Patrystykę łacińską oprócz św. Augustyna reprezentują doktorzy Kościo-ła: Hieronim (zm. 420), Ambroży (zm. 397), Grzegorz Wielki (zm. 604), Leon Wielki (zm. 461) i Piotr Chryzolog (zm. 450) oraz Beda Czcigodny (zm. 735). Pozostawały również tak ważne pozycje jak Dzieła pierwszego łacińskiego teologa, Tertuliana (zm. 230) oraz późniejszych doktorów Kościoła: Alberta Wielkiego (zm. 1280), Bernarda z Clairvaux (zm. 1153), Bonawentury (zm. 1274), Anzelma z Canterbury (zm. 1278) i Tomasza z Akwinu (zm. 1274). Zna-leźli się w tym dziale również autorzy niezaliczani w poczet Ojców Kościoła, ale równie bardzo cenieni, jak Dionizy Kartuz (zm. 1471), Tomasz á Kempis (zm. 1471), Wincenty z Beauvais (zm. 1264) i Tomasz z Villanova (zm. 1555).

Komentarze Biblii (Commentatores — C)

W tym dziale umieszczono 193 woluminy ksiąg. Prócz posiadanych już wcześniej komentarzy biblijnych, jak Hugona Kardynała wydanych w 1504 roku z daru Andrzeja Burkarda, w katalogu odnotowano wiele ksiąg, wśród których znaczną grupę stanowią dzieła autorów jezuickich. Są wśród nich Se-bastian Barradas (zm. 1615)128 — zwany „apostołem Portugalii”, Cornelius de Lapide (van den Steen) (zm. 1637)129 — jeden z najbardziej znanych komenta-torów Pisma, niemiecki egzegeta, autor wielotomowego dzieła — komentarza do wszystkich ksiąg katolickiego kanonu Biblii, kardynałowie Robert Bellar-min (zm. 1621) i Franciszek de Toledo (zm. 1596)130 oraz Jan de Pineda (zm. 1637)131, Benedykt Pereira z Walencji (zm. 1610)132, Jan Antoniusz Velazquez (zm. 1669), Jan Baptysta de Villapandi, Jan Lorin z Avignionu (zm. 1634), profesor Pisma Św. w Alcala Gaspar Sanchez (zm. 1628)133, Jakub Tirini (ur. 1580)134, Didak de Celada, Baltazar Corderius, Tomasz Le Blanc (zm. 1669)135,

128 J. Dixon, General Introduction to the Sacred Scriptures, Baltimore 1853, s. 225.129 Tamże, s. 227–228.130 Tamże, s. 232.131 Tamże, s. 236.132 Tamże, s. 232.133 Tamże, s. 226.134 Tamże.135 J. Darling, Cyclopaedia Bibliographica. A Library Manual of Theological and Gene-

ral Literature, London-New York 1854, kol. 1794.


— 241 —

Emmanuel de Naxera (zm. 1680)136, Ludwik de Ponte (zm. 1624)137. Wśród dzieł autorów z innych zakonów, zapewne najpoczytniejsze były komentarze karmelity Michała Auguani do księgi Psalmów. Obecni byli również domini-kanie: Serafin Capponi (zm. 1614), Seweryn Lubomlczyk (zm. 1612)138, Syks-tus Senensis (zm. 1569) — wydawca antwerpskiej Biblii Polygloty, francisz-kanin Anton Broickwy z Königsstein (zm. 1541). Do największych antago-nistów jezuickich należy profesor egzegezy z Gandawy, twórca jansenizmu Korneliusz Jansen (zm. 1576)139.

Ze starszych opracowań umieszczono również Komentarz do czterech Ewan-gelii Teofilakta arcybiskupa Ochrydy (zm. 1108), jednego z najbardziej zna-nych średniowiecznych egzegetów Bizancjum, wydany w 1525 roku w inter-pretacji Jana Oecolampadiusa (zm. 1531). Polskich autorów reprezentuje, między innymi, znany profesor Akademii Krakowskiej, Stanisław Sokołowski (zm. 1593) — kaznodzieja i spowiednik króla Stefana Batorego.

Teologia moralna i spekulatywna (Theologi Morales — D; Theologi Speculativi — E; Theologi Speculativi, Morales etc. Ordinis

Carmelitarum — T)

Literatura z zakresu teologii moralnej i spekulatywnej umieszczona została w trzech działach. Łącznie liczyła 601 pozycji, w tym 95 woluminów jest au-torstwa pisarzy karmelitańskich. Rozdzielenie teologii moralnej (praktycznej) od spekulatywnej nastąpiło z końcem XVI wieku, zwłaszcza w kręgu jezui-ckim, ale jeszcze przez długi okres niektórzy autorzy łączyli te zagadnienia.

W dziale teologii moralnej liczącej 160 pozycji znajdowały się między in-nymi dzieła Jana Gersona (zm. 1429), Jana Dunsa Szkota (zm. 1308), Fran-ciszka Suareza (1548–1617), Franciszka Toletusa, jezuity Jana Azora (1535–1603), który w podręczniku teologii moralnej Institutiones morales (1600) na trzy wieki utrwalił metodę i układ zagadnień w literaturze teologiczno-mo-ralnej140, księgi biskupa Marcina Bonaciny (zm. 1631) — znanego moralisty XVII wieku, jezuity Klaudiusza La-Croix (zm. 1714) z dziewięciotomową „kieszonkową” Theologia Moralis, Franciszka Villalpando Daemonologia141,

136 Tamże, kol. 2159.137 Tamże, kol. 2416.138 J. M. Ossoliński, Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiey, t. 1,

Kraków 1819, s. 129–143.139 J. Dixon, General Introduction…, s. 229–230.140 J. Bajda, Teologia moralna (kazuistyczna) z XVII–XVIII wieku, w: Dzieje teologii ka-

tolickiej w Polsce, t. 2, pod red. M. Rechowicza, Lublin 1975, s. 280.141 F. Torreblanca Villalpando, Daemonologia, sive de magia naturali daemoniaca licita

et illicita deque aperta et occulta interventione et invocatione daemonis libri IV, Mo-guntiae impensis Joh. Theowaldi Schönwetter, 1623.


— 242 —

dominikanina Daniela Conciny (zm. 1756), który swoimi pracami wywołał kontrowersje wokół Zakonu Jezuitów. W bibliotece karmelitów znalazła się jego praca Theologia christiana dogmatico-moralis, opublikowana pod au-spicjami papieża Benedykta XIV.

Spośród pisarzy działających w Polsce należy wymienić kalabryjczyka Han-nibala Roselli’ego (1524–1600) mieszkającego u krakowskich bernardynów z De septem Sacramentis142, Szymona Stanisława Makowskiego (zm. 1683) z dziełem Explanatio Decalogi — szczytowym osiągnięciem polskiej teologii moralnej wyłożonej według przykazań143, Jakuba Górskiego (zm. 1585) z De baptismo parvulorum144, czy instrukcja spowiednicza Ambrożego Nieszpor-kowica Instructio Idiotae145.

W dziale teologii spekulatywnej znajdowały się dzieła mające na celu sy-stematyzowanie, ukazujących teorię i zastosowanie metod teologicznych, jak arystotelesowsko-tomistyczna. Podstawą były dzieła św. Tomasza z Akwinu, a także św. Augustyna. Znajdują się dzieła Jana Dunsa Szkota (zm. 1308) i Krescencjusza Krispera (zm. 1749), a także Raineriusa z Pizy (zm. 1160) z dwoma księgami Panteologii, zapewne tych z daru Świętosława. Najwięcej komentarzy teologicznych dotyczy jednak św. Tomasza z Akwinu ze względu na zalecany w szkołach karmelitańskich tomizm. Wśród nich można wymienić wybitne dzieła takich autorów jak: Franciszek Suarez (zm. 1617), Grzegorz z Walencji (zm. 1603), Franciszek Sylvius (zm. 1649), Bartłomiej de Medina (zm. 1581), Serafin Capponi (zm. 1614), Gabriel Vasquez (zm. 1604), Paweł Nazarius (zm. 1645), Piotr Godoy (zm. 1687), Jan Baptysta Gonet (zm. 1681), Jan od św. Tomasza (zm. 1644). Księgi te zarówno na format, jak i ilość wolu-minów były zapewne ozdobą biblioteki. Był to bowiem największy po kazno-dziejskim dział biblioteki liczący 346 woluminów, w tym aż 149 w formacie in folio, co stanowiło ten dział najznaczniejszym.

Znajdują się w tym dziale księgi Honorata Tournely (zm. 1729) Cursus Theologicus Scholastico-Dogmaticus Moralis146 — zakupione przez o. Bona-wenturę Kiełkowicza przed 1750 rokiem, a także jedenastotomowe Praelec-tiones dogmaticae, uznawane wówczas za najlepszy podręcznik teologiczny. Włączone w dział spekulatywnej, a nie kontrowersyjnej zostało także cztero-tomowe dzieło in folio kardynała Roberta Bellarmina (zm. 1621) De controver-siis fidei, w którym teologia kontrowersyjna była wyniesiona do doskonałości.

142 H. Roselli, Pymander Mercurii Trismegisti cum commento. Liber IX. De septem Sacra-mentis Ecclesiae Catholicae, Posnaniae, in officina typographica Ioannis Wolrabi, 1589.

143 J. Bajda, Teologia moralna…, s. 287–288.144 J. Górski, Praelectionum Plocensium liber primus, sive De baptisto recens natorum,

Köln, M. Cholinus, 1572.145 Być może jest to dzieło nie Nieszporkowicza, ale Grzegorza Terleckiego, Confessio seu

instructio idiotae…, Kraków 1635, będące połączeniem podręcznika spowiedzi i pod-ręcznikiem życia chrześcijańskiego, por. J. Bajda, Teologia moralna…, s. 285.

146 H. Tournely, Cursus Theologicus Scholastico-Dogmaticus Moralis, Coloniae Agrippi-nae, sumpt. Viduae Wilh. Metternich & filii, 1737 (odnaleziono jedynie 1–2 i 5–6 tom).


— 243 —

Fot. 61. Hannibal Roselli, De septem Sacramentis, Poznań, J. Wolrab, 1589 (fot. autor)


— 244 —

Z polskich autorów, prócz Dzieł wszystkich kardynała Stanisława Hozju-sza (zm. 1579), a więc zapewne Confessio fidei catholicae Christiana stano-wiącego wykład podstawowych prawd nauczania Kościoła katolickiego, wraz z ich teologicznym uzasadnieniem, dział teologii spekulatywnej zamieszczał również dzieła Tomasza Młodzianowskiego (zm. 1686) z wykładami, między innymi De peccatis et gratia, De fide, spe et charitate147, Adama z Opatowa (zm. 1637), Dominika Kochanowskiego Novus asserendae Immaculatae Con-ceptionis Deiparae Virginis Modus.

Teologia spekulatywna i moralna były w dziale karmelitańskim połączo-ne. Zakres tego działu obejmował również teologię scholastyczną. Zgroma-dzone zostały tutaj zarówno dzieła czołowych przedstawicieli teologicznej myśli karmelitańskiej jak i ich komentatorów. Przedstawicielem wczesnego okresu rozwoju szkoły karmelitańskiej, jest Jan Baconthorp (Bacon, zm. ok. 1348) najbardziej znany teolog karmelitański w średniowieczu, nazywany Doctor Resolutus, który był twórcą metody teologicznej opartej na tomizmie i doktrynie Piotra Aureola. Konstytucje zakonne i kapituły generalne karme-litów z lat 1586, 1625, 1680 i 1704 nakazywały prowadzenia wykładów we-dług jego myśli148. W bibliotece znajdowały się jego komentarze do Sentencji Piotra Lombarda. Nieco później żyjący Michał Ayguani (zm. 1400), generał karmelitów był najsławniejszym mistrzem teologii Zakonu. Prócz interpreta-cji dzieła Piotra Lombarda149 znane są jego komentarze biblijne zwłaszcza do Mądrości Salomona i słownik biblijny. Odwiedzający niegdyś Kraków Tomasz Netter (zwany Waldensem) (zm. 1430), angielski karmelita, znany był przede wszystkim z polemiki z teoriami Wycleffa i Husa. W bibliotece krakowskiej znajdowało się jego główne dzieło Doctrinale antiquitatum fidei catholicae Ecclesiae wydane w Wenecji w latach 1757–1759150.

Wśród komentarzy do myśli karmelitańskiej Bacona należy wymienić Elizeusza Garcia (1652–1719), z dwutomowym Questiones theologicae mora-les zbierającym wybrane komentarze Bacona (1710)151, Józefa Zagaglia (zm. 1711), karmelitę kongregacji mantuańskiej, wykładowcę na uniwersytecie w Ferrarze, który wydał ośmiotomowy Cursus Theologicus według karmeli-tańskiej wykładni Jana Bakona, a także Didaka z Kastylii z pięciotomowym Speculum Theologicum. Wśród ksiąg są oczywiście dzieła najważniejszych autorów karmelitańskich. Jan Baptysta de Lezana (1589–1659) ukazuje ofi-

147 J. Bajda, Teologia moralna…, s. 286.148 O. Filek, [M. Wojnarowski], Nauka i nauczanie w zakonach karmelitańskich, w: Dzieje

teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 2, Lublin 1975, s. 370.149 M. Ayguani, Incogniti clariss. olim theologi Michaelis Aygvani carmelitarum generalis

Qvaestiones dispvtatae in qvatvor libros sententiarum, Venetijs, apud Io. Guerilium 1622.150 E. Boaga, Netter Tommaso, controversista, OCarm (1375 ca.–1430), w: Dizionario Car-

melitano, pod red. E. Boaga, L. Borrriello, Rzym 2008 (dalej Diz. Carm.), s. 629–630.151 Bibliotheca Carmelitana (dalej Bibl. Carm.), t. 1, Orlean, M. Couret de Villeneuve &

J. Rouzeau-Montant, 1752, kol. 437.


— 245 —

cjalne stanowisko Zakonu w oparciu o teologię św. Tomasza z Akwinu i na-uki myślicieli karmelitańskich. Był płodnym pisarzem. Jego prace obejmują dziedziny teologii dogmatycznej, prawa kanonicznego, historii i mariologii152.

Petrus Cornejo de Pedroso (1566–1618) był najważniejszy teologiem kar-melitańskim XVII wieku, profesorem na słynnym uniwersytecie w Salaman-ce. Karmelici krakowscy posiadali, ze zbioru o. Marcina Charzewicza (1686), jego wykładnię teologii moralnej i spekulatywnej oraz komentarz do trzeciej części Sumy teologicznej św. Tomasza. Zaraz po tym, w katalogu, zanotowa-no pięć woluminów piętnastotomowego kursu teologii Cursus Salmanticensis wypracowanego przez kolegium w Salamance, jak również dzieło jego wycho-wanka Pawła a Conceptione (Jimenez Navarro, 1666–1734)153 nabyte przez o. Bonawenturę Kiełkowicza. Joannes de Sylveira (1592–1687), biblista, pi-sał komentarze do ksiąg nowotestamentalnych. Opuscula varia zamieszczo-ne w tym dziale uzupełniają jego dorobek pisarski154. Franciszek Bona Spei (1617–1677), lektor z Louvain był twórcą wielu publikacji ukazujących jego doktryny. Były to komentarze do filozofii Arystotelesa oraz teologii schola-stycznej. W bibliotece są również dzieła jego ucznia, Henryka od św. Ignace-go (1630–1719), który krytycznie ustosunkował się do swego mistrza. Prócz Teologii fundamentalnej, spekulatywnej i moralnej, w bibliotece znajdowała się jego Ethica amoris potępiona przez różne autorytety, łącznie ze Świętym Oficjum. Prócz nich zamieszczono jego dzieła polemiczne, jak Noctua Belgi-ca (1651) oraz Christifidelium parochiale apologeticum (1667), będące odpo-wiedzią na książkę Bonawentury La Bassée155.

W bibliotece znalazły się dzieła Daniela od św. Józefa (1601–1666)156, Dis-putationum in Summam… Divi Thomae157 — zakupione przez o. Marcina Charzewicza przed rokiem 1686, a także przez tegoż kupiona w roku 1668 Theologia Carmelitana sive Apologia Scholastica Religionis Carmelitanae158 Filipa od św. Trójcy (1603–1671)159. Inny kurs teologii do trzeciej części Sumy św. Tomasza napisał generał Zakonu Mateusz Orlandi (zm. 1695)160 uwiecz-niony na ścianie biblioteki krakowskiej na Piasku.

152 J. Smet, Carmelites, t. 3, cz. 1, s. 319.153 M. A. Diez Gonzalez, Teologia morale e autori carmelitani, Diz. Carm., s. 917.154 J. Smet, Carmelites, t. 3, cz. 1, s. 324; E. Boaga, Sylveira Giovanni, Diz. Carm., s. 886–

887.155 J. Smet, Carmelites, t. 3, cz. 1, s. 320–322; E. Boaga, Teologia morale e autori carme-

litani, Diz. Carm., s. 914.156 Bibl. Carm., t. 1, kol. 371–372.157 Daniel a s. Josephi, Disputationum in Summam Theologicam Divi Thomae tomus

primus, Cadomi, apud J. Massienne, 1649.158 Philippus a Sanctiss. Trinitate, Theologia Carmelitana sive Apologia Scholastica Re-

ligionis Carmelitanae, Romae, sumpt. Philippi Mancini, 1665.159 S. Cannistra, Teologia dogmatica e autori carmelitani, Diz. Carm., s. 905.160 F. M. Romeral, Teologia dogmatica e autori carmelitani, Diz. Carm, s. 902; J. Smet,

Carmelites, t. 3, cz. 1, s. 319–320.


— 246 —

Literatura kaznodziejska (Concionatores — F; Concionatores Polonici — P; Concionatorii et Spirituales Ordinis

Carmelitarum — V)

Literatura kaznodziejska stanowiła najpoważniejszy dział biblioteki. Za-wierał on 370 pozycji w języku łacińskim i 222 po polsku. Wynikało to oczywi-ście, tak jak i dzisiaj, z największego zapotrzebowania na taki rodzaj literatu-ry. Gotowe kazania były zarówno inspiracją dla erudytów, jak i bezpośrednią pomocą dla mniej pracowitych kaznodziejów. Spośród wielotomowych wydań można wymienić zbiory kazań Bibliotheca Concionatorum Wincentego Ho-udri, Macieja Fabra, Hieronima de Lanuza, Józefa Mansi, Józefa de Barzia, Piotra Bessaei, Filipa Diez, Jana Lopeza, Didaka de la Vegi. Były również starsze dzieła jak: Rosarium sermonum Bernarda de Busto, Kazania Gabriela Biela, Vita Christi Ludolfa z Saksonii, Homiliae Jana z Kartaginy, Kazania Discipulusa i Jakuba de Voragine oraz innych autorów, których dzieła prze-trwały w bibliotece karmelitów od epoki inkunabułów.

Spośród polskich autorów piszących po łacinie można wymienić Szymo-na Stanisława Makowskiego (zm. 1683), Abrahama Bzowskiego (zm. 1637), Ambrożego Nieszporkowica (zm. 1703), Franciszka Borzykowskiego (zm. 1735), Antoniego Węgrzynowica (zm. 1721), Piotra Skargę (zm. 1612), Jana Kraszewskiego, Fabiana Birkowskiego (zm. 1636), Szymona Okólskiego (zm. 1653), Jana Papczyńskiego (zm. 1701), Macieja Warszawskiego, Wojciecha Tylkowskiego (zm. 1695), wielotomowe wydanie kazań Arnolfa Kazimierza Żeglickiego (zm. 1766) i innych161.

Równie bogata jest spuścizna polskojęzycznego kaznodziejstwa, na której czele stoją ponownie Piotr Skarga, Fabian Birkowski i Antoni Węgrzynowicz. Z bardziej podręcznych, w formacie in octavo katalog notuje wielotomowe zbiory Sebastiana Ubermanowicza, Tomasza Perkowicza, Józefa Męcińskie-go i Kaspra Balsama, przeznaczone na kolejne okresy liturgiczne.

W dziale karmelitańskim liczącym 34 pozycje, dzieła kaznodziejskie zo-stały połączone z literaturą z zakresu duchowości. Kazania dotyczyły kultu maryjnego z karmelitańską specyfiką szkaplerzną. Znajdowały się również całoroczne zbiory kazań, jak trzy dzieła Leona od św. Wawrzyńca z połowy XVIII wieku. Z zakresu duchowości można wymienić Opera Mistica Jana od Krzyża, czy Maria Patrona Jana Baptysty de Lezana.

161 Jest tu między innymi pierwsza jezuicka książka emblematyczna Jana Davida, Veri-dicus Christianus (Antwerpia, Off. Plantiniana, 1606) z setką miedziorytów Teodora Galle, nawiązujących do głównego tekstu kazań.


— 247 —

Historia (Historici — G; Historici Ordinis Carmelitarum — N)

W działach ksiąg historycznych zebrano 473 woluminy. Znajdowały się tam zarówno prace ściśle historycznie, tj. dotyczące historii powszechnej i kościelnej, jak i prace hagiograficzne. Umieszczono również dzieła spoza tej tematyki, jak botanika czy symbolika. Spośród dzieł historycznych na czoło wybijają się wielotomowe kompendia historyczne i roczniki kościelne, co uwi-daczniają umieszczone na początku spisu monumentalne dwunastotomowe Annales Ecclesiastici kardynała Cezara Baroniusza (zm. 1607), kontynuowa-ne przez Abrahama Bzowskiego (zm. 1637), a z zakresu historii powszechnej encyklopedyczne Magnum theatrum vitae humanae Wawrzyńca Beyerlincka (zm. 1627) wzorowane na dziele Teodora Zwingera (zm 1588).

Dzieła poświęcone historii starożytnej, przydatne w początkach edukacji zebrane zostały w podstawowy zestaw: Pliniusza Historia naturalna, Wale-riusza Maximusa Opera, Plutarcha z Cheronei Moralia i De Viris Illustribus, Sabellicusa De vita Caesaris, T. Liwiusza Historicorum ab Urbe condita, Jó-zefa Flawiusza Historiarum Iudaicarum, Dzieła Tacyta, Leonarda Aretina (zm. 1444) De Bello Italico adversus Gothos. Większą ilość literatury o cha-rakterze szkolnym, dotyczącym historii starożytnej wyróżnić można również spośród druków niewielkich formatów in octavo i duodecimo. Są to dzieła Li-wiusza, Juliusza Cezara, Ksenofonta, Filona z Aleksandrii, Herodota Salu-stiusza, Plutarcha i Swetoniusza.

Do poznania powszechnych dziejów kościelnych służyła ośmiotomowa Hi-storia Ecclesiastica Ignacego Gravesona, natomiast dla bardziej szczegółowej tematyki zamieszczono dzieła Tomasza Tretera De Episcopatu Varmiensi, Kordeckiego Gigantomachia, Konstytucję Unigenitus Klemensa XI, dzieła dotyczące żywotów papieży (Vitae Pontificum Romanorum) oraz kardynałów (Georgius Josephus ab Eggs, Purpura Docta seu vitae, legationes, res gestae, obitus, aliaque scitu, ac memoratu digna, & C.S.R.E. Cardinalium), i jedno z wczesnych dzieł kardynała Roberta Bellarmina De scriptoribus Ecclesiasticis.

Do dziejów narodowych, a zarazem z zakresu polityki międzynarodowej karmelici zaopatrzeni byli w swej bibliotece między innymi w dzieła Eliasza Reusnera Genealogia Regum Electorum Ducum Principum atque comitum, qui Origines suas a Saxonum Rege Wedekindo deducunt, słynną Historia de Conditio Gentibus Septentrionalis (pierwsze wyd. Rzym 1555, wielokrotnie wznawiane) Olafa Manssona (zm. 1557), twórcy pierwszej mapy Skandyna-wii (Carta Marina). Z zakresu polskiej dyplomacji można wymienić Epistolae historico-familiares kanclerza wielkiego koronnego biskupa Andrzeja Chryzo-stoma Załuskiego (zm. 1711) obejmujące dokumenty z lat 1667–1710, a z dzie-jów Polski Jana Petrycego Rerum in Poloniae gestarum historia, Reinholda Heidenstein De bello Moschovitico (Kraków 1584), Acta legationum et igres-sus Cracoviam Henrici Regis Poloniae, Stanisława Kobierzyckiego Obsidio Clari Montis Częstochoviensis, relację z „odsieczy wiedeńskiej” Wespazjana


— 248 —

Kochowskiego (zm. 1700) Commentarius belli adversus Turcas (1684) oraz jego drugie i trzecie Klimaktery czyli Annalium Poloniae ab obitu Vladislai IV Climacteres, stanowiące dzieje Rzeczypospolitej czasów Jana II Kazimie-rza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Znajdowało się w bibliotece kar-melitów na Piasku również dzieło o pierwszej polskiej bibliotece publicznej Załuskich napisane przez Jakuba Radlińskiego (zm. 1762). Spośród literatu-ry biograficznej można wymienić dzieło spowiednika królewskiego Fabiana Quadrantini (zm. 1605), Vita Annae Austriacae, Poloniae Sueciaeque reginae (1605), biografie protestanckie: Jana Wilhelma Stuckiego, Oratio funebris in obitum clarissimi viri domini Henrici Bullingeri pastoris Ecclesiae Tigurinae fidelissimi (Zurich, Froschower, 1575), Gaspara Volphi, Vita Conradi Gesneri.

Karmelici kontaktując się na co dzień z przedstawicielami innych zako-nów, a także w oficjalnych relacjach pomiędzy zakonami, mogli się posiłkować literaturą dotyczącą poszczególnych wspólnot zakonnych. Były tu między in-nymi dzieła o benedyktynach Stanisława Szczygielskiego Aquila Polono-Be-nedictina (1663) i Tinecia (1668), o trynitarzach Mariana od św. Stanisława (Hypomnema Ordinis Discalceatorum sanctissimae Trinitatis Redemptionis Captivorum, wyd. Warszawa 1753), o pijarach De origine Piarum scholarum, o bożogrobcach Vitae SS. Canonicorum SS. Sepulchri, de Antiquitarum Ca-nonicorum Custod. SS. Sepulchri oraz Filipa Bonanniego (zm. 1725) Ordi-num religiosorum in Ecclesia militanti catalogus (wyd. 1707). Z zagadnień lokalnych kościołów wymieniono w katalogu dzieło Andrzeja Buchowskiego Gloria Ecclesiae S. Annae Cracoviae.

Do poznania geografii poszczególnych krajów służyły ich opisy, relacje z po-dróży i dzieła kartograficzne. Katalog biblioteki karmelitów zamieszcza kilka z najznamienitszych. Były tam opisy Ziemi Świętej ze znanej peregrynacji Mikołaja Radziwiłła Hierosolymitana Peregrinatio Tomasza Tretera, traktat architektoniczny Jana Baptysty Villalpando rekonstruujący w oparciu o księ-gę Ezechiela budowle Jerozolimy In Ezechielem explanationes et apparatus urbis ac Templi Hierosolymitani oraz miedziorytnicze mapy Ziemi Świętej i Jerozolimy w dziele Benedykta Ariasa Montanusa (zm. 1598) Antiquitatum Judaicarum wydanym w 1593 roku w znakomitej drukarni Plantina w Lej-dzie. Z pozostałych krajów można wymienić opisanie Ameryki w nieokreślo-nym America descriptio162, znakomite dzieło Abrahama Ortelliusa Theatrum orbis terrarum w wersji łacińskiej i niemieckiej oraz późniejsze Theatrum Principium Orbis Universi Jana Botero, czy też Curiosa incerti Authoris.

Z innych dzieł polityczno-geograficznych wyróżniających się bogatą iko-nografią były dzieła Filipa Picinelli’ego Mundus Symbolicus oraz Didaka

162 Zapis w katalogu: America descriptio nie podaje autora. W tym czasie mogło to być kilka różnych dzieł, np. Americae… seu Descriptio Theodora de Bry albo mapa, np. Americae sive novi orbis, nova descriptio Sebastiana Munstera (wyd. ok. 1580) i o tym samym tytule mapa Abrahama Orteliusa.


— 249 —

Fot. 62. Andrzej Ch. Załuski, Epistolae historico-familiares, Brunsbergae 1711 (fot. autor)


— 250 —

Saavedrae Symbola Christiano-politica, Jakuba Barozzi’ego Regulae archi-tecturae, Jana Pienni Hieroglyphica, Pietro Santi Bartoli Museum Odescal-chum sive Thesaurus Antiquarum Gemmarum, ilustrowana miedzioryto-wymi planami miast i krajów Archontologia cosmica Ludwika Gottfrieda. Heraldykę reprezentuje trzeci tom dzieła Szymona Okolskiego (zm. 1653) Orbis Polonus (1643).

Być może ze względu na zawarte w książkach miedzioryty do tego działu włączono literaturę florystyczną, między innymi wspaniałe De florum cul-tura Jana Baptysty Ferrani — pierwszy barokowy przewodnik florystyczny (1633) oraz Apparatus Plantarum primus: tributus in duos libros. I. De plan-tis bulbosis. II. De plantis tuberosis (1654) — jeden z najlepszych siedem-nastowiecznych podręczników ogrodnictwa autorstwa Piotra Lauremberga.

Fot. 63. De florum cultura Jana Baptysty Ferrani, Romae 1633 (fot. R. Nestorow)

Zamieszczona w tym dziale literatura hagiograficzna obejmuje akta pro-cesowe bł. Wincentego Kadłubka i św. Jana Kantego, Rafała Chylińskiego, dzieło Dominika Frydrychowicza o św. Jacku, o św. Franciszku, Wizje św. Bry-gidy, Martyrologium, dzieła św. Bazylego i św. Augustyna oraz dekret ka-nonizacyjny Wincentego a Paulo. Zauważalny jest jednocześnie brak jezui-ckich Actae Sanctorum, co wynikało zapewne z ubiegłowiecznego konfliktu.

W dziale literatury historycznej autorów karmelitańskich zebrano 110 po-zycji. Do najważniejszych należały Decor Carmeli Filipa od Najśw. Trójcy, dzieło Daniela od Marii Panny o początkach karmelitów, zawierające najstar-


— 251 —

Fot. 64. Frontispis łacińskiej wersji Ogrodu Fiołkowego Mikołaja Grodzińskiego (Kraków, Off. Schedeliana, 1669) (fot. ze zbiorów AKKr)

sze źródła do historii Zakonu — Speculum Carmelitanum, dzieje eliańskie Historia s. Eliae cum Iconibus, oraz Vinea Carmeli — kolekcja dokumentów i rozpraw ważnych dla dziejów i duchowości karmelitańskiej. Równie istot-ne jest monumentalne czterotomowe dzieło Jana Baptysty Lezany Annales Ordinis Carmelitarum, a także dwa tomy Bullarium Carmelitarum wydane


— 252 —

przez Elizeusza Monsignianiego w latach 1715–1718, czy Franciszka Bonae Spei Historico Theologicum Carmeli Armamentarium i tegoż Christianum monitum, Marka Antoniusza Alegre Paradisus Carmelici Decoris oraz doty-czące początków Zakonu dzieło Jana Paleonydorusa de principio et processu Ordinis carmelitarum.

Wymienione są tu też liczne komentarze do reguły, w tym bł. Jana So-retha i do konstytucji oraz akta kapituł generalnych, podręczniki duchowo-ści, martyrologia, karmelitańskie dzieła hagiograficzne oraz różne dzieła po-lemiczne jak na przykład Jesuiticum nihil (1685) Piotra Fischera powstałe na fali konfliktu z jezuitami o historiografię karmelitów. Nie zabrakło też Dzieł i poezji oraz Parthenicae słynnego Baptysty Mantuana. Z poloników zamieszczono pracę Mikołaja Grodzińskiego Diva Virgo Cracoviensis i dzieł-ko Tomasza Tretera dotyczące poznańskich karmelitów Historia et miracula SS. Corporis Christi Posnaniae.

Teologia kontrowersyjna (Controversi — H)

W inwentarzu dział zawierający 98 ksiąg z zakresu teologii kontrower-syjnej rozpoczynają monumentalne Dzieła Stanisława Sokołowskiego i jego słynne dzieło Censura Orientalis Ecclesiae163. Oczywiście nie mogło zabrak-nąć ksiąg Stanisława Hozjusza, w którego Opera umieszczone zapewne było najważniejsze dzieło Confessio Catholicae Fidei Christiana. Osobno wymie-niono dzieło tegoż autora skierowane przeciwko wirtemberskiemu teologowi Janowi Brenzowi — Verae christianae catholicae doctrinae propugnatio164. Były również dzieła rektora Akademii Krakowskiej Walentego Widawskie-go (zm. 1601) Generalis controveria de indulgentiis (Kraków 1593) oraz No-tae verbi Dei et Apostolicae Ecclesiae (Poznań 1586) Antonio Possevino (zm. 1611), jezuity i dyplomaty papieskiego, który przyczynił się do zawarcia ro-zejmu polsko-rosyjskiego w Jamie Zapolskim w 1582 roku.

Kontrowersje dotyczące Kościoła wschodniego rozpatrywane były między innymi w utworach: Monomachia pro defensione fidei SS. Trinitatis… Ber-narda Paxilliusa z Brzeżek (wyd. 1616), czy w dwutomowej Historia de Mag-no Schismate Occidentis Maksymiliana Wietrowskiego (wyd. 1724). Były też ogólne opracowania jak: Konrada Brauna Libri sex, de Haereticis in genere

163 Censura Orientalis Ecclesiae jest dziełem, w którym Sokołowski ujawnił koresponden-cję pomiędzy patriarchą Konstantynopola Jeremiaszem II, a Uniwersytetem w Tybin-dze i odrzucenie przez patriarchę konstantynopolitańskiego augsburskiego wyznania wiary jako niezgodnego z tradycyjną nauką chrześcijańską. Praca cieszyła się euro-pejskim rozgłosem. Por. M. Rechowicz, Teologia pozytywno-kontrowersyjna: Szkoła polska w XVI wieku, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 1, Lublin 1975, s. 74.

164 Tamże, s. 55.


— 253 —

Fot. 65. Stanisław Sokołowski, Censura Orientalis Ecclesiae, Cracoviae 1592 (fot. autor)


— 254 —

(wyd. 1 poł. XVI w.), Konrada Wimpina Sectarum errorum, hallutinationum et schismatum ab origine ferme Christianae ecclesiae… czy nieokreślone An-tidota contra hereses. Nieodłącznym pozostawał oczywiście Index librorum prohibitorum, potrzebny dla zachowania katolickiej poprawności teologicznej.

Prawo kanoniczne (Ius Canonicum — I)

Posiadanie dzieł prawniczych z zakresu prawa kościelnego było nie tylko kwestią zainteresowań naukowych, ale przede wszystkim codzienną prak-tyką. Poza podstawowym zestawem Corpusu na jaki składały się Dekrety Gracjana, Dekretały Grzegorza IX i Liber sextus Bonifacego VIII oraz do-datki: Klementyny Klemensa V, Extravagantes Jana XXII i Extravagantes communes, dział liczący 76 woluminów zawierał wiele komentarzy165, prak-tycznych opracowań i przepisów liturgicznych. Ze starszych opracowań są wczesne zbiory Dekretów Burcharda z Wormacji (zm. 1025), czy Speculum Iuris Duranda (zm. 1296), z nowożytnych — dokumenty Soboru Trydenckie-go, przepisy Franciszka Ingoli166 (zm. 1648) De electione Romani Pontificis, czy poświęcone zagadnieniom wymiaru kary Practica Criminal Canonica.

Z zakresu prawa kościelnego stanowionego podczas obrad poszczególnych synodów lokalnych w bibliotece znajdowały się kanony i konstytucje koloń-skie i mogunckie, a także ustalenia synodu prowincji ruskiej. Z polskiego ustawodawstwa kościelnego katalog biblioteki karmelitów notuje dzieło bi-skupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego, Reformationes Generales ad clerum et populum dioecesis Cracoviensis (1621), biskupa krakowskiego Pio-tra Gembickiego Sinodus Cracoviensis (1643), kodyfikacje partykularnego prawa kanonicznego dokonane przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Wę-żyka (zm. 1638) w Synodus provincialis Gnesnensis A.D. 1628 (wyd. 1630 lub 1761) oraz konstytucje synodu włocławskiego.

Istotną częścią tego działu były opracowania poświęcone przywilejom za-konów mendykanckich. Są to Collectanea privilegiorum mendicantium et non mendicantium167, Hieronima Sorbo Compendium privilegiorum fratrum

165 Na przykład dzieło Antoniego Wilkoszowskiego będące komentarzem do rozdziału De immunitate ecclesiarum, coemiterii, et rerum, ad eas pertinentium w Dekretałach Grzegorza IX.

166 Fracesco Ingoli (1578–1649), sekretarz Kongregacji Propagandy Wiary znany jest z publikacji w 1616 r. dzieła De situ et quiete Terrae contra Copernici Systema Dis-putatio w formie listu skierowanego do Galileusza, w którym poddaje krytyce teorię kopernikańską.

167 Augustinus a Virgine Maria, Privilegia omnium religiosorum, ordinum Mendican-tium, et non Mendicantium in quibus ipsi communicant allatis fideliter propriis ver-bis constitutionum summorum pontificum usque ad Alexandrum VII inclusive quibus illa continentur… Antverpiae, apud Engelbertum Gymnicum, 1663.


— 255 —

minorum168, Regula cleri saecularis et regularis, Szymona Świebockiego Phi-ladelphia quatuor mendicantium ordinum (Kraków 1693) oraz Littera inter parochos et regulares.

Umieszczono w tym dziale również księgi z zakresu prawa liturgicznego. Prócz podstawowego opracowania Wilhelma Duranda (zm. 1296) Rationale divinorum officiorum, były tu dzieła o ogólnym temacie, jak Antoniusa Tum-by, Ordo perpetuus recitandi Divinum Officium, (Venetia 1629), Bartłomieja Gavanti (zm. 1638) Thesaurus sacrorum Rituum, nieokreślone ze względu na niedostatki zapisu: Antiquitatum Liturgicarum Tomus 1. Szczególnie przy-datna ze względu na swój niewielki format, kieszonkowy (in 12o) mogła być książeczka Klaudiusza Arnaud Thesauri Sacrorum Rituum z miedziorytem ukazującym ułożenie rzeczy na ołtarzu.

Ze współczesnych dzieł karmelici krakowscy posiadali zbiory ustawodaw-stwa papieża Benedykta XIV (zm. 1758). Były tam dzieła reformujące litur-gię, jak De servorum Dei beatificatione et sanctificatione, których postanowie-nia są nadal aktualne, czy De Sacrosanto missae sacrificio, necnon de festis D.N. Jesu Christi, beatae Mariae Virginis, et de quibusdam Sanctis. Były też znane de Institutiones Ecclesiasticae — zbiór ponad stu dokumentów, listów pasterskich, listów do biskupów, opracowań i zaleceń wiążących prawo koś-cielne z duszpasterstwem. Niezwykle ważne De synodo dioecesana — dzieło, które najmocniej wpłynęło na prawo kanoniczne w czasach nowożytnych oraz czterotomowe Bullarium Benedicti XIV zawierające kodyfikację prawa z całe-go pontyfikatu. Prócz tego były również konstytucje, wybrane bulle, dekrety i listy tego papieża zebrane w dwóch tomach. Są również nieco wcześniejsze Dekrety Urbana VIII (zm. 1644), nieokreślone bliżej w katalogu, ale zapewne odnoszące się do procesów kanonizacyjnych i beatyfikacyjnych.

Prawo cywilne (Ius Civile — K)

Prawo cywilne obejmowało 52 pozycje katalogowe. Były tam źródła do prawa rzymskiego w kodyfikacji Justyniania, tj. Digesta (Pandecta) i Insti-tutiones wydane w różnych formatach również małym (in 12o), świadczące o podręcznym wykorzystaniu. Dużą część stanowiły komentarze m. in. prace jednego z najwybitniejszych średniowiecznych prawników Bartolusa de Saxo-ferrato, starającego się przystosować prawo rzymskie do ówczesnej rzeczywi-stości, założyciela szkoły postglosatorów. Jego komentarze w zbiorze karme-litów objęły Lectura super libri Infortiatum (wyd. Lyon 1518) oraz Consilia, quaestiones et tractatus. Były również opracowania cieszącego się uznaniem

168 Prawdopodobnie to: Hieronimus Sorbo, Compendium privilegiorum fratrum minorum: et aliorum mendicantium et non mendicantium…, Venetis, apud Petrum Ricciardum, 1603.


— 256 —

włoskiego jurysty Jasona de Mayno (zm. 1519), tj. komentarze do Digestów i ich drugiej części (Infortiatum), jak komentarze do tychże Digestów Anto-niego Fabra (zm. 1624) i Mateusza Wesenbecka (zm. 1586).

Z zakresu polskiego prawodawstwa karmelici posiadali niewiele ksiąg. Były to: ogół norm prawnych dotyczących całego Królestwa wydane przez Jana Herburta w Statuta Regni Poloniae (pierwsze wyd. 1563), nieokreślone Syntagmatis Juris universi Regni Poloniae, dotyczące prerogatyw Akademii Krakowskiej Propugnatio iurium, privilegiorum et praerogativarum Gene-ralis Regni Scholae Universitatis Cracoviensis, adversus praetensam Erec-tionem Academiae in Colegio Leopoliensi R.R. Patrum Societatis Iesu (1759) oraz kontrowersyjne dzieło Jerzego Ancuty Jus plenum religionis catholicae in regno Poloniae et magno ducatu Lithuaniae (Wilno 1719) ukazujące inne (mniejsze) prawa dla dysydentów.

Ze szczegółowych opracowań można wymienić dzieło Franciszka Manti-ca, Vaticanae lucubrationes de tacitis et ambiguis conventionibus… (Geneva, 1645) — poświęcone powiązaniom kontraktowego prawa małżeńskiego z pra-wem kanonicznym, czy Jakuba Menochi, De adipiscendae Possesione. Znaj-dowało się również kilka repertoriów prawnych czy rozpraw na pograniczu prawa cywilnego i kanonicznego. Poza teorią znajdowały się również przy-kłady praktycznego wykorzystania, jak np. dzieło flandryjskiego prawnika, Iodoka Damhoudera (zm. 1581) Praxis rerum civilium, wydane w Antwer-pii w 1567 roku.

Filozofia (Philosophi — L; Philosophi Ordinis Carmelitarum — U)

Filozofia była pierwszym etapem edukacji. Karmelitańskie studia i ich program były regulowane przez dekrety kapituł generalnych. W 1593 roku narzucono w studiach filozoficznych tomizm, jednakże regensi studiów mogli wybierać komentatorów, z pewnym ukierunkowaniem na pisarzy karmeli-tańskich, jak Jan Baconthorpe czy Michał z Bolonii. Lektorom filozofii naka-zano trzymać się pism Arystotelesa, na ile na to pozwala chrześcijaństwo169. W dziale filozoficznym znajdowało się 200 woluminów, wśród których odna-leźć można takich autorów jak: Franciszek Suarez, Franciszek Toletus, Jan Duns Szkot, z polskich autorów Szymon Makowski, Jan Morawski, a także zbiorowe prace, jak wykładnie kolegium jezuickiego w portugalskiej Coimbrze.

Dział filozoficzny uzupełniony był dziełami autorów karmelitańskich, ze-branymi w osobnym dziale. Prócz dzieła Jana Baccona, jakim była np. książka Philosophia zakupiona przez Marcina Behma w 1675 roku podczas studiów w Rzymie, wiele było dzieł autorów karmelitańskich, którzy tworzyli kursy filozoficzne według jego wykładni. Jednym z nich, bardzo popularny, a nawet

169 J. Smet, Carmelites, t. 3, cz. 1, s. 314.


— 257 —

Fot. 66. Szymon Makowski, Cursus Philosophicus, Cracoviae 1681 (fot. autor)


— 258 —

zalecany w studiach karmelitańskich, był trzytomowy podręcznik Hieronima Aimo (1625–1705) wydany w Turynie w latach 1667–1669170. Również inni karmelitańscy pisarze tworzyli kursy filozofii według szkoły Jana Bacconthor-pa. W katalogu krakowskim z końca XVIII wieku zapisani są prócz Hiero-nima Aimo również Dionizy Blasco (1610–1685) i Elizeusz Garcia (1700).

Wśród komentarzy do Arystotelesa znajdują się dzieła Franciszka Bona Spei (1617–1677) Commentarii Tres in Universam Aristotelis Philosophiam zakupione przez o. Marcina Behma w 1675 roku i o. Serapiona Kociełkowi-cza w 1678 roku, a także wykładnia Arystotelesa znanej szkoły filozoficznej karmelitańskiego Collegium Complutensis Sancti Cyryli na Uniwersytecie w Alcala. Są również sześciotomowe komentarze do Arystotelesa Ignacego Ponce Vaca (zm. 1707) oraz Blażeja de Conceptione Metaphysica in tres li-bros distincta (Paryż 1640). Z rodzimej twórczości filozoficznej zamieszczono dzieło z 1751 roku krakowskiego karmelity Eliasza Samnockiego, Argumen-tum gratitudinis171.

Expositores Ordinis Carmelitarum (M)

W bibliotece karmelici wyodrębnili osobny dział Expositores Ordinis Car-melitarum, zawierał on wybrane dzieła przedstawicieli myśli karmelitańskiej. Umieszczono w tym dziale komentarze do Pisma Świętego i dzieła ukazują-ce wielkość Zakonu. Wśród 30 woluminów były tam Dzieła uznawanego za karmelitę Cyryla Aleksandryjskiego, książka Piotra Wastela (zm. 1658)172 Vindiciarum libri tres, przywołujące dzieła Jana, biskupa Jerozolimy, któ-ry miał napisać Liber de institutione primorum monachorum wskazujące na eliańsko-maryjny charyzmat Zakonu. Kolejne dzieło, Michała Muñoz173 Propugnaculum Eliae (wyd. 1636), ukazuje Eliasza jako protoplastę życia monastycznego, zaś dzieło Franciszka Bonae Spei (zm. 1677) przedstawia interpretację wizji chmurki Eliasza jako zapowiedzi Niepokalanego Poczę-cia Maryi174. Wpisujący się w tradycję karmelitańską jest również karmelita bosy Tomasz od Jezusa (zm. 1627)175, którego dwutomowe Dzieła wszystkie176

170 Tamże, s. 318.171 E. Samnocki, Argumentum Gratitudinis P. Bonaventurae Kiełkowicz…, Cracovia, ex

typographia Episcopali 1751, BKKr, sygn. Pol. 1468, BKKr, sygn. Pol. 1468.172 Bibl. Carm., t. 2, kol. 620–621.173 Tamże, kol. 459.174 Franciscus Bonae Spei, Magni Prophetae Eliae Sacri Ordinis Carmelitarum Funda-

toris Visio de Immaculata Deiparae Virginis Conceptione…, Antverpiae, sumpt. En-gelberti Gymnici, 1665.

175 Bibl. Carm., t. 2, kol. 815–819.176 Thomas a Jesu, Venerabilis Patris Thomas a Jesu… Opera omnia, Coloniae Agrippi-

nae, apud Ioannem Wilhelmvm Friessem juniorem, 1684.


— 259 —

Fot. 67. Magni Prophetae Eliae… (Antwerpia 1665) Franciszka Bonae Spei z księgozbioru o. Marcina Charzewicza (fot. autor)

zakupione zostały przez o. Marcina Charzewicza i w 1686 roku przekazane bibliotece klasztornej. Dzieło Macieja a Corona (zm. 1676)177 Sanctitas Eccle-

177 Bibl. Carm., t. 2, kol. 407–708.


— 260 —

siae Romanae in S. Elia Propheta Carmelitarum Protoparente figurata ma charakter encyklopedyczny, zawiera informacje z teologii pozytywnej, moral-nej i scholastycznej oraz prawa kościelnego, które to siedem tomów pocho-dziło również z zakupu o. Marcina Charzewicza.

Wśród tematyki biblijnej popularny był, posiadający aż siedemnaście wydań w XVII wieku, Komentarz do Psalmów Michała Ayguani (zm. 1400), a także Komentarze do Ewangelii i Homilie wielkopostne Tomasza Beaux-amis (zm. 1589) oraz Tomasza a Virgine Maria (zm. 1687) Concordia Evangelicae (wyd. 1673), należące w 1690 roku do o. Serapiona Kociełkowicza, wówczas przeora w Jaśle, praca Lukrecjusza Tyrabosco (zm. po 1578)178 — Rationes Textus Hebraici (wyd. 1572), dzieło Gwidona Terreni (Parpiniani) (zm. 1342) Concordia Evangelica (wyd. 1631), a przede wszystkim zebrane w ośmiu wo-luminach (z daru o. Marcina Charzewicza) Komentarze do Ewangelii znane-go karmelitańskiego biblisty Jana Sylveira (zm. 1687).

Dzieła medyczne (Medici — O)

Dział medyczny zawierał 182 woluminy. W większości były to dzieła szes-nastowieczne. Wówczas w epoce humanizmu na nowo przetłumaczono dzieła takich klasyków medycyny jak Galen (zm. 200), Hipokrates (zm. 377 przed Chr.) i Dioskorides (zm. ok. 90). Prócz nich obecne są prace wybitnych hu-manistów jak Paracelsusa (zm. 1541), twórcy podstaw filozofii chemicznej i reprezentantów jego szkoły, np. Hieronima Mercurialisa (zm. 1606), pre-kursora pediatrii oraz ich antagonistów — zwolenników Galena, jak i auto-rów pragnących pogodzić te dwa kierunki, np. Jana Guintera d’Andernacha (zm. 1574) w De medicina veteri et nova. Znajdują się w tym dziale również dzieła Piotra Foresta (zm. 1597), zwanego niderlandzkim Hipokratesem, au-tora trzydziestodwutomowego dzieła o różnych chorobach. Książki te, jak już wcześniej wspomniano przy omawianiu inwentarza z początku XVIII wie-ku, pochodziły w większości z kolekcji Antona Schneebergera oraz bibliote-ki braci Naymanów. Obecnie książki medyczne jakie pozostały w bibliotece krakowskich karmelitów są dziełami przede wszystkim wybitnych lekarzy działających w okresie Odrodzenia. Nie wiadomo jakie było ich wykorzysta-nie praktyczne przez karmelitów, bowiem jedynie przez krótki okres notuje się w rachunkach klasztornych szafę na leki, a w składzie klasztoru brata, będącego farmaceutą. Przykładem nabytku ksiąg medycznych mogą być far-makopee, czyli spisy leków z dokładnym opisem ich działania, a także sposo-bem pozyskania ich ze źródeł naturalnych. W większości zapisy rachunkowe o korzystaniu z lekarstw i lekarzy z zewnątrz wskazują na nikłe wykorzy-stanie tej części księgozbioru.

178 Tamże, k. 264–265.


— 261 —

Słowniki (Dictionarii — Q)

Trzynaście słowników jakie notowano w tym dziale, otwiera znany Ab-raham Ortelius (1527–1598), ze swym Thesaurus Geographicus — będącym bazą do krytycznego podejścia do antycznej geografii. Ogólna wiedza zebra-na była w dziele Konrada Gesnera (1516–1565) Pandectarum sive partitio-num universalium. Spośród słowników językowych były to wokabularze ję-zyków starożytnych (Hebraica, Chaldeica, Graeca et Latina nomina), leksy-kony (Joannes Avenarii Lexicon Hebraicum), a także gramatyka hebrajska Jana Reuchlina, dykcjonarze greckie (Konrada Gesnera Dictionarium Gra-eco-Latini) i łacińskie Thesaurus Ciceronianus Nizoliusa (1488–1566) wraz z jego kontynuacją Aleksandra Scota (Apparatus latinae locutionis). Oczy-wiście nie zabrakło podstawowych dzieł Calepinusa (Dictionarium Latino--Graecum, Dictionarium latinum). Spośród poloników zapisano dwie księgi zajmujące się przysłowiami oraz synonimami polskimi w ich przekładzie na łacinę i grekę Synonyma Polsko-Łacińska oraz Adagia Polono-Latino-Graeca Grzegorza Knapiusza (ok. 1561–1639).

Retoryka i polityka oraz dzieła poetyckie i gramatyczne (Oratores, Politici, Poetae et Grammatici — R)

Retoryka będąca częścią podstawowego wykształcenia i wchodząca w skład trivium, miała również swoje miejsce w edukacji zakonnej. W dziale znajdo-wały się utwory klasyków z Cyceronem na czele, którego de Oratore było jed-nym z najważniejszych podręczników retoryki. Poza tym dziełem są utwory Cycerona z zakresu retoryki: de Inventione, de Officiis, de Finibus oraz Ora-toria, Epistolae i Insigniores sententiae. Również umieszczono w tym dziale utwory Seneki starszego (zm. 40) Controversiae, Seneki Młodszego (zm. 65) Tragaediae, a także Farsalia jego bratanka Lukana (zm. 65). Z pozostałych pisarzy starożytnych zamieszczono wybrane Dialogi Lukiana z Samosaty (zm. ok. 190), Epistolae Pliniusza młodszego (zm. 113), Bajki Fedrusa (zm. ok. 50), a także stanowiące największy zbiór epigramatów starożytnych Epi-grammata Marcjalisa (zm. 102–104).

W okresie renesansu, kiedy retoryka odrodziła się, powstało wiele komen-tarzy do dzieł klasycznych, jak Dionizego de Burgo do ksiąg Waleriusza Ma-ximusa179, a także dzieła wybitnych humanistów: Erazma z Roterdamu (zm. 1536) De verborum copia, Pawła Manucjusza (zm. 1574) Adagia optimorum Scriptorum, Epistola oraz Elegentiarum Wawrzyńca Valla (zm. 1457), wy-bitnego włoskiego humanisty i retora.

179 Dionysius de Burgo, Commentarius in Valerium Maximum (wydane w czasach inku-nabułów, np. 1489).


— 262 —

Spośród dzieł gramatycznych znalazły się Marcina Crusiusa (zm. 1607) Grammatica latina cum graeca congruentis (wyd. 1612), wielokrotnie wyda-wane od XVI do XVIII wieku dzieło jezuity Emmanuela Alvareza (zm. 1582) De institutione grammatica i pod podobnym tytułem (Grammaticarum in-stitutionum) dzieło Korneliusza Valeriusa (zm. 1578).

Panegiryki polskie i łacińskie, które zostały zgromadzone w ponad 25 woluminach w formacie in folio dominowały w pierwszej części tego działu. Część z nich stanowiła z założenia zbiory, a część była klockiem introligator-skim, w których liczba pojedynczych utworów dochodziła do sześćdziesięciu. W katalogu zapisano je jako: Panegyres Regibus Poloniae dedicati et Concio-nes Funebrales, Curiosa variorum Authorum ac de S. Scapulari lub zazwy-czaj Panegyres variorum.

Ponadto spośród polskich autorów w tym dziale zamieszczono dzieła naj-większego polskiego retora okresu renesansu Jakuba Górskiego (zm. 1585) Rhetorica, Stanisława Sokołowskiego (zm. 1593) Orationes Ecclesiasticae180, Ignacego Wilczka (zm. po 1788) Carmina, Jana Alberta Janickiego Bellaria Matris Sarmatici181, Kaspra Cichockiego (zm. 1616) Sermones familiares, siedemnastowiecznego teoretyka z kręgu Akademii Zamojskiej Fabiana Bir-kowskiego (zm. 1636)182 Orationes, dzieło zawierające sto miedziorytów ze scenami z życia Hozjusza autorstwa Tomasza Tretera (zm. 1610) Theatrum virtutum Stanislai Hosii183, Wespazjana Kochowskiego (zm. 1700) Hypomne-ma Reginarium Poloniae, Stanisława Golańskiego Boleslaus II s. Stanislao occisor (Kraków 1735), Jana Kwiatkiewicza (zm. 1703) Svada Civilis184 oraz utwory Dionizego Chełstowskiego (zm. 1719), Stanisława Bieżanowskiego (zm. 1693), Andrzeja Młodzianowskiego (zm. 1685), Wojciecha Tylkowskie-go (zm. 1695) i Gabriela Rzączyńskiego (zm. 1737).

Ascetyka (Ascetici — S)

Na pierwszy rzut oka w dziale literatury ascetycznej uwagę zwracają wielkości ksiąg. Na 179 woluminów jedynie 21 stanowiło księgi w formacie in folio i in 4o, pozostała znakomita większość to książeczki w formatach in octavo (62 woluminy) i in duodecimo (96 woluminy). Pozostawiając kwestie faktycznego czytelnictwa ksiąg w klasztorze, można by sądzić, iż zbiór ten

180 S. Sokołowski, Orationes Ecclesiasticae, Coloniae, apud Maternum Cholinum, 1587.181 J. A. Janicki, Bellaria Martis Sarmatici seu Decuriae epigrammatum inter victoriosa

Christianorum arma, Cracoviae, typis Vniuersitatis, 1683, BKKr, sygn. Pol. 1376.182 J. Lichański, Rhetorik: Begriff-Geschichte-Internationalität, pod red. Gert Ueding,

Tübingen 2005 (recenzja), „Forum Artis Rhetoricae“ 2006, s. 26.183 T. Treter, Theatrvm virtvtvm D. Stanislai Hosii, Crac., typis Francisci Cezary, 1686).184 J. Kwiatkiewicz, Svada Civilis hujus aevi genio & nostratis politiae ingenio, [Calisii,

typis Collegij Soc. Jesu 1672], BKKr, sygn. Pol. 312.


— 263 —

powstał w wyniku gromadzenia zbiorów poszczególnych zakonników. Z pew-nością tematyka tych dzieł wpływała na większą poczytność, zaś mały format, co oczywiste, był bardziej poręczny i pozwalał na indywidualne oddawanie się ćwiczeniom duchowym. Byłby to więc jeden z działów, o którym można by sądzić, iż był wykorzystywany przez większą część wspólnoty zakonnej. Do wyboru mieli oni dzieła sztandarowe jak De vitae perfectione Grzegorza z Nazjanzu, O naśladowaniu Chrystusa Tomasza á Kempis, Jana Gersona De imitatione Christi, św. Bonawentury Aureum opusculum czy św. Bernardyna Disciplina virtutum, Medytacje św. Augustyna, a także Roberta Bellarmina De ascensione mentis ad Deum, De arte bene moriendi, De aeterna felicitate i inne, dzieła Piotra Bassaei, Ludwika a Ponte, Pawła Segneri Manna ani-mae, Jeremiasza Drexelli’ego, Ignacego Loyola Maior Dei Gloria oraz pięk-nie ilustrowane Via Regia S. Crucis.

Wśród polskojęzycznych dzieł ascetycznych przeważają książki autorów jezuickich piszących na początku XVII wieku: Jerzego Tyszkiewicza, De Perfectione (wyd. 1624), dzieła wielkiego erudyty Mikołaja Łęczyckiego (zm. 1653)185 Opusculorum Spiritualis, De gradibus profectus i Epistolae, Kacpra Drużbickiego (zm. 1662)186 De sacrificio Missae, Fasciculus exercitiorum, Ne-gotiatio spiritualis187. Jest również bardzo ceniony podręcznik rekolekcyjny Daniela Pawłowskiego Locutio Dei ad cor religiosi (Kalisz 1673). Ponadto To-masz Młodzianowskiego Liturgia, Wojciecha Tylkowskiego Soliloquia Chri-stiana et praxes quaedam (wyd. 1680), medytacje pasyjne Stanisława Soko-łowskiego Iustus Ioseph188 z 1586 roku oraz Marcina Hinczy (zm. 1668) Rex dolorum Iesus Christus (wyd. 1636).

Inne zakony reprezentują: marianin Stanisław Papczyński (zm. 1701) Templum Dei Mysticum (wyd. 1675), kanonik regularny Akwilin Gorczyński (pocz. XVIII) Respirium viator, bożogrobca Jakub Radliński (zm. 1761)189 Se-pultura vivendium oraz jego podręcznik nowicjacki dla młodzieży zakonnej Norma probationis Apostolicae190, reformata Chryzostom Dobrosielski (zm. 1676) Summarum asceticae et mysticae theologiae (wyd. 1655) uznawany za pierwszy teoretyczny traktat teologii ascetycznej191, benedyktyn Stanisław Szczygielski Cathechismus monasticus oraz zbiór rozmyślań bernardyna

185 K. Górski, Teologia ascetyczno-mistyczna, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, Lublin 1975, s. 454–455.

186 Tamże.187 K. Drużbicki, Negotiatio spiritvalis, Cracovia, [Officina Schedeliana, 1674], BKKr,

sygn. Pol. 303.188 S. Sokołowski, Ivstvs Ioseph siue In Iesu Christi mortem & passionem meditationes,

Cracoviae, in Officina Lazari, [post 15 III] 1586.189 K. Górski, Teologia ascetyczno-mistyczna…, s. 457.190 J. Radliński, Norma probationis Apostolicae, Lublini, Typis Collegii Soc. Jesu, 1732,

BKKr, sygn. Pol. 987.191 K. Górski, Teologia ascetyczno-mistyczna…, s. 444–447.


— 264 —

Franciszka Dzielowskiego Cibus quotidianus minoritarum (wyd. 1668). Na-leży również wymienić humanistę Jana Januszewskiego z Praeparationes devotae192 oraz kanonika katedralnego włocławskiego Michała Rychalskiego Ignis altaris et officii Jesu Christi (wyd. 1712), Quadriga sacerdotum (liczne wyd. od 1686), Kazimierza Stęplowskiego Praxes meditationis, a także Jana Stanisława Foltyńskiego Verax Hemerodromus animas Christi (wyd. 1679).

Polonika (Polonici Ordinis Carmelitarum — W; Polonici Miscellanei — X)

Dział Polonica, jaki umieszczono niemal pod koniec katalogu karmelitań-skiego zawierał 83 książki o różnej treści (miscellanea), których jedynym wy-znacznikiem był język polski. Wśród wielu tematów można wyróżnić dzieła o tematyce historycznej: Dzieje Kościelne Piotra Skargi i Jana Kwiatkiewicza Historia o krucjatach, A. W. Ustrzyckiego Relacja o spaleniu miasta Wilna 1748 roku, o tematyce gospodarczej: Ekonomika ziemiańska generalna Jana Kazimierza Haura, budowlanej: Nauka ulżenia ciężarów w budowaniu etc.193, dzieła z zakresu heraldyki: Bartosza Paprockiego Herby Rycerstwa Polskie-go, czy Herby Miast Polskich, utwory oratorskie: Jana Ostrowskiego Daney-kowicza Swada Polska y łacińska, Kazimierza Woysznarowicza Orator po-lityczny, zagadkowe Mowy przy oddawaniu Dam, Samuela od św. Floriana Orator polonus, polityczne: Sebastiana Petrycego Rząd Rzeczypospolitey, Łu-kasza Górnickiego O elekcji wolności praw y obyczaiów Polski, hagiograficz-ne: Mateusz Ignacego Kuligowskiego Historia o SS. Josafacie y Barlaamie, pobożnościowe: Informacje o obrazie studziańskim, Cuda NMP Różano-sto-ckiej, Relacya o bazylice Assyiskiey, Sebastiana Piskorskiego Kwiecie żywo-ta B. Salomei. Utwory o charakterze szkolnym: Algiebra dla szkoł narodo-wych, encyklopedycznym: Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego w dwóch tomach, dzieła polemiczne i antyheretyckie (w tym paszkwile): Jana Poszał-kowskiego Historia Luterska, Odgłos procesu z żydami, Dowody gorliwości polskiej, Mikołaja Cichowiusza Pogrom diabła ariańskiego, Ludwika Bończy Sienickiego Błędy kalwińskie.

Wśród 26 poloników karmelitańskich umieszczono zarówno tłumacze-nia, jak np. Filipa od św. Trójcy Ozdoba Karmelu Zakonnego (wyd. 1746), jak i utwory rodzimych autorów: Mikołaja Grodzińskiego, Konstantego Sta-nisława Strzałkowskiego, Błażeja Choickiego, Mikołaja Dąbrowskiego, czy

192 J. Januszowski, Praeparationes devotae ad dignae celebrandum seu communicandum, Cracoviae, in officina Lazari, 1596.

193 Prawdopodobnie to: S. Solski, Architekt polski to iest nauka ulżenia wszelkich cięża-rów używania potrzebnych machin zimnych i wodnych, stawiani ozdobnych kościołów małym kosztem, w Krakowie, w drukarni Alexandra Schedla, 1690, por. T. Nowak, Cztery wieki polskiej książki technicznej 1450–1850, Warszawa 1961, s. 107–113.


— 265 —

Aleksandra Koślińskiego. Znajdują się przede wszystkim dzieła pobożnoś-ciowe: Marcina Rubczyńskiego Traktat o czyśćcu, Rekolekcje na dni osiem, Medytacji 40 o Męce Pańskiej, Cyryla od św. Franciszka Praktyka dobrey śmierci (wyd. 1696), Listy s. Teresy (wyd. 1665), Ogród Panieński, odnoszą-cy się do karmelitańskiego sanktuarium w Poznaniu — Drogi depozyt Cia-ła y Krwie w trzech Hostiach w Poznaniu. Dzieła hagiograficzne jak: Żywot s. M. Magdaleny de Pazzis (wyd. 1671), tłumaczenie Marcina Rubczyńskiego Życie W. Róży Marii Serio (wyd. 1745), Żywot S. Jana od Krzyża y Bractwo Zofiey S., Tomasza Akwiny od św. Ignacego Żywot SS. Joachima y Anny, Anioła Ostroroga Żywot s. Kajetana (wyd. 1719). Są też dzieła o tematyce karmelitańskiej: Cyprian od S.M. Skarb karmelitański (wyd. 1676), Miko-łaja Dąbrowskiego Prerogatywy łask y odpustow bractwa (wyd. 1641), czy Aleksandra Koślińskiego Officium albo Godzinki, Błażeja Choickiego Posta-nowienie Zakonu Karmelitańskiego, Summaryusz odpustow Zakonu Karme-litańskiego, Trzeci Zakon Karmelitański (wyd. 1774), Officium za zmarłych, Chwała y godność Zakonu Karmelitańskiego, Mikołaja Grodzińskiego Ogród fiołkowy (wyd. 1669), Konstantego Stanisława Strzałkowskiego Cuda NMP Szkaplerznej (wyd. 1762). W dziale tym znajdowała się również Xiążka Cu-dow N.M.P. Piaskowey pisana od Roku 1610. Był to prawdopodobnie rękopis, który nie zachował się do naszych czasów.

Rękopisy (Manuscripta — Y)

Katalog zanotował 40 rękopisów. Są to dzieła różnej treści, które były już przedmiotem rozważań w miejscu omówienia rękopisów z okresu XVII–XVIII wieku.

Literatura włoska i francuska (Italici et Gallici — Z)

Na końcu katalogu biblioteki karmelitów z 1794 roku widnieje dział ksiąg włoskich i francuskich, które zostały umieszczone jedynie ze względu na ję-zyk, bez podziału na tematykę. Może to oznaczać, że niemały dział liczący 821 ksiąg, był być może mniej wykorzystywany. Pozostałe uporządkowane tematycznie działy ukazują wszechwładną łacinę oraz ze względu na miejsce biblioteki, dzieła polskie. Nieznajomość języków obcych mogła więc sprawić zepchnięcie włoskich i francuskich dzieł, mogących być spuściznami ojców kształcących się w Italii, na sam koniec katalogu. Być może kryterium wy-dzielenia była też duża ilość ksiąg o charakterze nienaukowym i jako nazbyt świeckie nie mieściły się w ustalonych podziałach.


— 266 —

4. uŻytkowanie księgozBioru

Użytkowanie księgozbioru w ciągu XVII i XVIII wieku uzależnione zostało od przyczyn historycznych i sytuacji politycznej Krakowa. W czasie oblężenia Krakowa w 1587 roku i pożaru klasztoru zbiór prawdopodobnie został roz-proszony w czasie ratowania dobytku. W jakim stopniu został on ponownie zebrany trudno ocenić. Biblioteka zaczęła powiększać się, a na nowozebrany księgozbiór coraz większe znaczenie zaczęły wywierać zbiory poszczególnych zakonników. Również jednorazowe dary powodowały poważne poszerzenie się zbiorów. Do nich należały dary testamentalne, przy których ofiarowy-wano karmelitom niemal całe biblioteki profesorów Akademii Krakowskiej.

Zapewne już w pierwszej połowie XVII wieku przystąpiono do uporządko-wania biblioteki i przystosowania jej do potrzeb coraz mocniej rozwijającego się krakowskiego konwentu, który wraz z funkcjonującym tu klerykatem wy-magał własnej, dobrze przygotowanej placówki naukowej. Wraz z najazdem szwedzkim utworzony prawdopodobnie wcześniej układ księgozbioru został rozbity poprzez przeniesienie go w inne bezpieczne miejsce, jakim stał się klasztor pw. św. Tomasza w Krakowie. Jeszcze ponad dwadzieścia lat księ-gozbiór był tam przechowywany i mimo sporządzenia dlań katalogu w 1665 roku był rzadko wykorzystywany.

Ruch naukowy karmelitów po wojnie szwedzkiej był początkowo wstrzyma-ny. Klerykat został na jakiś czas przeniesiony do innych klasztorów. Po powro-cie studiów do Krakowa nie wiadomo w jaki sposób rozwiązano kwestię korzy-stania z biblioteki. Konwent pw. św. Tomasza był bowiem za mały aby urzą-dzić w nim bibliotekę, zaś konstytucje zakonne zabraniały wynoszenia ksiąg poza bibliotekę. Krakowski klasztor większy był w tym czasie odbudowywany.

Dopiero w 1678 roku przyjrzano się bliżej temu problemowi i przystąpiono do urządzenia i wyposażenia biblioteki w dzisiejszym miejscu. Uporządko-waniem zbioru zajął się prawdopodobnie wielki miłośnik ksiąg — wieloletni prowincjał i przeor krakowski Marcin Charzewicz, a po nim przejął to zada-nie Serapion Kociełkowicz. Od tego czasu uporządkowana biblioteka posia-dająca katalog mogła z powodzeniem stanowić bazę dla studiów zakonnych. Z czasem nastąpiły zmiany polegające na innym skonstruowaniu działów, które zapewniły lepszy dostęp do problematyki poszczególnego działu, a za-razem ułatwiły pracę bibliotekarza w udostępnianiu nabytków. Wszystko było obliczone na lepsze wykorzystanie biblioteki.

Niełatwo stwierdzić w jakim stopniu książki były wykorzystywane, bowiem zapisy jakie w średniowieczu i później czyniono na marginesach, stanowią-ce niejako wskaźnik poczytności oraz wskazujące na poziom wykształcenia czytelnika, nie występowały już w XVII i XVIII wieku. Na użycie ksiąg z bi-blioteki klasztornej wskazują więc jedynie zapisy proweniencyjne.

Przynależność do księgozbioru pojedynczego zakonnika musi wystarczyć jako podstawa do uznania, że dana książka była przez niego wykorzystywa-

4. Użytkowanie księgozbioru

— 267 —

na194. Po przekazaniu książki do biblioteki nie występowały zazwyczaj już w niej żadne zapisy. O wiele przydatniejszym do rozważań nad zagadnienia-mi czytelnictwa jest wpis ad usum incertum zamieszczany w księgach jakie zostały na nieokreślony czas, za zgodą przełożonych wypożyczone do użytku prywatnego. Właśnie fakt ich wypożyczenia zakonnikowi może ukazać jego rzeczywiste zainteresowanie danym dziełem. Dotyczy to jednak jedynie kilku zakonników, którzy wyraźnie odznaczają się w owych czasach. Były to posta-cie wybitne, które dopuszczono do sprawowania wysokich stanowisk w Za-konie, jak prowincjałowie, definitorzy, przeorzy, kaznodzieje czy wizytatorzy generalni. Pozostałe osoby, a zwłaszcza zwykli zakonnicy również posiadali książki, ale były to dzieła popularne, szkolne oraz zbiory kazań. Księgi te niejednokrotnie posiadały po kilka, a nawet kilkanaście wpisów, wskazując na przekazywanie sobie tych książek, zwykle niewielkiego formatu, pomię-dzy zakonnikami, czy też klerykami195.

Zagadnienie użytkowania księgozbioru posiada jeszcze jeden aspekt. Mia-nowicie zagadnienie sygnowania zbioru. Jest ono bezpośrednio związane z ka-talogowaniem i układem książek na półkach. Jak już wspominano, w 1665 roku nie stosowano jeszcze sygnatur. Pojawiają się one dopiero w 1712 roku196. Zazwyczaj sygnatury były umieszczane bezpośrednio na grzbiecie, zaś później przy zmianie sygnatur na specjalnych karteczkach, którymi zaklejano stare oznaczenia. Wskazuje to również na sposób umieszczenia ksiąg na półkach. We wcześniejszym okresie sygnatury umieszczane były na obcięciu, na dłuż-szym lub krótszym boku księgi, co powodowało odwrócenie tą stroną książki na zewnątrz. Od XVIII wieku wyraźnie widać, że książki były umieszczane na półkach w przyjęty do dzisiaj sposób — grzbietem na zewnątrz197. Sygno-wanie na obcięciach jest widoczne w większych zbiorach otrzymanych z daru, np. w księgozbiorze Antona Schneebergera oraz Jakuba i Krzysztofa Najma-nów. Książki, które można zakwalifikować jako zakupy karmelitańskie, nie posiadają takich oznaczeń i jedynie czasami na obcięciach widoczne są zapi-sane tytuły lub autorzy dzieł.

Nie napotkano na informację o funkcjonowaniu w klasztorze na Piasku kilku księgozbiorów. Do takiego twierdzenia może skłaniać zapis prowe-niencyjny z umieszczonym skrótem joris198, a także w innym miejscu majo-

194 Takie założenie nie jest oczywiste, bowiem w bibliotece zdarzają się książki nawet szesnastowieczne, które nie zostały rozcięte przez introligatora.

195 Ze względu na trwające prace nad uzupełnieniem katalogu wpisami proweniencyjnymi dokładne prześledzenie wykorzystania poszczególnych ksiąg nie jest obecnie możliwe.

196 Nie wiadomo jak wyglądał układ domniemanego katalogu bibliotecznego z 1690 r. i cytowanego przez E. Chwalewika katalogu z r. 1704.

197 Można się domyślać układu książki na półce z grzbietem na zewnątrz już w 1712 r., chociaż freski z 1698 r. na ścianach biblioteki pokazują odmienny sposób.

198 Jedynie rozwiązanie owego „joris” jako „j[uni]oris” użyte zostało w katalogu starodru-ków Biblioteki Jagiellońskiej, jako rozwiązanie zapisu typowego dla tej biblioteki,


— 268 —

ris199. Jednakże określenie majoris w wpisach proweniencyjnych zawartych w książkach zostało odniesione do konwentu, a nie do biblioteki. Występuje tam bowiem zapis: Ex bibliotheca Conventus Majoris. Nie ma raczej mowy o bibliotece mniejszej lub większej, ale o klasztorze większym i mniejszym200. Tak właśnie w 1750 roku Bonawentura Kiełkowicz i w 1767 roku Konstanty Strzałkowski używają określenia majoris w stosunku do klasztoru na Piasku. Natomiast wcześniej, pod koniec XVII wieku, o. Serapion Kociełkowicz i jego następca używali określenia Ex bibliotheca Conventus joris Cracoviensis in Arenis. Również joris (użyte w tym samym układzie — po conventus) zosta-ło zapisane w 1747 roku przy wpisie proweniencyjnym w książce zakupionej z pieniędzy klasztoru. Użycie przez o. Kociełkowicza w końcu XVII wieku określenia joris na klasztor na Piasku, o którym nie można myśleć inaczej niż o większym, sugeruje wyjątkowe użycie skrótu conventus joris jako con-ventus majoris. Tak również zostało użyte w ostatnim inwentarzu piaskowym z 1794 roku, gdzie owo joris zostało zapisane w formie IRIS z umieszczonym nad nim znakiem kontrakcji. Nie spotkano się nigdzie z określeniem junio-ris w stosunku do klasztoru, czy biblioteki klasztoru karmelitów w Krako-wie. Istnienie dwóch bibliotek w jednym klasztorze krakowskim karmelitów z pewnością miałoby jakieś odbicie w dokumentach. Wydaje się jednak, że wysiłek budowy biblioteki w drugiej poł. XVII wieku sprawił, że nowoczesna i obszerna biblioteka urządzona została dla całości księgozbioru. Przestrzeń na środku sali wypełniona zapewne ławkami i pulpitami wystarczyłaby dla równoczesnej pracy zarówno kleryków-studentów, których było przeważa-nie około piętnastu, jak i tych nielicznych ojców, którzy poświęcali się dal-szym studiom. Ponadto na kapitule prowincjalnej w 1634 roku ustalono, aby w klasztorze na Piasku była jedna wspólna biblioteka201.

zob. Katalog Poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, pod red. M. Malickiego i E. Zwinogrodzkiej, t. 1, Warszawa-Kraków 1992, s. 112, 300, 410; t. 2, Kraków 1994, s. 46, 183.

199 Serdecznie dziękuję ks. dr hab. Andrzejowi Bruździńskiemu, prof. UPJPII za zwróce-nie uwagi na to zagadnienie.

200 Klasztor piaskowy był większy jedynie w stosunku do klasztoru św. Tomasza, w któ-rego książkach wpisy mówią o „bibliotece klasztoru św. Tomasza” a nie „bibliotece konwentu mniejszego”.

201 Postanowienie kapitulne mogło być śladem równoległego funkcjonowania wcześniej innych księgozbiorów. Należy chyba odnieść się to do księgozbiorów prywatnych, bo-wiem w hipotetycznej drugiej bibliotece klasztornej (poza ewentualnym działem pro-hibitów, jak w klasztorze św. Tomasza), liczba tomów według inwentarza z 1794 r., gdzie owo joris występuje, wynosiłaby tyle samo, co liczba ksiąg głównej biblioteki, czyli około 4000. Nie byłoby więc mowy o bibliotece mniejszej i większej. Gdyby cho-dziło tu zaś o bibliotekę klerykatu z pewnością byłoby to odnotowane na karcie tytu-łowej (jednakże byłoby to sprzeczne z postanowieniami z 1634 roku).


— 269 —

opraWy introligatorSkie

Jak już wielokrotnie wspomniano, dużą część zbioru biblioteki stanowiły książki podarowane. Były one zazwyczaj już oprawione, czy to w deski ob-leczone skórą, czy też w pergamin lub zwyczajnie w usztywniony papier. Ze względu na różnorodność tych opraw spowodowanych czasem i miejscem ich powstania, a przede wszystkim brakiem powiązań z samą klasztorną my-ślą o zabezpieczeniu, czy też ozdobieniu ksiąg, kwestie te nie zostaną tutaj przedstawione. Natomiast księgi pozostające w bezpośrednim związku z za-konnikami poprzez fakt ich nabycia są podstawowym źródłem do przyjrze-nia się sposobowi oprawiania dzieł, stylowi, wzornictwie i innych elementom występujących na oprawach, które można nazwać karmelitańskimi.

Fot. 68. Przykłady opraw w makulaturę pergaminową (fot. autor)

W XVII wieku występują najczęściej dwa rodzaje opraw. Pierwszy naj-bardziej okazały rodzaj to oprawa w deski obleczone skórą, która następnie była ozdabiana za pomocą różnego rodzaju tłoków i radełek. Mogła być do-datkowo jeszcze wzbogacona o medalion, plakietę lub superekslibrys. Często umieszczano na niej również elementy informacyjne, jak tytuł dzieła, autora, czy właściciela. Równocześnie występują oprawy pergaminowe. Ich wykona-nie było o wiele łatwiejsze niż twarde oprawy w deski i skórę. Usztywnienie z tektury i obleczenie jej pergaminem było też mniej kosztowne. Takie książ-ki często ozdabiano jedynie wytłoczonym tytułem dzieła lub jak w przypad-


— 270 —

Fot. 69. Oprawa księgi z proweniencją o. Alberta Ciepielowicza (fot. autor)


— 271 —

ku kilku karmelitów również zapisem własnościowym. W mniejszym stop-niu występują inne rodzaje opraw, jak oprawa w skórę usztywnioną tekturą oraz nieliczna oprawa papierowa. Z czasem proporcje zaczynają się zmieniać i w XVIII wieku prawie zanikają oprawy w deski, natomiast bogate zdobie-nie przenosi się również na usztywnioną tekturą oprawę obleczoną w skórę. Oprawy pergaminowe są coraz mniej widoczne, a zastępują je oprawy papie-rowe, czy też w półskórek. Wykorzystywana też była do opraw makulatura, pozyskana ze starych kodeksów pergaminowych.

Fot. 70. Oprawa książki należącej do o. Jacka Duracza, z inicjałami, herbem Odrowąż i medalionem ze św. Jackiem (fot. autor)

Książki, jakie udało się zlokalizować jako najwcześniejsze zakupy zakonników w XVII wieku to dzieła wspominane wyżej w rozdziale poświeconym zaopatry-waniu biblioteki. Między innymi jest tam księga oprawiona w deski i obleczona jasną skórą. Prócz wielowątkowej dekoracji wytłoczono na niej napis: F: Ada-mus Basilius Jaroczky Ord. B. Mar De Monte Carmelo Pro Conventu Crac Post Obitum Legavit Nondum Professus A. D. MDCXI Die 29 Ianuarii202. Podobne oprawy można zauważyć u o. Alberta Ciepielowicza, a jedna z nich zawierająca konkordancję biblijną dodatkowo ozdobiona jest medalionem. Umieszczono na niej napis: Concordantiae Bibliorum F. Albertus Ciepiel Carmelita203.

202 J. Lang, Polyanthea nova, Francofurti, sumptibus Lazari Zetzneri, 1607, BKKr, daw-na sygn. XVII.C.2.

203 Petrus de Besse, Concordantiae Bibliorum utriusque Testamenti Generales, Parisiis, Michael Sonnius, 1611, BKKr, dawne sygn. A1; A52; A 3,7; 1407; 69/34; 59).


— 272 —

Również przez wytłoczenie napisu na okładce, choć już tylko pergamino-wej, zaznaczyli swoją proweniencję ojcowie: Krzysztof Sforz (Comparatus Per Fratrem Christophorum Sfortium Pro Biblioteca Cracoviensis Fratrum Car-melitarum In Arenis AD 1633)204, czy Aleksander Kośliński.

Odmiennie zaznaczał swoje książki Jacek Duracz. Jego oprawy są sta-rannie wykonane, zrobione z desek obciągniętych jasną skórą ze zdobienia-mi. Wśród nich umieścił również swój herb Odrowąż, a czasem medalion ze swym patronem św. Jackiem Odrowążem. Wokół herbu nieraz zostały wy-tłoczone inicjały HD (Hyacinthus Duracz) lub FHDOC (Frater Hyacinthus Duracz Ordinis Carmelitarum) wraz z tłoczonym tytułem.

W większości jego książki zostały przywiezione po drugiej wojnie świato-wej do Krakowa ze Lwowa, dokąd wywiózł je sam Duracz. Jednakże na kar-tach tych ksiąg zapisane jest pierwotne miejsce ich przeznaczenia — klasztor krakowski. W wyniku sytuacji w klasztorze krakowskim (najprawdopodobniej konflikt personalny) zamysł właściciela ksiąg wobec ich umieszczenia po jego śmierci, został zmieniony. I choć te książki, aż do XX wieku nie były własnością biblioteki krakowskiej, przez pewien czas pozostawały w tym klasztorze w księ-gozbiorze prywatnym. Ich oprawa jest przykładem szczególnej proweniencji, która poprzez superekslibrys herbowy wyróżnia je spośród pozostałych opraw, na których zakonni właściciele nie umieszczali swych znaków rodowych205.

Podobnie w twardą oprawę oprawione zostały książki Alberta Ciepiela206. Nie ma na nich specjalnych znaków własnościowych, ale są one ozdobione za-zwyczaj medalionami z przedstawieniem Najświętszej Marii Panny i sceną Ukrzyżowania. Takie zdobienia występują również na innych księgach. Do najczęstszych należy medalion z przedstawieniem Matki Bożej na półksięży-cu. Ten temat był jak najbardziej odpowiedni dla karmelitów, których ducho-wość jest typowo maryjną, a wiara w prawdę o Niepokalanie Poczętej pojawiła się już w początkach Zakonu. Była ona widoczna w pismach zakonnych oraz w pierwszym emblemacie, prototypie herbu zakonnego, przedstawiającego właśnie Maryję — Niewiastę Apokaliptyczną, która jest typem Immakulaty. Karmelici również w nawiązaniu do swego duchowego założyciela, proroka Eliasza, odnajdywali w jego wizji, symbol Maryi Niepokalanej207. Taki więc

204 P. Fabrus, Disputationes theologicae librum primum Sententiarum complectenstes, Venetiis, apud Bartholomaeum Ginamum, 1619, BKKr, dawna sygn. 46/29.

205 Zakonni właściciele ksiąg pochodzenia szlacheckiego, jak Mikołaj i Anioł Stoińscy, Grzegorz Radwański, Konstanty Strzałkowski czy Bazyli Żebrowski nie umieszczali swych herbów na oprawach. Herby na księgach Jacka Duracza mogłyby wskazywać na to, że zostały oprawione jeszcze przed wstąpieniem do Zakonu, gdzie posługiwanie się herbem nie było dobrze widziane, ale śluby zakonne Duracza w 1609 r. w większo-ści uprzedzają daty drukowania ksiąg.

206 Albert Ciepiel (Ciepielowic) z Jordanowa wstąpił do Zakonu w 1612 r. Sprawował wie-le funkcji, był m.in. kaznodzieją generalnym.

207 S. Sułecki, Virgo Purissima — kult Niepokalanej w Zakonie Karmelitów, w: Maria Immaculata. 150. rocznica ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP, pod red. J. Mareckiego i L. Rotter, Kraków 2004, s. 69–82.


— 273 —

Fot. 71. Oprawa pergaminowa z wytłoczoną proweniencją o. Krzysztofa Sforza w 1633 r. P. Fabrus Faventinis, Disputationes theologicae…, Venezia, 1619 (fot. autor)

wizerunek, byłby doskonałym dla umieszczenia go w charakterze supereksli-brysu na okładzinach dzieł własnej biblioteki. Jednakże porównanie z innymi bibliotekami, a zwłaszcza z Biblioteką Kapitulną na Wawelu wykazało, iż ten medalion był szeroko wykorzystywany i nie można mówić o nim jako znaku własnościowym biblioteki karmelitów, a jedynie o symbolu przez nich użytym.


— 274 —

Oprócz tych bardziej zdobnych ksiąg, większość opraw zrobiona była z usztywnionego pergaminu. Ta prosta oprawa wynikała zapewne z kosz-tów jej wykonania, była schludna, a zarazem realizowała ślub ubóstwa, jaki zakonnicy przestrzegali z racji przynależności do zakonu żebraczego. W XVIII wieku pergamin wyszedł z powszechnego użycia jako materiał introligatorski. Częściej oprawiano w skórę. Przykładowo ksiązki Konstantego Strzałkowskie-go oprawione zostały w brązową skórę usztywnioną tekturą. Niekiedy skó-rzany był jedynie grzbiet i narożniki (tzw. półskórek), reszta zaś uzupełniona była ozdobnym papierem. Ułożenie ich na półce sprawiało wrażenie ujednoli-cenia opraw. Grzbiet, na którym zaznaczone zwięzy tworzyły dekorację cza-sem był dodatkowo zdobiony złotem. Często jednak tylko przytwierdzana do grzbietu skórzana nalepka, na której wytłaczano tytuł i autora była jedyna ozdobą. Tak właśnie zostały ozdobione jednolitymi nalepkami na grzbiecie księgi innego zakonnika, o. Bonawentury Kiełkowicza. Można powiedzieć o zastosowaniu jednolitego schematu, jednak dobór oprawy zawsze zależał od indywidualnych zapotrzebowań. Nieraz dla zaznaczenia wielotomowego wydawnictwa, szczegóły widoczne dla korzystającego (a więc z pozycji półki w bibliotece) ulegały zmianie po to, by łatwo rozpoznać kolejne części dzieła a zarazem odróżnić je od pozostałych ksiąg.

Nieco wiadomości o oprawach przynoszą księgi dochodów i wydatków. W latach 1625–1648 spośród wydatków klasztoru można wynotować kilka dotyczących ksiąg. W 1625 roku od oprawy xięgi na Computa (2 zł 10 gr), w 1627 Od oprawy mensur (2 zł 20 gr), Od malowania Indexa (1 zł), i tyleż Od oprawy Constituty. W 1630 roku Od oprawy Xiąg Żywotów Świętych (1 zł 18 gr), w 1632 roku za Xiegę na Acta Konwe[n]c[kie] (3 zł), a w roku 1633 Od oprawy Constitutii (1 zł 18 gr), Za pergamin do opraw (2 zł) i w 1644 roku Na potrzeby do Graduału x. Stanisławowi (50 zł). Jak widać wydatki na ten cel w latach 1625–1633 wyniosły zaledwie około 15 złotych, a dopiero w 1644 roku przeznaczono na cele biblioteczne 30 złotych208 oraz większą kwotę 50 zło-tych na produkcję graduału Stanisława ze Stolca. Godną uwagi zda się tutaj wzmianka o pergaminie do opraw. Nie była to zbyt wielka ilość jak można sądzić po kosztach (2 zł), jednak o wiele wyższa niż pojedyncze miękkie opra-wy u introligatora (1 zł–1 zł 18 gr). Dla porównania oprawa w deski, obciąg-nięcie skórą i wytłoczenie ornamentów na oprawie kosztowało w 1625 roku 2 zł i 10 groszy209. Informacja o pergaminie prowadzi do uznania, iż klasztor-ne księgi w pierwszej połowie XVII wieku były przede wszystkich oprawia-ne w ten sposób. Było to łatwiejsze i o wiele mniej kosztowne. Zapis o dotacji księgozbioru 30 złotymi wynika, jak się zdaje z postanowień kapituły pro-

208 Dołozylo się na kxięgi[!] do Biblioteki za taksa z dworkow Kaznodz[iej]skiego, por. Li-ber perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 703, s. 1183.

209 Taka kwota została zapisana jako oprawa księgi rachunkowej (Liber perceptarum et expensarum) o sygn. AKKr, sygn. 703.


— 275 —

wincjalnej — łożenia pieniędzy na biblioteki, w których znajdują się studia zakonne210. Nie wiadomo na jakie cele zostały przeznaczone te pieniądze. Być może część nich została spożytkowana na oprawy ksiąg.

Po roku 1648 następuje przerwa w aktach i dopiero od 1681 roku noto-wane są następne wydatki introligatorskie. W 1681 roku zapłacono Introli-gatorom od oprawy Actorum Generalium (3 zł 22 gr)211, a w 1684 oprawiono zakupione wówczas księgi (Filozofia Antoniego Gondin i Martyrologium) oraz księgę pro decissionibus Conventus za 9 zł i 22 grosze. W 1685 roku introli-gator pracował nad oprawą Ceremoniału (24 grosze), trzema książkami dla klasztoru (1 zł 18 gr), brewiarzem dla brata Gaudentego (2 zł 5 gr), również w tymże roku pod 3 listopada zapisano Od oprawy dwu ksiąg, in duobus Li-gaturis, nazwanych Speculum Ordinis212 (12 zł). W 1686 oprawiono ponadto jeszcze dwie książeczki do Biblioteki (1 zł 20 gr). Gdy w 1698 roku zakończono remont i ozdabianie biblioteki krakowskiej, zatroszczono się również o same księgi i zapłacono Introligatorowi od oprawy Xiąg do Biblioteki213 w listopa-dzie 5 złotych i jeszcze później w grudniu 3 zł 15gr214.

Jak widać w XVII wieku oprawy biblioteczne były stosunkowo rzadko notowane. Nie może to być czymś wyjątkowym, bowiem wszelkie wydat-ki klasztorne były skrupulatnie zaznaczane. Oprawy i zakup ksiąg musiał w większości pochodzić z innego źródła. Znakomity tego przykład stanowi Marcin Charzewicz, który tylko w czasie jednej kadencji od 1681 do 1684, jako prowincjał wydał 300 zł na książki215. Inni prowincjałowie w mniejszym lub większym stopniu dbali o swe księgozbiory. Serapion Knyper, który spra-wował swój urząd w latach 1664–1667 kupił jedynie w 1665 roku Kalendarz Żoranskiego, zaś na oprawę dwóch książek przeznaczył 2 złote. Podczas dru-giej kadencji w latach 1684–1687 Serapion Knyper, który objął urząd pro-wincjała po Marcinie Charzewiczu, zapłacił za oprawę dwóch mszałów przy-wiezionych z Wenecji 14 zł 15 gr i dwóch innych 12 zł 10 gr oraz za oprawę brewiarza, do którego sprawił specjalną torbę 11 zł. Oprawił też Konstytucje (1 zł 15 gr). Eliasz Szablowski (1677–1681)216 w 1679 roku oprawił brewiarz za 12 zł i w tymże roku sprawił nowy diurnał, który razem z oprawą koszto-wał 10 zł 9 gr. Ponadto spotkać można w jego wydatkach zapisy na oprawę w pergamin i papier turecki, czyli specjalny papier introligatorski (za druk Indulgencyi po polsku i po łacinie oraz oprawę w pergaminy w papiry tureckie

210 Akta kapituł prowincjalnych, AKKr, sygn. 93, k. 88.211 Computus perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 704, s. 4.212 Tamże, s. 237.213 Tamże, s. 904.214 Tamże, s. 908.215 …na księgi różne tak w sexternach jak i w oprawach. Por. Liber perceptarum et expen-

sarum sub regimine provincialatus… Serapionis Knyper…, AKKr, sygn. 110, s. 91.216 Brak zapisów za lata 1667–1677, kiedy prowincjałami byli: Marcin Charzewicz (1667–

1670), Franciszek Powsiński (1670–1674) i Mikołaj Stoiński (1674–1677).


— 276 —

i za rubricele razem 260 zł). W następnym roku kazał oprawić różne księgi, za co w marcu 1680 zapłacił 5 zł, a w lipcu 3 zł. Anioł Stoiński sprawujący urząd prowincjała w latach 1690–1694217 Introligatorowi od różnej roboty zapłacił łącznie 61 złotych. Widać oprawiał w różny sposób, bowiem oprawa w pergamin była specjalnie zaznaczona (16 zł). Wydał również na kalenda-rze zakupione dla benefaktorów, które zostały oprawione za 3 złote. Z ksiąg liturgicznych oprawił w Toruniu brewiarz (9 zł) oraz inny brewiarz i diurnał (13 zł). Dołożył do nich również klautaty żelazne do brewiarza (3 zł).

O ile nie należy tu brać pod uwagę drukowania oraz oprawiania druków i rubrycel, na które prowincjałowie wydawali znaczne sumy zaopatrując za-pewne całą prowincję, o tyle łatwo zauważyć, że trzydzieści lat wydatków prowincjałów na cele opraw przewyższały takie wydatki z całego stulecia w klasztorze krakowskim. Niekiedy te kwoty są pomieszane i trudno oddzie-lić kwoty zakupu od oprawy. Łączne wydatki prowincjałów na książki, w tym księgi liturgiczne wyniosły w omawianym okresie trzydziestu lat ponad 900 złotych. Prowadzi to do oczywistego wniosku, iż głównym inicjatorem zaku-pu, jak i opraw ksiąg był nie klasztor, ale sami zakonnicy. Dysponując księga-mi wydatków jedynie prowincjałów trudno dokładnie ocenić jaki wkład w to dzieło mieli pozostali zakonnicy218. W XVIII wieku następują kolejne zapisy w księgach rachunkowych. Po raz pierwszy występuje nazwisko introligato-ra — Chmielowskiego, który w 1705 roku oprawił Ogród Fiołkowy219.

Największe prace introligatorskie nastąpiły w latach 1742–1743. Wów-czas oprawiono kilka ksiąg liturgicznych. Zachował się dokładny spis wydat-ków na te cele. Dzięki nim wiadomo, że w 1742 roku introligator Wojciech oprawił antyfonarz nowy de tempore (18 zł), i antyfonarz nowy Venite exulte-mus et Hymnorum (8 zł) oraz antyfonarz nowy trzeci pro festis Beatissimae et Sanctorum Ordinis Nostri (8 zł). Dodatkowo jeszcze oprawiono Gradualik Dominikalny na papierze pisany (8 zł 24 gr), przy którym nie określono in-troligatora. Z tych ksiąg jak wcześniej zaznaczono zachował się z całą pew-nością kodeks nr 6220. Oprawione księgi posiadały okładziny z brązowej skó-ry naciągniętej na deski. Na oprawie wytłoczono zdobienia za pomocą rade-łek oraz pojedynczych tłoków. Na przedniej i tylnej okładce umieszczono po cztery narożniki mosiężne z ornamentem „rocaille”, a na środku przedniej i tylniej okładziny guzy z godłem zakonu.

W 1743 roku oddano do nieznanego z imienia introligatora stare antyfona-rze de tempore i de sanctis aestivale (17 zł 22 gr), który sprawił w nich nowe

217 Brak zapisów dla prowincjała Cypriana Doleżyńskiego (1687–1690).218 Sądząc po ilości ksiąg jakie mieli zakonnicy od kilkunastu po sto kilkadziesiąt nale-

ży przyjąć, że sami troszczyli się o ich oprawę. Wskazuje na to brak licznych zapisów w księgach rachunkowych na cele biblioteczne, a także funkcje spełniane przez za-konników, dzięki którym uposażeniu mogli pokrywać koszty zakupu i oprawy ksiąg.

219 Księga przychodów i rozchodów, AKKr, sygn. 705, s. 309.220 Antiphonarium de tempore, Kraków 1742, BKKr, rkps 6.


— 277 —

deski. Wielki graduał de sanctis oprawiono za 22 zł. Józef Dymkowicz odlał do niego siedem narożników mosiężnych i dwie klamry (klauzury) za 15 zł 6 gr. Dodatkowo jeden gradualik pisany na papierze został oprawiony w blachę mo-siężną (4 zł 16 gr)221. Na oprawę zakupiono skórę dla dwóch antyfonarzy: jed-nego nowego pergaminowego de sanctis, drugiego starego Venite exultemus222. Nowy antyfonarz de sanctis to rękopis sporządzony przez Bonawenturę Kieł-kowicza223. Został on oprawiony podobnie jak poprzedni kodeks Kiełkowicza, z mosiężnymi narożnikami z ornamentem „rocaille” i środkowymi guzami z god-łem zakonu. Na górnej okładzinie umieszczono napis tłoczony złoto: Antipho-narium de sanctis totius anni. Można sadzić, iż tę oprawę, tak jak uprzednią, wykonał introligator Wojciech. Badając zachowane kodeksy, jakie wówczas były oprawiane, daje się zauważyć podobieństwo opraw. Zarówno stare anty-fonarze czeskie, jak i późniejsze osiemnastowieczne posiadają brązową skórę, na której tłoczono zdobienia radełkami. Najprawdopodobniej są to okładziny starych kodeksów muzycznych, które były już zniszczone. Nie należy również odrzucać hipotezy, iż przy tych rękopisach muzycznych zastosowano zapóźnio-ne wzorce radełek o charakterze renesansowym.

Rok 1753 przyniósł informacje o własnej karmelitańskiej introligatorni. Wówczas ukończono budowę zabudowań gospodarczych. Mieściły się tam war-sztaty szewskie, stolarskie, krawieckie, wozownia, stajnia, kuźnia i inne224. Na podstawie zapisów wydatków w ówczesnej księdze rachunkowej, można powiedzieć, iż zamysł stworzenia własnego zaplecza gospodarczego objął rów-nież dziedzinę opraw książkowych. W księgach wydatków zapisano bowiem w marcu 1753 roku225:

Expensa na introligatorskie naczynieZa Żelazko okrągłe do obrzynania Xiąg y ostrzenia tegoż 2 zł 3 grZa Obcęgi. Piłkę, Cyrkiel, Noże 2 Osniki 2 5 zł 24 grZa Nożyce, dłutka 4 y Drot 3 zł 12grZa Pilniczek, Żelazko do Chydla, Ołówek 24 grZa Mieszek do dęcza ognia 2 złZa Młotek, Nici, Sznurki, Pędzlnik, Farby 3 zł 29 grTokarzowi za 5 Srub do Prasek 5 zł 20 grZa Tygiel miedziany do gotowania kliju 5 złOd tego momentu można z pewnością mówić o oprawach klasztornych,

bowiem zarówno książki zakupione przez klasztor, jak i prywatne z pewnoś-cią były tu oprawiane. Należą do nich księgi z księgozbiorów Bonawentury Kiełkowicza i Konstantego Strzałkowskiego. Są to proste oprawy w ciemno-

221 Computa conventus maioris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s. 481.222 Tamże, s. 482, zob. Maciejewski, Graduał karmelitański…, s. 92–93.223 B. Kiełkowicz, Antiphonarium de sanctis, Kraków 1743, BKKr, rkps 10.224 Computa conventus maioris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s. 485.225 Wydatki na narzędzia introligatorskie z marca 1753 r., Computa conventus Maioris

Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s. 408.


— 278 —

brązową skórę. Nie wiadomo nic więcej o funkcjonowaniu tej introligatorni. Jeśli istniała ona przez dłuższy czas, wydatki jakie klasztor ponosił na cele opraw można wytłumaczyć zatrudnieniem introligatora. Bowiem już w maju 1754 notuje się Od oprawy Xiązki Polskiey in 8vo do Biblioteki ktorey tytuł Kolęda duchowna 1 zł 8 gr226. Zaś w marcu 1755 zapłacono 10 złotych In-troligatorowi od oprawy dwóch ksiąg nazwanych Nowe Żywoty Świętych227. Rok później 23 lutego 1756 introligatorowi od oprawy regestru na percepty y expensa Kazimierzy Małey (4 zł 12 gr) Temuż od oprawy Xięgi in Folio in-tytułowaney Illmi Janusii Ducis in Ostrog (2 zł) Temuż od oprawy Xiegi in Folio intytułowaney Hypomnema Ord. Discalceatorum SS. Trinitatis (4 zł)228.

Wiadomo, że co najmniej od 1756 roku klasztor współpracował z introli-gatorem229 Łukaszem Dziedzickim, który wymieniany jest z imienia do 1760 roku. Oprawiał książki biblioteczne oraz liturgiczne, jak np. Mszał rzym-ski w Wenecyi kupiony wraz z patrony Polskie y Szweckie do tegoż Mszału230 w maju 1757 roku, za co otrzymał 12 złotych. Oprawił też m.in. trzy egzem-plarze łacińskiej wersji Ogrodu Fiołkowego.

Różnorodność omawianych opraw zachowanych w bibliotece skłania do stwierdzenia, że karmelici nie wytworzyli dla swojej krakowskiej biblioteki specjalnej oprawy. Oprawy zamawiane w ciągu wieków przez klasztor były nieczęstym wydarzeniem, stąd nie trudno wyjaśnić ich niespójność stylową. Jednorazowe akcje oprawy większej ilości ksiąg były jeszcze rzadsze. Wtedy jednak można powiedzieć o określonej wspólnej oprawie, której zamysłem była również ozdoba biblioteki (tak przynajmniej można sądzić przy pracach introligatorskich na zakończenie robót w bibliotece w roku 1698). Więcej cech wspólnych posiadają oprawy księgozbiorów prywatnych, które z czasem stają się podobne poprzez jednaką oprawę pergaminową. Nie udało się ustalić ja-kichś specjalnych tłoków introligatorskich, których użycie określałoby przy-należność do tej librarii. Zastosowanie niewielkich tłoków z herbem karme-litów było na tyle sporadyczne, że można to jedynie uznać za próbę wpro-wadzenia takiego superekslibrysu. Związane z tym może być również funk-cjonowanie własnej introligatorni, której istnienie zakłada się na podstawie zakupu narzędzi introligatorskich w 1753 roku. Nie znane są jej dalsze losy. Gdyby jednak działalność tego zakładu nie ograniczało się do kilku lat, to można sądzić, że po drugiej połowie XVIII wieku większość ksiąg oprawio-nych w ciemnobrązową skórę było wytworem klasztornym i choć były pozba-wione elementu charakterystycznego stanowiły jej ujednolicony charakter.

226 Computa conventus maioris Cracoviensis Arenensis, AKKr, sygn. 708, s.156.227 Liber computorum conventus maioris Cracoviensis Arenensis…, AKKr, sygn. 709, s. 42.228 Tamże, s. 96.229 Niektóre wcześniejsze zapiski wymieniają introligatora Żmudzińskiego, który miał

oprawić nowe officium w 1750 r.230 Liber computorum conventus maioris Cracoviensis Arenensis…, AKKr, sygn. 709,

s.168.


— 279 —

******

Na przestrzeni XVII i XVIII wieku należy dostrzec wyraźnie większą ilość źródeł, jakimi można się posłużyć w porównaniu z poprzednio omawianym okresem. Jako zasadnicze zostały omówione katalogi biblioteczne. Zachowa-ny jeszcze z końca XVI wieku inwentarz został tu wspomniany z racji cezury w historii klasztoru, gdzie punktem zwrotnym stało się oblężenie miasta przez arcyksięcia Maksymiliana w 1587 roku i jego konsekwencje w postaci pożaru konwentu. Był on porównaniem do następującego w kilka lat później katalogu z 1602 roku. Analizując zawartości tychże katalogów, mających charakter spi-su, udało się wyodrębnić książki w nich zawarte z dzisiejszego księgozbioru.

Przerwa pomiędzy kolejnymi zachowanymi katalogami przynosi jedynie informację o zastosowaniu podziału działowego w połowie XVII wieku. Było to możliwe dzięki fragmentowi katalogu z 1665 roku. Zachowane dwa katalogi z lat 1712 i 1794 ukazują bibliotekę na krakowskim Piasku w pełni jej roz-kwitu. Zarówno katalog z 1712 roku, będący niejako podsumowaniem XVII wieku, jak i bezpośrednio kończący XVIII wiek ostatni katalog, są obrazem funkcjonowania księgozbioru klasztornego. Wykształcony podział działowy został z niewielkimi zmianami kontynuowany, przede wszystkim nowością jest wprowadzenie sygnowania ksiąg. Pozbawiony katalogu XVII wiek został uzupełniony badaniami przeprowadzonymi nad księgozbiorami poszczególnych zakonników, których książki z czasem zostały wchłonięte przez bibliotekę.

Ważnym okresem dla dziejów biblioteki była również połowa XVII wie-ku, kiedy przeniesiono w zagrożeniu przed najeźdźcą cały księgozbiór do klasztoru filialnego pw. św. Tomasza w Krakowie, a następnie w 1678 roku ponownie sprowadzono go na Piasek do nowo utworzonej sali bibliotecznej. Ten czas, najbardziej ze wszystkich udokumentowany, wykazał troskę władz zakonnych o zachowanie i uporządkowanie księgozbioru. Z kilku wzmianek, a także z wpisów proweniencyjnych, udało się wyłonić kilka osób, które były najbardziej zaangażowane w opracowanie biblioteki.

Potrzeby klasztoru krakowskiego, a także jego prestiż sprawił, że w wie-kach XVII i XVIII powstały wspaniałe kodeksy liturgiczne, z których najbar-dziej znany jest bogato iluminowany Graduał o. Stanisława ze Stolca z 1644 roku, a także Graduał de sanctis z drugiej połowy XVII wieku, z ciekawy-mi inicjałami o charakterze symbolicznym. W połowie XVIII wieku powsta-ły kolejne księgi, których opracowanie było na tyle ważnym wydarzeniem, iż notuje się szczegółowe na nie wydatki. Prócz rękopisów liturgicznych nie wchodzących, z racji przeznaczenia w skład biblioteki w omawianym okresie powstawały rękopisy związanie z kształceniem na rożnych poziomach studiów zakonnych. Ich charakter, głównie szkolny, jest uzupełniony przez literaturę karmelitańską, kazania oraz wyjątkowo zbiór aforyzmów.

Kierunek gromadzenia księgozbioru karmelitów na Piasku został wyzna-czony przez konieczność sprostania wymaganiom wyższych studiów zakon-


— 280 —

nych, a także zapewnienia odpowiedniej literatury do bieżących obowiązków kaznodziejskich i spowiedniczych. Znaczna część ksiąg, która wychodzi poza tę tendencję często jest odbiciem prywatnych zainteresowań poszczególnych zakonników, a także zbiorem ksiąg ofiarowanych klasztorowi. Z racji posiada-nia prymu wśród polskich konwentów karmelitańskich, księgozbiór krakowski trudno porównać do innych klasztorów, z których jedynie konwent lwowski posiadał bibliotekę na podobnym poziomie. Jednakże jeśli chodzi o zasób, o ile można skłaniać się do stwierdzenia o jego podobieństwie, o tyle opracowanie księgozbioru lwowskiego stało na wiele wyższym poziomie, gdyż już w 1693 roku katalog posiadał podział działowy i sygnatury231. Zapewne zależne było to od konkretnego zakonnika sprawującego funkcję bibliotekarza. Niestety pozostanie tajemnicą jak wyglądał inwentarz biblioteki karmelitów krakow-skich z końca XVII wieku, który miał sporządzić Serapion Kociełkowcz. Jego pracę nad księgozbiorem można odnaleźć wśród wpisywanych odręcznie not proweniencyjnych. Mimo szczątkowych informacji o narzędziach introliga-torskich, wskazujących na ich użycie, w bibliotece karmelitańskiej nie posta-rano się o ujednolicenie opraw, zabezpieczając jedynie księgi, nie posiadają-ce opraw, w proste okładziny lub oddając je do warsztatu introligatorskiego.

Porównując pod względem ilościowym księgozbiór klasztoru karmelitów na Piasku z innymi ówczesnymi klasztorami krakowskimi z końca XVIII wieku, karmelitańska biblioteka prezentuje się bardzo okazale. Ze swoimi 4136 księgami porównywalna jest z księgozbiorem bernardyńskim (4000 ksiąg) w 1766 roku232 i kapucynów (ok. 3500 ksiąg)233. Wyprzedzała biblioteki klasztorów paulinów na Skałce, bonifratrów, franciszkanów i kanoników la-terańskich. Również biblioteka misjonarzy na Stradomiu, przed włączeniem do niej zbiorów karmelitów bosych i stworzeniem z niej biblioteki seminaryj-nej234 nie przewyższała ilością księgozbioru karmelickiego. Nie mogła się rów-nać z bibliotekami jezuitów czy dominikanów235, szczycącymi się ogromnymi zbiorami, ale wobec odmiennego charyzmatu zakonnego, zbiory karmelitów na Piasku stanowią świadectwo wielkiego znaczenia ksiąg w klasztorze kra-kowskim. Są obrazem wielowiekowej kultury intelektualnej, wyznaczanej nie tylko przez bazę naukową studium karmelitańskiego, ale i zainteresowania poszczególnych zakonników.

231 Inventarium… totius suppelectilis ecclesiae et conventus maioris Leopoliensis…, AKKr, sygn. 374, s. 41–86.

232 H. E. Wyczawski, Kościelne zbiory biblioteczne (wiek XVI–XVIII), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 1, Lublin 1975, s. 533.

233 J. Marecki, Biblioteka klasztoru kapucynów w Krakowie, w: Bibliofilia consecrata pod red. K. Wojtowicza, Kraków 2005, s. 44–45.

234 I. Pietrzkiewicz, Stan krakowskich bibliotek klasztornych w latach 1795–1815, „Kra-ków-Lwów. Książki czasopisma biblioteki XIX i XX wieku”, t. 6:2003, z. 1, s. 212–220.

235 Tamże, s. 216.

Zakończenie

— 281 —

zakończenie

Podsumowując zagadnienia, które złożyły się na kształt niniejszej dyser-tacji, będącej pierwszą monografią dotyczącą bibliotek karmelitów dawnej obserwy w Polsce, należy zauważyć, że autor miał na celu kilka punktów od-niesienia. Prześledzono rozwój biblioteki jako instytucji wewnątrzzakonnej, której idea określona była przepisami wspólnymi dla całego Zakonu. Funk-cjonowanie pojedynczych bibliotek zależne było jednak od warunków istnie-jących w każdym klasztorze, a o interpretacji ogólnikowych przepisów de-cydowały miejscowe zwyczaje lub zalecenia przełożonych. Funkcje jednost-kowej biblioteki — jej znaczenia dla studiów domowych i jej wykorzystania codziennego są trudne do określenia ze względu na brak bezpośrednich od-niesień i muszą pozostawać w sferze ogólnie ustalonych faktów. Brak prze-kazów o regularnym otwarciu biblioteki według ustalonych zasad i czasu, nie pozwala na dokładne uchwycenie roli biblioteki w klasztorze, a jedynie troska o utrzymanie księgozbioru pozwala na przeświadczenie o świadomo-ści jej znaczenia dla poszczególnych klasztorów.

Zebrane w pierwszym rozdziale wiadomości na temat głównych nurtów karmelitańskiej nauki, zestawione z systemem studiów zakonnych pozwoliły prześledzić odzwierciedlenia zapatrywań Zakonu na naukę. W następnych rozdziałach przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych nad księgozbio-rem. Na ich podstawie ukazano rozwój zasobów bibliotecznych w przeciągu czterech stuleci. Autor prezentując pierwszy okres dziejów biblioteki (od koń-ca XIV do trzeciej ćwierci XVI wieku) musiał z braku odpowiednich archi-waliów oprzeć się jedynie na zachowanym księgozbiorze. Przeanalizowano zapisy proweniencyjne w nim zawarte i porównano oprawy introligatorskie. Przy badaniach nad najstarszym księgozbiorem posłużono się również póź-niejszymi archiwaliami, uzupełniając wiadomości przede wszystkim o kolej-nych tomach ksiąg zachowanych. Dzięki temu uzyskano najpełniejszy obraz biblioteki klasztornej karmelitów na Piasku w XVI wieku, jaki przy obecnie zachowanym materiale możliwy jest do uzyskania.

Inwentarze biblioteki karmelitów na Piasku z 1595 i 1602 roku są dla tej pracy przełomowymi. Powstały w okresie po zniszczeniu klasztoru w 1587

Zakończenie

— 282 —

roku. Zapisano w nich pozostałości po zniszczonej bibliotece okresu poprze-dzającego, będące podstawą do budowy nowoczesnego księgozbioru. Ze wzglę-du na formę ukazują one również postrzeganie biblioteki. Są one jeszcze spi-sem ksiąg, a nie katalogiem. Są to spisy z natury, oddające układ ksiąg na półkach. Gdzieniegdzie widać w nich układ tematyczny. Dopiero późniejsze katalogi ksiąg zawierają sygnatury, a więc pokazują uporządkowanie księ-gozbioru do celów naukowych.

Inwentarze i katalogi biblioteczne wytworzone w ciągu XVII i XVIII wieku pozwoliły na dokładniejsze ustalenie stanu posiadania. Niestety w połowie XVII wieku spokój krakowskich bibliotek został zakłócony przez działania wojenne. W tym czasie sytuacja przymusowa doprowadziła do zgromadzenia w mniejszym klasztorze, czyli w konwencie pw. św. Tomasza, dwóch biblio-tek. Niestety, nie udało się odnaleźć w archiwaliach informacji, co działo się z księgozbiorami w czasie dwudziestu trzech lat współegzystencji tych biblio-tek. Czy wówczas biblioteka główna, pochodząca z klasztoru na Piasku, była wykorzystywana naukowo?

Osiemnastowieczne katalogi klasztoru na Piasku, jeden sporządzony na początku, a drugi na końcu wieku ukazują bibliotekę w największym roz-kwicie. Biblioteka klasztorna wówczas musiała być dobrze zorganizowaną instytucją naukową. Rachunki klasztorne z czwartej ćwierci siedemnastego stulecia, odnoszące się do prac wykonanych przy przygotowaniu specjalne-go pomieszczenia na bibliotekę oraz jej ornamentalne i figuralne ozdobienie w 1698 roku, wskazują na szczególne miejsce jakie miała ona w strukturze klasztoru. Stanowiła najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie, w którym skupiły się wiedza i obrazy świetnej przeszłości Zakonu Karmelitów. Dobrze zorganizowana biblioteka z księgozbiorem ułożonym tematycznie według sygnatur, pozwalała na poświęcenie się studiom magisterskim i doktorskim większej liczbie zakonników niż w wiekach uprzednich. Ci też zakonnicy, przekazywali do domowej biblioteki gromadzone w czasie studiów zagranicz-nych księgozbiory. Biblioteka pozyskiwała również hojne dary od profesorów uniwersyteckich, którzy właśnie dla niej przeznaczali swe nieraz kilkuset tomowe zbiory naukowe.

Podczas kwerendy nie natrafiono na bezpośrednie dokumenty poświad-czające pracę w bibliotece i czytelnictwo zakonne. W czasie kapituł prowin-cjalnych i domowych nie wyznaczano bibliotekarza. Prawdopodobnie była to funkcja kaznodziei, który jako najczęściej korzystający z biblioteki, z ra-cji swego urzędu, miał zajmować się księgozbiorem. Jedynie jeden z kazno-dziejów w połowie XVIII wieku określił się jako bibliotekarz. Na czytelnictwo wskazują książki, w których zapisano ad usum incertum, czyli prywatnie uży-wane egzemplarze wpisane według postanowień konstytucji zakonnych do biblioteki klasztornej. Wpisana proweniencja zakonników karmelitańskich związanych z Krakowem zakłada ich wykorzystanie. Ostatnim przykładem, również pośrednim jest pozwolenie na wynoszenie ksiąg z biblioteki do cel

Zakończenie

— 283 —

zakonnych, wydane w 1728 roku na specjalną prośbę zakonników polskiej prowincji, a więc przede wszystkim krakowskiego klasztoru, z powodu zim-na panującego w bibliotece.

W obrębie nabywania ksiąg do biblioteki klasztornej występuje pewna elitarność właścicieli książek. Zbiory biblioteczne w XVII i XVIII wieku po-zyskane zostały dla klasztoru dzięki wielu wybitnym postaciom w jakie ob-fitował wówczas konwent krakowski. Byli to m.in. Marcin Behm, Marcin Charzewicz, Leon Steinsdorffer, Eliasz Szablowski, Serapion Knyper, Mi-kołaj i Anioł Stoińscy i Serapion Kociełkowicz, a następnie Bonawentura Kiełkowicz, Konstanty Strzałkowski i Szymon Stock Szczeciński. Nabytki te odznaczały się pewnym zamysłem zakupów. Ci najbardziej wykształceni członkowie polskiej prowincji karmelitów poprzez liczne kontakty z elitą in-telektualną w kraju oraz wyjazdy zagraniczne mieli wielokrotnie sposobność zaznajomienia się z nowymi trendami naukowymi, a poprzez zakup ksiąg podzielenia się nimi w szerszym kręgu środowiska naukowego karmelitów. Przedstawiono kilkanaście biogramów tych zakonników ukazujących grupę karmelitów sprawujących wysokie urzędy. Należy podkreślić, że oni w więk-szości byli nabywcami i odbiorcami literatury, gromadzonej w klasztornej i poniekąd własnej bibliotece, stanowiąc elitę intelektualną Zakonu z zasa-dy będącej niewielkim procentem całej zbiorowości.

Badania, prócz zarysu zawartości biblioteki ukazujących bazę do poten-cjalnego wykorzystania, przyniosły bardzo interesujące spostrzeżenia, co do indywidualnych preferencji zakonników dokonujących samodzielnie zakupów, a potem przekazujących je do wspólnej biblioteki. Przy okazji kolejnych ba-dań można by rozszerzyć tematykę nabytych zbiorów prywatnych, których znaczną liczbę ustalono w czasie kwerendy bibliotecznej. W prezentowanej dysertacji poświęcono im jedynie kilka uwag ze względu na ich drugorzęd-ność i zbytnią szczegółowość zagadnienia. W przyszłości uściślone na pod-stawie badań proweniencyjnych zbiory prywatne przekazywane do biblioteki klasztornej karmelitów mogłyby być tematem kolejnych prac badawczych.

Brak zamieszczenia idealnego katalogu w niniejszej pracy wynika z trwa-jących prac nad nim. Należy mieć nadzieję, że w przeciągu kilku lat uda się skatalogować całość istniejącego księgozbioru na Piasku, zebrać informacje na temat ksiąg w innych zbiorach oraz opublikować katalog.

W pracy poświęcono wiele miejsca zagadnieniom introligatorskim. Stara-no się wykazać cechy wspólne charakteryzujące oprawy większej ilości ksiąg. Dostrzeżone podobieństwa obejmują prócz kolejnych tomów, kilka podarowa-nych kolekcji od osób spoza klasztoru. Dla znalezienia odpowiedzi czy w ja-kimś okresie funkcjonowania biblioteki powstał zamysł ujednolicenia opraw, należałoby dokonać w tym kierunku badań porównawczych zwłaszcza na materiale z drugiej połowy XVIII wieku, w najmniejszym stopniu wykorzy-stanym w tej pracy. Należy także skonfrontować go z informacjami o przy-rządach introligatorskich w zapleczu gospodarczym klasztoru.

Zakończenie

— 284 —

Zebrane w pracy informacje mogą stanowić bazę porównawczą dla przy-szłych badań bibliologicznych, zarówno w opracowaniu historycznych księ-gozbiorów karmelitańskich na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej i całego Zakonu, jak i lokalnych klasztorów innych instytucji kościelnych. Są świade-ctwem funkcjonowania zgromadzonego wokół biblioteki środowiska nauko-wego i jego zapobiegliwości w zachowywaniu i uzupełnianiu księgozbioru. Należy mieć nadzieję, że niniejsza praca przyczyni się do pogłębienia wie-dzy o kulturze i dziejach karmelitów dawnej obserwy na ziemiach polskich.

Bibliografia

— 285 —

bibliografia:

ŹróDła rękopiśmienne

Archivo Generale dei Carmelitani, Roma (AGC)sygn. II Pol. 2 Aleksander Kośliński, Fundationes Monasteriorum

fratrum Carmelitarum antique regularis observan-tiae per Regnum Poloniae et Provincias adiacentes breviter collectae per R. P. M. Aleksandrum Kośliń-ski Provincialem dictae provinciae 1650–1653.

sygn. II Polonia, Commune 1 Marcin Behm, Compendium Libri Provinciae. Relatio Vladislai Plemieński patris jubilati de pa-

tribus antiquioribus Provinciae Poloniae et magni Ducatis Lithuaniae facta, 1677.

sygn. II Poloniae Conventus 1, Litterae P. Nicolai Czeski, List Mikołaja Czeskiego do Generała Zakonu z 22 XI 1676.

Excerptum ex libro originali computorum totus trien-ni Reverendi Patris M. Nicolai Czeski prioratus in conventu Arenensi…, 1676–1679.

sygn. Prov. Pol. 9 Konstanty Stanisław Strzałkowski, Liber Provincia-rum Minoris Poloniae Russiae et Magni Ducatius Lithuaniae in quo odnotantur litterae patentes gra-duatorum, litterae obendientiales, caeteraeque expe-ditiones ad easdem provincias per A. R. P. S[anctae] Th[eologiae] magistrum et doctorem Constantinum Stanislaum Strzałkowski Exprovin[cialem] et Assi-stentem Generalem per iisdem Provinciis compara-tus A. Domini 1766 28 Martii.

Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie (AKKK)Acta actorum capituli, t. 4 Acta actorum, decretorum et conclusionum omnium

venerabilis Capituli Ecclesiae Cathedralis Cracoviensis a die veneris mensis Augusti anno 1543 (1543–1551).

Archiwum OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie (AKKr)sygn. Perg 5 1401, 5 stycznia, Rzym, Bonifacy IX papież na prośbę

przeora i braci klasztoru Błogosławionej Marii Dzie-

Bibliografia

— 286 —

wicy poza murami Krakowa zakonu Najświętszej Marii z Góry Karmel zatwierdza fundację i budowę kościoła z dzwonem i dzwonnicą, cmentarzem oraz wszelkimi budynkami klasztornymi. Równocześnie potwierdza wszystkie przywileje nadane temuż za-konowi.

sygn. Perg.10 1536, 10 maja, Kraków, Dokument rajców miasta Krakowa transumujący na prośbę przeora klasztoru karmelitów poza murami Krakowa, Jana z Kazimie-rza profesora św. teologii dokument z 18 lipca 1446 roku oznajmiający, że Agnieszka Heweitfewerin zapi-sała klasztorowi karmelitów na Piasku czynsz rocz-ny 1 grzywny z ogrodu leżącego za bramą Szewską przy garncarzu, naprzeciw tegoż klasztoru karmeli-tów. W zamian bracia klasztoru zobowiązują się do odprawiania co tydzień 1 mszy św. za dusze zmar-łych, a kaznodzieja głoszący kazanie do odmówienia z ludem jednego „Zdrowaś Mario” za jej duszę.

sygn. Perg. 12 Dokument Zygmunta króla polskiego z dnia 1 sierp-nia 1546 transumujący dokument Władysława Ja-giełły króla polskiego z dnia 22 czerwca 1401.

sygn. Perg. 16 Dokument Zygmunta III Wazy, króla polskiego z dnia 20 sierpnia 1595 transumujący dokument Władysła-wa Jagiełły króla polskiego z dnia 2 września 1430.

sygn. Perg. 18 1605, 1 lipca, Rzym, Paweł V papież nadaje, pod pewnymi warunkami, odpusty członkom bractwa Najświętszej Marii Panny przy kościele karmelitów w Krakowie w wymienione w dokumencie święta maryjne.

sygn. Perg. 25 Dokument Władysława IV Wazy, króla polskiego z dnia 24 lutego 1633 potwierdzający dokument Władysława Jagiełły króla polskiego z dnia 4 kwietnia 1413.

sygn. Perg. 36 1669, 23 lipca, w klasztorze na Piasku, Marcin Cha-rzewicz doktor św. teologii, prowincjał karmelitów w Polsce i na Litwie wymienia wszystkie przywileje bractwa Szkaplerza św.

sygn. Perg. 55 1749, 11 stycznia, Rzym, Flavius Chisius audytor i sędzia wyznaczony przez papieża na prośbę prze-ora karmelitów w Krakowie na Piasku, w sporze o jurysdykcję nad bractwem Szkaplerznym między biskupem ordynariuszem a władzami zakonnymi pozywa strony przed swój sąd.

sygn. Perg. 56 1749, 29 lipca, Rzym, Flavius Chisius audytor i sę-dzia wynaczony przez papieża rozstrzyga spór mię-dzy karmelitami w Krakowie na Piasku, a biskupem ordynariuszem dotyczący prawa wizytowania Bra-ctwa Szkaplerza św. przyznając to prawo władzom zakonnym.

Bibliografia

— 287 —

sygn. Perg. 62 1762, 21 kwietnia, Rzym, Klemens XIII papież udzie-la odpustu zupełnego tym wiernym, którzy wstępują do Bractwa Szkaplerznego przy kościele karmelitów na Piasku w Krakowie w dniu przyjęcia do bractwa. Jednocześnie udziela odpustu zupełnego oraz innych odpustów cząstkowych wszystkim członkom tego bra-ctwa uczestniczącym w nabożeństwach w kaplicy brackiej w dni wyznaczone przez ordynariusza die-cezji.

sygn. Perg. 72 1772, 31 marca, Rzym, Klemens XIV papież udziela dla ołtarza Bractwa Szkaplerznego w kościele kar-melitów w Krakowie „na Piasku” odpustów za dusze w czyścu cierpiące pod warunkiem uczestnictwa we mszy św. za zmarłych, odprawianej przy tymże ołta-rzu w dni wyznaczone przez ordynariusza diecezji.

sygn. Pap. 82 1673, 17 marca, Warszawa, dokument papierowy króla Michała polecający obwarowanie klasztoru kar-melitów w Krakowie na Piasku.

sygn. 90 Liber originalis beneficiorum, privilegiorum et fun-dationum omnium conventuum et monasteriorum fratrum Beatissimae Mariae Virginis de Monte Car-meli in provinciae Poloniae….

sygn. 92 Kośliński Aleksander, Index fundationum monaste-riorum Provinciae Polonae Carmelitarum Antiquae Regularis Observantiae, 1676.

sygn. 93 Akta kapituł prowincjalnych, sesji definitorów pro-wincji, kopie pism generała zakonu.

sygn. 94 Liber provinciae Polonae fratrum ordinis Beatae Mariae Virginis de Monte Carmeli continens acta et decreta capitularia definitoralia….

sygn. 95 Liber continens acta et decreta capitulorum gene-ralium, provincialium, deffinitorialium sub regimi-ne A. R. P. Martini Charzewicz… prioris conventus huius Maioris Arenari Cracoviensis….

sygn. 96 Liber provinciae Poloniae et Magni Ducatus Lithua-niae… continens acta capitularia et definitorialia….

sygn. 97 Liber provinciae Poloniae et Magni Ducatus Lithu-aniae… acta capitularia et definitorialia….

sygn. 98 Liber actorum et decretorum capituli provincialis….sygn. 99 Liber continens acta et decreta capitulorum genera-

lium, provincialium, deffinitorialium sub regimine A. R. Patris Fulgentii Miedziński sacrae theologiae doctor exprovincialis prioris conventus huius Maio-ris Arenarii Cracoviensis confectus….

sygn. 110 Liber perceptarum et expensarum sub regimine pro-vincialatus Serapionis Knyper….

sygn. 112 Księga przychodów i rozchodów prowincjała prowin-cji małopolskiej (Ludwika Pierzchalskiego).

Bibliografia

— 288 —

sygn. 128 Księga przyjętych do nowicjatu w klasztorze karme-litów w Krakowie na Piasku; Wykaz przyjętych do grona profesów na podstawie tajnego głosowania.

sygn. 130 Cathalogus professorum….sygn. 139 Księga zmarłych ojców, braci i sióstr zakonu karme-

litańskiego prowincji polskiej w latach 1620–1920.sygn. 140 Liber mortuorum fratrum et sororum Ordinis Car-

melitarum….sygn. 160 Liber vitae fratrum et sororum provinciae Russiae…

in Domino quiescentium inscripta nomina, gesta-que continens… colectus per Martinum Rubczyński s. theologiae magistrum 1734 conventus Maioris Le-opoliensis priorem….

sygn. 338 Liber memorabilium sive tractatus historico-chronolo-gicus de origine, fundatione, erectione, statu aliisque revolutionibus ecclesiae et conventus Leopoliensis….

sygn. 343 Wydatki klasztoru przy kościele św. Tomasza w Kra-kowie.

sygn. 374 Inventarium auri, argenti, clenodiorum et totius sup-pelectilis ecclesiae et conventus Maioris Leopoliensis fratrum Ordinis Beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo connotatum pro capitulo Zoludensi….

sygn. 393 Series librorum bibliothecae Carmeli Maioris Leo-poliensis….

sygn. 462 Inventarium ecclesiae conventus Leopoliensis ad s. Martinum….

sygn. 632 Inventarium supellectilis ecclesiasticae conventus Vilnensis S. Georgii….

sygn. 645 Kopiarz klasztoru karmelitów w Krakowie na Pia-sku.

sygn. 646 Liber inscriptionum in consistorio et iudiciis con-sularibus et scabinalibus Cracoviensi, Casimirien-si, Clepardiensi, Cerdonenesi, Episcopiensi, Novae Villae Regiae, Krovodrensi….

sygn. 648 Incipiunt acta decreta comunitatis Cracoviensis in Arenis….

sygn. 649 Kronika klasztoru i kościoła XX. Karmelitów dawnej obserwancji na Piasku w Krakowie.

sygn. 649a Kronika klasztoru oo. karmelitów trzewiczkowych w Krakowie na Piasku od roku 1914.

sygn. 661 Terminata omnium fundationum, privilegiorum, inscriptionum, summarum principalium, censuum reemptionalium, villarum, fundorum, hortorum, la-pidearum, domorum.

sygn. 698 Inwentarz klasztoru i kościoła oo. Karmelitów na Piasku w Krakowie.

sygn. 700 Inwentarz biblioteki klasztoru Karmelitów w Kra-kowie na Piasku.

Bibliografia

— 289 —

sygn. 701 Inventarium Bibliothecae Conventus…Cracoviensis Ordinis F.F. B. Mariae Virginis de Monte Carmeli….

sygn. 703 Liber perceptarum et expensarum….sygn. 704 Computus perceptarum et expensarum….sygn. 705 Księga przychodów i rozchodów.sygn. 708 Computa conventus Maioris Cracoviensis Arenensis.sygn. 709 Liber computorum conventus Maioris Cracoviensis

Arenensis sub felicissimo regimine Spiridionis Os-trowski… provincialis….

sygn. 714 Księga przychodów i rozchodów.sygn. 718 Inchoantur computa perceptarum et expensarum

conventus Cracoviensis….sygn. 775 Liber miraculorum et gratiarum ad miraculosam

Dei Matris Arenensis imaginem Cracoviae in eccle-sia Patrum Carmelitarum….

sygn. 776 Gwiazda na Karmelu Krakowskim Piaskowym jaś-niejąca Królestwu Polskiemu wszystkim wojewódz-twom, stołecznemu miastu krakowskiemu, okolicz-nym przedmieściom i wszelkiego stanu ludziom od dawnych wieków osobliwszemi łaskami dotychczas codziennie przyświecająca….

sygn. 784 Cathalogus receptorum ad beneficia spiritualia ordi-nis Beatae Mariae de monte Carmeli etiam ad gra-tiam bullae sabatinae incipiendo Cracoviae ab Anno Domini 1600.

sygn. 840 Sacra Congregatio Episcoporum et Regularium, Rzym, 30 lipca 1728. Odpowiedź kongregacji zamieszczona w liście do karmelitów Prowincji Polskiej, w: Pisma generała i kurii generalnej karmelitów w Rzymie.

sygn. 849 Liber magistralis conventus Cracoviensis Carme-litarum sancti Thomae Apostoli in platea Hospita-li vulgo dicta siti per me fratrem Eliam Szablow-ski sacrae theologiae magistrum pro tunc vicarium priorem eiusdem conventus Anno Domini 1666 die 12 augusti confectus.

sygn. 850 Wyciągi z ksiąg grodzkich krakowskich, miejskich krakowskich, konsystorza generalnego, ksiąg wój-towskich Nowej Wsi w sprawach majątkowych.

sygn. 851 Liber in quo per folia singulae adnotantur obligatio-nes perpetuae quibus conventus satisfacere obligatus est nedum iuxta reductionem romanam verum et iis quae non indigebant reductione hac. Sub regimine et mandato admodum reverendi patris magistri Bona-venturae Kiełkowicz sacrae theologiae doctoris, pro-vincialis Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae nec non sub gubernio conventus… Constantini Strzał-kowski… eiusdem conventus S. Thomae prioris….

sygn. 852 Inventarium totius suppellectilis ecclesiae et con-ventus Cracoviensis s. Thomae Apostoli….

Bibliografia

— 290 —

sygn. 853 Inventarium totius suppellectilis ecclesiae et conven-tus Cracoviensis s. Thomae Apostoli… pro capitulo provinciali in conventu Vilnensi Anno Domini 1740 die mensis iunii celebrando innovatum.

sygn. 854 Inventarium totius suppellectilis ecclesiae et conventus Cracoviensis s. Thomae Apostoli… pro capitulo provin-ciali in conventu Cracoviensi Arenensi Anno Domini 1743 die 21 mensis iunii celebrando innovatum.

sygn. 855 Inwentarz kościoła i klasztoru św. Tomasza w Krakowie.sygn. 856 Inventarium totius suppellectilis ecclesiae et con-

ventus Cracoviensis s. Thomae Apostoli….sygn. 857 Inventarium totius suppellectilis ecclesiae et con-

ventus Cracoviensis s. Thomae Apostoli… pro capi-tulo provinciali in conventu Gułowiensi… celebrando conscriptum.

sygn. 858 Inventarium omnis suppellectilis conventus… eccle-siae conventus Cracoviensis s. Thomae Apostoli….

sygn. 859 Liber perceptarum et expensarum conventus carme-litarum Cracoviae S. Thomae Apostoli sub regimine provincialatus… Joannis Rozanka….

sygn. 860 Księga rachunkowa przychodów i rozchodów klasz-toru św. Tomasza w Krakowie.

sygn. 861 Liber perceptarum et expensarum conventus car-melitarum Cracoviensium s. Thomae Apostoli sub regimine provincialatus Hilarionis Cichoński….

sygn. 862 Plan sytuacyjny zabudowań klasztornych karmeli-tów na Piasku.

sygn. 946 Album fotograficzny 3, Bolesław Huczyński, fot. nr 33.bez sygn. Inwentarz inkunabułów Biblioteki OO. Karmelitów

Trzewiczkowych w Krakowie na Piasku.bez sygn. Paweł M. Prokop, [Spis rękopisów średniowiecznych

biblioteki klasztoru karmelitów w Krakowie].Archiwum Narodowe w Krakowie (ANK)sygn. rkps 3329 Apographum omnium privilegiorum conventus Cra-

coviensis in Arenis BMV de monte Carmeli sub vi-sitatione… Hyacinthi Duracz commissarii generalis et visitatoris per totam Poloniam.

sygn. III/178–6(a) Akta poaustriackie cyrkułu krakowskiego, tyczące się spisu inwentarzy po klasztorach krakowskich.

sygn. III/178–6(a) Katalog Xiążek klasztoru XX. Karmelitów na Piasku między zakonnikami znajdujących się, a do Bibliote-ki tegoż klasztoru należących dnia 4 kwietnia 1810.

Biblioteka Jagiellońska (BJ)rkp. 1531 Lombardus Petrus, Liber Sententiarum, p. 3, k. 299r.

(wpis o. Jana z Kazimierza z 7 V 1528).sygn. Cim. 4867 Eckius Valentinus, De arte versificandi opusculum,

Kraków, H. Wietor, 1521, k. F6r, (wpis Eliasza Samno-ckiego, bibliotekarza karmelitów).

Bibliografia

— 291 —

staroDruki

Bonae Spei Franciscus, Historico-theologicum Carmeli Armamentarium, Antverpia, Marcellius Parys, 1669–1677.

Duracz Jacek, Hystoria o dziwnie cudownym obrazie Błogosławioney Panny Mariey, który iest u Oycow Karmelitow, teyże Niepokalaney Panny Zakonnikow w Kra-kowie na Piasku, w Kaplicy po bok na murze od dawnych czasow wymalowany, Kraków, Szymon Kempini, 1610.

Grodziński Mikołaj, Diva Virgo Cracoviensis Carmelitana in Arenis seu Violeto. Toto Regno Poloniarum, Miraculis Celeberrima…, Kraków, Off. Schedeliana, 1669.

Grodziński Mikołaj, Ogród Fiołkowy Karmelitański na Piasku przy Krakowie…, Kra-ków, Krzysztof Schedl, 1673.

Pierzchalski Ludwik, Zapach wdzięczny w Raju Karmelowym z kwiecia modlitew swiętych Braci Zakonu Przenayświętszey Panny Maryi z Gory Karmelu Dawney Obserwancyi Bogu y Swiętym woniejący, Kraków, Adam Klein, 1752.

Ubiszewski Maciej, Żywot błogosławionego Świętosława, Kraków 1609.

ŹróDła Drukowane

Acta Capitulorum Generalium Ordinis Fratrum B. V. Mariae de Monte Carmelo, t. 1, ed. G. Wessels, Roma 1912; t. 2, Roma 1934.

Acta Capitulorum Generalium Ordinis Fratribus Beatissimae Dei Genitricis semper-que Virginis Mariae de Monte Carmelo. Celebratorum in Alma Urbe in Alma Urbe in Conventu S. Mariae Transpontinae, anno 1680, Kraków 1681.

Album Studiosorum Universitatis Cracoviensis, t. 1 (ab a. 1400 ad a. 1489), wyd. Że-gota Pauli i Bolesław Ulanowski, Kraków 1887.

Bullarium Carmelitanum plurens complectens Summorum Pontificum constitutio-nes ad Ordinem Fratrum Beatissimae… Mariae de Monte Carmelo spectantes, t. 1–2, ed. E. Monsignano, Roma, G. Plachius, 1715–1718; t. 3–4 ed. J. A. Xime-nez, Roma, Typ. Hermathenea, 1768.

Constitutiones Capituli Londinensis anni 1281, ed. Ludovicus Saggi, „Analecta Or-dinis Carmelitarum”, t. 15:1950, s. 203–245.

Constitutiones Fratrum Ordinis Beatae Dei Genitricis Virg. Mariae de Monte Car-meli recognitae, & correctae Decreto Capituli Gen. Romae celebrati Anno Jubilaei 1625, Roma, Georgius Plachius, 1721.

Constitutiones Fratrum Ordinis Carmelitarum, Venezia [Io. Emer. de Spira pro] Lu-cant. Giunta, 29 IV 1499, IP 5100.

Constitutiones Strictoris Observantiae pro Reformatis in Ordine Carmelitarum appro-batae, & confirmatae ab Urbano VIII. Ex decreto Capituli Generalis Romae Ce-lebrati anno MDCXLV, Antverpia, Iacobus Meursius, 1656.

Corpus Constitutionum Ordinis Fratrum Beatissimae Virginis Mariae de Monte Car-melo, vol. 1, 1281–1456, pod red. E. Tinambunan, E. Boaga, Rzym 2011.

Cosmas a S. Stephano de Villiers, Bibliotheca Carmelitana, notis criticis et disserta-tionibus illustrata, Orlean, M. Couret & J. Rouzeau–Montaut, 1752.

Daniel a Virgine Maria, Speculum Carmelitanum, Antwerpia, Michael Knobbari, 1680.Długosz Jan, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, wyd. A. Przeździeckiego, t. 3,

Kraków 1864, s. 475.

Bibliografia

— 292 —

Lezana Ioannes Baptista., Annales Sacri Prophetici, et Eliani Ordinis Beatissimae Virginis Mariae de Monte Carmeli, t. 2, Roma, Typ. Mascardi, 1650.

Maciej z Miechowa, Chronica Polonorum, Kraków, H. Wietor, 1521.Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek,

I. Skierska, R. Grzesik, t. 1–2, Kraków 2004.Metryka czyli album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509–1551, wyd. A. Gąsiorow-

ski, T. Jurek, I. Skierska, R. Grzesik, Kraków 2010.Robinson P., The Carmelite Constitutions of 1357 a critical edition with introduction

and notes. Roma, 1992.Status Ordinis Fratrum B. Mariae Virginis de Monte Carmelo die 31 decembris 2007,

Roma 2008.Ventimiglia M., Historia chronologica priorum generalium latinorum Ordinis Beatis-

simae Virginis Mariae de monte Carmelo, Neapol, Stamperia Raimondiana, 1773.

opracowania

Alban K., Alberto Avogadro, patriarca di Gerusaleme, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Borrriello, Rzym 2008, s. 13–14.

Abraham W., Z dziejów dawnego biskupstwa łacińskiego w Łucku, „Kwartalnik Hi-storyczny”, t. 51:1937, s. 141–147.

Bajda J., Teologia moralna (kazuistyczna) z XVII–XVIII wieku, w: Dzieje teologii ka-tolickiej w Polsce, t. 2, cz. 1, pod red. M. Rechowicza, Lublin 1975, s. 267–305.

Barycz H., Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935.Barycz H., Metryka promowanych Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Krakowskie-

go z lat 1639–1741, „Nasza Przeszłość”, t. 3:1947, s. 185–212.Bayon B. V., Fondos manuscritos de autores carmelitas en la Biblioteca Publica de

Palma de Mallorca, „Carmelus”, t. 38:1991, s. 113–127.Bersohn M., O iluminowanych rękopisach polskich, Warszawa 1900.Bieniarzówna J., Piotrowski A. T., Sanktuarium maryjne w kościele OO. Karmelitów

na Piasku w Krakowie. Dzieje kultu i kaplicy, Kraków 1983.Bieniarzówna J., Schyłek świetności, w: Dzieje Krakowa. Kraków w wiekach XVI–XVI-

II, t. 2, pod red. J. Bieniarzówny, J. Małeckiego i J. Mitkowskiego, Kraków1984, s. 157–356.

Birgitta s., Revelaciones. Book VI, Stockholm 1991.Boaga E., Come Pietre vive… per leggere la Storia e la Vita del Carmelo, Roma 1993.Boaga E., Netter Tommaso, controversista, OCarm (ca. 1375–1430), w: Dizionario

Carmelitano, Rzym 2008, s. 629–630.Boaga, E., Simone Stock, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Borrriel-

lo, Rzym 2008, s. 819–820.Boaga E., Sylveira Giovanni, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Borr-

riello, Rzym 2008, s. 886–887.Boaga E., Teologia morale e autori carmelitani, w: Dizionario Carmelitano, pod red.

E. Boaga i L. Borrriello, Rzym 2008, s. 913–915.Boyce J., Carmelite Liturgy and Spiritual Identity. The Choir Books of Kraków, Tur-

nhout 2008.Boyce J., The Carmelite Choir Books of Krakow. Carmelite Liturgy before and after

the Council of Trent, „Studia Musicologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, t. 45:2004, z. 1–2, s. 17–34.

Bibliografia

— 293 —

Boyce J., Picturing the Sacred: The Carmelite Gradual of Krakow, „The Sword”, t. 64:2004, s. 42–53.

Brodsky P., Iluminované rukopisy českého původu v polských sbírkách, Praga 2004.Brzuszek B., Miedziński Fulgenty, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 3, pod

red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1982, s. 108–109.Cannistra S., Teologia dogmatica e autori carmelitani. Panorama degli autori Car-

melitani Scalzi — OCD, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Borr-riello, Rzym 2008, s. 903–913.

Carmelites, w: Corpus of British Mediaval Library Catalogues. The Friar’s Libraries, London 1990, s. 155–192.

Chodynicki I., Wiadomość historyczna o fundacjach klasztorów zakonu karmelitań-skiego, Lwów 1846.

Chrzanowski T., Maciejewski T., Graduał karmelitański z 1644 roku o. Stanisława ze Stolca, Warszawa 1975.

Chwalewik E., Zbiory polskie, Warszawa 1927.Copsey R., Carmel in Britain. Studies on the aerly history of the Carmelite Order,

cz. 3, Faversham-Roma 2004.Copsey R., English and Scottish mediaval Carmelite Libraries. A Listing of Contents

and Surviving Books, Cheltenham 1987.Cubrzycka-Leonarczyk M., Polskie superekslibrysy XVI–XVIII wieku. Centuria dru-

ga, Warszawa 2001.Ćwik B., Druki polskojęzyczne z XVI–XVII wieku w zbiorach biblioteki klasztoru oo.

Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku w Krakowie, Kraków 1993 (praca magi-sterska, WSP Kraków).

Daniel delle Vergine Maria, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Borr-riello, Rzym 2008, s. 217.

Darling J., Cyclopaedia Bibliographica. A Library Manual of Theological and Gene-ral Literature, London-New York 1854.

Deckert A., Inventar des Straubinger Karmelitenklosters vom Jahre 1414, w: Jahres--Bericht des historischen Vereins fur Straubing und Umgebung, t. 59:1956, s. 36–60.

Deckert A., 700 Jahre Karmeliten in Bamberg, Bamberg, 1972.Deckert A., Die Oberdeutsche Provinz der Karmeliten nach den Akten ihrer Kapitel

von 1421 bis 1529, Roma 1961.Dixon J., General Introduction to the Sacred Scriptures, Baltimore 1853.Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Boriello, Roma 2008.Dobrzańska-Fabiańska Z., Recenzja pracy „Notae Musicae Artis. Notacja muzyczna

w źródłach polskich XI–XVI wieku”, „Muzyka”, t. 4:2001, s. 83–93.Durand Y., Giovanni di San Sansone, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga

i L. Boriello, Roma 2008, s. 438–440.Dyba M., Rękopisy i inkunabuły (XIV–XVI wiek) oraz ich dekoracja malarska i ka-

ligraficzna w zbiorach Biblioteki Klasztoru OO. Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku w Krakowie, Kraków 2010 (praca magisterska, UPJPII).

Einbanddatenbank gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft. Staatsbi-bliothek zu Berlin. http://db.hist-einband.de.

Ergetowski R., Biblioteki karmelickich klasztorów w Głębowicach i Wołowie, „Rocz-niki Biblioteczne”, t. 14:1970, z. 1–2, s. 155–169.

Esteve H. M., Guarch J. M., Zakon Karmelitów. Na siódme stulecie Szkaplerza Świę-tego 1251–1951, Kraków 1988 (mps).

Bibliografia

— 294 —

Filek O., [Wojnarowski M.], Nauka i nauczanie w zakonach karmelitańskich, w: Dzie-je teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 2, Lublin 1975, s. 367– 390.

Filla J., Chronik der Stadt Striegau von den altesten Zeiten bis zum Jahre 1889, Striegau 1889.

Garrido, P. M., Lezana Giovanni Battista de, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Boriello, Roma 2008, s. 524.

Gil C., Historia Karmelu Terezjańskiego, Kraków 2002.Gołos J., Muzykalia biblioteki klasztoru Na Piasku w Krakowie, „Muzyka”, t. 11:1966,

nr 3/4, s. 86–97.Gonzalez M. A. D., Teologia morale e autori carmelitani. Panorama degli autori

Carmelitani Scalzi, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Borrriello, Rzym 2008, s. 915–923.

Górski K., Teologia ascetyczno-mistyczna (wiek XVI –XVIII), w: Dzieje teologii katoli-ckiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz.1, Lublin 1975, s. 429–470.

Grabowski A., Groby królów polskich w Krakowie w kościele katedralnym na Zamku. Poprzedza kronika x. Krzysztofa Zelnera i różne pomniki historyczne, Kraków 1885.

Grosso G., Soreth Giovanni, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Borr-riello, Rzym 2008, s. 819–821.

Grzanka B., Inwentarz klasztoru Ojców Karmelitów w Kłodawie z 1709 r. Biblioteka klasztorna, „Rocznik Kolski”, t. 5:2012, s. 9–23.

Grzebień L., Młodzianowski Tomasz, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 3, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1982, s. 143–146.

Grzebień L., Ostroróg Anioł Adam, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 3, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1982, s. 280.

Hajdukiewicz L., Anton Schneeberger (1530–1581), w: Polski słownik biograficzny, t. 35, z. 4, Warszawa-Kraków 1994, s. 568–571.

Hajdukiewicz L., Naymanowic Jakub, w: Polski słownik biograficzny, t. 22, Wrocław--Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 640–645.

Hajdukiewicz L., Naymanowic Krzysztof, w: Polski słownik biograficzny, t. 22, Wroc-ław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 645–649.

Hajdukiewicz L., Nidecki Patrycy Andrzej, w: Polski słownik biograficzny, t. 22, Wroc-ław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 713–717.

Hajdukiewicz L., Tomicki Piotr, w: Encyklopedia wiedzy o książce, pod red. A. Bir-kenmajera, B. Kocowskiego, J. Trzynadlowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, kol. 2350– 2351.

Handschriften und alte Drucke aus der Karmelitenbibliothek Straubing. Sonderausstel-lung im Gaubodenmuseum Straubing vom 14. Mai bis 29 Juni ’86, Straubing 1986.

Hoppenbrouwers V., Virgo purissima et vita spiritualis Carmeli, „Carmelus”, t. 1:1954, s. 258–260.

Hösler M., Straubing. Karmelitenbibliothek, w: Handbuch der historischen Buchbe-stände in Deutschland pod red. E. Düninger, Hildesheim-Zurich-New York 1997, Band 13, s. 58–60.

Informator o stratach bibliotek i księgozbiorów domowych na terytoriach polskich okupowanych w latach 1939 –1945, pod red. B. Bieńkowskiej, Poznań 2000.

Inkunabulistyka, w: Encyklopedia wiedzy o książce, pod red. A. Birkenmajera, B. Ko-cowskiego, J. Trzynadlowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, kol. 1006–1007.

Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog pod red. A. Kaweckiej-Gry-czowej, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1970.

Bibliografia

— 295 —

Jażdżewski K. K., Lubiąż. Losy i kultura umysłowa śląskiego opactwa cystersów (1163–1642), Wrocław 1992.

Jelonek-Litewka K., Świętosław Milczący, w: Felix saeculum Cracoviae — krakowscy święci XV wieku. Materiały sesji naukowej Kraków 24 kwietnia 1997 roku, pod red. K. Panusia i K. R. Prokopa, Kraków 1998.

Kaczmarczyk K., Rewizja bibliotek klasztorów krakowskich w r. 1810, „Przegląd Bi-blioteczny”, t. 2:1909, s. 182–190.

Kamolowa D., Muszyńska K., Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, Warszawa 1988.

Kaniewska I., Sobek Melchior z Sulejowa h. Brochwicz, Polski słownik biograficzny, t. 39, Warszawa-Kraków 1999, s. 453–454.

Kantak K., Franciszkanie polscy, t. 1, Kraków 1937.Katalog Poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, pod red. M. Malickiego i E. Zwi-

nogrodzkiej, Kraków 1992–1994.Kawecka-Gryczowa A., Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesanso-

wej, Wrocław 1988.Kempter K., Bamberg. Karmelitenbibliothek, w: Handbuch der historischen Buchbe-

stände in Deutschland pod red. E. Düninger, Band 11, Hildesheim-Zurich-New York 1997, s. 143–145.

Kłoczowski J., Wspólnoty chrześcijańskie w tworzącej się Europie, Poznań 2003.Kolak W., Katalog Archiwum oo. Karmelitów w Krakowie na Piasku, Kraków 1997.Kolak W., Rubczyński Marcin (1707–1794), karmelita autor dzieł ascetycznych i re-

ligijnych, w: Polski słownik biograficzny, t. 32, z. 4, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 561–562.

Kolak W., Stanisław ze Stolca, w: Polski słownik biograficzny, t. 42, z. 1, Warszawa--Kraków 2003, s. 82–83.

Kolak W., Świętosław Milczący i jego związki z klasztorem karmelitów w Krakowie na Piasku, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 6:2000, s. 41–49.

Kolak W., Najstarsze zachowane inwentarze klasztoru karmelitów na Piasku, „Kra-kowski Rocznik Archiwalny”, t. 3:1997, s. 85–98.

Kopera F., Lepszy L., Iluminowane rękopisy księgozbiorów OO. Dominikanów i OO. Karmelitów w Krakowie, Kraków 1926.

Koźluk M., Sułecki S., Une petite perle de Cracovie: la bibliothèque médicale d’Anton Schneeberger (1530–1581), Histoire des sciences médicales (Colombes), 2012, vol. 46:4, s. 441–452.

Kracik Jan, Konfederaci barscy w Krakowie — nieznany diariusz wydarzeń 1768 roku, „Rocznik Krakowski”, t. 56:1990, s. 149–160.

Krajewki M., Wojnarowski M., Kościół i klasztor OO. Karmelitów w Oborach, Obo-ry 1986.

Krajewski M., Tronująca w sercu tej ziemi. Wołanie o powrót do korzeni, Obory-Ry-pin 2005.

Kumor B., Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 2, Kraków 1999.Lansink H., Carmelitana Impressa 1483–1800. Superadditis aliquibus libris antiquis

res carmelitanas attingentibus, Boxmeer 1998.Lechowski P., Biblioteki Krakowa w okresie okupacji niemieckiej 1939–1945, Kra-

ków 1999.Lewicka-Kamińska A., Oprawa w Polsce, w: Encyklopedia wiedzy o książce, pod red.

A. Birkenmajera, B. Kocowskiego, J. Trzynadlowskiego, Wrocław-Warszawa--Kraków 1971, kol. 1690.

Bibliografia

— 296 —

Lexikon für Theologie und Kirche, pod red. Josefa Höfera i Karla Rahnera, Freiburg 1957–1965.

Lichański J., Rhetorik: Begriff-Geschichte-Internationalität, pod red. Gert Ueding, Tübingen 2005 (recenzja), „Forum Artis Rhetoricae“ 2006, s. 100–105.

Lickteig F. B., The German Carmelites at the medieval universities, Washington 1977.Łętowski L., Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 1–3, Kraków

1852–1853.Maciejewski T., Inwentarz muzykaliów kapeli karmelickiej w Krakowie na Piasku

z lat 1665–1684, „Muzyka”, t. 21:1975, s. 77–99.Mandziuk J., Czepiel Wojciech, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 1, pod

red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1981, s. 350.Marecki J., Biblioteka klasztoru kapucynów w Krakowie, w: Bibliofilia consecrata,

pod red. K. Wojtowicza, Kraków 2005, s. 36–49.Markowski M., Dzieje Wydziału Teologii Uniwersytetu Krakowskiego w latach 1397–

1525, Kraków 1996.Martinez, M. A., Extracto del catalogo de libros antiquos que se hallan en los conven-

tos carmelitanos de la provincia Betica, Jerez de la Frontera 1973.Martini C., Der deutsche Carmel, Bamberg 1922.Murawiec W., Początki biblioteki konwentu krakowskiego p.w. św. Bernardyna ze

Sieny, „Folia Historica Cracoviensia”, t. 7:2000, s. 93–111.Natoński B., Piskorski Sebastian Jan, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 3,

pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1982, s. 373–376.Nierzwicki K., Biblioteki kartuzji kaszubskiej oraz jej konwentów filialnych w Bere-

zie Kartuskiej i Gidlach, Pelplin 2001.Niesiecki K., Herbarz Polski, t. 1–10, Lipsk 1839–1845.Obhof U., Zur Geschichte der Bibliothek des ehemaligen Karmeliterklosters Hirs-

chhorn am Neckar. Hirschhorner Handschriften und Inkunabeln in der Hessis-chen Landes- und Hochschulbibliothek Darmstadt, „Bibliothek und Wissenschaft“, 27:1994, s. 56–148.

Ossoliński J. M., Wiadomości historyczno–krytyczne do dziejów literatury polskiey, t. 1, Kraków 1819.

Ozorowski E., Birkowski Fabian Adam, w: Słownik polskich teologów, t. 1, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1981, s. 163–164.

Ozorowski E., Gutowski Walerian Wojciech, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 1, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1981, s. 612–613.

Ozorowski E., Markiewicz Gabriel, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 1, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1981, s. 67.

Ozorowski E., Behm Marcin, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 1, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1981, s. 123–124.

Ozorowski E., Choicki Palacjusz Błażej, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 1, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1981, s. 316.

Ozorowski E., Duracz Jacek Andrzej, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 1, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1981, s. 434.

Ozorowski E., Knyper Serapion, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 2, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1982, s. 309.

Ozorowski E., Kosliński Aleksander, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 2, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1982, s. 371.

Ozorowski E., Ostrowski Jakub, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 3, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1982, s. 281.

Bibliografia

— 297 —

Ożóg K., Kultura umysłowa w Krakowie w XIV wieku. Środowisko duchowieństwa świeckiego, Wrocław 1987.

Pachoński J., Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750–1815, Kraków 1962.Panek B., Behm Marcin w: Encyklopedia katolicka, t. 2, pod red. A Szostka, Lublin

1976, kol. 184.Panek B., Prowincjałowie karmelitów na ziemiach polskich (1397–1997), „Saeculum

Christianum”, t. 2:1997, s. 43–83.Paszkiewicz U., Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej

(spis za lata 1510–1939), Warszawa 1998.Paszkiewicz U., Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej

do 1939 roku. Suplement 1, Warszawa 2000.Paszkiewicz U., Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej

do 1939 roku. Suplement 2, Poznań 2006.Pelczar J., Zarys dziejów kaznodziejstwa w kościele katolickim, cz. 1, Kraków 1896.Pencakowski P., Dekoracja malarska biblioteki klasztoru oo. karmelitów na Piasku

w Krakowie. Historia powstania — geneza artystyczna — program. „Rocznik Kra-kowski”, t. 69:2003, s. 103–121.

Piekarski K., Inwentarz inkunabułów bibliotek polskich, Seria I, Kraków 1925.Piekarski K., Książka w Polsce w XV i XVI wieku, Kraków 1931.Pietrzkiewicz I., Biblioteka kanoników regularnych w Krakowie w XV i XVI wieku,

Kraków 2003.Pietrzkiewicz I., Biblioteki mendykantów krakowskich w okresie średniowiecza —

stan i perspektywy badań, w: Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, pod red. K. Ożoga, T. Gałuszki, A. Zajchowskiej, Kraków 2008, s. 133–148.

Pietrzkiewicz I., Stan krakowskich bibliotek klasztornych w latach 1795–1815, „Kraków--Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku”, t. 6:2003, z. 1, s. 212–220.

Płonka-Bałus K., Antyfonarz z roku 1397 oo. Karmelitów w Krakowie na Piasku. Ze studiów nad iluminatorstwem czeskim przełomu XIV i XV wieku, „Folia Historiae Atrium”, t. 27:1991, s. 35–62.

Powitz G., Buck H., Kataloge der Stadt und Universitätsbibliothek Franfurt am Main. Die Handschriften des Bartholomaeusstifts und des Karmeliterkloster in Frank-furt am Main, Frankfurt a. Main 1974.

Radzikowski W. E., Kraków, Warszawa-Kraków-Lublin-Łódź-Poznań-Wilno-Zako-pane [b.r.].

Rechowicz M., Po założeniu Wydziału Teologicznego w Krakowie (wiek XV), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 1, Lublin 1974, s. 93–148.

Rechowicz M., Teologia pozytywno-kontrowersyjna. Szkoła polska w XVI wieku, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 1, Lublin 1975, s. 33–85.

Regenyi K. M., Die ungarischen Konvente der oberdeutschen Karmeliterprovinz im Mittelalter, Budapest 2001.

Romeral F. M., Teologia dogmatica e autori carmelitani, w: Dizionario Carmelitano, pod red. E. Boaga i L. Borrriello, Rzym 2008, s. 899–903.

Różycki E., Książka polska i księgozbiory we Lwowie w epoce renesansu i baroku, Wrocław 1994.

Schizzerotto G., Biblioteche monastiche mantovane, w: Tesori d’arte nella terra dei Gonzaga, Milano 1974, s. 29–45, 156–165.

Smet J., Karmelici. Historia Zakonu Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel, t.1, (mps, Kraków 1986).

Bibliografia

— 298 —

Smet J., The Carmelites. A History of the brothers of our Lady of Mount Carmel, t. 1, Roma 1975; t. 2, Darien 1976; t. 3, Darien 1982; t. 4, Darien 1985.

Smet J., Carmelite Librararies of Spain and Portugal at the end of Sixteenth Centu-ry, „Carmelus”, t. 19:1972, s. 251–301.

Spiller P., Zań-Ograbek G., Arcybractwo Szkaplerza Świętego przy kościele Karme-litów w Krakowie „Na Piasku”. Historia, duchowość, ikonografia, Kraków 2001.

Sułecki S., Biblioteka Karmelitów w Krakowie na Piasku w świetle najstarszego in-wentarza, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 9:2003, s. 201–217.

Sułecki S., Biblioteka karmelitów na Piasku w XV i na początku XVI wieku, w: Men-dykanci w średniowiecznym Krakowie, pod red. K. Ożoga, T. Gałuszki, A. Zajchow-skiej, Kraków 2008, s. 149–160.

Sułecki S., O nieznanym gmerku karmelity o. Jana z Kazimierza (zm. 1551), „Kra-kowski Rocznik Archiwalny”, t. 10:2004, s. 249–253.

Sułecki S., Profesorskie dary na rzecz Biblioteki Karmelitów na Piasku w Krakowie, ,,Alma Mater”, nr 87–88:2006/2007, s. 24–25.

Sułecki S., Stoiński Jan, w zakonie Anioł (ok. 1652–1715), w: Polski słownik biogra-ficzny, t. 43, z. 179, Warszawa-Kraków 2005, s. 632–633.

Sułecki S., Strzałkowski Stanisław (w zakonie Konstanty, ok. 1714–1778), w: Polski słownik biograficzny, t. 44, z. 183, Warszawa-Kraków 2006, s. 579.

Sułecki S., Szablowski Eliasz, w: Polski słownik biograficzny, t. 46, z. 190, Warsza-wa-Kraków 2009, s. 340–341.

Sułecki S., Szczeciński Godfryd (w zakonie Szymon Stock), w: Polski słownik biogra-ficzny, t. 47/2, z. 193, Warszawa-Kraków 2010, s. 223–224.

Sułecki S., Virgo Purissima — kult Niepokalanej w Zakonie Karmelitów, w: Maria Immaculata. 150. rocznica ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP, pod red. J. Mareckiego i L. Rotter, Kraków 2004, s. 69–82.

Szelińska W., Biblioteki profesorów Uniwersytetu Krakowskiego w XV i w początkach XVI wieku, Wrocław 1966.

Szkaradnik [Stanko] P., Mistrzowie Uniwersytetu Krakowskiego z Oświęcimia w XV i na początku XVI wieku, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 7:2001, s. 61–80.

Szudrowicz A., Biblioteka klasztoru karmelitów w Kcyni, „Archiwa, Biblioteki i Mu-zea Kościelne”, t. 79:2002, s. 243–274.

Szudrowicz A., Karmelici w Kcyni (1612–1835). Rola zakonu w życiu miasta i okoli-cy, Bydgoszcz 2001.

Tazbir J., Niemirycz (Niemierzyc) Władysław, w: Polski słownik biograficzny, t. 23, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 1.

Tomaszewski B., Dzieje klasztoru OO. Karmelitów „Na Piasku” w Krakowie, Kra-ków 1970 (mps).

Tomaszewski B., Dzieje zakonu OO. Karmelitów w Polsce na Litwie i Rusi (1397–1997), Kraków 1988 (mps).

Touzel H., La bibliotheque des Carmes, mythe ou realite?, w: Une ville et son terroir: Saint-Amand-Montrond. Colloque 28 et 29 septembre 1985, s. 51–68.

Trajdos T., Karmelici we Lwowie, „Przegląd Historyczny”, t. 87:1996, z. 3, s. 497–513.Trajdos T., Fundacja klasztoru karmelitów na Piasku, „Nasza Przeszłość”, t. 60:1983,

s. 91–127.Trajdos T., Karmelici trzewiczkowi w Akademii Krakowskiej w XV wieku, „Poznań-

skie Studia Teologiczne”, t. 6:1986, s. 291–300.Trajdos T., U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa 1993.

Bibliografia

— 299 —

Ulewicz T., Wśród impresorów krakowskich doby renesansu, Kraków 1977.Urban J., Diecezja krakowska w XIX wieku, w: Kościół krakowski w tysiącleciu, Kra-

ków 2000, s. 304–383.Urbański A., Behm Marcin w: Polski słownik biograficzny, t. 1, Kraków 1935, s. 399.Urbański A., Duchowni w Dachau, Kraków 1945.Urbański H., Historia Zakonu Karmelitów, Kraków 1980 (mps).Waite D., Le Biblioteche dei Carmelitani (OCarm), w: Dizionario Carmelitano, pod

red. E. Boaga i L. Borrriello, Rzym 2008, s. 105–106.Wajda U., Księgozbiór braci Jakuba i Krzysztofa Najmanów w bibliotece ojców kar-

melitów na Piasku w Krakowie, Kraków 2011 (praca magisterska, Instytut In-formacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ).

Walczy Z., Sanktuarium Maryjne w Woli Gułowskiej, „Nasza Przeszłość”, t. 60:1983, s. 129–168.

Wałkówski A., Biblioteka klasztorna jako miejsce pracy średniowiecznego uczonego. Rozważania na tle piśmiennictwa cystersów, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Koś-cielne”, t. 83:2005, s. 135.

Wanat B., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce, Kraków 1979.Wisłocki W., Incunabula typographica Bibliothecae Universitatis Jagiellonicae Cra-

coviensis, Kraków 1900.Wiśniowski G. A., Węgrzynowicz Antoni Andrzej, w: Słownik polskich teologów kato-

lickich, t. 4, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1983, s. 412–414.Włodarczyk W., Kościół karmelitów na Piasku, „Rocznik Krakowski”, t. 36:1963,

s. 127–148.Wojnarowski M., O. A. Kosliński, „Młody Karmel”, z. 8:1968, s. 40.Wołyniak (M. Giżycki), Z przeszłości karmelitów na Litwie i Rusi, Kraków 1918.Wyczawski K. E., Kościelne zbiory biblioteczne (wiek XVI–XVIII), w: Dzieje teologii

katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. 2, cz. 1, Lublin 1975, s. 517–551.Wyrozumski J., Fundacja klasztoru OO. Karmelitów na Piasku, „Rocznik Krakow-

ski”, t. 77:2011, s. 9–14.Zalewski L., Biblioteka seminarium duchownego w Lublinie i biblioteki klasztorne

w diecezji lubelskiej i podlaskiej, Warszawa 1926.Zathey J., Maciej z Kobylina, w: Polski słownik biograficzny, t. 19, Wrocław-Warsza-

wa-Kraków 1974, s. 19–20.Zawadzka K., Biblioteka klasztoru dominikanów we Wrocławiu (1226–1810), w: Stu-

dia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1972, pod red. J. Kłoczowskiego, t. 2, Warszawa 1975, s. 289–389.

Zielińska Z., Poniatowski Michał Jerzy h. Ciołek, w: Polski słownik biograficzny, t. 27, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 455–471.

Zieliński J., U karmelitańskich źródeł. Męczeńska śmierć karmelitów. Publikacja in-ternetowa http://www.karmel.pl/historia/historia9.html (odczyt 1 grudnia 2006).

Zwiercan M., Sommerfeld Jan mł., w: Polski słownik biograficzny, t. 40, z. 166, War-szawa-Kraków 2001, s. 470–472.

Bibliografia

— 300 —

anekSy

Aneks 1. Przepisy biblioteczne zawarte w konstytucjach karmelitańskich z 1499 roku .................................................... 301

Aneks 2. Inwentarz biblioteki karmelitów na Piasku w Krakowie z roku 1595 ................................................................................. 305

Aneks 3. Zawartość księgozbioru klasztoru karmelitów w Krakowie do końca XVI w........................................................................... 314

Aneks 4. Spis rękopisów średniowiecznych biblioteki Karmelitów na Piasku sporządzony na podstawie szczegółowego opracowania Pawła M. Prokopa (mps w AKKr) ....................... 336

Aneks 5. Inwentarz kodeksów muzycznych i liturgicznych Biblioteki OO. Karmelitów w Krakowie na Piasku opracowany przez Jana Gołosa w 1966 roku .......................................................... 338

Przepisy biblioteczne zawarte w konstytucjach karmelitańskich z 1499 roku

— 303 —

anekS 1

przepiSy biblioteczne zaWarte W konStytucjach karmelitańSkich

z 1499 roku

Constitutiones fratrum ordinis carmelitarum, Venezia [Io. Emer de Spira pro Lucant. Giunta], 29 IV 1499, s. 54–57.

Rubrica IX. De communi custodia bonorum, c.xxx.In quolibet conventu sit archa sive techa(!) trium clavium, quarum unam

teneat prior, reliquas duas duo custodes seniores seu consiliarii de electis per conventum. Item in archa sit liber vel papirus, in quo in praesentia prioris et dictorum fratrum scribantur summe receptorum et expensarum conven-tus septimanatim ad memoriam receptorum et illorum, qui nobis contule-runt. Et in eodem libro seorsum scribantur nomina librorum ad librariam pertinentium sub certis designationibus eorum et omnia ad sacristiam per-tinentia. Similiter ad dispensam et ad alios usus communes notabilia et si huiusmodi bona sunt augmentata vel diminuta scribantur, sub quo priore vel dispensatore, aut sacrista tales augmentationes vel diminutiones acci-derunt, sub pena inobedientium[…]

Rubrica X. De libraria et custodia librarum, c.xxxi.Statuimus, quod nullus prior localis etiam custodibus consentientibus

et toto conventu, sed nec prior provincialis consenciente capitulo provincia-li et nec etiam prior generalis librum vel libros qualiscumque communis li-brariae alicuis conventus det, vendat aut quovis quesito colore alienet aut etiam inpignoret sub pena privationis officii gradus et honoris. Volumus ta-men quod libri conventus possint accomodari religiosis et personis honestis ac viris magnis et fratribus in casu necessitatis habita tamen firma cautione quod non possint amitti. Si tamen aliqui sint libri qui fratrum usui forent inutiles aut quidam ex hiis essent duplicati tales de expressa licentia prioris

Przepisy biblioteczne zawarte w konstytucjach karmelitańskich z 1499 roku

— 304 —

generalis vel capituli provincialis vendi poterunt, ita tamen quod precium venditorum plene et absque diminutione in alios libros convertantur vel cum aliis libris magis utilibus aut necessariis debeant commutari sub pena pre-dicta scilicet privationis officii, gradus honoris ac vocis et loci. Nullus etiam frater vendat librum sibi datum a quocunque vel ab eo scriptum aut quali-tercunque acquisitum extra ordinem vel aliquomodo alienet sine sui supe-rioris licentia, qui non concedat licentiam absque causa necessaria et ratio-nabili sub pena gravioris culpe infligenda tam alienati quam incaute talem sententiam concendenti.

Item in magnis conventibus poterit ordinari librarius sive custos libra-riae qui sollicitus sit de clausura librariae et librorum et frequenter videat, ne aliqui deperdantur. Nullus aliquam personam extraneam introducat in librariam sine prioris aut regentis seu custodis librariae assensu sub pena gravioris culpe per duos dies infligenda pro qualibet vice et ipsi nullum ex-traneum introductum ibi solum manere permittant sub eadem pena. Habe-ant custos copiam inventarii librarie et procuret quod libri sint incatenati or-dinate secundam varietatem facultatum et quod sint tabulae, una generalis totius librariae et aliae particulares bancharum. Et etiam sciat quibus libri sunt concessi nac sine eius scitu concedantur. Et poterit de prioris et custo-dum assensu habere penes sue libros aliquos non cathenatos per inventarium sibi traditos interdum communicandos fratribus a quibus cedulas recipiat. Et etiam secundum varietatem temporum aptos ad legendum in refectorio de quibus bis in anno scilicet post octavas pasche et infra octavas sancti Mi-chaelis reddat priori et custodibus rationem.

Inwentarz biblioteki karmelitów na Piasku w Krakowie z roku 1595

— 305 —

anekS 2

inWentarz biblioteki karmelitóW na piaSku W krakoWie z roku 1595

regestrum liBrorum conVentus carmelitarum. anno Domini 15951

[s.40]

Hugonis super libros Genesis usque ad Iob2

Repertorium postillarum Hugonis thomus 13 et secundus non est4

Thomus tercius5

Thomus quartus6

Thomus quintus7

Thomus sextus8

Hugonis De sacramentis9

Hugonis in librum primum et secundum Sententiarum10

1 Kopiarz klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku, AKKr, sygn. 645, s. 40–43.2 Biblia cum postillis Hugonis de Sancto Charo, p. 1, [Basilea], I. Amerbach pro Ant.

Koberger, 1498, 2o, sygn. XV. 276; IP 1041.3 Hugo Cardinalis, Repertorium postillarum utriusque testamenti, p. 1, [Basilea, I. Amer-

bach, 1504], 2o, sygn. XVI. 124.4 Hugo Cardinalis, Repertorium postillarum utriusque testamenti, p. 2, [Basilea, I. Amer-




bach, 1504], 2o, sygn. XVI. 634.8 Egzemplarz nie odnaleziony.9 Hugo de Sancto Victore, De sacramentis christianae fidei, Strassburg, [Typogr. Jor-

dani Ge. Husner], 30 VII 1485, 2o, sygn. XV.147; IP 2896.10 Egzemplarz nie odnaleziony.


— 306 —

Hugonis in librum tertium et quartum Sententiarum11

Tabula super libros Sententiarum cum Bonaventura12

Bonaventurae in primum librum Sententiarum13

Eiusdem in librum tertium14 a-et 4 -a

Dionisii Carthusiani in librum primum et secundum Sententiarum15

Eiusdem in librum tertium et quartum16

Scotus super libros Sententiarum17

Secundus liber talis18

Scotus super 3 et 4 Sententiarum19

Tabula generalis ac Mare Magnum Scotice etc.20

Francisci Maronis Super librum 1 Sententiarum21

[s.41]

Primus thomus Gersonis de origine et ingressu Christi22, b-[secunda]-b

pars non estTertius thomus Gersonis de mistica vita23

a–a [dopisane]b–b [ubytek karty]11 Egzemplarz nie odnaleziony.12 Ioannes Beckenhaub, Tabula super libros Sententiarum cum Bonaventura, Nürnberg,

[Ant. Koberger, ca 1494], 2o, sygn. XV.223; IP 879.13 Petrus Lombardus, Quattuor libri Sententiarum cum commento S. Bonaventurae,

p. 1–2, [Nürnberg, A. Koberger, post 2 III 1491], 2o, sygn. XV. 255; IP 4338.14 Petrus Lombardus, Quattuor libri Sententiarum cum commento S. Bonaventurae,

p. 3–4, [Nürnberg, A. Koberger, post 2 III 1491], 2o, sygn. XV. 256; IP 4338.15 Egzemplarz nie odnaleziony.16 Dionysius Carthusianus, D. Dionysii Carthvsiani, De his qvae secvndum Sacras Scrip-

turas & orthodoxorum patrum sententias, t. 3, t. 4, Index, Coloniae, in officina Iaspa-ris Gennepaei, expensis Petri Quentel, 1535, 1535, 2o, sygn. XVI. 620.

17 Ioannes Duns Scotus, Scotus novissime cum emendatissimo codice parisino castigatus. additis responsionibus... nec non textu magistri sententiarum appositio titulis questio-num et cum tabula, Venetiis, mandato ac sumptibus... Andree Torresani de Asula per Bernardinum Vercellensem, 1503, 2o, sygn. XVI. 437.

18 Egzemplarz nie odnaleziony19 Ioannes Duns Scotus, Questiones in quattuor libri Sententiarum, p. 3–4, Venezia,

B. Locatellus pro O. Scoto, 18 XII 1497, 2o, sygn. XV.241; IP 1993.20 Antonius de Fantis, Tabula Generalis ac mare Magnum Scotice subtilitatis, Venetijs,

per Petrum de Quarengijs sumptibus Bartholomei de Gabiano, 1516, 2o, sygn. XVI.604.21 Franciscus de Mayronis, Super primo libro Sententiarum, Basilea, N. Kessler, 15 X 1489,

2o, sygn. XV.207; IP 3674.22 Ioannes Gerson, Opera, p. 1, Inventarium, Strassburg, M. Flach, 1494, 2o, sygn. XV.212;

IP 2356.23 Egzemplarz zaginiony.


— 307 —

Inventorium [sic!] Gersonis liber primus24, secundus non est, tertius25

et 426 libri suntSecunda pars historialis Antonini27

Tertia pars eiusdem28

Divi Eusebii Jeronimi tomus 1 et 2 29

Tomus 3 et 430

Tomus 5 et 631

Tomus 7 et 8 32

Tomus 933

Prima pars Veteris Testamenti Jeronimi34

2a pars eiusdem Veteris et Novi Testamenti35

Speculum naturale Vincentii36

Speculum historiale Vincentii37

Pantheologia libri duo magni 38

Magistri Roperti postilla39

Constitutiones Clementis papae40

24 Ioannes Gerson, Opera, p. 1, Inventarium, [Strassburg, Ioannes Grüniger], 1488, 2o, sygn. XV. 206; IP 2353.

25 Ioannes Gerson, Opera, p. 3, [Strassburg, Ioannes Grüniger], 1488, 2o [IP 2353 — za-giniona].

26 Ioannes Gerson, Opera, p. 4, [Strassburg, Ioannes Grüniger], 1488, 2o, sygn. XV. 215; IP 2353.

27 Antoninus Florentinus, Chronicon, p. 2, Nürnberg, Ant. Koberger, 31 VII 1484, 2o, sygn. XV.344; IP 385.

28 Antoninus Florentinus, Chronicon, p. 3, Nürnberg, Ant. Koberger, 31 VII 1484, 2o, sygn. XV.353; IP 385.

29 Hieronimus s., Omnium operum divi Eusebii Hieronymi Stridonensis, t.. 1–2, apud Basileam, in officina Iohannis Frobenij, 1516, 2o, sygn. XVI. 182.

30 Hieronimus s., Omnium operum divi Eusebii Hieronymi Stridonensis, t. 3–4, apud Basileam, in officina Iohannis Frobenij, 1516, 2o, sygn. XVI. 151–152.

31 Egzemplarz nie odnaleziony.32 Hieronimus s., Omnium operum divi Eusebii Hieronymi Stridonensis, t. 7–8, apud

Basileam, in officina Iohannis Frobenij, 1516, 2o, sygn. XVI. 123.33 Egzemplarz nie odnaleziony.34 Hieronimus s., Commmentaria in Bibliam, p. 1–2, Venezia, I.&G. de Gregoriis, 1497,

25 VIII 1498, 2o, sygn. XV. 267; IP 2780.35 Egzemplarz nie odnaleziony36 Vincentius Bellovacensis, Speculum naturale, [Strassburg, Typogr. Legendae aureae,

ca 1481], 2o, sygn. XV.368; IP 5656.37 Vincentius Bellovacensis, Speculum historiale, Nürnberg, Ant. Koberger, 24 VII 1483,

2o, sygn. XV.369; IP 5649.38 6. Rainerius de Pisis, Pantheologia, p. 1, 2, Nürnberg, Ant. Koberger, 12 II 1477,

2o, sygn. XV.366–367; IP 4662.39 Robertus Holkot, Super sapientiam Salomonis, Reutlingen, Io. Otmar, 1489, 2o, sygn. XV.

134; IP 2833.40 Clemens V papa, Constitutiones cum apparatu Ioannis Andreae, Mainz, P. Schoeffer,

10 IX 1476, 2o, sygn. XV.322; IP 1627.


— 308 —

Secunda pars Summa[e] Antonini Archiepiscopi Florentini41

Tertia pars Summae Antonini,42 prima deestAntonini Summarium secunda pars43

Mariale Sancii de Porta44

Expositio Hugonis super Canonem45

Catholicon Joannis de Janua46

Vita Christi Ludolphi Carthusiani47

Sermones Discipuli [liber] corruptus48

Leonardi de Utino Sermones quadragesimales49

Opera Divi Hieronimi50

Leonardi de Utino Sermones ut supra51

Lucubrationes Hieronimi52

Sermones Pauli de Wan53

Quadragesimale Joannis Grytz54

Vitae Patrum55

41 Antoninus Florentinus, Summa theologica, p. 2, Nürnberg, Ant. Koberger, 28 VIII 1486, 2o, sygn. XV.345; IP 421.

42 Antoninus Florentinus, Summa theologica, p. 3, Nürnberg, Ant. Koberger, 18 XI 1486, 2o, sygn. XV.346; IP 421.

43 Antoninus Florentinus, Summa theologica, p. 2, Venetiis, per Lazarus de Soardis,1503, sygn. XVI. 337.

44 Santius de Porta, Opus concionatorium Santii d’Porta, ordinis Predicatorum, totius anni multiplices singularum dominicarum sermones continens: Sermones hyemales et æstivales, Mariale festa b. virg. continens et Sanctorale vel sermones de sanctis, Hagenaw, imp. Ioan. Rynman de Oringaw, opera Henrici Gran, XI 1514 — I 1515, 2o, sygn. XVI. 640.

45 Hugo Senensis, Expositio super Canonis Avicennae, Venezia, B. Locatellus pro Oct. Scoto, 27 IV 1498, 2o, sygn. XV. 101; 2902.

46 Joannes Balbus de Janua, Catholicon [egz. zaginiony, podarowany przez Świętosława w latach 1480–1486. Od pierwszej edycji w roku 1460 do 1486 r. ukazało się 11 wydań, GW 3182–3192].

47 Ludolphus de Saxonia, Meditationes de vita Christi, Nürnberg, Ant. Koberger, 24 VII 1483, 2o, sygn. XV.275; IP 3476.

48 Ioannes Herolt alias Discipulus, Liber Discipuli de eruditione Christifidelium, [Basi-lea, I. Amerbach, non ante 1485], 2o, sygn. XV.167; IP 2732.

49 Leonardus de Utino, Sermones quadragesimales de legibus dicti, Speyer, Petr. Drach, 23 VI 1479, 2o, sygn. XV.302; IP 3400.

50 Egzemplarz nie określony.51 Egzemplarz nie odnaleziony.52 Hieronymus s., S. Hieronymi lucubrationes omnes una cum pseudepigraphis, Basileae,

apud Ioan. Frobenium, 1526, 2o, sygn. XVI. 126; współopr. z: Hieronymus s., Opus epi-stolarum diui Hieronymi Stridonensis, Apud Basileam, ex officina Frobeniana, 1524.

53 Paulus Wann, Sermones dominicales per anni circulum, Hagenaw, per Henricum Gran exp. Io. Rynman, 14 VIII 1512, 2o, sygn. XVI. 513.

54 Ioannes Gritsch, Quadragesimale, [Strassburg, Typogr. Vitas Patrum], 5 II 1484, 2o, sygn. XV 246; IP 2554.

55 Hieronimus, Vitae sanctorum patrum sive Vitas Patrum, Nürnberg, Ant. Koberger, 7 V 1478, 2o, sygn. XV.328; IP 2806.


— 309 —

Scala coeli56

Liber sextus Decretalium57

Liber nonus Decretalium58

Processus Carmelitarum59

Canones de SS. Trinitate60

Opus contionatorium Santii de Porta61

Petri de Harentals super Psalmos62

Calepinus Ambrosii63

Opus Ambrosii De officiis etc.64

[s.42]

[Ro]pertus Super librum Sapientiae65

Anselmus super Epistolas Pauli66

Durandi in quatuor libros Sententiarum67

Mariale Martini Simmi68

56 Ioannes Gobius, Scala coeli [egzemplarz zaginiony, podarowany przez Świętosława w latach 1480–1486. Od pierwszej edycji w roku 1476 do roku 1485 ukazały się 4 wy-dania, GW 10944–10947].

57 Bonifacius VIII papa, Liber sextus Decretalium cum glossa Ioannis Andreae, Strass-burg, H. Eggestein, ca 1470–72, 2o, sygn. XV.321; IP 1175.

58 Gregorius IX papa, Decretales, Venezia, B. Stagninus, 18 XII 1486, 2o, sygn. XV.359; IP 2521.

59 Ioannes Paleondyrus, Liber trimerestus de principio et processu ordinis Carmelitici, Mainz, Petrus von Friedberg pro I. de Cronenberg, 1497, 4o, sygn. XV. 23 adl.; IP 3194.

60 Nie rozpoznane.61 Santius de Porta, Opus concionatorium Santii d’Porta, ordinis Predicatorum, totius

anni multiplices singularum dominicarum sermones continens: Sermones hyemales et æstivales, Mariale festa b. virg. continens et Sanctorale vel sermones de sanctis, Hagenaw, imp. Ioan. Rynman de Oringaw, opera Henrici Gran, XI 1514 — I 1515, 2o, sygn. XVI. 351–352.

62 Petrus de Harentals, Collectarius super librum Psalmorum, [Köln], C. Winters, 10 VIII 1480, 2o, sygn. XV. 185; IP 4326.

63 Ambrosius Calepinus, Dictionarium latinae linguae. W bibliotece klasztornej zachowa-ły się dwa wydania bazylejskie (Off. Henricipetri) z 1568 r., sygn. XVI. 446 i z 1584 r., sygn. XVI. 608.

64 Ambrosius, De officiis libri tres, Basilea, Io. Amerbach, 1492, 2o, sygn. XV.249–251; IP 263.

65 Robertus Holkot, Super sapientiam Salomonis, Speyer, P. Drach, 16 II 1483, 2o, sygn. XV.162; IP 2831.

66 Anselmus Cantuariensis, D. Anselmi Cantuariensis archiepiscopi,... Luculentissimae in omnes... Pauli apostoli epistolas enarrationes... industria... Renati Castenei... vindi-catae sunt iterumque nunc mendis... abstersis, majori... diligentia excusae, Coloniae, ex off. Eucharii Cervicorni, 1533, 2o, sygn. XVI. 581.

67 Durandus de Sancto Portiano, Questiones super quattuor libros Sententiarum, [lib. 1–2], [Parisiis, ex officina Ascensiana, impensis Joannis Parvi, 1508?], 2o, sygn. XVI. 367.

68 Pseudo-Albertus Magnus, Mariale seu de laudibus Mariae, Strassburg, Martinus (Si-mus) Flach, 1493, XV. 173 adl.; IP 147.


— 310 —

Sermones Apostolicae Sedis contra heresim69

Stellarium Beatae Mariae Virginis70

Commoniloquium [sic!] Joannis Galensis71

Biblia Sacra in opere rubeo72

Secunda pars Epistolarum Divi Hieronimi73

Aurelii Augustini Opuscula74

Antonini quarti partis prohemium75

Paratus de tempore et sanctis76

Apophtegmata Erasmi77

Prima pars Bonaventurae De subtilitate78

Secunda pars eiusdem79

Fortalitium fidei contra Judaeos80

Nicolai de passione81

Canones Augustini82

Gregorii papae in moralibus83

Margaretha poetica84

69 Henricus Institoris [Heinrich Krämer], Sancte romane ecclesie fidei defensionis clip-peum aduersus waldensium seu pickardorum heresim…, [Olomucii, Konrad Baum-garten, 1502], 2o, sygn. XVI. 362.

70 Pelbartus de Themesvar, Stellarium coronae BMV, Hagenau, H. Gran pro Io. Ryn-man, 2 V 1498, 2o, sygn. XV.135; IP 4225.

71 Ioannes Gallensis, Summa collationum sive Communiloquium, Strassburg, [Typogr. Jordani Ge. Husner], 25 V 1489, 2o, sygn. XV.179; IP 3132.

72 Egzemplarz nie odnaleziony.73 Hieronymus, Epistolae, p. 2, Basilea, N. Kessler, 8 VIII 1492, 2o, sygn. XV.247; IP 2792.74 Augustinus Aurelius, Opuscula,[egzemplarz nie odnaleziony, GW podaje 8 wydań od

1475, GW 2862–2869].75 Antoninus Florentinus, Summa theologica, p. 4, Basilee, per Ioannes Amorbachium,

Peter et Froben, 1502, 2o, sygn. XVI.200.76 Paratus, Sermones de tempore et de sanctis, [Strassburg, M. Flach, ca 1490], 2o,

sygn. XV.136; IP 4154.77 Erasmus Roterdamensis, Apophtegmatvm, sive scite dictorvm, libri sex, Basileae, in

officina Frobeniana, 1531, sygn. XVI. 633.78 Bonaventura, Opuscula, p. 1, Strassburg, [Typogr. Jordani G. Husner], 1495, 2o,

sygn. XV. 182; IP 1137.79 Bonaventura, Opuscula, p. 2, Strassburg, [Typogr. Jordani G. Husner], 1495, 2o,

sygn. XV. 195; IP 1137.80 Alphonsus de Spina, Fortalitium fidei, Nürnberg, Ant. Koberger, 25 II 1494, 4o, sygn. XV.

91; IP 258.81 Rkp. Pap. 224. Nicolaus de Cracovia Wigandi, Postillae de sanctis; Quadragesimale;

Sermones; [de passione Christi], 23 XI 1471r. — rękopis bardzo zniszczony, destrukt.82 [Pseudo-]Augustinus, Canones iuxta triplicem, quem edidit regulam [egzemplarz nie

odnaleziony, GW 2937 podaje wydanie: Strassburg, M. Schott, 1490, 2o].83 Gregorius I papa, Moralia in Job, Venezia, Reyn. de Novimagio, 14 VI 1480, 2o,

sygn. XV.266; IP 2493.84 Albertus de Eyb, Margarita poetica, [Strassburg, G. Husner, non post 1479], 2o,

sygn. XV.327; IP 2115.


— 311 —

Historia scholastica85

Nicolai de Lira super Proverbia Salomonis cum additione Pauli Burgensis86

Nicolai de Lira super Vetus Testamentum87

Summularum Petri Hispani88

Nicolai de Lira super Vetus et Novum Testamentum89

Summa de quodlibetis Thomae Aquinatis90

Alter liber eiusdem talis91

Thomae de Aquino in primum librum Sententiarum92

Eiusdem in librum secundum93

Thomae de Aquino super 4 Evangelia94

Thomae de Aquino questiones de potentia Dei95

Varia opera Thomae de Aquino96

Petri de Gorgono super Thomam de Aquino97

Textus sententiarum una cum conclusionibus98

Aristotelis de phisico auditu99

Consiliorum Montani100

85 Petrus Comestor, Historia scholastica, [Köln, C. Winters, ante 20 IX 1479], 2o, sygn. XV.163; IP 4318.

86 Nicolaus de Lira, Postilla super totam Bibliam, p. 2, [Köln, U. Zell, ca 1485], 2o, sygn. XV.257; IP 3952.


88 Ioannes XXI papa, Summulae logicales: Copulata omnium tractatuum et parvorum logicalium, [Köln, C. Welker], 1487, 4o, sygn. XV.71; IP 3210.


90 Thomas de Aquino, Questiones de duodecim quodlibet, Nürnberg, I. Sensenschmidt et A. Frisner, 15 IV 1474, 2o, sygn. XV. 337; IP 5270.

91 Egzemplarz nie odnaleziony.92 Thomas de Aquino, Scripta super primo libro Sententiarum [nie odnalezione, Hain

podaje 3 wydania od roku 1480, H 1473–1475].93 Egzemplarz nie odnaleziony94 Thomas de Aquino, Catena aurea — egzemplarz nieokreślony lub zaginiony.95 Thomas de Aquino, Questiones de potentia Dei,[egzemplarz nie odnaleziony, H podaje

5 wydań do 1500 r., H 1414–1418].96 Egzemplarz nie odnaleziony.97 Petrus de Bergamo, Tabula super omnia opera Thomae Aquinatis, Basilea, B. Rihel,

4 XII 1478, 2o, sygn. XV.205; IP 4312.98 Petrus Lombardus, Sententiarum libri IV cum conclusionibus Henrici Gorichen et

problematibus s. Thomae articulisque parisiensibus, Basilea, N. Kessler, 23 V 1487, 2o, sygn. XV.225; IP 4341.

99 Aristoteles, Physica, [nie odnalezione, GW podaje 6 wydań od roku 1475,GW 2440–2443].

100 Bartholomeus de Montagna, Consilia [w bibliotece znajduje się ofiarowane w XVII w. wydanie.: Venezia, Caspar Bindonus, 1564, 2o, sygn. XVI.514] lub Ioannes Baptista Montani, Consultationes Medicae,


— 312 —

Quinque partes Thesauri de tempore et sanctis101

Sermones Hugonis de tempore per annum102

Aurea postilla de tempore per annum103

Aurea postilla de tempore et de sanctis per annum104

Biblia tota105

Thesaurus de sanctis106

Mariale Bernardi107

Sermones de tempore108

Biga salutis de tempore per annum109

[s.43]

Summa quae Destructorium vitiorum appelatur110

Annotatio Doctorum111

Sermones Discipuli112

Sermones Leonardi de Sanctis113

Quadragesimale Ambrosii Ordinis Carmeli[tarum]114

Cornu Copiae emendatissimum115

101 Petrus de Palude, Sermones Thesauri Novi de sanctis, Strassburg, [Typogr. Vitas Pa-trum], 1486, 2o, sygn. XV.191; IP 4370.

102 Hugo de Prato Florido, Sermones de tempore super Evangelia et Epistolas, [egzem-plarz nie odnaleziony, Hain podaje 14 wydań do 1484 r, H 8995–9008].

103 Egzemplarz nie odnaleziony.104 Egzemplarz nie odnaleziony.105 Egzemplarz nie określony.106 Petrus de Palude, Sermones Thesauri Novi de sanctis, Strassburg, [Typogr. Vitas Pa-

trum], 1485, 2o, sygn. XV.202; 4369.107 Bernardinus de Bustis, Mariale seu de laudibus Virginis Mariae, [nieodnaleziony,

Hain podaje 4 wydania od roku 1492, H 5803–5806].108 Egzemplarz nie określony.109 Michael de Hungaria, Sermones dominicales Biga salutis intitulati, Hagenau, H. Gran

pro I. Rynman, 28 IX 1499, 4o, sygn. XV.72; IP 4065.110 Alexander Carpentarius, Destructorium vitiorum, [GW podaje 9 wydań od roku 1476,

GW 865–868].111 Homiliae, sive Conciones Praestantissimorum Ecclaesiae Catholicae Doctorum, in to-

tius Anni Evangelia, ab Albino Flacco Alcuino… collectae, et subinde ab allis non pa-rum auctae, Coloniae, apud Maternum Cholinum, 1576, 2o, sygn. XVI. 619.

112 Ioannes Herolt alias Discipulus, Sermones Discipuli de tempore et de sanctis cum promp-tuario exemplorum et de Beata Virgine, Strassburg, [M. Flach], 1490, 2o, sygn. XV.155; IP 2759.

113 Leonardus de Utino, Sermones de sanctis, Nürnberg, A. Koberger, 22 I 1478, 2o, sygn. XV.325; IP 3412.

114 Ambrosius Spiera, Quadragesimale de floribus sapientiae, (siedem wydań w latach 1476–1516).

115 Perrotus Nicolaus, Cornu copiae linguae latinae, Venezia, I. Tacuinus, 20 XII 1496, 2o, sygn. XV.233; IP 4256.


— 313 —

Homiliarius Doctorum116

Liber epistolarum Beati Augustini117

Super Mathaeum Magni Alberti118

Opus contionatorum Sancii numero sunt 119119

Liber expositionum librorum ParalipomenonumEzdre, Thobie, et Judyt, Hester, Job et Psalmorumexplicatio120

c-Aurelii Augustini opuscula plurima121

Quarta pars Summae Antonii122

Summae Antonii 3 pars123

Pars secunda historialis Antonii124

Item Vitae patrum125

Scala coeli126 -c

c–c [inna ręka]116 Homiliarius Doctorum, Basilea, N. Kessler, 30 IX 1493, 2o, sygn. XV. 238; IP 2845.117 Aurelius Augustinus, Epistolae, [Strassburg, I. Mentekin, non post 1471], 2o, sygn. XV.

319; IP 643.118 Albertus Magnus, Super Marci Euangeliare Postilla Venerabilis domini Domini Alberti

magni, Hagenaw, industrii Henrici Gran [pro Io. Rynman], 1505, 2o, sygn. XVI. 122, współopr. z: Albertus Magnus, Super Marci Euangeliare Postilla Venerabilis domini Domini Alberti magni, Hagenaw, industrii Henrici Gran [pro Io. Rynman], 1505,

119 Santius de Porta, Sermones, [Hain podaje wydanie: Sermones hiemales et aestivales, 4o, Lyon, 1500, H 13301].

120 Egzemplarz nieokreślony.121 Augustinus Aurelius, Opuscula plurima, [egzemplarz nie odnaleziony, GW podaje dwa

wydania z lat 1489–1491, GW 2865–2866].122 Antoninus Florentinus, Summa theologica, p. 4, Nürnberg, Ant. Koberger, 12 II 1487,

2o, sygn. XV.340; IP 421.123 Antoninus Florentinus, Summa theologica, p. 3, Nürnberg, Ant. Koberger, 18 XI 1486,

2o, sygn. XV.324; IP 421.124 Antoninus Florentinus, Chronicon, p. 2, [Basilea, Froben, ca 1502], 2o, sygn. XVI. 201.125 Hieronimus, Vitae sanctorum patrum sive Vitas Patrum, [Hain podaje 27 wydań ła-

cińskich od roku 1471, H 8586–8602].126 Ioannes Gobius, Scala coeli, [GW podaje 5 wydań od roku 1476].

Zawartość księgozbioru klasztoru karmelitów w Krakowie do końca XVI w.

— 314 —

an

ek

S 3

zaW

ar

to

ść k

Się

go

zbio

ru

kl

aS

zto

ru

ka

rm

el

itó

W W

kr

ak

oW

ie

do k

oń

ca X

Vi

W.

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

iI.

Bib

lia

i k

omen

tarz

e b

ibli

jne

1.B

ibli

a[C

olon

iae,

pos

t 15

43]

XV

I. 3

57B

rak

k. t

yt. Z

apis

o r

eno-

wac

ji w

165

4 r.

2.B

ibli

a im

mag

inat

a se

u Im

-m

agin

es a

poca

lips

isE

gz. z

agin

iony

, zna

ny t

ylko

z

zapi

su Ś

wię

tosł

awa

(por

. X

V. 2

66, X

V. 3

28, X

V. 3

66,

XV.

368

, XV.

275

)

3.B

ibli

a S

acra

in o

pere

Rub

eoE

gz. n

ieok

reśl

ony

4.B

ibli

a to

taE

gz. n

ieok

reśl

ony

5.B

ibli

a, c

um p

osti

llis

Hug

onis

de

San

cto

Cha

roE

gz. z

agin

iony

, zna

ny t

ylko

z

zapi

su Ś

wię

tosł

awa

(por

. X

V. 2

66, X

V. 3

66, X

V. 2

75)

6.B

ibli

a, L

at. c

um g

loss

a or

-di

nari

a W

alaf

ridi

Str

abon

is

alio

rum

que,

p. 1

Str

assb

urg,

A. R

usch

pro

A

. Kob

erge

r, p

aulo

pos

t 23

IX

148

1

XV.

362

; IP

103

8

7.B

ibli

a, L

at. c

um p

osti

llis

Hu-

goni

s de

San

cto

Cha

ro, p

. 1[B

asil

ea],

I. A

mer

bach

pr

o A

nt. K

ober

ger,

149

8X

V. 2

76; I

P 1

041


— 315 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i8.

Exp

osit

io h

ymno

rum

cum

fa-

mil

iari

com

men

toK

öln,

Hen

ricu

m Q

uen-

tell

, 5 X

II 1

500

XV.

28

adl.;

IP

292

2

9.Q

uinc

uple

x ps

alte

rium

gal

li-

cum

, rho

man

um, h

ebra

icum

, ve

tus,

con

cili

atum

. Pre

po-

nunt

ur q

uae

subt

er a

dijc

iun-

tur.

Epi

stol

a, e

pilo

gus

disp

u-ta

tion

is p

sal.

XX

X, a

ppen

dix

in p

sal.

XX

X, p

rolo

gi H

iero

-ny

mi t

res,

par

titi

o ps

alm

o-ru

m tr

iple

x, in

dice

s ps

alm

o-ru

m d

uo

[Par

is],

In c

lari

ssim

o P

aris

orum

Gym

nasi

o ex

ca

lcot

ypa

Hen

rici

Ste

p-ha

ni o

ffic

ina,

151

3

XV

I. 4

32

10.

Alb

ertu

s M

agnu

sS

uper

Mar

ci E

uang

elia

re P

o-st

illa

Ven

erab

ilis

dom

ini D

o-m

ini A

lber

ti m

agni

Hag

enaw

, ind

ustr

ii

Hen

rici

Gra

n [p

ro I

o.

Ryn

man

], 15

05

XV

I. 1

22Z

daru

Sta

nisł

awa

z K

ra-

kow

a w

153

8 r.

dla

Jan

a z

Kaz

imie

rza

11.

Alb

ertu

s M

agnu

sS

uper

Mat

thei

Eua

ngel

iare

po

stil

la A

lber

ti m

agni

Hag

enaw

, ind

ustr

ii

Hen

rici

Gra

n [p

ro I

o.

Ryn

man

], 15

05

XV

I. 1

22a

adl..

Z da

ru S

tani

sław

a z

Kra

-ko

wa

w 1

538

r. d

la J

ana

z K

azim

ierz

a

12.

Ans

elm

us C

antu

a-ri

ensi

sD

. Ans

elm

i Can

tuar

iens

is

arch

iepi

scop

i,...

Luc

ulen

tis-

sim

ae in

om

nes.

.. P

auli

apo

-st

oli e

pist

olas

ena

rrat

ione

s...

indu

stri

a...

Ren

ati C

aste

-ne

i... v

indi

cata

e su

nt it

erum

-qu

e nu

nc m

endi

s...

abst

ersi

s,

maj

ori..

. dil

igen

tia

excu

sae

Col

onia

e, e

x of

f. E

ucha

-ri

i Cer

vico

rni,

1533

XV

I. 5

81

13.

Har

enta

ls P

etru

s de

Col

lect

ariu

s su

per

libr

um

Psa

lmor

um[K

öln]

, C. W

inte

rs, 1

0 V

III

1480

XV.

185

adl

.; IP

432

6


— 316 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i14

.H

iero

nim

us s

. C

omm

men

tari

a in

Bib

liam

, p.

1, 2

Vene

zia,

I. &

G. d

e G

rego

-ri

is, 1

497,

25

VII

I 14

98X

V. 2

67; I

P 2

780

Z da

ru d

r S

tani

sław

a W

ie-

lopo

le (1

540)

15.

Hie

roni

mus

s.

Com

mm

enta

ria

in B

ibli

am,

p. 3

, 4[V

enez

ia, I

. &G

. de

Gre

go-

riis

, 149

7, 2

5 V

III

1498

]

16.

Hol

kot

Rob

ertu

sS

uper

sap

ient

iam

Sal

omon

isS

peye

r, P

etru

s D

rach

, 16

II 1

483

XV.

162

; IP

283

1

17.

Hol

kot

Rob

ertu

sS

uper

sap

ient

iam

Sal

omon

isR

eutl

inge

n, I

o. O

tmar

, 14

89X

V. 1

34; I

P 2

833

18.

Hug

o C

ardi

nali

sR

eper

tori

um p

osti

laru

m

utri

usqu

e te

stam

enti

, p.1

[Bas

ilea

e, I

. Am

erba

ch,

1504

]X

VI.

124

Z da

ru A

ndrz

eja

Bur

kar-

da (1

538)

19.

Hug

o C

ardi

nali

sR

eper

tori

um p

osti

laru

m

utri

usqu

e te

stam

enti

, p. 2

[Bas

ilea

e, I

. Am

erba

ch,

1504

]X

VI.

125

Z da

ru A

ndrz

eja

Bur

kar-

da (1

538)

20.

Hug

o C

ardi

nali

sR

eper

tori

um p

osti

laru

m

utri

usqu

e te

stam

enti

, p. 3

[Bas

ilea

e, I

. Am

erba

ch,

1504

]X

VI.

163

Z da

ru A

ndrz

eja

Bur

kar-

da (1

538)

21.

Hug

o C

ardi

nali

sR

eper

tori

um p

osti

laru

m

utri

usqu

e te

stam

enti

, p. 4

[B

asil

eae,

I. A

mer

bach

, 15

04]

XV

I. 1

28Z

daru

And

rzej

a B

urka

r-da

(153

8)

22.

Hug

o C

ardi

nali

sR

eper

tori

um p

osti

laru

m

utri

usqu

e te

stam

enti

, p. 5

[Bas

ilea

e, I

. Am

erba

ch,

1504

]X

VI.

634

Z da

ru A

ndrz

eja

Bur

kar-

da (1

538)

23.

Lir

a N

icol

aus

deP

osti

lla

supe

r to

tam

Bi-

blia

m, p

. 2[K

öln,

U. Z

ell,

ca 1

485]

XV.

257

; IP

395

2Z

daru

Św

ięto

sław

a (1

487)

24.

Lir

a N

icol

aus

deP

osti

lla

supe

r to

tam

Bi-

blia

m, p

. 3[K

öln,

U. Z

ell,

ca 1

485]

XV.

258

; IP

395

2Z

daru

Św

ięto

sław

a (1

487)

25.

Lir

a N

icol

aus

deP

osti

lla

supe

r to

tam

Bi-

blia

m, p

. 4[K

öln,

U. Z

ell,

ca 1

485]

XV.

259

; IP

395

2Z

daru

Św

ięto

sław

a (1

487)

26.

Sad

olet

o Ja

cobu

sIa

cobi

Sad

olet

i Epi

scop

i Car

-pe

ntor

acti

s In

Pav

li E

pist

o-la

m A

d R

oman

os C

omm

en-

tari

orvm

Lib

ri T

res

Lvg

dvni

, apv

d S

eba-

stia

nvm

Gry

phiv

m, 1

535

XV

I. 5

82 a

dl.


— 317 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i27

.T

hom

as d

e A

quin

oC

aten

a A

urea

sup

er q

uatu

or

Eva

ngel

ista

sE

gz. z

agin

iony

, zna

ny z

za-

pisu

Św

ięto

sław

a (p

or. X

V.

266,

XV.

368

) i in

wen

tarz

a z

1595

r.

28.

Turr

ecre

mat

a Io

an-

nes

deE

xpos

itio

Psa

lter

iiM

ainz

, Pet

rus

Sch

oeff

er,

4 IV

147

8X

V. 1

86 a

dl.;

IP 5

423

II. O

jcow

ie K

ości

oła

29.

Am

bros

ius

De

offi

ciis

libr

i tre

s, p

. 1B

asel

, Io.

Am

erba

ch, 1

492

XV.

249

; IP

263

30.

Am

bros

ius

De

offi

ciis

libr

i tre

s, p

. 2B

asel

, Io.

Am

erba

ch, 1

492

XV.

251

; IP

263

31.

Am

bros

ius

De

offi

ciis

libr

i tre

s, p

. 3B

asel

, Io.

Am

erba

ch, 1

492

XV.

250

; IP

263

32.

Aug

usti

nus

Aur

eliu

sE

pist

olae

[Str

assb

urg,

I. M

ente

-ki

n, n

on p

ost

1471

]X

V. 3

19; I

P 6

43

33.

Aug

usti

nus

Aur

eliu

sS

olil

oqui

aE

gz. z

agin

iony

, zna

ny t

ylko

z

zapi

su Ś

wię

tosł

awa

(por

. X

V. 3

28).

34.

Aug

usti

nus

Aur

eliu

sO

pusc

ula

Egz

. nie

okre

ślon

y

35.

Aug

usti

nus

Aur

eliu

sC

anon

es d

e S

S. T

rini

tate

Egz

. nie

okre

ślon

y

36.

Bas

iliu

s M

agnu

sO

mni

a D

. Bas

ilii

Mag

ni A

r-ch

iepi

scop

i Cae

sare

ae C

ap-

pado

ciae

… O

pera

Bas

ilea

e, a

pud

Hie

r.

Fro

beni

vm e

t N

ic. E

pi-

scop

ivm

, 155

1 [1

552]

XV

I. 3

16

37.

Fla

ccus

Alc

uinu

sH

omil

iae,

siv

e C

onci

ones

P

raes

tant

issi

mor

um E

ccla

-es

iae

Cat

holi

cae

Doc

toru

m,

in to

tius

Ann

i Eva

ngel

ia,

ab A

lbin

o F

lacc

o A

lcui

no…

co

llec

tae,

et s

ubin

de a

b al

lis

non

paru

m a

ucta

e

Col

onia

e, a

pud

Mat

er-

num

Cho

linu

m, 1

576

XV

I. 6

19


— 318 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i38

.H

iero

nim

us s

. E

pist

olae

, p. 2

Bas

el, N

. Kes

sler

, 8 V

III

1492

XV.

247

; IP

279

2Z

daru

Sta

nisł

awa

z K

ra-

kow

a w

153

8 dl

a Ja

na

z K

azim

ierz

a

39.

Hie

roni

mus

s.

Om

nium

ope

rum

div

i Eu-

sebi

i Hie

rony

mi S

trid

onen

-si

s, t

. 1

apud

Bas

ilea

m, i

n of

fi-

cina

Ioh

anni

s F

robe

nij,

1516

XV

I. 1

82

40.

Hie

roni

mus

s.

Om

nium

ope

rum

div

i Eu-

sebi

i Hie

rony

mi S

trid

onen

-si

s, t

. 2

apud

Bas

ilea

m, i

n of

fi-

cina

Ioh

anni

s F

robe

nij,

1516

XV

I. 1

82a

adl.

41.

Hie

roni

mus

s.

Om

nium

ope

rum

div

i Eu-

sebi

i Hie

rony

mi S

trid

onen

-si

s, t

. 3

apud

Bas

ilea

m, i

n of

fi-

cina

Ioh

anni

s F

robe

nij,

1516

XV

I. 1

51

42.

Hie

roni

mus

s.

Om

nium

ope

rum

div

i Eu-

sebi

i Hie

rony

mi S

trid

onen

-si

s, t

. 4

apud

Bas

ilea

m, i

n of

fi-

cina

Ioh

anni

s F

robe

nij,

1516

XV

I. 1

52 a

dl.

43.

Hie

roni

mus

s.

Om

nium

ope

rum

div

i Eu-

sebi

i Hie

rony

mi S

trid

onen

-si

s, t

. 7

apud

Bas

ilea

m, i

n of

fi-

cina

Ioh

anni

s F

robe

nij,

1516

XV

I. 1

23

44.

Hie

roni

mus

s.

Om

nium

ope

rum

div

i Eu-

sebi

i Hie

rony

mi S

trid

onen

-si

s, t

. 8

apud

Bas

ilea

m, i

n of

fi-

cina

Ioh

anni

s F

robe

nij,

1516

XV

I. 1

23a

adl.

45.

Hie

roni

mus

s.

Ope

rvm

D. H

iero

nym

i Oc-

tavv

s to

mvs

Com

men

tari

os

in P

salt

eriv

m h

abet

, acc

esit

hi

s ps

alte

rium

trip

lici

lin-

gua,

Heb

raic

a, G

ræca

, &

Lat

ina.

App

endi

ci h

uic

ines

t qu

adru

plex

psa

lter

uium

…

Bas

ilea

e, a

pvd

Hie

r.

Fro

b. &

Nic

. Epi

sco-

pium

, 153

7

XV

I. 2

82


— 319 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i46

.H

iero

nim

us s

. O

pus

epis

tola

rum

diu

i Hie

-ro

nym

i Str

idon

ensi

sA

pud

Bas

ilea

m, e

x of

fici

-na

Fro

beni

ana,

152

4X

VI.

127

adl

.Z

daru

Mel

chio

ra S

obka

(1

542)

47.

Hie

roni

mus

s.

S. H

iero

nym

i luc

ubra

tion

es

omne

s un

a cu

m p

seud

epi-

grap

his

Bas

ilea

e, a

pud

Ioan

. F

robe

nium

, 152

6X

VI.

126

Z da

ru M

elch

iora

Sob

ka

(154

2)

48.

Hie

roni

mus

s.

Sex

tvs

Tom

vs O

perv

m, D

ivi

Hie

rony

mi.

Com

men

tari

os

in d

uode

cim

pro

phet

as, q

uos

min

ores

uoc

ant…

Bas

ilea

e, a

pvd

Hie

r.

Fro

b. &

Nic

. Epi

sco-

pium

, 153

7

XV

I. 2

82a

adl.

49.

Hie

roni

mus

s.

Vit

ae s

anct

orum

pat

rum

siv

e V

itas

Pat

rum

Nür

nber

g, A

nt. K

ober

-ge

r, 7

V 1

478

XV.

328

; IP

280

6Z

daru

Św

ięto

sław

a (1

480)

50.

Hom

ilia

rius

Doc

toru

mH

omil

iari

us D

octo

rum

Bas

ilea

, N. K

essl

er, 3

0 IX

149

3X

V. 2

38; I

P 2

845

Z da

ru E

razm

a z

Kra

kow

a (1

544)

51.

Hom

ilia

rius

Doc

toru

mH

omil

iari

us D

octo

rum

a

Pau

lo D

iaco

no c

olle

ctus

Nür

nber

g, A

. Kob

erge

r,

30 I

X 1

494,

XV.

88;

IP

284

6N

a eg

zem

plar

zu t

ego

dzie

-ła

zac

how

ał s

ię ś

lad

od ła

ń-cu

cha

na o

praw

ie

52.

Hom

ilia

rius

Doc

toru

mH

omil

iari

us D

octo

rum

de

tem

pore

et d

e sa

ncti

s[B

asil

eae]

, per

Ioh

an-

nem

Fro

beni

um [1

513]

XV

I. 3

60

53.

Ioan

nes

Chr

ysos

to-

mus

Com

men

tari

orum

in A

cta

Apo

stol

orum

. Hom

ilia

e.

Bas

ilea

e, in

off

icin

a F

ro-

beni

ana,

153

1X

VI.

145

adl

.

54.

Ioan

nes

Chr

ysos

to-

mus

Hom

ilia

e. I

oann

e O

ecol

am-

padi

o in

terp

rete

Bas

ilea

e, in

off

icin

a F

ro-

beni

ana

per

Hie

rony

-m

um F

robe

nium

, Ioa

n-ne

m H

erva

gium

et

Nic

o-la

um E

pisc

opiu

m, 1

530

XV

I. 1

44N

a op

raw

ie s

uper

eksl

ibry

s P

iotr

a K

mit

y (z

m. 1

553)

55.

Pse

udo-

Aug

usti

nus

Can

ones

iuxt

a tr

ipli

cem

, qu

em e

didi

t reg

ulam

Egz

. nie

okre

ślon

y


— 320 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

iII

I. T

eolo

gia

spek

ulat

ywna

56.

Bec

kenh

aub

Ioan

nes

Tabu

la s

uper

libr

os S

ente

n-ti

arum

cum

Bon

aven

tura

Nür

nber

g, [A

nt. K

ober

-ge

r, c

a 14

94]

XV.

223

; IP

879

Z da

ru A

ndrz

eja

Bur

kar-

da (1

538)

57.

Ber

gam

o P

etru

s de

Tabu

la s

uper

om

nia

oper

a T

hom

ae A

quin

atis

Bas

ilea

, B. R

ihel

, 4 X

II

1478

XV.

205

; IP

431

2W

łasn

ość

Jana

z K

azim

ie-

rza

(zm

. 155

8)

58.

Dio

nysi

us C

arth

usia

-nu

s D

. Dio

nysi

i Car

thvs

iani

, De

his

qvae

sec

vndu

m S

acra

s S

crip

tura

s &

ort

hodo

xoru

m

patr

um s

ente

ntia

s, t

. 1, t

. 2

Col

onia

e, e

xpen

sis

Pet

ri

Que

ntel

, 153

5E

gz. n

ieod

nale

zion

y no

to-

wan

y w

159

5

59.

Dio

nysi

us C

arth

usia

-nu

s D

. Dio

nysi

i Car

thvs

iani

, De

his

qvae

sec

vndu

m S

acra

s S

crip

tura

s &

ort

hodo

xoru

m

patr

um s

ente

ntia

s, t

. 3, t

. 4,

Inde

x

Col

onia

e, in

off

icin

a Ia

spar

is G

enne

paei

, ex

pens

is P

etri

Que

ntel

, 15

35

XV

I. 6

20

60.

Dur

andu

s de

San

cto

Por

tian

oQ

uest

ione

s su

per

quat

tuor

li-

bros

Sen

tent

iaru

m, [

lib.

1–2

][P

aris

iis,

ex

offi

cina

A

scen

sian

a, im

pens

is

Joan

nis

Par

vi, 1

508?

]

XV

I. 3

67Z

daru

Sta

nisł

awa

z K

ra-

kow

a dl

a bi

blio

teki

kar

me-

litó

w (1

538)

61.

Fan

tis

Ant

oniu

s de

Tabu

la G

ener

alis

ac

mar

e M

agnu

m S

coti

ce s

ubti

lita

tis

Ven

etijs

, Per

Pet

rum

de

Qua

reng

ijs s

umpt

ibus

B

arth

olom

ei d

e G

abia

-no

, 151

6

XV

I. 6

04W

łasn

ość

Jana

z K

azim

ie-

rza

(zm

. 155

8)

62.

Hug

oH

ugon

is in

libr

um p

rim

um

et s

ecun

dum

Sen

tent

iaru

mE

gz. n

ieok

reśl

ony

noto

wa-

ny w

159

5

63.

Hug

oH

ugon

is in

libr

um t

erti

um e

t qu

artu

m S

ente

ntia

rum

Egz

. nie

okre

ślon

y no

tow

a-ny

w 1

595

64.

Isid

orus

His

pale

nsis

Isid

orus

De

sum

mo

bono

et

soli

loqu

iaIm

pres

sum

Bas

ilee

, per

N

icol

aum

Lam

part

er

ciue

m B

asil

iens

em, 4

V

III

1505

XV.

2 a

dl.


— 321 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i65

.L

omba

rdus

Pet

rus

Qua

ttuo

r li

bri S

ente

ntia

rum

cu

m c

omm

enti

s S

. Bon

aven

-tu

rae,

p. 1

–2

[Nür

nber

g, A

. Kob

erge

r,

post

2 I

II 1

491]

XV.

255

; IP

433

9Z

daru

And

rzej

a B

urka

r-da

(153

8)

66.

Lom

bard

us P

etru

sQ

uatt

uor

libr

i Sen

tent

iaru

m

cum

com

men

tis

S. B

onav

en-

tura

e, p

. 3–4

[Nür

nber

g, A

. Kob

erge

r,

post

2 I

II 1

491]

XV.

256

; IP

433

9Z

daru

And

rzej

a B

urka

r-da

(153

8)

67.

Lom

bard

us P

etru

sS

ente

ntia

rum

libr

i IV

Nür

nber

g, A

nton

Kob

er-

ger,

10

V 1

481

XV.

208

; IP

433

3

68.

Lom

bard

us P

etru

sS

ente

ntia

rum

libr

i IV

cum

co

nclu

sion

ibus

Hen

rici

Go-

rich

en e

t pro

blem

atib

us

s. T

hom

ae a

rtic

ulis

que

pari

-si

ensi

bus

Bas

ilea

, N. K

essl

er, 2

3 V

148

7X

V. 2

25; I

P 4

341

Z da

ru S

tani

sław

a z

Kra

-ko

wa

w 1

538

r. d

la J

ana

z K

azim

ierz

a

69.

May

roni

s F

ranc

iscu

s de

Sup

er p

rim

o li

bro

Sen

ten-

tiar

umB

asel

, N. K

essl

er, 1

5 X

148

9.

XV.

207

; IP

367

4Za

kup

o. M

arci

na K

owna

-ck

iego

, prz

eora

kra

kow

-sk

iego

, ok.

2 p

oł. X

VI

w.

70.

Pse

udo-

Alb

ertu

s M

ag-

nus

Com

pend

ium

theo

logi

cae

ve-

rita

tis

Egz

. zag

inio

ny, z

nany

tyl

ko

z za

pisu

Św

ięto

sław

a (p

or.

XV.

266

, XV.

366

, XV.

368

)

71.

Sco

tus

Ioan

nes

Dun

sQ

uest

ione

s in

qua

tuor

libr

i S

ente

ntia

rum

, p. 3

–4V

enez

ia, B

. Loc

atel

lus

pro

O. S

coto

, 18

XII

149

7X

V. 2

41; I

P 1

993

Pra

wdo

podo

bna

wła

snoś

ć Ja

na z

Kaz

imie

rza

(zm

. 15

58)

72.

Sco

tus

Ioan

nes

Dun

sS

cotu

s no

viss

ime

cum

em

en-

dati

ssim

o co

dice

par

isin

o ca

stig

atus

. add

itis

res

pon-

sion

ibus

... n

ec n

on te

xtu

ma-

gist

ri s

ente

ntia

rum

app

osi-

tio

titu

lis

ques

tion

um e

t cum

ta

bula

Ven

etii

s, m

anda

to a

c su

mpt

ibus

... A

ndre

e To

r-re

sani

de

Asu

la p

er B

er-

nard

inum

Ver

cell

ense

m,

1503

[26

VII

I]

XV

I. 4

37


— 322 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i73

.S

cotu

s Io

anne

s D

uns

Sco

tus

supe

r li

bros

Sen

ten-

tiar

umE

gz. n

ieok

reśl

ony

noto

wa-

ny w

159

5

74.

Seq

uent

iaru

mTe

xtus

Seq

uent

iaru

m c

um

opti

mo

com

men

toK

öln,

Hen

ricu

s Q

uen-

tell

, ca

1500

]X

V. 2

7 ad

l.; I

P 5

015

75.

Tho

mas

de

Aqu

ino

Que

stio

nes

de p

oten

tia

Dei

et

c. E

d. I

oann

es W

inck

elS

tras

sbur

g, M

arti

nus

Fla

ch, 2

3 II

150

0X

V. 3

80; I

P 5

268,

76.

Tho

mas

de

Aqu

ino

Scr

ipto

sup

er p

rim

o li

bri

Sen

tent

iaru

m, t

. 1E

gz. n

ieok

reśl

ony

77.

Tho

mas

de

Aqu

ino

Scr

ipto

sup

er p

rim

o li

bri

Sen

tent

iaru

m, t

. 2E

gz. n

ieok

reśl

ony

IV. T

eolo

gia

mor

alna

78.

Ant

onin

us F

lore

nti-

nus

Sum

ma

theo

logi

ca, p

. 2N

ürnb

erg,

Ant

. Kob

er-

ger,

28

VII

I 14

86X

V. 3

45; I

P 4

21

79.

Ant

onin

us F

lore

nti-

nus

Sum

ma

theo

logi

ca, p

. 2V

enet

iis

per

Laz

arus

de

Soa

rdis

, 150

3X

VI.

337

80.

Ant

onin

us F

lore

nti-

nus

Sum

ma

theo

logi

ca, p

. 3N

ürnb

erg,

Ant

. Kob

er-

ger,

18

XI

1486

XV.

324

; IP

421

81.

Ant

onin

us F

lore

nti-

nus

Sum

ma

theo

logi

ca, p

. 3N

ürnb

erg,

Ant

. Kob

er-

ger,

18

XI

1486

XV.

346

; IP

421

82.

Ant

onin

us F

lore

nti-

nus

Sum

ma

theo

logi

ca, p

. 4N

ürnb

erg,

Ant

. Kob

er-

ger,

12

II 1

487

XV.

340

; IP

421

83.

Ant

onin

us F

lore

nti-

nus

Sum

ma

theo

logi

ca, p

. 4B

asil

ee, p

er I

oann

es

Am

orba

chiu

m, P

eter

et

Fro

ben,

150

2

XV

I. 2

00

84.

Gre

gori

us I

pap

aM

oral

ia in

Job

Ven

ezia

, Rey

n. d

e N

ovi-

mag

io, 1

4 V

I 14

80X

V. 2

66; I

P 2

493

Z da

ru Ś

wię

tosł

awa

(148

6)

85.

Plu

tarc

hus

Ope

ra m

oral

iaB

asil

eae,

apu

d T

hom

am

Gva

rinv

m, 1

570

XV

I. 4

12


— 323 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i86

.V

ince

ntiu

s B

ello

va-

cens

isS

pecu

lum

mor

ale

Nür

nber

g, A

nton

Kob

er-

ger,

6 I

I 14

85X

V. 3

65; I

P 5

653

Z da

ru Ś

wię

tosł

awa

(148

6)

V. L

itur

gika

87.

Psa

lter

ium

Bea

tae

Mar

iae

Vir

gini

sE

gz. z

agin

iony

, zna

ny t

ylko

z

zapi

su Ś

wię

tosł

awa

(por

. X

V. 3

28)

88.

Dur

anti

Gw

ilhe

lmus

Rat

iona

le d

ivin

orum

off

icio

-ru

mE

gz. Z

agin

iony

, zna

ny t

ylko

z

zapi

su Ś

wię

tosł

awa

(por

. X

V. 2

66, X

V. 3

66, X

V. 3

68)

89.

Dur

anti

Gw

ilhe

lmus

Rat

iona

le d

ivin

orum

off

icio

-ru

mL

ugdu

ni, p

er J

acob

um

Sac

on 1

510

XV

I. 3

54

VI.

Teo

logi

a pr

akty

czna

90.

Sac

ram

enta

leE

gz. z

agin

iony

, zna

ny t

ylko

z

zapi

su Ś

wię

tosł

awa

(por

. X

V. 3

28)

91.

Sum

ma

rudi

umR

eutl

inge

n, I

oann

es O

t-m

ac?,

148

7X

V. 1

48 a

dl.;

IP 5

146

Pod

ręcz

nik

dusz

past

ersk

i

92.

Ber

chor

ius

Pet

rus

Dic

tion

arii

seu

rep

erto

rii m

o-ra

lis

Pet

ri B

erch

orii

, p. 1

–2V

enet

iis,

apu

d ha

ered

em

Hie

rony

mi S

coti

, 157

4X

VI.

258

93.

Hug

o de

San

cto

Vic

-to

reD

e sa

cram

enti

s ch

rist

iana

e fi

dei

Str

assb

urg,

typ

ogr.

Ior

-da

ni G

e. H

usne

r], 3

0 V

II

1485

XV.

147

; IP

289

6

VII

. Lit

erat

ura

kazn

odzi

ejsk

a (s

erm

ones

)

94.

Aur

ea p

osti

lla

de te

mpo

re e

t de

san

ctis

per

ann

umE

gz. n

ieok

reśl

ony

95.

Aur

ea p

osti

lla

de te

mpo

re

per

annu

mE

gz. n

ieok

reśl

ony


— 324 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i96

.S

erm

ones

de

tem

pore

Egz

. nie

okre

ślon

y

97.

Bie

l Gab

riel

Ser

mon

es d

e fe

stiv

itat

ibus

C

hris

ti e

t Vir

gini

s M

aria

eE

gz. n

ieok

reśl

ony

98.

Bie

l Gab

riel

Ser

mon

es d

e te

mpo

re e

t de

sanc

tis

Egz

. nie

okre

ślon

y

99.

Bło

nie

Nic

olau

s de

Ser

mon

es d

e te

mpo

re e

t de

sanc

tis

Str

assb

urg,

[Typ

ogr.

Jor

-da

ni G

e. H

usne

r], 2

2 X

I 14

94, 1

495

XV.

166

; IP

393

3

100.

Bus

tis

Ber

nard

inus

de

Mar

iale

seu

de

laud

ibus

Vir

-gi

nis

Mar

iae

Egz

. nie

okre

ślon

y

101.

Car

pent

ariu

s A

lexa

n-de

rD

estr

ucto

rium

vit

ioru

mE

gz. z

agin

iony

102.

Gri

tsch

Ioa

nnes

Qua

drag

esim

ale

Egz

. zag

inio

ny p

o 16

09 r

., z

daru

Św

ięto

sław

a (p

or.

XV.

266

, XV.

366

)

103.

Gri

tsch

Ioa

nnes

Qua

drag

esim

ale

[Str

assb

urg,

Typ

ogr.

Vi-

tas

Pat

rum

], 5

II 1

484

XV.

246

; IP

255

4Z

daru

And

rzej

a z

Kra

ko-

wa

(dr

And

reas

Cra

covi

en-

sis)

(Bur

kard

a? 1

538)

104.

Gri

tsch

Ioa

nnes

Qua

drag

esim

ale

Nür

nber

g, I

. Sen

sen-

schm

idt

et A

. Fri

sner

, no

n po

st 1

474]

XV.

326

adl

.; IP

254

5

105.

Hay

mo,

epi

scop

us

Hal

bers

tadt

D. H

aym

onis

epi

scop

i Hal

-be

rsta

tten

sis

Hom

ilia

rum

si

ue c

onci

onum

pop

ular

ium

in

Eua

ngel

ia d

e te

mpo

re &

sa

ncti

s

[Col

onia

e, e

x of

fici

na I

o-ha

nnis

Pra

el, 1

536]

XV

I. 6

76B

rak

k. t

yt.

106.

Her

olt

Ioan

nes

alia

s D

isci

pulu

s,S

erm

ones

dis

cipu

li d

e te

mpo

-re

et d

e sa

ncti

s cu

m p

rom

p-tu

ario

exe

mpl

orum

et d

e B

e-at

a V

irgi

ne,

Str

assb

urg,

[M. F

lach

], 14

90X

V. 1

55; I

P 2

759

Egz

empl

arz

zaw

iera

śla

d in

kate

nacj

i.


— 325 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i10

7.H

erol

t Io

anne

s al

ias

Dis

cipu

lus

Lib

er d

isci

puli

de

erud

itio

ne

Chr

isti

fide

lium

[Bas

el, I

. Am

erba

ch, n

on

ante

148

5]X

V. 1

67; I

P 2

732

108.

Hug

oS

erm

ones

de

tem

pore

Egz

. nie

okre

ślon

y

109.

Hun

gari

a M

icha

el d

eS

erm

ones

dom

inic

ales

Big

a sa

luti

s in

titu

lali

Hag

enau

, H. G

ran

pro

I.

Ryn

man

, 28

IX 1

499

XV.

72;

IP

406

5Z

daru

o. J

akub

a z

Poz

na-

nia,

kar

mel

ity

(159

1)

110.

Nic

olau

s de

Cra

covi

a W

igan

diP

osti

llae

de

sanc

tis,

Qua

dra-

gesi

mal

e; S

erm

ones

; De

pas-

sion

e C

hris

ti

23 X

I 14

71R

kp. P

ap. 2

24R

ękop

is b

ardz

o zn

iszc

zony

.

111.

Pal

ude

Pet

rus

deS

erm

ones

The

saur

i Nov

i de

sanc

tis

Egz

. nie

okre

ślon

y

112.

Pal

ude

Pet

rus

deS

erm

ones

The

saur

i Nov

i de

sanc

tis

Str

assb

urg,

[Typ

ogr.

Vi-

tas

Pat

rum

] 148

5X

V. 2

02; I

P 4

369

Zaw

iera

not

atkę

o ś

mie

rci

prze

ora

o. M

arci

na K

owna

-ck

iego

w 1

601

r.

113.

Par

atus

Ser

mon

ae d

e te

mpo

re e

t de

sanc

tis

[Str

assb

urg,

M. F

lach

, ca

149

0]X

V. 1

36; I

P 4

154

114.

San

tius

de

Por

taC

onci

ones

Egz

. nie

okre

ślon

y

115.

San

tius

de

Por

taM

aria

leE

gz. n

ieok

reśl

ony

116.

San

tius

de

Por

taO

pus

conc

iona

tori

um S

anti

i d’

Por

ta, o

rdin

is P

redi

cato

-ru

m, t

otiu

s an

ni m

ulti

plic

es

sing

ular

um d

omin

icar

um

serm

ones

con

tine

ns: S

erm

o-ne

s hy

emal

es e

t æst

ival

es,

Mar

iale

fest

a b.

vir

g. c

onti

-ne

ns e

t San

ctor

ale

vel s

erm

o-ne

s de

san

ctis

Hag

enaw

, im

p. I

oan.

R

ynm

an d

e O

ring

aw,

oper

a H

enri

ci G

ran,

XI

1514

— I

151

5

XV

I. 3

51–3

52 a

dl.


— 326 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i11

7.S

anti

us d

e P

orta

Opu

s co

ncio

nato

rium

San

tii

d’P

orta

, ord

inis

Pre

dica

to-

rum

, tot

ius

anni

mul

tipl

ices

si

ngul

arum

dom

inic

arum

se

rmon

es c

onti

nens

: Ser

mo-

nes

hyem

ales

et æ

stiv

ales

, M

aria

le fe

sta

b. v

irg.

con

ti-

nens

et S

anct

oral

e ve

l ser

mo-

nes

de s

anct

is

Hag

enaw

, im

p. I

oan.

R

ynm

an d

e O

ring

aw,

oper

a H

enri

ci G

ran,

XI

1514

— I

151

5

XV

I. 6

40

118.

Spi

era

Am

bros

ius

Qua

drag

esim

ales

de

flor

ibus

sa

pien

tiae

Egz

. nie

okre

ślon

y

119.

The

mes

var

Pel

bar-

tus

deS

erm

ones

Qua

drag

esim

ales

P

omer

ii fr

atri

s P

elba

rti d

e T

hem

esw

ar d

ivi o

rdin

is s

an-

cti F

ranc

isci

Arg

en[t

orat

i], p

er I

oan-

nem

Kno

blou

ch, e

xpen

. &

sum

ptis

Joa

nnis

de

Rau

esbe

rch,

150

6

XV

I. 4

85

120.

The

mes

var

Pel

bar-

tus

deSe

rmon

es P

omer

ii de

San

ctis

H

yem

ales

et E

stiu

ales

edi

ti pe

r Fr

atre

m P

elba

rtum

de

The

me-

swar

diu

i Ord

inis

sct

i Fra

ncis

ci

Arg

en[t

orat

i], p

er I

oan-

nem

Kno

blou

ch, e

xpen

. &

sum

ptis

Joa

nnis

de

Rau

esbe

rch,

150

5

XV

I. 4

86 a

dl.

121.

The

mes

var

Pel

bar-

tus

deS

tell

ariu

m c

oron

ae B

MV

Hag

enau

, H. G

ran

pro

Io. R

ynm

an, 2

V 1

498

XV.

135

; IP

422

5

122.

Uti

no L

eona

rdus

de

Ser

mon

es d

e sa

ncti

sN

ürnb

erg,

A. K

ober

ger,

22

I 1

478

XV.

325

; IP

341

2

123.

Uti

no L

eona

rdus

de

Ser

mon

es q

uadr

ages

imal

esE

gz. z

agin

iony

124.

Uti

no L

eona

rdus

de

Ser

mon

es q

uadr

ages

imal

es

de le

gibu

s di

cti

Spe

yer,

Pet

r. D

rach

, 23

VI

1479

XV.

302

; IP

340

0

125.

Wan

n P

aulu

sS

erm

ones

dom

inic

ales

per

an

ni c

ircu

lum

Hag

enaw

, per

Hen

ricu

m

Gra

n ex

p. I

o. R

ynm

an,

14 V

III

1512

XV

I. 5

13


— 327 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

iV

III.

Asc

etyk

a, m

isty

ka, h

agio

graf

ia

126.

Sti

gmat

a s.

Fra

ncis

ci.

Egz

. zag

inio

ny, z

nany

tyl

ko

z za

pisu

Św

ięto

sław

a (p

or.

XV.

328

)

127.

Vit

a be

atae

Cat

hari

nae

de

Sen

isj.

w.

128.

Vit

a be

atae

Dor

otha

e de

Pru

-si

aj.

w.

129.

Pse

udo-

Alb

ertu

s M

ag-

nus

De

laud

ibus

Mar

iae

Str

assb

urg,

Mar

tinu

s F

lach

, 149

3X

V. 1

73 a

dl.;

IP 1

47W

inw

enta

rzu

z 15

95 r.

za-

pisa

ne ja

ko M

aria

le M

arti

ni

Sim

mi.

Prz

ed te

kste

m u

zu-

pełn

ieni

e rę

kopi

śmie

nne.

130.

Bir

gitt

a s.

R

evel

atio

nes

Nür

nber

g, A

nton

Kob

er-

ger,

151

7X

VI.

411

Prz

ynal

eżno

ść p

raw

dopo

-do

bna

131.

Bon

aven

tura

Opu

scul

a, p

. 1S

tras

sbur

g, [T

ypog

r. J

or-

dani

G. H

usne

r] 1

495

XV.

182

; IP

113

7Z

daru

Era

zma

z K

rako

wa

(154

4)

132.

Bon

aven

tura

Opu

scul

a, p

. 2S

tras

sbur

g, [T

ypog

r. J

or-

dani

G. H

usne

r] 1

495

XV.

195

; IP

113

7Z

daru

Era

zma

z K

rako

wa

(154

4)

133.

Ger

son

Ioan

nes

Ope

ra, p

. 1, I

nven

tari

umS

tras

sbur

g, M

. Fla

ch,

1494

XV.

212

; IP

235

6

134.

Ger

son

Ioan

nes

Ope

ra, p

. 1, I

nven

tari

um[S

tras

sbur

g, I

oann

es

Grü

nige

r] 1

488

XV.

206

; IP

235

3W

łasn

ość

Jana

z K

azim

ie-

rza

(zm

. 155

8)

135.

Ger

son

Ioan

nes

Ope

ra, p

. 3E

gz. z

agin

iony

136.

Ger

son

Ioan

nes

Ope

ra, p

. 3[S

tras

sbur

g, I

oann

es

Grü

nige

r], 1

488

IP 2

353

Egz

. zag

inio

ny

137.

Ger

son

Ioan

nes

Ope

ra, p

. 4[S

tras

sbur

g, I

oann

es

Grü

nige

r], 1

488

XV.

215

; IP

235

3


— 328 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i13

8.H

erol

t Io

anne

sS

erm

ones

dis

cipu

li d

e te

mpo

-re

et d

e sa

ncti

s cu

m p

rom

p-tu

ario

exe

mpl

orum

et d

e B

e-at

a V

irgi

ne

Str

assb

urg,

Mar

tinu

s F

lach

, 149

2X

V. 1

74; I

P 2

762

Jest

to

frag

men

t ks

ięgi

He-

rolt

a za

wie

rają

cy je

dyni

e os

tatn

ią c

zęść

— e

gzem

-pl

a o

Naj

świę

tsze

j Mar

ii

Pan

ny. P

rzed

tek

stem

uzu

-pe

łnie

nie

ręko

piśm

ienn

e dw

iem

a ka

rtam

i z 1

poł

. X

VI

w.

139.

Gre

usse

r Io

anne

sP

assi

o C

hris

ti c

um e

xpos

i-ti

onib

usN

ürnb

erg,

Pet

rus

Wag

-ne

r, 1

495

XV.

3; I

P 2

541

Prz

ynal

eżno

ść p

raw

dopo

-do

bna

140.

Iaco

bus

de V

orag

ine

Leg

enda

aur

eaN

ürnb

erg,

Ant

on K

ober

-ge

r, 1

1 V

III

1478

XV.

329

adl

.; IP

298

3 Z

daru

Św

ięto

sław

a (1

481)

141.

Lud

olph

us d

e S

axon

iaM

edit

atio

nes

de v

ita

Chr

isti

Nür

nber

g, A

nt. K

ober

-ge

r, 2

4 V

II 1

483

XV.

275

; IP

347

6Z

daru

Św

ięto

sław

a (1

483)

142.

Tho

mas

a K

empi

sO

pera

. Ser

mon

es, E

pist

olae

et

ali

a op

uscu

laN

ürnb

erg,

Kas

per

Ho-

chfe

der,

29

XI

1494

XV.

235

; IP

535

7 P

rzyn

ależ

ność

pra

wdo

po-

dobn

a

143.

Ulm

er U

lric

usF

rate

rnit

as c

leri

[Str

assb

urg,

Iac

obus

E

ber,

ca

1483

]X

V. 1

49 a

dl.;

IP 5

483

IX. H

isto

riog

rafi

a

144.

His

tori

a A

lexa

ndri

Mag

niE

gz. z

agin

iony

, zna

ny t

ylko

z

zapi

su Ś

wię

tosł

awa

(por

X

V. 3

28)

145.

Pet

rus

Com

esto

rH

isto

ria

scho

last

ica

[Köl

n, C

. Win

ters

, ant

e 20

IX

147

9]X

V. 1

63; I

P 4

318

146.

Sab

elli

cus

Ant

oniu

s C

occi

usM

arci

Ant

onii

Coc

ii S

abel

ici

Exe

mpl

orum

libr

i dec

emA

rgen

tora

ti, M

atth

ias

Sch

ürer

ius,

151

1X

VI.

353

Pro

wen

ienc

ja: S

ewer

inus

B

oner

(ant

e 15

40)

147.

Flo

rent

inus

Ant

onin

usS

ecun

da p

ars

hyst

oria

lis

ve-

nera

bili

s do

min

i Ant

onin

i[B

asel

, per

Nic

olau

m

Kes

sler

, 150

2]X

VI.

201


— 329 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i14

8.F

lore

ntin

us A

nton

inus

Tert

ia p

ars

hyst

oria

lis

vene

-ra

bili

s do

min

i Ant

onin

iin

Lug

duno

, per

Nic

o-la

um W

olff

151

2X

VI.

370

149.

Flo

rent

inus

Ant

onin

usC

hron

icon

, p. 2

,N

ürnb

erg,

Ant

. Kob

er-

ger,

31

VII

148

4X

V. 3

44; I

P 3

85Z

daru

Św

ięto

sław

a (1

486)

150.

Flo

rent

inus

Ant

onin

usC

hron

icon

, p. 3

Nür

nber

g, A

nt. K

ober

-ge

r, 3

1 V

II 1

484

XV.

353

; IP

385

Z da

ru Ś

wię

tosł

awa

(148

6)

151.

Sab

elli

cus

Ant

oniu

s C

occi

usR

apso

dia

His

tori

arum

ab

urbe

con

dito

in a

nnum

usq

ue

salu

tis

nost

rae

[150

4] in

En-

naea

dam

Sex

tam

Aed

. Asc

ensi

anis

, 152

8X

VI.

677

Prz

ynal

eżno

ść p

raw

dopo

-do

bna

152.

Bel

lova

cens

is V

ince

n-ti

usS

pecu

lum

his

tori

ale

Nür

nber

g, A

nt. K

ober

-ge

r, 2

4 V

II 1

483

XV.

369

; IP

564

9Z

daru

Św

ięto

sław

a (1

486)

153.

Sue

toni

us C

aius

Tr

anqu

illu

sV

itae

duo

deci

m c

aesa

rum

XV.

204

; IP

513

3P

rzyn

ależ

ność

pra

wdo

po-

dobn

a

X. D

zieł

a po

lem

iczn

e

154.

Wim

pina

Con

radu

sS

ecta

rvm

, Err

orvm

, Hal

lvti

-na

tion

um, &

Sch

ism

atum

ab

ori

gine

ferm

e C

hris

tian

ae

eccl

esia

e…

Fra

ncop

hord

ie a

d O

de-

ram

, [Jo

hann

Han

au],

1528

XV

I. 4

36P

rzyn

ależ

ność

pra

wdo

po-

dobn

a

155.

Inst

itor

is H

enri

cus

[Hei

nric

h K

räm

er]

San

cte

rom

ane

eccl

esie

fide

i de

fens

ioni

s cl

ippe

um a

duer

-su

s w

alde

nsiu

m s

eu p

icka

r-do

rum

her

esim

…

[Olo

muc

ii, K

onra

d B

aum

gard

en, 1

502]

XV

I. 3

62B

rak

k. t

yt. i

koń

ca

156.

Spi

na A

lpho

nsus

de

For

tali

tium

fide

iE

gz. n

ieok

reśl

ony

XI.

Tra

ktat

y pr

awni

cze

157.

Lec

tura

aur

ea d

omin

i Abb

a-ti

s an

tiqu

e, s

uper

qui

nque

li-

bris

Dec

reta

lium

[Str

assb

urg]

, im

pens

is

Geo

rgi M

axil

li I

oan-

nes

Sch

ottu

s, 5

XI

1510

, k.

tyt

. 151

1

XV.

387

Prz

ynal

eżno

ść p

raw

dopo

-do

bna


— 330 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i15

8.A

ndre

ae I

oann

esS

uper

arb

orib

us c

onsa

ngui

-ni

tati

s, a

ffin

itat

is e

t cog

na-

tion

is s

piri

tual

is e

t leg

alis

Lei

pzig

, M. L

ands

berg

, no

n an

te 1

498]

XV.

209

; IP

309

159.

Bon

ifac

ius

VII

I pa

paL

iber

sex

tus

Dec

reta

lium

cu

m g

loss

a Io

anni

s A

ndre

aeS

tras

sbur

g, H

. Ege

stei

n,

ca 1

470–

72X

V. 3

21; I

P 1

175

160.

Bon

ifac

ius

VII

I pa

paL

iber

sex

tus

Dec

reta

lium

cu

m g

loss

a Io

anni

s A

ndre

aeS

tras

sbur

g, H

. Egg

este

-in

, ca

1470

–147

2]X

V. 3

23 a

dl.;

IP 1

175

161.

Bre

iten

bach

Joh

ann

Lec

tura

Joa

nnis

and

ree

su-

per

arbo

re c

onsa

ngui

nita

tis

et a

ffin

itat

is, u

na c

um a

ddi-

tion

ibus

Joh

anni

s de

Bro

e-te

nbac

h, n

ecno

n cu

m s

uppl

e-ti

onib

us e

t ann

otat

ioni

bus

Ste

phan

i Ger

hard

i vul

gari

-te

r G

erdt

cog

nom

init

ati

Lip

tzk,

Wol

fgan

gus

Mo-

nace

nsis

, 150

8X

V. 3

88 a

dl.

Prz

ynal

eżno

ść p

raw

dopo

-do

bna

162.

Con

cili

um P

rovi

ncia

le

Col

onie

nse

Can

ones

Con

cili

i Pro

vinc

ia-

lis

Col

onie

nsis

Col

o[ni

ae],

ex a

edib

us

Que

ntel

iani

s, [1

5]38

XV

I. 4

80

163.

Alf

onsu

s de

Cas

tro

F. A

lfon

si d

e C

astr

o Z

amo-

rens

is a

dver

sus

omne

s ha

ere-

ses

libr

i XII

II

Col

onia

e, e

xcud

ebat

M

elch

ior

Nov

esia

nvs,

15

39

XV

I. 4

81 a

dl.

164.

Cle

men

s V

pap

aC

onst

itut

ione

s cu

m a

ppar

atu

Ioan

nis

And

reae

Mai

nz, P

. Sch

oeff

er, 1

0 IX

147

6X

V. 3

22 a

dl.;

IP 1

627

165.

Gra

tian

usD

ecre

tum

cum

app

arat

uV

enez

ia, T

hom

as d

e B

la-

vis,

148

9X

V. 9

5

166.

Gre

gori

us I

X p

apa

Dec

reta

les

Ven

ezia

, B. S

tagn

inus

, 18

XII

148

6X

V. 3

59; I

P 2

521

167.

Gre

gori

us I

X p

apa

Dec

reta

lium

dni

pap

e G

rego

-ri

i non

i lib

ellu

s…P

aris

iis,

Thi

elm

ani K

er-

ver,

imp.

Ioh

anni

s C

abil

-le

r &

Ioh

anis

Pet

it, 1

505

XV

I. 6

49


— 331 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i16

8.Io

anne

s X

XI

papa

Sum

mul

ae lo

gica

les:

Cop

u-la

ta o

mni

um tr

acta

tum

et

parv

orum

logi

cali

um

[Köl

n, C

. Wel

ker]

, 148

7X

V. 7

1; I

P 3

210

169.

Tart

eret

us P

etru

sE

xpos

itio

mag

istr

i Pet

ri T

ar-

tere

ti in

sum

mul

as P

etri

Hi-

span

i sum

ma

accu

rati

one

[Ven

etii

s], p

er L

azar

um

de S

oard

is, 1

504

XV

I. 6

55–6

57 a

dl.

XII

. Kom

pend

ia —

enc

yklo

pedi

e

170.

Map

pa m

undi

Egz

. zag

inio

ny, z

nany

tyl

ko

z za

pisu

Św

ięto

sław

a (p

or

XV.

328

)

171.

Bel

lova

cens

is V

ince

n-ti

usS

pecu

lum

nat

ural

e[S

tras

sbur

g, T

ypog

r. L

e-ge

ndae

aur

eae,

ca

1481

. X

V. 3

68; I

P 5

656

Z da

ru Ś

wię

tosł

awa

(148

6)

172.

Era

smus

Rot

erda

-m

ensi

sA

poph

tegm

atvm

, siv

e sc

ite

dict

orvm

, lib

ri s

exB

asil

eae,

in o

ffic

ina

Fro

-be

nian

a, 1

531

XV

I. 6

33

173.

Gal

lens

is I

oann

esS

umm

a co

llat

ionu

m, s

ive

Com

mun

iloq

uium

Str

assb

urg,

[Typ

ogr.

Jo

rdan

i Ge.

Hus

ner]

25

V 1

489

XV.

179

; IP

313

2Z

daru

Era

zma

z K

rako

wa

(154

4)

174.

Ges

ner

Con

radu

sP

ande

ctar

vm s

ive

Par

titi

o-nu

m u

niue

rsal

ium

Con

ra-

di G

esne

ri T

igur

ini,

med

ici

& p

hilo

soph

iae

prof

esso

ris,

li

bri X

XI.

Sec

vndv

s hi

c B

i-bl

ioth

ecae

nos

trae

Tom

us e

st,

toti

us p

hilo

soph

iae

& o

m-

nium

bon

arum

art

ium

atq

ue

stud

ioru

m L

ocos

com

mun

es

& O

rdin

es u

niue

rsal

es s

imul

&

par

ticu

lare

s co

mpl

ecte

ns…

Tig

uri,

Chr

isto

phor

vs

Fro

scho

verv

s, 1

548

XV

I. 2

48P

row

.: S

tani

sław

z W

oj-

nicz

a

175.

Gob

ius

Ioan

nes

Sca

la c

oeli

Egz

. nie

okre

ślon

y


— 332 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i17

6.G

obiu

s Io

anne

sS

cala

coe

liE

gz. z

agin

iony

po

1609

r.,

z da

ru Ś

wię

tosł

awa

(por

. X

V. 2

66, X

V. 3

66, X

V. 3

68)

177.

Isid

orus

His

pale

nsis

Ety

mol

ogia

eB

asil

ea, [

M. F

urte

r], 8

V

III

1489

XV.

180

; IP

329

2Z

daru

Era

zma

z K

rako

wa

(154

4)

178.

Nan

i Mir

abel

li D

ome-

nico

Pol

yant

hea,

opu

s su

auis

si-

mis

flor

ibus

exo

rnat

umIn

libe

ra A

rgen

tina

, ap

ud M

atth

iam

Sch

u-re

rium

, [V

ienn

a, d

uctu

L

eona

rdi &

Luc

æ A

t-la

ntse

e, 1

517

XV

I. 3

99

179.

Pis

is R

aine

rius

de

Pan

theo

logi

a, p

. 1N

ürnb

erg,

Ant

. Kob

er-

ger,

12

II 1

477

XV.

366

; IP

466

2Z

daru

Św

ięto

sław

a (1

482)

180.

Pis

is R

aine

rius

de

Pai

nthe

olog

ia, p

. 2–3

Nür

nber

g, A

nt. K

ober

-ge

r, 1

2 II

147

7X

V. 3

67; I

P 4

662

Z da

ru Ś

wię

tosł

awa

(148

2)

XII

I. F

iloz

ofia

181.

Aeg

idiu

s R

oman

usE

gidi

i Rom

ani c

omm

enta

-ri

a in

oct

o li

bros

phi

sico

rum

A

rist

otel

is

Ven

etii

s, A

ndre

as d

e To

rres

ano

de A

sula

, 26

VII

I 15

02

XV.

374

182.

Ari

stot

eles

Phi

sica

Egz

. nie

okre

ślon

y

183.

Boe

thiu

sD

uple

x co

mm

enta

tio

ex in

-te

gro

repo

sita

atq

ue r

ecog

ni-

ta in

Boe

tium

, seu

Boe

thum

m

aius

: de

cons

olat

ione

phi

lo-

soph

ica

& d

e di

scip

lina

sch

o-la

stic

a

impr

essu

m L

ugdu

ni, p

er

Cla

udiu

m D

avos

t al

ias

de T

roys

, 12

VII

I 15

06

XV

I. 3

40

184.

Iam

blic

hus

De

mys

teri

is A

egyp

tior

um,

Cha

ldeo

rum

, Ass

yrio

rum

…V

enez

ia, A

ldus

Man

u-ti

us, 1

497

XV.

389

adl

.P

rzyn

ależ

ność

pra

wdo

po-

dobn

a


— 333 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

iX

IV. G

ram

atyk

a i r

etor

yka

185.

Bal

bus

Joan

nes

de

Janu

aC

atho

lico

nE

gz. z

agin

iony

, zna

ny t

ylko

z

zapi

su Ś

wię

tosł

awa

(por

. X

V. 2

66, X

V. 3

68)

186.

Cal

epin

us A

mbr

osiu

sD

icti

onar

ium

lati

nae

ling

uae

Egz

. nie

okre

ślon

y

187.

Dat

us A

ugus

tinu

sE

lega

ntio

lae.

V

enez

ia, P

etru

s de

Qua

-re

ngii

s, 2

9 V

II 1

497.

X

V. 8

4 ad

l.; I

P 1

846

188.

Eyb

Alb

ertu

s de

Mar

gari

ta p

oeti

caS

tras

sbur

g, G

. Hus

ner,

[n

on p

ost

1479

]X

V. 3

27; I

P 2

115

Dar

Era

zma

z K

rako

wa

(154

4)

189.

Man

cine

llus

Ant

oniu

sS

crib

endi

ora

ndiq

ue m

odus

. L

eipz

ig, W

. Stö

ckel

, 149

6X

V. 8

5 ad

l.; I

P 3

542

190.

Mat

arat

ius

Fra

nci-

scus

De

com

posi

tion

e ve

rsib

us h

e-xa

met

ro e

t pen

tam

etro

. V

enez

ia, I

oann

es T

acui

-nu

s, 1

3 X

149

7X

V. 8

3 ad

l.; I

P 3

641

191.

Per

rotu

s N

icol

aus

Cor

nu c

opia

e li

ngua

e la

tina

eV

enez

ia, I

. Tac

uinu

s, 2

0 X

II 1

496

XV.

233

adl

.; IP

425

6

192.

Sul

piti

us I

oann

es V

e-ru

lanu

sD

e ar

te g

ram

mat

ica,

siv

e de

oc

to p

arti

bus

orat

ioni

s[V

enez

ia, C

hris

toph

orus

de

Pen

sis,

ca

1494

/149

9]X

V. 8

1; I

P 5

761

193.

Sul

piti

us I

oann

es V

e-ru

lanu

sD

e ve

rsuu

m s

cans

ione

et s

yl-

laba

rum

qua

ntit

ate

[Ven

ezia

, Ioa

nnes

Tac

ui-

nus,

149

2/14

99]

XV.

82

adl.;

IP

576

2

XV.

Nau

ki p

rzyr

odni

cze

194.

Leo

nice

no N

icol

aus

Nic

olai

Leo

nici

ni V

icen

tini

in

libr

os G

alen

i e g

reca

in la

ti-

nam

ling

uam

a s

e tr

ansl

atos

pr

efat

io c

omm

unis

. Eju

sdem

In

art

em m

edic

inal

em G

alen

i cl

aris

sim

i med

ici p

refa

tio.

...

Ven

etii

s, p

er J

acob

um

Pen

tium

de

Leu

cho,

10

V 1

508

XV.

103

adl

.

195.

Mon

tagn

ana

Bar

tho-

lom

eus

de [l

ub I

oan-

nes

Bap

tist

a M

onta

ni]

Con

sili

a m

edic

aE

gz. n

ieok

reśl

ony


— 334 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i19

6.S

enen

sis

Hug

oE

xpos

itio

in p

rim

am e

t se-

cund

am fe

n pr

imi C

anon

is

Avi

cenn

ae. —

Acc

.: A

nto-

nius

Fav

enti

nus,

Tra

ctat

us

de fe

bre

Ven

ezia

, Bon

. Loc

atel

-lu

s pr

o O

ct. S

coto

, 27

IV

1498

XV.

101

adl

.; IP

290

1

197.

Sen

ensi

s H

ugo

Exp

osit

io s

uper

Aph

oris

mos

H

ippo

crat

is e

t sup

er C

om-

men

tum

Gal

eni

Ven

ezia

, Bon

. Loc

atel

-lu

s pr

o O

ct. S

coto

, 23

V 1

498

XV.

102

adl

.; IP

290

2

198.

Val

esco

de

Tara

nta

Pra

ctic

a Va

lesc

i de

Tha

rant

a qu

e al

ias

phil

oniu

m d

icit

ur

vna

cum

dom

inni

Joa

nnis

de

Torn

amir

a in

trod

ucto

rio

Lug

duni

, per

Jac

obum

M

yt, 1

516

XV

I. 3

46

XV

I. C

arm

elit

ana

199.

Con

stit

utio

nes

Fra

trum

Or-

dini

s C

arm

elit

arum

Ven

ezia

, [Io

. Em

er. d

e S

pira

pro

] Luc

ant.

Giu

n-ta

, 29

IV 1

499

XV.

6 a

dl.;

IP 5

100

Zaw

iera

pie

rwsz

y dr

ze-

wor

ytni

czy

herb

kar

me-

litó

w, p

oza

tym

na

końc

u za

mie

szcz

ono

post

anow

ie-

nia

kapi

tuły

pro

win

cjal

nej

w P

ozna

niu

w 1

540

r.

200.

Am

bros

ius

Car

mel

ita

Qua

drag

esim

ale

Egz

. nie

okre

ślon

y

201.

Bac

on (B

acon

thor

pe)

Joan

nes

Joan

. Bac

honu

s A

verr

oist

a-ru

m p

rinc

eps

supe

r qu

atuo

r S

ente

ntia

rum

libr

os

Ven

etii

s, s

umpt

ibus

he-

redu

m O

ctav

iani

Sco

ti,

1526

XV

I. 1

42

202.

Bac

on (B

acon

thor

pe)

Joan

nes

Quo

dlib

eta

Joan

nis

Bac

ho-

nis

Car

mel

ite

theo

logi

pro

-fu

ndis

sim

i

Ven

etijs

, ope

ra &

impe

n-si

s he

redu

m O

ctau

iani

S

coti

, 152

7

XV

I. 1

43 a

dl.

203.

Man

tuan

us B

apti

sta

De

suor

um te

mpo

rum

ca-

lam

itat

ibus

, cum

add

itio

ne

Fra

ncis

ci C

eret

i

Ven

ezia

, Iac

obus

Pen

-ti

us, 1

0 IX

149

9X

V. 2

2 ad

l.; I

P 7

59P

rzyn

ależ

ność

pra

wdo

po-

dobn

a


— 335 —

L.p

. A

uto

rT

ytu

łA

dre

s w

ydaw

nic

zyS

ygn

atu

raU

wag

i20

4.M

antu

anus

Bap

tist

aIn

Rob

ertu

m S

ever

inat

em

pane

gyri

cum

car

men

Som

-ni

um R

oman

um E

pigr

amat

a ad

Fal

cone

m

Ven

ezia

, Iac

obus

Pen

-ti

us, 6

VII

I 14

99X

V. 2

1 ad

l.; I

P 7

62P

rzyn

ależ

ność

pra

wdo

po-

dobn

a

205.

Man

tuan

us B

apti

sta

Par

then

ice

prim

a, s

ive

Ma-

rian

a A

d B

eata

m M

aria

m

Vir

gine

m v

otum

pos

t feb

rim

ac

erri

mam

Ven

ezia

, Iac

obus

Pen

-ti

us, 1

6 V

II 1

[4]9

9X

V. 1

9 ad

l.; I

P 7

69P

rzyn

ależ

ność

pra

wdo

po-

dobn

a

206.

Man

tuan

us B

apti

sta

Par

then

ice

secu

nda,

siv

e C

atha

rina

ria

Ven

ezia

, Iac

obus

Pen

-ti

us, 1

4 V

II 1

499

XV.

20

adl.;

IP

762

Prz

ynal

eżno

ść p

raw

dopo

-do

bna

207.

Pal

aeon

ydor

us I

oan-

nes

Lib

er tr

imer

estu

s de

pri

nci-

pio

et p

roce

ssu

ordi

nis

Car

-m

elit

ici

Mai

nz, P

etru

s vo

n F

rie-

dber

g pr

o I.

de

Cro

nene

-be

rg, 1

497

XV.

23

adl.;

IP

319

4P

rzyn

ależ

ność

pra

wdo

po-

dobn

a

208.

Pol

ucii

s Io

anne

s M

a-ri

a de

Vit

a S

. Alb

erti

de

Abb

atib

us

de D

repa

no S

icul

o sa

crae

re-

ligi

onis

B. M

. de

Mon

te C

ar-

mel

o

Ven

ezia

, s. t

yp.

1499

/150

0]X

V. 5

adl

.; IP

453

7Za

wie

ra p

ierw

szy

drze

wo-

rytn

iczy

her

b ka

rmel

itów

Spis rękopisów średniowiecznych biblioteki Karmelitów na Piasku...

— 336 —

anekS 4

SpiS rękopiSóW średnioWiecznych biblioteki karmelitóW na piaSku

Sporządzony na podStaWie SzczegółoWego opracoWania paWła m. prokopa (mpS W akkr)

Rkps 211 Andreas Hispanus de Escobar, Lumen confessorum; Sermones.XV w., pap.

Rkps 212 Guilelmus Durantus, Divinorum rationale officiorum.1436 r. (8 VIII), Miechów, dla bakałarza Jana z Sułowa, pap.

Rkps 213 Piotr Lombard, Secundae libri Sententiarum.XV w., pap.

Rkps 214 Brigitta s., Revelationes.1386 r. (27 VII), pap.

Rkps 215 Tomasz z Akwinu, Summae theologiae secunda secundae.1429 r. (2 IX), pap.

Rkps 216 Gregorius I papa, Moralia seu Expositio in Job.XV w., pap.

Rkps 217 Alanus ab Insulis, De sex alis Cherubim;Guilhelmus Paraldus, Summa de vitiis;[De sacramentis].1473 r., pap.

Spis rękopisów średniowiecznych biblioteki Karmelitów na Piasku...

— 337 —

Rkps 218 [Quaestiones diversae];[Martinus Bohemus vel Nicolaus de Błonie], Sermo ad clerum de novo sacerdote;Iacobus Pallodini de Tharamo, Consolatio peccatorum seu Processus Belial;Sermo de dedicatione ecclesiae;[Sermones de tempore, (Florentinus, Sermones super quadragesimam et pas-chales?)];[De passione Christi];[Sermones];[Vita sanctorum et sermones];De Assumptione.1433 r.[8 kwietnia], przepisał Jakub z Pabianic, pap.

Rkps 219 Sermones,ok. 1450., pap.

Rkps 220. Nicolaus de Błonie, Sermones dominicales1464 r., dla bakałarza Szymona, pap.

Rkps 221 Ambrosius ep. Mediolanensis, De officiis ministrorum, De Abra-ham, De Isaac, De bono mortis, De fuga saeculi, De Iacob et vita beata, De Ioseph, De benedictionibus patriarchum, Apologia prophetae David, De Na-butha, De Salomone, Liber de mysteriis, De sacramentis;Hugo Ripelin de Argentina, Compendium theologicae veritatis [olim sub no-mine Alberti Magni].XV w., pap.

Rkps 222 Sermones de sanctis.XV w., pap.

Rkps 223 [Sententiae diversae]; Inventatorium pauperum sive tabula decreto-rum; [Tituli et capitula decretalium]; Tabula clementinarum; Tabula decreti per fratrem Nicolaum OP [de Avesiaco?].1475 r., pap.

Rkps 224 Nicolaus de Cracovia Wigandi, Postillae de sanctis, Quadragesi-male, Sermones, [de passione Christi].1471 r. (23 XI), pap.

Rkps 230 Ioannes Burchardi, Pupillus.XV w., pap.

Inwentarz kodeksów muzycznych i liturgicznych Biblioteki OO. Karmelitów...

— 338 —

anekS 5

inWentarz kodekSóW muzycznych i liturgicznych biblioteki oo. karmelitóW

W krakoWie na piaSku opracoWany przez jana gołoSa W 1966 roku

Rkps perg. 1 GRADUALE CARMELITARUM Rkps perg., 1644, Kraków, k. 260 + II, 75 x 52 cm Oprawa: deska obciągnięta białą skórą tłoczona w orna-

menty. Na przedniej i dolnej okładce po cztery narożniki mosiężne z orłami. Na środku obu okładek guzy z wize-runkiem NMP. Klamry i paski skórzane z okuciami. Rę-kopis sporządzony przez o. Stanisława ze Stolca w roku 1644, liczne miniatury i floratury.

Rkps perg. 2 ANTIPHONALE DE SANCTIS Rkps perg., 1744, Lwów, s. 91 + I perg., + II pap. 74 x 48 cm Notacja: Nota quadrata na czterolinii, częściowo menzura Oprawa: deska obciągnięta brązową skórą. Na przedniej

i tylniej okładce po cztery narożniki nieozdobne i guzy. Rękopis wykonany przez o. Marcina Rubczyńskiego dla klasztoru OO. Karmelitów we Lwowie.

Rkps perg. 3 GRADUALE Rkps perg., 1744, Lwów, s. 124 + I perg., + IV pap., 73,5

x 48 cm Notacja: Nota quadrata na czterolinii, częściowo menzura Oprawa: deska obciągnięta brązową skórą. Okucia mo-

siężne bez ozdób. Na przedniej i tylnej okładce pośrodku guzy z godłem zakonu.

Rękopis wykonany przez o. Marcina Rubczyńskiego dla klasztoru OO. Karmelitów we Lwowie.


— 339 —

Rkps perg. 4 MISSALE Rkps perg., 1745, Lwów, k. III+ 70, 71,5 x 48 cm Notacja: Nota quadrata na czterolinii. Oprawa: deska obciągnięta brązową skórą. Na przedniej

i tylnej okładce po pięć guzów mosiężnych. Klamry, na-rożniki i guzy ozdobne. Rękopis wykonany przez o. Mar-cina Rubczyńskiego dla klasztoru OO. Karmelitów we Lwowie.

Stara sygnatura: 119/ 36Rkps perg. 5 GRADUALE Rkps perg., w. XVII, [Kraków], k.166 + II pap., 68,5 x 48 cm Notacja: Nota quadrata na czterolinii. Częściowo men-

zura. Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową tłoczoną w or-

namenty figuralne i roślinne o charakterze renesanso-wym. Na przedniej i tylniej okładce po cztery narożniki mosiężne z orłami. Na przedniej okładce guz z wizerun-kiem św. Eliasza, na tylniej św. Elizeusza. Klamry ozdob-ne. Liczne miniatury.

Rkps perg. 6 ANTIPHONARIUM DE TEMPORE Rkps perg., 1742, s. 178 + I k. pap., 63,5 x 42 cm Notacja: Nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta brązową skórą tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne. Na przedniej i tylnej okład-ce po cztery narożniki mosiężne z ornamentem „rocaille”. Na środku przedniej i tylniej okładziny guzy z godłem zakonu.

Rękopis sporządzony przez o. Bonawenturę Kiełkowicza w roku 1742. Inicjały malował o. Eliasz Samnocki i Mak-symilian Lachowski.

Rkps perg. 7 MISSALE Rkps perg., 1747, Lwów, s.127 + IV k., 63 x 45 cm. Notacja: Nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową. Na przedniej

i tylniej okładce po cztery narożniki mosiężne bez ozdób. Guzy, klamry i paski skórzane z okuciami.

Rękopis sporządzony przez o. Marcina Rubczyńskiego dla klasztoru OO. Karmelitów we Lwowie.

Rkps perg. 8 ANTIPHONALE Rkps perg., 1742, s. 136 + VI, 63 x 41 cm Notacja: Nota quadrata na 4 -linii Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne o charakterze renesanso-


— 340 —

wym. Na przedniej i tylniej okładce po cztery narożniki mosiężne nieozdobne. Klamry.

Stara sygnatura: 118/ 36Rkps perg. 9 ANTIPHONALE DE SANCTIS Rkps perg., 1744, Lwów, k. 83 + I, 62 x 41,5 cm Incipit: Commune sanctorum antiphonis… Explicit: Dona nobis pacem Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową. Okucia mo-

siężne bez ozdób. Guz z godłem Zakonu na górnej okła-dzinie.

Rękopis wykonany przez o. Marcina Rubczyńskiego dla klasztoru OO. Karmeliów we Lwowie.

Rkps perg. 10 ANTIPHONARIUM DE SANCTIS Rkps perg., 1743, s. 122 + VII k. pap., 62 x 41 cm Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta brązową skórą tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne [radełka]. Na przedniej i tyl-nej okładce po cztery narożniki mosiężne z ornamentem „rocaille”. Na środku przedniej i tylniej okładziny guzy z godłem zakonu. Na górnej okładzinie napis tłoczony złoto: Antiphonarium de Sanctis totius Anni.

Rękopis sporządzony przez o. Bonawenturę Kiełkowicza. Inicjały malował o. Eliasz Samnocki.

Rkps perg. 11 CANTIONALE Rkps perg., w. XVIII, k. 24 + I, 61x 41,5 cm Incipit: Te lucis ante terminum Explicit: Patrem… confiteor unum baptismam Notacja: chóralno-menzuralna Oprawa: tektura obciągnięta brązową skórą bez ozdób.Rkps perg. 12 ANTIPHONARIUM DE SANCTIS AESTIVALE Rkps perg., 1394–1397, Praga, k. 201 + XII k. pap., 52

x 35 cm Notacja: nota quadrata na czterolinii. Od str. 370 palimp-

sest — wydrapana wersja pierwotna i wpisana później inna niedbałym pismem prawdopodobnie osiemnasto-wiecznym

Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową tłoczoną w or-namenty roślinne i figuralne. Okucia, narożniki i guzy współczesne rękopisowi. Rękopis był reperowany i opa-trzony kartą tytułową w 1743 roku za przeora Bonawen-tury Kiełkowicza.


— 341 —

Rkps perg. 13 ANTYFONARZ Rkps perg., w. XV[?] , k. 140 [pierwotnie 198], 50 x 35 cm Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne o charakterze renesanso-wym [radełka]. Ślady okuć i klamer oraz resztki pasków skórzanych.

Dwubarwne inicjały i miniatury. Brakuje wielu kart. Proweniencja: Pieczęć z 1. poł. XX w. klasztoru OO. Kar-

melitów we Lwowie. Stare sygnatury: 104/36; 234Rkps perg. 14 ANTIPHONARIUM DE SANCTIS ET DE TEMPORE

HIEMALI Rkps perg., 1394, Praga, k. 270, 50 x 35 cm Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągniętą skórą brązową tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne. Okucia, narożniki i guzy naśladujące kamienie szlifowane w mosiądzu [XIV w.].

Rękopis był reperowany i opatrzony kartą tytułową w roku 1743 za przeora Bonawentury Kiełkowicza.

Rkps perg. 15 ANTYFONARZ Rkps perg., 1468, k. 200 + I [brak 109–110], 48 x 34,5 cm Incipit: Alleluja… Vespere autem Explicit: Stanislaus in agmine Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą jasną tłoczoną w orna-

menty roślinne i figuralne o charakterze renesansowym. Ślady okuć.

Wielobarwne miniatury. Na karcie 190v napis: Anno Domini Millesimo quatuor-

centesimo sexagesimo octavo. Feria quinta. Ante Septu-agesimam: Iste liber est terminatus. Oretis pro scriptore Deum et est comparatus per [na marginesie dodane ma-łymi literami] Venerabilem patrem Mathiam.

Stare sygnatury: 120/36Rkps perg.-pap. 16 CANTIONALE Rkps perg.-pap. [karty papierowe naklejone na perga-

minowe], w. XVIII, kart 3 [pierwotnie 4], 47 x 33,5 cm Notacja: chóralno-menzuralna czarna na czterolinii Oprawa: tektura w złym stanie. Zawartość: Ave Stella Matutina na głosy Tenoro i Basso.

Głosu basowego brak. Aaron amygdalum mundi na głosy Tenoro i Basso.


— 342 —

Na tylnej wkładce papierowej napis: Ex Bibliotheca Car-melitarum Cracoviensis S. Thomae Apostoli.

Rkps pap. 17 KYRIALE Rkps pap. w. XVIII, k. 52, 46 x 30 cm Notacja: Czarna menzuralna na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową bez ozdób.

Resztki jednej klamry. Zawartość: Chorał i pseudo-chorał, także harmonizowa-

ny Stara sygnatura: 235Rkps pap. 18 KYRIALE I GRADUALE Rkps pap., 1738, k. 204 + II + VIII, 45 x 28,5 cm Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne o charakterze renesanso-wym. Na przedniej i tylniej okładce po cztery narożniki i guzy mosiężne ozdobne z napisami gotyckimi, przenie-sione zapewne ze starszych opraw. U dołu okładek oku-cia mosiężne z guzami imitującymi kamienie szlifowane; takież klamry z guzami. Brak grzbietu, dolna okładzina odrywa się od bloku.

Rękopis sporządzony za przeora Bonawentury Kiełkowi-cza przez skryptora brata S[ergiusza] G.[ałuszkiewicza] w 1738 roku dla klasztoru karmelitów krakowskich.

Uwagi: Przed kartą 67 karta z napisem: Ordinarium Missarum de Tempore per Annum.

Stare sygnatury: 121/36Rkps pap. 19 KYRIALE Rkps pap. w. XVIII, k. 62 + IV, 43 x 29 cm Notacja: czarna menzuralna na 5-linii Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne o charakterze renesanso-wym, dwie uszkodzone klamry. Na dolnej okładce tłok — godło Karmelitów.

Zawartość: schematy mszalne chóralne i pseudo-chóral-ne.

Stare sygnatury: 157/29; 2090Rkps perg. 20 COMMUNAE SANCTORUM Rkps perg., w. XVI, s. 201 + IV + XV pap., 41 x 29 cm Incipit: Venite exultemus Domino Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne. Okucia, narożniki i guzy


— 343 —

ozdobne mosiężne. Rękopis był reperowany w 1743 roku za przeora Bonawentury Kiełkowicz.

Uwagi: częściowo palimpsest. Stare sygnatury: M 6; 119/29; 2089; Kodeks IIIRkps perg.-pap. 21 CANTIONALE Rkps perg.-pap., 1727, k. 68 + III + IV, 40,5 x 35 cm Notacja: chóralno-menzuralna na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne oraz z wizerunkiem Ukrzy-żowania na środku. Na okładkach po cztery guzy mosięż-ne ozdobne. Na tylnej okładce guz i klamry. Oprawa ma charakter renesansowy. Górna okładzina oderwana od bloku. Rękopis wykonany za przeora Grzegorza Radwań-skiego przez o. Bonawenturę Kiełkowicza w roku 1727 dla klasztoru Karmelitów krakowskich.

Stare sygnatury: 123/29; 2091Rkps pap. 22 ANTIPHONARIUM Rkps pap. w. XVIII, s.130 + 24, 39,5 x 28 cm Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą białą cielęcą tłoczoną

w ornamenty figuralne i geometryczne o charakterze renesansowym. Na przedniej okładce resztki ozdobnych okuć i klamer, tłoczony napis Antiphonarium Carmeli-tarum.

Rękopis pisany pismem niedbałym, bardzo zniszczony. Na przedniej i tylniej wyklejce zapis muzyczny.

Stare sygnatury: FRkps perg. 23 CANTIONALE Rkps perg., 1720, s.41 + III, 38,5 x 31 cm Notacja: nota quadrata na czterolinii częściowo z elemen-

tami menzuralnymi Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne o charakterze renesanso-wym. Rękopis rubrowany, inicjały ozdobne.

Rękopis pisany za przeora Grzegorza Radwańskiego w roku 1720

Stare sygnatury: 118/29; 2092Rkps pap. 24 GRADUALE ROMANUM Rkps pap. w. XVIII, k.171 + I + I, 37 x 25,5 cm Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą cielęcą tłoczoną w or-

namenty roślinne i figuralne o charakterze renesanso-wym. Resztki klamer mosiężnych ozdobnych. Na przedniej


— 344 —

karcie napis: „Pro Ecclesia Sancti Thomae Ap.” i pieczęć współczesna [XX w.] biblioteki konwentu krakowskiego.

Stare sygnatury: 151/29; 2534Rkps perg. 25 PSAŁTERZ, Rkps pap., 1747, Marcin Rubczyński Psałterz od niedziel Adwentu do Niedzieli Palmowej

włącznie zawiera psalmy Nieszporów, Godzin mniejszych, Completorium.

Rkps pap. 26 TRAKTAT O AKCENTACH Rkps pap., 1782, Kraków, k. 24, 21,8 x 18 cm Prow.: Hic liber scriptus est propria manu Fratris Bene-

dicti Paw[o]łowski pro tunc Novitii Ordinis Carmelita-rum… Cracovia in Arenis Anno 1782.

Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: karton. Stare sygnatury: 62/21; 292Rkps pap. 27 TRAKTAT O AKCENTACH Rkps pap. w XVII, k.28 + nlb. XVIII, 21 x 16 cm Notacja: nota quadrata na rubrowanej czterolinii Oprawa: karton obciągnięty skórą brązową. Stare sygnatury: 177Rkps pap. 28 TRAKTAT O AKCENTACH Rkps pap. w. XVIII, k.50 + nlb. I, 19,8 x 17 cm Notacja: nota quadrata na rubrowanej czterolinii Oprawa: karton. Stare sygnatury: 288/14; 4635Rkps pap. 29 KANCJONAŁ Rkps pap. w. XIX, s.118 + nlb. VIII, 19,8 x 12,5 cm Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: współczesna Uwagi: w środku rękopisu napis po holendersku [Hot van

het… vers dvor hetgeheele hor te singen]. Na przedniej wyklejce napis: Ad usum fr. Augustini

Stare sygnatury: 76Rkps pap. 30 INSTRUCTIO BREVIS Rkps pap. w. XVII, s.65 + nlb.9, 19,5 x 15 cm Notacja: nota quadrata na rubrowanej czterolinii Oprawa: karton obciągnięty skórą brązową w złym sta-

nie, bez ozdób. Stare sygnatury: 6063; 324Rkps pap. 31 KANCJONAŁ Rkps pap. w. XVIII, k.32, 19,5 x 15,8 cm Incipit: Veni Creator Spiritus


— 345 —

Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: karton obciągnięty skórą brązową bez ozdób.Rkps pap. 32 TRAKTAT O CHORALE i tzw. “DIRECTORIUM CHO-

RIS” Rkps pap., 1739, s.112 + nlb. IX, 26,5 x 22 cm Notacja: Nota quadrata na rubrowanej czterolinii Oprawa: karton obciągnięty skórą brązową bez ozdób Zawartość: zawiera w I części odpis starszego traktatu,

zaczynającego się od słów: „Instructio brevis ad usum iuventuti studiosae per Capita et questiones porrecta”. Rękopis został wykonany przez brata Sergiusza Gałusz-kiewicza ex diversis authoribus w roku 1739 przy współ-udziale ojca Bonawentury Kiełkowicza.

Stare sygnatury: 7421; 208/11Rkps pap. 33 KANCJONAŁ Rkps pap. ok. 1700, k. 40, 18,5 x 15 cm Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: deska obciągnięta skórą brązową bez ozdób. Uwagi: pisane prawdopodobnie przez brata Wiktora. Na

przedniej wyklejce napisy polskie i hebrajskie umiesz-czone później. Rękopis współoprawny z drukiem Proces-sionale Fratrum Ordinis B. M. Virginis de Monte Car-meli…, Kraków, Druk. Łukasza Kupisza, 1666.

Rkps pap. 34 LAMENTACJE NA WIELKI TYDZIEŃ Rkps pap., 1671, k.32, 19,5 x 15 cm Incipit: Quoniam ipsius est mare… Domine qui fecit Notacja: nota quadrata na czterolinii Oprawa: współoprawna z rkp 35. Uwagi: Rękopis pochodzący z klasztoru żeńskiego ze

względu na następujące napisy: „Po Benedictus Dwie siostry po trzykroć na przemiany śpiewają” [k.26 przy Kyrie], albo: „Dwie w pośrodku chóru”[ k.27]. Podobnych wskazówek jest więcej. Karta tytułowa ozdobna. Na jej odwrocie napis cyrylicą: „Gospodi pomiłuj. Amin”. Na k. 1r. „Hospody, Hospody ne chody koło wody”.

Na wyklejce tylniej okładki: „Pryidite pokłonimsia Ho-spodu” pisane alfabetem łacińskim. Rękopis współopraw-ny z rkps 33 oraz drukiem „Processionale” z roku 1666. Foliacja długopisem ciągła łączna z rkps 33.

Prow.: 1. Fr. Wiktor. 2. Druk, z którym został oprawiony rękopis posiada pieczęć klasztoru karmelitów we Lwo-wie (z 1. poł. XX w.).


— 346 —

Spis fotografii

— 347 —

SpiS fotografii

Fot. 1. Bolesław Huczyński w bibliotece karmelitów na Piasku, przed 1939 r. (fot. ze zbiorów AKKr) ............................................. 14

Fot. 2. Ioannes Soreth, Expositio paraenetica in Regulam Carmelitarum, Parisiis, apud Iosephum Cottereau, 1625. Fotografia karty tytułowej (fot. autor) .......................................... 29

Fot. 3. Sprowadzanie karmelitów do Krakowa. Obraz na sklepieniu krużganków klasztoru karmelitów w Krakowie (fot. autor) ...................................................................................... 36

Fot. 4. Bulla Bonifacego IX z 5 stycznia 1401., AKKr, sygn. Perg. 5 (fot. ze zbiorów AKKr) ................................................................... 38

Fot. 5. Pożar klasztoru w roku 1587. Obraz na sklepieniu krużganków klasztoru karmelitów w Krakowie na Piasku (fot. autor) ...................................................................................... 39

Fot. 6. Plan klasztoru karmelitów na Piasku z 2 poł. XVII w. , AKKr, sygn. 862 (fot. autor) ...................................................................... 46

Fot. 7. Jan Baptysta de Lezana. Fresk w bibliotece karmelitów na Piasku w Krakowie z roku 1698 (fot. P. Droździk) ....................... 55

Fot. 8. Prorok Eliasz. Daniel a Virgine Maria, Speculum Carmelitanum, t. 1, Antverpia, Michael Knobbar, 1680 (fot. autor) ...................................................................................... 57

Fot. 9. Fragment konstytucji karmelitańskich z rozdziałem De libraria et custodia librarum (Wenecja 1499) (fot. autor) ........... 63

Fot. 10. Karmelita Joannes (Soreth?) w bibliotece klasztornej. Fresk z 1698 roku w bibliotece karmelitów na Piasku (fot. P. Droździk) ............................................................................ 72

Fot. 11. Klasztor na Piasku pod Krakowem. Fragment widoku Krakowa Georga Brauna i Franza Hogenberga z 1605 r. (fot. ze zbiorów AKKr) ................................................................... 74

Spis fotografii

— 348 —

Fot. 12. Wpis Świętosława Milczącego z 1486 r. Gregorius I, Moralia in Job, Venezia 1480, BKKr, sygn. XV. 266 (fot. ze zbiorów AKKr) ................................................................... 80

Fot. 13. Komentarze sporządzone ręką Jana Sakrana. Petrus Lombardus, Sententiarum libri IV, Bazylea 1487, BKKr, sygn. XV. 225 (fot. autor) ............................................................... 83

Fot. 14. Superekslibris Jana z Kazimierza. Antonius de Fantis, Tabula Generalis …, Venetiis, per Petrum de Quarengiis, 1516, BKKr, sygn. XVI. 604 (fot. autor) ........................................ 86

Fot. 15. Mikołaj z Błonia, Sermones dominicales, 1464 r., BKKr rkps 220 (fot. autor) ............................................................ 92

Fot. 16. Fragment Revelationes św. Brygidy z 1386, BKKr, rkps 214 (fot. autor) ...................................................................................... 93

Fot. 17. Epifania. Antiphonarium de sanctis et de tempore hiemalis, Praga 1394, BKKr rkps perg. 14 (fot. D. Kołakowski) ................. 95

Fot. 18. Inicjał Q. Vincentius Bellovacensis, Speculum naturale, Strassburg 1481, BKKr, sygn. XV. 368 (fot. ze zbiorów AKKr) ... 97

Fot. 19. Superekslibris Piotra Kmity na okładce Homilii Jana Chryzostoma (Basilea 1530), BKKr, sygn. XVI. 144 (fot. autor) .................................................................................... 104

Fot. 20. Gmerk Baltazara Behema z 1484 r., Alb. de Eyb, Margarita poetica, [Strassburg 1479], BKKr, sygn. XV. 327 (fot. autor) .... 106

Fot. 21. Oprawa konstytucji karmelitańskich wydanych w Wenecji w 1499 r. (fot. autor) .................................................................... 113

Fot. 22. Oprawa drugiego tomu Postylli Mikołaja z Liry, BKKr, sygn. XV. 257 (fot. autor) ............................................................. 116

Fot. 23. Okucie klamry ze znakiem introligatora na okładce Pantheologii (Nürnberg 1477), BKKr, sygn. XV. 367 (fot autor) ..................................................................................... 118

Fot. 24. Grawerowany tytuł na okuciach trzeciej i czwartej części komentarzy św. Bonaventury do Sentencji Piotra Lombarda, BKKr, sygn. XV. 256 (fot. autor).................................................. 120

Fot. 25. Antiphonarium de sanctis et de tempore hiemalis, Praga 1394, BKKr rkps perg. 14 (fot. D. Kołakowski) .................................... 123

Fot. 26. Zapis z 1626 r. odnoszący się do biblioteki. Liber perceptarum et expensarum…, AKKr, sygn. 703, s. 76 (fot. autor) ................. 130

Fot. 27. Wydatki na wyposażenie i ozdobienie biblioteki karmelitów na Piasku z 1698 r., AKKr, sygn. 704 (fot. autor) ....................... 132

Spis fotografii

— 349 —

Fot. 28. Freski z 1698 roku w bibliotece karmelitów na Piasku w Krakowie (fot. D. Kołakowski). ............................................... 133

Fot. 29. Fryz na północej ścianie biblioteki karmelitów na Piasku w Krakowie (fot. D. Kołakowski) ................................................ 135

Fot. 30. Malowidło na suficie w bibliotece karmelitów na Piasku przedstawiające Sobór Efeski (fot. P. Droździk) ......................... 137

Fot. 31. Portret o. Marcina Charzewicza, po 1687 r. Klasztor karmelitów na Piasku w Krakowie (fot. P. Droździk) ................ 141

Fot. 32. Proweniencja o. Serapiona Knypera. Benedetto Fedele, Sacri panegirici, Wenecja 1641 (fot. autor) .......................................... 145

Fot. 33. A. Rogowski, Regia Angelorum…, Kraków 1697, BKKr, sygn. Pol. 1085 adl. (fot. autor) ................................................... 154

Fot. 34. Przykład wpisu proweniencyjnego o. Jacka Duracza (fot. autor) .................................................................................... 158

Fot. 35. Przykładowa proweniencja o. Aleksandra Koślińskiego. M. Ayguani, Quaestiones disputatae in quatuor libros Sententiarum, Venetiis 1622 (fot. autor) .................................... 160

Fot. 36. Rękopis o. Aleksandra Koślińskiego Fundationes monasteriorum…, Rzym, AGC, sygn. II Polonia, Varia 2 (fot. autor) .................................................................................... 163

Fot. 37. Wpis o. Marcina Charzewicza na karcie tytułowej Historico-theologicum Carmeli Armamentarium Franciszka Bonae Spei (Antwerpia 1669) (fot. autor) .............................................. 166

Fot. 38. Proweniencja o. Marcina Behma ad usum incertum w zakupionej w czasie studiów rzymskich książce. A. Gabrieli, Lettere di complimenti semplici, Roma 1684 (fot. autor) ........... 173

Fot. 39. Wpis o. Serapiona Kociełkowicza. Th. Stratius, Instructio pro fratribus carmelitis…, Rzym 1640 (fot. autor) ........................... 176

Fot. 40. Proweniencja o. Fulgentego Miedzińskiego. Jan Drews, Breviarium asceticum, Brunsberga 1700 (fot. autor) ................ 178

Fot. 41. Proweniencja o. Bonawentury Kiełkowicza w Clypeus Philosophiae Thomisticae…, Wenecja 1729 (fot. autor) ............. 182

Fot. 42. Proweniencja o. Stanisława Strzałkowskiego w nabytej w Rzymie w 1767 roku książce. Andreas Pissini, Naturalium doctrina…, Augustae Vindelicorum 1675 (fot. autor) ................ 186

Fot. 43. Dzieła św. Augustyna podarowane bibliotece karmelitów na Piasku przez Rocha z Poznania w 1603 r. (fot. autor) ............... 189

Spis fotografii

— 350 —

Fot. 44. Portret o. Eliasza Naymana (zm. 1695) w klasztorze karmelitów na Piasku (fot. P. Droździk) ..................................... 191

Fot. 45. Przykładowy zapis donacji testamentalnej ks. Stanisława Jurkowskiego (fot. autor) ............................................................ 193

Fot. 46. Superekslibrys Jakuba Ostrowskiego. I. Giron, Promptuarium concionum festivalium…, Koln 1612 (fot. autor) .................................................................................... 194

Fot. 47. Księgozbiór Antona Schneebergera w bibliotece karmelitów na Piasku (fot. autor) ................................................................... 195

Fot. 48. Zapisy proweniencyjne Antona Schneebergera oraz Jakuba i Krzysztofa Naymanów (fot. autor) ............................................ 196

Fot. 49. Inwentarz biblioteki karmelitów z 1595 r., AKKr, sygn. 645 (fot. autor) .................................................................................... 200

Fot. 50. Karta tytułowa katalogu biblioteki na Piasku z 1665 r. Fotografia z mikrofilmu (fot. ze zbiorów AKKr) ......................... 206

Fot. 51. Inwentarz biblioteki karmelitów na Piasku z lat 1712–1726, AKKr, sygn. 700 (fot. ze zbiorów AKKr) ..................................... 208

Fot. 52. Inwentarz biblioteki karmelitów na Piasku z lat 1712–1726, AKKr, sygn. 700 (fot. autor) ........................................................ 211

Fot. 53. Inwentarz biblioteki z ok. 1794 r., Inventarium Bibliothecae Conventus…, AKKr, sygn. 701 (fot. autor) ................................. 217

Fot. 54. Działy w katalogu biblioteki klasztoru karmelitów na Piasku z ok. 1794 r., AKKr, sygn. 701 (fot. autor) .................................. 223

Fot. 55. Marinus Moszkowicz, Thesaurus seu Concha Gemmarum, Poznań, ok. 1638–1644 (fot. P. Droździk) ................................... 225

Fot. 56. Bazyli Żebrowski, Rozmowy uważne i apologi użyteczne…, [Kraków, 1774–1801], AKKr, sygn. 239 (fot. autor) ................... 229

Fot. 57. Graduał karmelitański wykonany przez o. Stanisława ze Stolca, 1644 r. (fot. ze zbiorów AKKr) ......................................... 233

Fot. 58. Cantionale z 1727 r. wykonane przez o. Bonawenturę Kiełkowicza, BKKr, rkp. 21 (fot. ze zbiorów AKKr) ................... 234

Fot. 59. Antiphonarium de sanctis wykonany przez o. Bonawentury Kiełkowicza z 1743 r., z współudziałem o. Eliasza Samnockiego, BKKr, rkps perg. 10 (fot. ze zbiorów AKKr). ...... 235

Fot. 60. Miniatura z Graduału karmelitańskiego de sanctis, BKKr, rkps perg. 5 (fot. ze zbiorów AKKr) ............................................. 236

Spis fotografii

— 351 —

Fot. 61. Hannibal Roselli, De septem Sacramentis, Poznań, J. Wolrab, 1589 (fot. autor) ........................................................................... 243

Fot. 62. Andrzej Ch. Załuski, Epistolae historico-familiares, Brunsbergae 1711 (fot. autor) ..................................................... 249

Fot. 63. De florum cultura Jana Baptysty Ferrani, Romae 1633 (fot. R. Nestorow) ......................................................................... 250

Fot. 64. Frontispis łacińskiej wersji Ogrodu Fiołkowego Mikołaja Grodzińskiego (Kraków, Off. Schedeliana, 1669) (fot. ze zbiorów AKKr) ................................................................. 251

Fot. 65. Stanisław Sokołowski, Censura Orientalis Ecclesiae, Cracoviae 1592 (fot. autor) .......................................................... 253

Fot. 66. Szymon Makowski, Cursus Philosophicus, Cracoviae 1681 (fot. autor) .................................................................................... 257

Fot. 67. Magni Prophetae Eliae… (Antwerpia 1665) Franciszka Bonae Spei z księgozbioru o. Marcina Charzewicza (fot. autor) ........... 259

Fot. 68. Przykłady opraw w makulaturę pergaminową (fot. autor) ....... 269

Fot. 69. Oprawa księgi z proweniencją o. Alberta Ciepielowicza (fot. autor) .................................................................................... 270

Fot. 70. Oprawa książki należącej do o. Jacka Duracza, z inicjałami, herbem Odrowąż i medalionem ze św. Jackiem (fot. autor) ...... 271

Fot. 71. Oprawa pergaminowa z wytłoczoną proweniencją o. Krzysztofa Sforza w 1633 r. P. Fabrus Faventinis, Disputationes theologicae…, Venezia, 1619 (fot. autor) ..................................... 273

Spis tabel

— 352 —

SpiS tabel

Tab. 1. Rozmieszczenie ksiąg w poszczególnych działach i formatach według katalogu biblioteki karmelitów na Piasku w Krakowie z 1794 roku ................................................................................... 219

Księgozbiór klasztoru karmelitów na Piasku w Krakowie

Documents