-
ii
DRAGASHDRAGASH
PRIZREN
SHTRPCE
GJAKOVE
PEJE
ISTOG
DECANE
KLINE
SKENDERAJ
ZUBIN POTOK
RRAHOVEC
LEPOSAVIQ
VITI
PODUJEVE
VUSHTRRI
KAMENICE
GJILAN
KACANIK
SUHAREKE
SHTIME
FERIZAJ
PRISHTINA
LIPJAN
OBILIQ
MITROVICEZVECAN
FUSHEKOSOVE FUSHEKOSOVE NOVOBERDENOVOBERDE
GLLOGOFC
Prishtina
Mitrovice
Peje
Decane
Gjakove
Prizren
Ferizaj
Gjilan
Skenderaj
Gllogofc
Vushtrri
Tetove Shkup
Kukes
Kumanova
Novi Pazar
Rrahovec
Lipjan
SHQIPERI
MAQEDONI
Kosova
MA
LI I
ZI
SERBI
REPUBLIKAFEDERALE EJUGOSLLAVISE
V ER I U
Mic
hae
l S.
Mill
er /
Hum
an R
ights
Wat
ch,
2002
20km0
Itali
Maqedoni
Bulg
ari
Romani
GreqiShqi
peri
Kroaci
RepublikaFederale eJugosllavise
Serbi
Bosni dhe Hercegovni
Mali i ZioMali i ZiKosova
Slov
enia
Slov
eni
-
iii
NN PUSHTETIN E URDHRAVEKrimet e lufts n Kosov
HUMAN RIGHTS WATCH
NEW YORK WASHINGTON LONDON BRUSSELS
-
iv
Copyright tetor 2002 by Human Rights Watch
All rights reserved.
Prktheu nga origjinali anglisht:
Mustafa NANO, Virgjil MUI
Foto e kopertins: I paidentifikuar
Copyright Fred Abrahams / Human Rights Watch
Kopertina: Rafael Jimnez
Prgatiti pr shtyp: Olizana Pasko
Adresa t Human Rights Watch:
350 Fifth Avenue, 34th Floor, New York, NY 10118-3299
Tel: (212) 290-4700, Fax: (212) 736-1300, E-mail:
[email protected]
1630 Connecticut Avenue, N.W., Suite 500, Washington, DC
20009
Tel: (202) 612-4321, Fax:(202) 612-4333, E-mail:
[email protected]
33 Islington High Street, N1 9LH London, UK
Tel: (171) 713-1995, Fax: (171) 713-1800, E-mail:
[email protected]
15 Rue Van Campenhout, 1000 Brussels, Belgium
Tel: (2) 732-2009, Fax: (2) 732-0471,
E-mail:[email protected]
Web Site Address: http://www.hrw.org
Listserv address: pr tu regjistruar n listn e Human Rights Watch
pr news e-mail,
drgo nj mesazh t bardh n: [email protected]
Botime KORBI
Rruga Mine Peza 232/1/6.
Tel: + 355 4 249130
[email protected]
-
v
Human Rights Watch i shtprkushtuar mbrojtjes s tdrejtave t
njeriut n mbar botn.
Ne qndrojm krah viktimave dheveprimtarve pr t
parandaluardiskriminimin, pr t prkrahurlirin politike, pr t
mbrojtur qenietnjerzore nga trajtimi njerzor nkoh lufte, si dhe pr
ti nxjerrfajtort para drejtsis.
Ne hetojm dhe dshmojm shkeljete t drejtave t njeriut,
ndrsaabuzuesit i bjm prgjegjs.
Ne sfidojm qeverit dhe t gjithata q ushtrojn pushtet, pr tudhn
fund praktikave abuzive, nmnyr q t respektojn t drejtnndrkombtare
lidhur me t drejtate njeriut.
Ne i bjm thirrje publikut dhebashksis ndrkombtare tprqafoj
shtjen e t drejtave tnjeriut pa br dallim.
-
vi
-
vii
Human Rights Watch kryen hetime t rregullta, sistematike lidhur
meabuzimet n fushn e t drejtave t njeriut n rreth shtatdhjet
vendean e knd bots. Reputacioni q kemi fituar pr zbulimet n koh dhe
tbesueshme, ka br q t jemi nj burim thelbsor informacioni pr tgjith
ata q merren me t drejtat e njeriut. N punn ton ne
trajtojmpraktikat e t drejtave t njeriut t ndjekura nga qeverit
pavarsishtnga regjimet politike, rreshtimet gjeopolitike dhe
prkatsit etnike apofetare. Human Rights Watch mbron lirin e
bindjeve dhe t shprehjes,ajo sht pr nj proces t ndershm, trajtim t
barabart para ligjit dhepr nj shoqri civile t shndosh; ne
dokumentojm e denoncojm vrasjet,zhdukjet, torturn, burgosjet
arbitrare, diskriminimet si dhe gjithabuzimet e tjera q cnojn t
drejtat e njeriut, tashm t njohurandrkombtarisht. Synimi yn sht ti
bjm prgjegjse qeverit n qoftse ato shkelin t drejtat e qytetarve t
tyre.
Human Rights Watch zuri fill n vitin 1978, me themelimin e
sektoritpr Europn dhe Azin Qendrore (asokohe i njohur me emrin
HelsinkiWatch). Sot e ksaj dite, n gjirin e saj bjn pjes sektor q
mbulojnAfrikn, Amerikat, Azin dhe Lindjen e Mesme. Ve ktyre,
prfshin edhesektor tematik: at t armve, t drejtat e fmijve dhe t
drejtat e grave.Zyrat e Human Rights Watch ndodhen n New York,
Washington, LosAngeles, Londr, Bruksel, Mosk, Dushanbe dhe Bangkok.
Human RightsWatch sht nj organizat jo qeveritare, e pavarur, e cila
mbshtetetfinanciarisht nga kontributet e individve privatisht dhe
fondacionet nmbar botn. Nuk pranon financime nga qeverit, qoft n
mnyr tdrejtprdrejt qoft trthorazi.
Human Rights Watch
-
viii
N ekipin ton bjn pjes: Kenneth Roth, drejtor ekzekutiv;
MicheleAlexander, drejtor i zhvillimit; Reed Brody, drejtor
juridik; Carroll Bogert,drejtor komunikimi; Barbara Guglielmo,
drejtor i financs; Jeri Laber,kshilltar i posam; Lotte Leicht,
drejtor i zyrs s Brukselit; MichaelMcClintock, zvendsdrejtor i
programeve; Patrick Minges, drejtor ipublikimeve; Maria Pignataro
Nielsen, drejtor i burimeve njerzore;Jemera Rone, konsulent;
Malcolm Smart, drejtor i programeve; WilderTayler, konsulent i
prgjithshm, dhe Joanna Weschler, prfaqsuespran Organizats s Kombeve
t Bashkuara.
Drejtor rajonal t Human Rights Watch jan: Peter Takirambudde,pr
Farikn; Jose Miguel Vivanco, pr Amerikat; Sidney Jones, pr
Azin;Holly Cartner, pr Europn dhe Azin Qendrore; dhe Hanny
Megally,pr Lindjen e Mesme dhe Afrikn e Veriut. Drejtort e sektorve
tematikjan: Joost R. Hiltermann, pr armt; Lois Whitman, pr fmijt;
dheRegan Ralph, pr grat.
Antar t trups s drejtorve jan: Jonathan Fanton, kryetar;
LisaAnderson, Robert L. Bernstein, David M. Brown, William
Carmichael,Dorothy Cullman, Gina Despres, Irene Diamond, Adrian W.
DeWind,Fiona Druckenmiller, Edith Everett, Michael E. Gellert,
Vartan Gregorian,Alice H. Henkin, James F. Hoge, Stephen L. Kass,
Marina Pinto Kaufman,Bruce Klatsky, Joanne Leedom-Ackerman, Josh
Mailman, Yolanda T.Moses, Samuel K. Murumba, Andrew Nathan, Jane
Olson, Peter Osnos,Kathleen Peratis, Bruce Rabb, Sigrid Rausing,
Orville Schell, SidSheinberg, Gary G. Sick, Malcolm Smith, Domna
Stanton, John J.Studzinski dhe Maya Wiley. Kryetar themelues i
Human Rights Watchsht Robert L. Bernstein.
Human Rights Watch
-
ix
FALNDERIME
HYRJE
FJALOR SHPJEGUES
1. PRMBLEDHJE E RAPORTITOfensiva e vitit 19993Hierarkia dhe
zinxhiri i komandaveGjykata e Krimeve t LuftsAbuzimet e UK-sRoli i
Komunitetit Ndrkombtar
2. KONTEKSTI HISTORIKHyrjeHistori e shkurtr e konfliktit n
Kosov
Kosova n Republikn Federale Socialiste t JugosllavisKosova n
vitet 90Konflikti i armatosur i vitit 1998
Konkluzione
3. FORCAT N KONFLIKTForcat e Republiks Federale t
Jugosllavis
Ushtria Jugosllave (Vojska Jugoslavije)Ministria Serbe e Punve t
Brendshme (MUP)ParaushtaraktZinxhiri i komandave dhe ndarja e
prgjegjsive
Prmbajtja
xvxix
xxv
33
10131416
19192021284063
656870799197
-
x
Struktura dhe strategjia e UK-sShtojc: Gradimet e paslufts t
pjestarve t policis Serbe e
t ushtris jugosllave
4. MARS-QERSHOR 1999. VSHTRIM I PRGJITHSHMGjeografia e
abuzimeveMasakratViktimat, t humburit e zhvendosja e kufomaveVrasje
t paramenduaraPrdhunimet dhe abuzimet seksualeDbimet e
dhunshmeArrestimet e ndalimet arbitrareShkatrrimi i pronsis private
dhe xhamiveNdotja e depozitave ujoreGrabitja e plakitjaParaburgimet
dhe puna e detyrueshmeKosovart si shqyt njerzorMinat toksore
5. RAJONI I DRENICSIzbicaRezallaPoklekCikatova e vjetrOfensiva e
30 Prillit
VrbofcShtuticaBaksiXhamia e QirezitMiniera e
ShavarinsParaburgimi dhe marrja n pyetje n GllogovacParaburgimi dhe
puna e detyruar
Qyteti i GllogovcitVrasja e civilveParaburgimi e poshtrimiDbimi
i detyruar
105
110
115122126128133137142147151153155157158160
165167174176180186188194197199203207209211213215218
Prmbajtja
-
xi
6. KOMUNA E GJAKOVSQyteti i Gjakovs
Faza e par nga 24 mars deri m 2 prillFaza e dyt nga 7 maj deri m
13 majTrheqja
MejaMotivi: vrasja e pes policveAutort e krimeve
Korenic
7. KOMUNA E ISTOGUTBurgu i Dubravs
BurguBombardimi i NATO-sMasakraZhvarrosjetAutort e krimeve
8. KOMUNA E LIPJANITSllovi
Kriminelt
9. KOMUNA E RRAHOVECITPastasel
10. KOMUNA E PEJSQyteti i Pejs
SpastrimiPlakitjet dhe ZjarrvnietVrasja finalePrdhunimet
QyshkKuadr i prgjithshmVrasjetSulmet n Zahaq dhe n
PavlanFajtort
Lubeniq
223224228235238240247248250
257258259260264273273
277287299
301302
307317317319320324325327329341344355
Prmbajtja
-
xii
11. KOMUNA E PRIZRENITQyteti i Prizrenit
Lagjja TususLagjja Bilbildere
12. RRUGA PRIZREN-GJAKOVBellaerkCelinKrusha e Madhe dhe Krusha e
Vogl
Krusha e MadheKrusha e Vogl
Xrxe
13. KOMUNA E SUHAREKSQyteti i SuhareksBellanicFshati n komunn e
SuhareksTrrnje
14. KOMUNA E VUSHTRRISStudime e Eprme dhe Studime e Poshtme
Sulmi i dats 2 maj mbi varganBurgosjet dhe dbimetT tjera
vrasje
Burgu i Smrekovnics
15. ANALIZ STATISTIKORE E SHKELJEVEKufizime t t dhnaveZbulime t
prgjithshme
Analiz e ekzekutimeve pa gjyq
16. FUSHATA AJRORE E NATO-sE drejta humanitare ndrkombtare dhe
prgjegjshmriaStandartet e aplikuarRastet e vdekjes s civilve n
Kosov
Refugjatt n rrugn Gjakov-DeanCivilt e shprngulur n pyjet e
Korics
359361362366
369370377383385390391
395398409418428
427429429438439444
447449451452
471478475477479482
Prmbajtja
-
xiii
Bombardimi i burgut t DubravsPrdorimi nga NATO i minave
kaset
17. ABUZIMET PAS 12 QERSHORIT 1999HyrjeSulmet mbi
minoritetetDhuna e ushtruar kundr shqiptarve etnik Prgjigja e
bashksis ndrkombtareT burgosurit shqiptar kosovar n Serbi qysh nga
fundi i lufts
18. PUNA E GJYKATS KUNDR KRIMEVE T LUFTSGjykimet kundr krimeve t
lufts brenda venditHetimet kundrejt NATO-s dhe UK-s
19. STANDARTET LIGJORE N KONFLIKTIN EKOSOVS
HyrjeKosova si nj konflikt i brendshm i armatosurAplikueshmria e
Nenit 3 t prbashkt dhe e Protokollit II
Neni 3 i Prbashkt dhe Mbrojtja e Palve Jo LuftueseProtokolli II
dhe Mbrojtja e Personave jo Luftues
E drejta e brendshme Jugosllave
BIBLIOGRAFI E PRZGJEDHUR E T DREJTAVE T NJERIUT N
KOSOVSHNIME
INDEKS
485487
489489491500502508
518522525
527527529531534536542
545547618
Prmbajtja
-
xiv
-
xv
FALNDERIME
Nj raport i ktyre prmasave nuk do t ishte i mundur papjesmarrjen
aktive t shum njerzve. Ky libr ka qn njbashkpunim i stafit,
konsulentve e vullnetarve t Human Rights Watchme njerz t tjer q jan
marr me shtjen e t drejtave t njeriut nKosov.
Projekti u koordinua nga Fred Abrahams-i, hulumtues me prvoj
iHuman Rights Watch. Hulumtimet paraprake n terren u drejtuan
ngahulumtuesit e Human Rights Watch, t cilt vijojn sipas rendit
alfabetik:Fred Abrahams, Bogdan Ivanisevi, Andre Lommen, Joanne
Mariner,Martina Vandenberg e Benjamin Ward, si dhe nga konsulenti i
HumanRights Watch, James Ron. Hulumtimi i mtejshm u drejtua nga
asistentte Human Rights Watch Sahr MuhammedAlly, Alexandra Perina,
KerryMcArthur e Laura Rusu, si dhe nga aspirantt n fushn e
hulumtimeve,Kristie Evenson e John Walkup.
Raporti u shkrua paraprakisht nga Fred Abrahams e Benjamin
Ward,ndonse shum prej hulumtuesve t prmendur m sipr dhan
njkontribut redaksional t rndsishm. Joanne Mariner shkroi
seksionetmbi Prizrenin dhe Pastaseln, Martina Vandenberg shkroi
seksionet mbiprdhunimet, William M. Arkin, nj konsulent ushtarak i
Human RightsWatch, shkroi shumicn e kapitullit mbi NATO-n, dhe
Kristie Evensondha nj dor n seksionin mbi minat toksore. Betsy
Andersen, ndihmsdrejtoresh e departamentit pr Europn dhe Azin
Qndrore t HumanRights Watch dha nj ndihm t madhe pr kapitullin
Konteksti Historik.
Raporti i plot u botua nga Susan Osnos, konsulente e Human
RightsWatc, dhe Michael McClintock, zvends drejtor i programit t
HumanRights Watch. Dinah Pokempner, kshilltar i prgjithshm i Human
Rights
-
xvi
Watch, ndihmoi n saktsimin juridik t raportit. Nj kshillim
juridik probono u dha bujarisht prej Craig Bloom-it e Jeremy
Feigelson-it, q t dy tagjencis juridike Debevoise &
Plimpton.
Hulumtimi e prpilimi i seksioneve t kontekstit historik t
raportit udrejtua nga shum antar e ish-antar t Human Rights Watch,
tcilt filluan t punonin n Kosov qysh m 1990. Prmendim ktu:
KenAnderson, Jeri Laber, Ivana Nizi, Vllatka Mihajllovi, Julie
Mertes,Gordana Igri dhe Peter Bouckaert. Ky raport dhe puna n Kosov
si nje tr nuk mund t oheshin deri n fund pa prkushtimin
eprofesionalizmin e shum personave t tjer t Human Rights Watch,
si:Ken Roth, drejtor ekzekutiv i Human Rights Watch, Lotte Leicht,
drejtori zyrs s Brukselit, Jean-Paul Mathoz, drejtor i komunikimit
me qendrn Bruksel, Bessie Skoures, administrator i zyrs s
Brukselit, CarrollBogert, drejtor i komunikimit, Minky Worden,
drejtor i komunikimitelektronik, Wilder Taylor, kshilltar i
prgjithshm, dhe Rachael Reilly, icili drejtoi n Maqedoni gjat lufts
hulumtimin mbi trajtimin erefugjatve. E nj rndsie t jashtzakonshme
ishte me mprehtsin,pjekurin e mnyrn e drejtimit n prpjekjet pr ta
uar deri n fundkt projekt, Holly Cartner, drejtor i Departamentit t
Europs e t AzisQndrore.
Hartat n kt raport u skicuan nga Michael Miller. Fotografit u
mornnga pjestart e Human Rights Watch Fred Abrahams, Peter
Bouckaert,Joanne Mariner e Benjamin Ward, si dhe nga fotograft
profesionistAlban Bujari e Wade Goddard. Prsa i takon skicimit t
hartave efotografive, dha nj ndihm edhe Veronika Matushaj,
redaktorjaprgjegjse pr fotografit dhe drejtuesja e shrbimeve
kreative, e cilasht pjes e Human Rights Watch.
Asistent t ndryshm t Human Rights Watch, si jan AlexandraPerina,
Aleks Frangos, Rachel Bien, Kaura Rusu, Kerry McArthur, SkyeDonald
dhe Adam Bassine, dhan gjithashtu nj ndihmes tpamueshme. Alex
Frangos ideoi e skicoi faqen Kriza n Kosov nwebsite-in e Human
Rights Watch (www.hrw.org/campaigns/kosovo98/index.shtml), e cila
pati 1,2 milion vizitor m 1999. Nj numr i madhstudentsh e
vullnetarsh dhan po kshtu nj kontribut t vlersueshm.Prmendim ktu
Darja Radullovi-Watkins, Cveta Popovi dhe ErkanAtes.
Analiza statistikore e ktij raporti u drejtua nga nj grup
ekspertsh e
Falnderime
-
xvii
aspirantsh, shum prej t cilve punuan n mnyr vullnetare n atkoh.
Dr. Patrick Ball, zvends drejtor i Projektit Shkencor mbi t
Drejtate Njeriut n Fondacionin Amerikan pr Prparimin n Shkenc
(inicialetn anglisht AAAS), ideoi e ndoqi analizn statistikore.
Procesi i kodifikimitu kooordinua nga Rebecca Morgan, konsulente e
Human Rights Watch.Dr. Herbert F. Spirer, asistent profesor n
Universitetin e Columbia-s,profesor emeritus i Universitetit t
Connecticut-it, dhe konsulent i AAAS-it, drejtoi analizn, prodhoi
grafikat fillestare, e dha kshilla shum trndsishme n momentet e
duhura. Matt Zimmerman i AAAS-it prodhoigrafikat e diagramat
finale. Rishikimi i tyre u realizua nga Dr. FritzSheuren e Tom
Jabine. Nuk mungoi me ekspertizn e tij profesionale Dr.Wray Smith.
Ort t tra pune pr hyrjen e regjistrimin e t dhnavejan t lidhura me
emrat e vullnetarve t mposhtm: Benedicte Benoit,Sabrina Ait-Aoudia,
Mirela Gegprifti, Artan Kafexhiu, Haim Samuels,Miguel Morales,
Yulia Dultcina, Sarah Millar, Aida Repak, SusanaKevorkova, Adam
Greenfield dhe Jasmina Repak. Human Rights Watchi falenderon t
gjith pr kohn q harxhuan e prkushtimin q faln.
Asnj hulumtim n Kosov nuk do t ishte i mundur pa bashkpunimine
asistencn e grupeve dhe veprimtarve t t drejtave t njeriut nKosov e
n rajon, t cilt, krahasuar me organizata apo individ t huaj,punuan
n kushte t nj rreziku shum m t madh. Falenderime tveanta i shkojn
Kshillit pr Mbrojtjen e t Drejtave e Lirive t Njeriutn Prishtin dhe
shum filialeve t ktij Kshilli npr gjith Kosovn,Qendrs s Ligjit
Humanitar, Qendrs pr Mbrojtjen e Grave e Fmijve,fondacionit Nn
Tereza, Komitetit t Helsinkit t Kosovs dhe Komitetitt Helsinkit pr
t Drejtat e Njeriut n Serbi, Shoqats Kosovare t tBurgosurve
Politik, Qendrs Shqiptare t Kshillimit pr Grat e Vajzatn Shqipri,
dhe El Hilal-it n Shkup e Tetov t Maqedonis.
Shum profesionist diplomat, gazetar, avokat, veprimtarhumanitar
e t t drejtave t njeriut dhan nj ndihm t pallogaritshmen tr kt
proces. Ktu, nuk sht e mundur tu prmendet emri tgjithve. Human
Rights Watch do t donte t falenderonte n mnyr tveant personat e
mposhtm: Nora Ahmetaj, Sevdie Ahmeti, Dejan eDushka Anastasijevi,
Ardian Arifaj, Judith Armata, Tina Babarovi,Agron Bajrami, Adem
Bajri, Ilir Bajri, Fazlli Balaj, Sonja Biserko, ZoranQirjakovi,
Vjosa Dobruna, Robin Ellis, Agim Fetahu, Sheri Fink, JoshFriedman,
Carlotta Gall, Benedicte Giaever, Bukurie Gjonbalaj, Wade
Falnderime
-
xviii
Goddard, Dukagjin Gorani, Baton Haxhiu, Mayke Huijbregts, Ylber
Hysa,Natasha Kandi, Flamur Kelmendi, Kosovare Kelmendi,
NekibeKelmendi, Asif Khan, Bajram Krasniqi, Andrea Lako, Ibrahim
Makolli,Paul Miller, Fron Nazi, Lirije Osmani, Marta Palokaj, Jane
Perlez, PaulRisley, David Rohde, Destan Rukiqi, Bexhet Shala,
Milbert Shin, EricStover, Veton Surroi, Gjeraqina Tuhina, Volker
Turk, Mark Vuksani,Mary Wyckoff dhe Ariana Zherka.
Human Rights Watch u sht mirnjohs gjithashtu pr asistencn etyre
organizatave t mposhtme: Misionit t OSBE-s pr Verifikiminn Kosov e
Maqedoni, Misionit t OSBE-s n Kosov, UNHCR-s sShkupit e Prishtins,
organizats Amnesty International, GjykatsNdrkombtare pr Krimet e
Lufts, Zyrs s Komisionerit t Lart tOKB-s pr t Drejtat e Njeriut n
Shkup e Prishtin, UNMIK-ut, KFOR-it dhe organit mediatik ABC
News.
E fundit q duhet thn, por jo m pak e rndsishmja, sht se Hu-man
Rights Watch punoi me nj numr t madh prkthyesish t talentuarprpara,
gjat e pas lufts, t cilt bn shum m tepr se sa prkthimine fjalve, e
pr kt arsye dhan nj kontribut t jashtzakonshm nrealizimin e ktij
raporti. Human Rights Watch u shpreh mirnjohjen nmnyr t veant pr
punn e br Fisnik Abrashit, Ylber Bajraktarit,Ilda Dacit, Virtut
Gaceferit, Ilir Gocajt, Albana Kasapit, AdriatikKelmendit,
Garentina Krajs, Yllze Mustafs, Beni Qenas, Bujar Saitit,Birol
Urcanit, dhe Mimoza Zabergjas. Shofert Agron Musa dhe
MalsorKrasniqi i bn t sigurta ecejaket e udhtimet e stafit t Human
RightsWatch, duke grahur makinat npr rrugt e vshtira t Shqipris
sVeriut dhe t Kosovs. Shum prej ktyre njerzve morn n sy rreziqete
shumta, n funksion t mbledhjes s nj informacioni t besueshm mbit
drejtat e njeriut.
Falnderime
-
xix
Hyrje
Qllimi kryesor i ktij raporti sht dokumentimi i krimeve t lufts
tkryera nga forcat qeveritare serbe e jugosllave n Kosov nga 24
marsideri m 12 qershor t vitit 1999 periudh q prkon me kohzgjatjen
efushats s bombardimit t NATO-s mbi Jugosllavi. Nprmjet studimitt
rasteve t hulumtuara mir, si dhe nprmjet analizs
statistikorerreptsisht shkencore, qllimi sht t jepet nj dshmi e
besueshme engjarjeve t tmerrshme q kan ndodhur, me shpresn se
autort ekrimeve do t prfundojn n bangon e t akuzuarve.
N t njjtn koh, raporti evidenton faktin q sjellja abusive nuk
umanifestua vetm nga forcat qeveritare serbe e jugosllave. Pr kt
arsye,raporti bn dokumentimin e dhunimit t ligjit ndrkombtar
humanitarnga ana e Ushtris lirimtare t Kosovs (UK) si dhe nga ana
eOrganizats s Traktatit t Atlantikut Verior (NATO).
Duke patur parasysh q ka patur nj prqndrim t madh t vmendjesmbi
ngjarjet e Kosovs n vitin 1999, nuk sht pr tu uditur q studimet
ngjashme q dokumentojn dhunimin e ligjit ndrkombtar humanitarn
krahin kan dal n drit tashm, prfshir nj vepr dy-volumshet
Organizats pr Sigurimin e Bashkpunimin n Europ (OSBE), sidhe
raporte t shumta t organizatave jo qeveritare. Ne shpresojm q
kyraport t hap ca m shum terren duke dhn edhe nj dshmi t gjere t
hollsishme t krimeve t lufts n Kosov, edhe nj kontekst
historiko-politik t konfliktit. Duke qn i paisur me dshmi t dors s
par, kyraport u jep z gjithashtu edhe viktimave t pafajshme t
lufts.
Duke marr shkas nga atmosfera e helmatisur n Kosovn e pasluftsme
sulme t shpeshta mbi serbt e romt, dikush mund t pyes nse kyraport
do tu sjell n kujtes njerzve krimet e shkuara dhe nse do t
-
xx
provokoj hakmarrje t mtejshme. E vlen barra qeran t grmosh nkto
ngjarje tragjike?
S pari, sht shum e rndsishme t bsh dokumentimin e historis.S
bashku me raporte t tjera q kan dal n drit deri tani, ky libr
ititulluar Nn Pushtetin e Urdhrave: Krimet e Lufts n Kosov,
sipasshum gjasave do t ndihmoj brezat e ardhshm t kuptojn m
mirkonfliktin dhe rajonin. S dyti, dshmit e prezantuara ktu do tu
bhenkrah hetuesve t krimeve t lufts, ndrsa do t jen t angazhuar
nngritjen e akuzave kundr udhheqjes serbe e jugosllave, si edhe
kundrpjestarve t UK-s. Ndarja e prgjegjsive individuale mund t bjq
t mos flitet pr fajsi kolektive. S fundi, disa segmente t
shoqrisserbe kan demonstruar interes pr t vlersuar t shkuarn. Ky
raport,me faktet e dhna e analizat e bra, mund ta lehtsoj kt
proces.
Raporti prfshin nj kapitull t analizs statistikore, q sht
prgatiturs bashku me Programin Shkencor mbi t Drejtat e Njeriut t
FondacionitAmerikan mbi Prparimin n Shkenc (AAAS). Ky kapitull
shtie n punt dhna t qmtuara nga m shum se 600 intervista t Human
RightsWatch, me synimin pr t shqyrtuar tendencat dhe tipologjin e
krimevet kryera, gj q nuk mund t dal n pah nga informacioni i
rrfyer.Shifrat e diagramat ndihmojn t bhet trajtimi i raportimeve
tdhunimeve n nj mnyr sistematike, si dhe e bjn t
besueshmargumentin, sipas t cilit fushata qeveritare serbe e
jugosllave n kryerjene krimeve, shkatrrimeve e spastrimit etnik ka
qn sistematike dhe emirorganizuar.
N kapitullin q bn fjal mbi kontekstin historik t konfliktit,
raportibn nj analiz t historis e t abuzimit me t drejtat e njeriut,
q sollnn konfliktin e armatosur. Nj tem konstante sht gatishmria
ekomunitetit ndrkombtar pr t br nj vesh shurdh e nj sy qorr
prballktyre abuzimeve n funksion t stabilitetit politik
afatshkurtr, dhemungesa e nj strategjie perndimore lidhur me fatin
e rajonit.
Tre kapituj t tjer jan t nj rndsie t madhe, ndonse ata nuk znnj
vend t madh n raport. I pari merret me dhunimet pas hyrjes s NATO-s
n Kosov m 12 qershor 1999, kryesisht me abuzimet e kryera
ngashqiptart etnik kundr popullsis jo shqiptare serbve, romve,
goranvee t tjerve dhe me pazotsin, n dukje mosdashjen, e
komunitetitndrkombtar pr t mbrojtur kto popullsi. Kapitulli i
Kontekstit Historikjep gjithashtu nj material t rndsishm mbi krimet
e lufts t kryera
Hyrje
-
xxi
nga Ushtria lirimtare e Kosovs m 1998, prfshir marrjen peng
dheekzekutimet e atypratyshme. Nj kapitull tjetr merret me dhunimin
eligjit ndrkombtar humanitar nga ana e NATO-s, dhe sidomos
medshtimin e aleancs euroatlantike n minimizimin e dmeve mbi
civilgjat fushats s bombardimit dhe me prdorimin e minave kaset.
Njraport m i plot mbi bombardimin e NATO-s, Vdekjet e Civilve
gjatFushats Ajrore t NATO-s, sht publikuar nga Human Rights Watch
nshkurt t vitit 2000.
S fundi, raporti prmban nj kapitull, ku jepen hollsi mbi
standartetlegale kombtare e ndrkombtare q u aplikuan n konfliktin e
Kosovs,dhe nj kapitull tjetr, ku prshkruhet puna e Gjykats
KriminaleNdrkombtare mbi ish-Jugosllavin.
Pa asnj dyshim, dhunimet serioze t kryera nga shum shqiptar
nditt e sotme n Kosov lypin nj vmendje urgjente. Prve dokumentimitt
br n kt raport, Human Rights Watch ka dnuar n mnyr tprsritur kto
abuzime, dhe n nj mnyr m t plot tek nj raport ibotuar n gusht 1999,
Abuzimet Kundr Serbve e Romve n Kosovn eRe. Ky raport megjithat
fokusohet kryesisht mbi krimet e kryera kundrshqiptarve etnik gjat
bombardimit t NATO-s krime q ishin t shumtae t planifikuara me
kujdes nga qeveria. Ashtu si tregon ky raport, Kosovamidis marsit e
qershorit t vitit 1999 u ndodh nn nj fushat masakrashe dbimesh, e
cila ishte e koordinuar dhe e sponsorizuar nga shteti.
METODOLOGJIAMETODOLOGJIAMETODOLOGJIAMETODOLOGJIAMETODOLOGJIA
Human Rights Watch nisi t dokumentoj dhunimet e t drejtavet
njeriut n Kosov n vitin 1990. Nj radh raportimesh tathershme dhe t
viteve t mpastajm u bn nga misionet n terren.
Natyra e hulumtimit ndryshoi n vitin 1998, kur filloi konflikti
iarmatosur. Katr misione t atij viti dhe t muajve t par t vitit
1999,prfshir nj syresh n Shqiprin e Veriut, u prqndruan
ndokumentimin e dhunimit t ligjit ndrkombtar humanitar nga ana e
tdy palve n konflikt.
M 28 mars 1999, katr dit pas fillimit t bombardimeve t
NATO-s,Human Rights Watch drgoi hulumtuesin e saj t par n Maqedoni,
indjekur t nesrmen nga nj tjetr i drguar n kufirin midis
Shqipris
Hyrje
-
xxii
e Kosovs. Gjat gjith periudhs s lufts, hulumtuesit u ndodhn n
tdy vendet. Pati gjithashtu udhtime t shkurtra faktqmtuese n Maline
Zi e n Bosnj pr t intervistuar refugjatt e dbuar nga krahina, tcilt
siguruan nj mbulim m t plot t ngjarjes. Kufizimet n marrjen evizave
t hyrjes dhe probleme t sigurimit nuk bn t mundur futjenbrenda n
Kosov.
Hulumtimi n prgjithsi pati dy synime: t identifikoheshin krimet
ekryera dhe t trhiqej vmendja e opinionit publik mbi to, si dhe
tasistoheshin hetuesit e Gjykats Ndrkombtare pr Krimet e
Lufts.Synimi i par u realizua duke br n mnyr metodike dokumentimin
eklasifikimin e abuzimeve m t rnda nprmjet dshmive t
refugjatve.Kosovo Flashes ishte nj fletushk pothuaj e prditshme, q
njoftontepublikun me t rejat m t freskta nga terreni. Disa
raportime m tgjata e m t thelluara u botuan gjithashtu gjat ksaj
periudhe. HumanRights Watch asistoi hetuesit e Gjykats Ndrkombtare
pr Krimet eLufts duke i njoftuar ata mbi krime t hamendsuara dhe
duke uprezantuar atyre dshmitar potencial.
I gjith informacioni u mor nga dshmi refugjatsh, pasi shtypi i
huajdhe monitoruesit e t drejtave t njeriut ishin dbuar nga
Jugosllavia.Lidhja logjike e deklaratave t dshmitarve dhe shkalla e
lart eprputhjeve t tyre me njra-tjetrn mundsoi krijimin e nj
tabloje pak ashum t sakt.
M 13 qershor t vitit 1999, nj i drguar i Human Rights Watch
hyrin Kosov menjher pas trupave t NATO-s. T paktn nj ekspert i
ynimbeti n krahin pr gjasht muajt n vazhdim me synimin pr t
hetuardrejtprdrejt natyrn e shtrirjen e krimeve. Strategjia
konsistonte nprpjekjen pr t shqyrtuar n thellsi e gjersi ato
incidente, t cilat ishinraportuar nga Human Rights Watch shum koh m
prpara, si ishinato q ndodhn n Mej, Gjakov, Krush e Madhe. Prve
ksaj, u mornn shqyrtim edhe vende t tjera, pr t br t mundur n kt
mnyrnj prfaqsim t plot gjeografik t abuzimeve.
Prpikmria e dshmive t refugjatve ishte impresionante. N gati
tgjith vendet e vizituara pas lufts nga Human Rights Watch, t
drguaritpan t konfirmuara faktet e rrfyera prej refugjatve n
Shqipri eMaqedoni, deri dhe emrat e moshn e viktimave. N nj fshat t
komunss Suhareks pr shembull, u gjetn kufomat e dymbdhjet t
moshuarve,dhe njmbdhjet syresh n pusin e fshatit. Gjasht jav m par,
gra
Hyrje
-
xxiii
refugjate t t njjtit fshat i kishin thn Human Rights Watch
senjmbdhjet burra t moshuar ishin marr nga polict serb (personi
idymbdhjet ish ndaluar pasi ato ishin nisur). Emrat ishin po ata
qishin prmendur nga refugjatt.
Me kalimin e kohs, doln n drit disa incidente t paraportuar
mpar. Egzekutimet n Sharavin nuk ishin raportuar sepse
dshmitartkishin mbetur n grackn q u ish ngritur n Drenic. Masakra e
burgut tDubravs nuk ish br e njohur sepse t mbijetuarit ishin
transferuar nburgjet e Serbis. Human Rights Watch i gjurmoi kto
raste e t tjera,ndonse shum incidente mbetn t pahetueshme pr shkak
t ngatrressq u b me vendet n t gjith krahinn, ku ishin kryer
mizorit. Megjithat,me disa prjashtime, si fjala vjen Kotlina,
Kaaniku, Llukarja, Dysi, Godenidhe Belegu, pjesa tjetr e vendeve ku
u kryen krimet m t mdha jan ttrajtuara n kt raport. N prgjithsi,
incidentet n komunat e Podujevse t Fush Kosovs jan gjithashtu t
trajtuara n kt raport.
Si ndodh me t gjitha hulumtimet e ksaj natyre, edhe ktu
gjendenkufizime t caktuara. Shpesh dshmitart e viktimat ndiheshin t
bezdisure t tronditur t kujtonin hollsi t ngjarjeve, pr shkak t
natyrsskajshmrisht traumatike t ktyre t fundit. N disa raste, ata
ishininstruktuar nga UK-ja t mos flisnin pr disa ngjarje. T gjith
ktovshtirsi jan marr n konsiderat. Jan intervistuar n kt
raportburime t shumfishta pr do ngjarje. T gjitha faktet jan
mbshteturt paktn nga nj burim i dyt. Kur sht gjykuar e nevojshme,
burimetjan cituar n shnimet n fund t raportit. Prve ksaj, t
drguarit eHuman Rights Watch vizituan t gjitha vendet e prmendura n
ktraport, ku jan kryer masakra t mdha, duke inspektuar provat
embetura fizike.
Emrtimi i autorve t supozuar t krimeve sht br me kujdes jo
tzakont. Ndonse shqiptart e Kosovs shpesh nuk i njihnin torturuesit
etyre, disa emra jan prmendur megjithat n kt raport. Pr secilin,
tpaktn tre burime t pavarura konfirmojn pjesmarrjen n krim.
EMRAT DHE TERMINOLOGJIAEMRAT DHE TERMINOLOGJIAEMRAT DHE
TERMINOLOGJIAEMRAT DHE TERMINOLOGJIAEMRAT DHE TERMINOLOGJIA
Ka shum konfuzion q vjen prej emrtimeve t fshatrave e qytetevet
Kosovs n gjuhn serbe e shqiptare, t cilat shpesh jan t
Hyrje
-
xxiv
ndryshme, gj q ndodh edhe me emrin e vet krahins (Kosova nshqip
dhe Kosovo dhe Metohija n serbisht). Pr hir t qartsis e
enjtrajtshmris, Human Rights Watch jep variantin shqiptar e serb
temrtimit n citimin e par q bhet. Referenca t mtejshme jan vetmn
gjuhn serbe, pasi kjo sht praktika n gjuhn angleze (fjala
vjen,Pristina e jo Prishtina). Emrat e personave jan t grmzuar n
gjuhnamtare t personit n fjal, me fjal t tjera, t gjith emrat
shqiptar jant grmzuar n shqip. Pr ta thjeshtuar shtjen, nuk jan
prdorurtheksat dhe diakritikat.
Republika Federale e Jugosllavis - e prbr nga Serbia e Mali i Zi
prmendet thjesht me emrtimin Jugosllavia. Ish Republika Jugosllavee
Maqedonis quhet Maqedoni. Bosnj-Hercegovina quhet Bosnja.
Esht br kujdes t evitohen ngritje padish e pasoja t
mundshmekundr dshmitarve e viktimave, t cilt kan rrfyer n kt
raport.Disa emra jan dhn t plot, ngaq sht menduar se nuk ka
paturrrezik pr kta persona, e megjithat Human Rights Watch ka
fshehuridentitetin e shum burimeve, edhe pse sht dhn leja pr t
prmenduremrin e plot. Kshtu, shum emra dshmitarsh e viktimash
janparaqitur ose me iniciale, ose tjetr pr tjetr ( n rastin e dyt
ky fakttheksohet gjat raportit). Dy fshatra, ku jan kryer
prdhunime, nukjan prmendur me emr.
Hyrje
-
xxv
AK47/Kallashnikov
APC
Arkan
BE
CDHRF
etnik
DM
Arm gjysm-automatike e prodhimit rus ose kinez
Transportues i korracuar personeli
Emri i vrtet, Zeljko Raznjatovi, udhheqs iparaushtarakve gjat
luftrave n Kroaci e Bosnj-Hercegovin. I akuzuar nga Gjykata
KriminaleNdrkombtare pr ish-Jugosllavin (m 30 Shtator1997 dhe
publikisht m 31 mars 1999); i krkuarnga Interpoli. I ekzekutuar n
Beograd nga vrasst panjohur, n muajin shkurt 2000
Bashkimi Europian
Kshilli i Mbrojtjes s Lirive e t Drejtave tNjeriut, organizat e
t drejtave t njeriut meqendr n Kosov
Term q vjen nga forcat serbe n Luftn e ParBotrore nn komandn e
Kosta Pecenac-it, dhenga forcat serbe n Luftn e Dyt Botrore
nnkomandn e Drazha Mihajllovi-it. Ky term,tanim prmues, prdoret pr
t identifikuarserbt nacionalist t linjs s ashpr
Deutschmark/Marka gjermane, e prdorurgjersisht si nj monedh e
fort n Kosov
Fjalor shpjegues
-
xxvi
Dora e Zez
DU
ICRC
ICTY
IDP
IOM
KFOR
Kryqi Serb
KVM
LDK
LPK
MTU
MUP
MVDK
NATO
OJQ
Grup paraushtarak serb
Uranium i Varfruar
Komiteti Ndrkombtar i Kryqit t Kuq
Gjykata Kriminale Ndrkombtare mbi ish-Jugosllavin (e Kombeve t
Bashkuara)
Person i Shprngulur Brenda Vendit
Organizat Ndrkombtare pr Migracionin
Forca e Kosovs (NATO)
Simboli Nacionalist Serb, q prmban nj kryq dhekatr S cirilike t
marra nga slogani VetmBashkimi i Shpton Serbt (N serbisht SamoSloga
Srbina Spasava)
Misioni i OSBE-s pr Verifikimin n Kosov
Lidhja Demokratike e Kosovs
Lvizja Popullore e Kosovs
Marrveshja Teknike Ushtarake
Ministria Serbe e Punve t Brendshme (Nserbisht Ministarstvo
Unustrasnjih Poslova)
Misioni i Vzhguesve Diplomatik n Kosov
Organizata e Traktatit t Atlantikut Verior
Organizat Jo Qeveritare
Fjalor shpjegues
-
xxvii
OSBE
OUP
PJP
RFJ
RFSJ
SAJ
SDB
SHPK
Shqiponjat e Bardha
SPS
SRS
SUP
Tigrat e Arkanit
Organizata pr Sigurimin dhe Bashkpunimin nEurop
Njsia e Punve t Brendshme n Ministrin Serbet Punve t Brendshme
(N serbisht OdeljenjeUnustrasnjih Poslova)
Njsia e Policis Speciale t Serbis (N serbishtPosebne Jedinice
Policije)
Republika Federale e Jugosllavis
Republika Federale Socialiste e Jugosllavis
Njsit Antiterroriste Speciale t Serbis (Nserbisht Specijalne
Antiteroristicke Jedinice)
Shrbimi i Sigurimit Shtetror (N serbisht SluzbaDrazvne
Bezbednosti)
Shrbimi Policor i Kosovs
Formacion paraushtarak serb
Partia Socialiste e Serbis (N serbisht SocijalistickaPartija
Srbije)
Partia Radikale Serbe (N serbisht SrpskaRadikalna Stranka)
Sekretariati i Punve t Brendshme n MinistrinSerbe t Punve t
Brendshme ( N serbishtSekretarijat Unustrasnjih Poslova) t
Kosovs
Formacioni paraushtarak serb i drejtuar ngaArkan
Fjalor shpjegues
-
xxviii
TMK
UKUNHCHR
UNHCR
UNICEF
UNMIK
VJ
WFP
WHO
Trupat e Mbrojtjes s Kosovs
Ushtria lirimtare e KosovsKomisioneri i Lart i Kombeve t
Bashkuara prt Drejtat e Njeriut
Komisioneri i Lart i Kombeve t Bashkuara prRefugjatt
Fondi i Kombeve t Bashkuara pr Fmijt
Misioni i Kombeve t Bashkuara pr Administrimine Prkohshm
Ushtria Jugosllave (N serbisht Vojska Jugoslavije)
Programi Botror i Ushqimit
Organizata Botrore e Shndetsis
Fjalor shpjegues
-
1
NN PUSHTETIN E URDHRAVE
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE2
FRED ABRAHAMS / HUMAN RIGHTS WATCHI pa identifikuar
-
3
PRMBLEDHJE E RAPORTIT
Ky raport dokumenton tortura, vrasje, masakra, prdhunime,dbime t
dhunshme dhe krime t tjera lufte t kryera nga forcatqeveritare
serbe e jugosllave kundr shqiptarve t Kosovs prej 24 marsitderi m
12 qershor 1999, e cila sht edhe periudha, n t ciln u
zhvilluafushata ajrore e NATO-s kundr Jugosllavis. Raporti nxjerr
zbuluar njfushat t koordinuar dhe sistematike pr t terrorizuar,
vrar e dbuarshqiptart etnik t Kosovs, e cila u organizua nga
nivelet m t larta tqeverive serbe e jugosllave t asaj kohe.
Natyrisht, kto krime nuk u kryen larg syve t bots. Ky raport
nnvizonkontekstin historik e politik t lufts, dhe sht kritik ndaj
reagimit tkomunitetit ndrkombtar gjat dekads s fundit, n harkun
kohor t scils u prshkallzua kriza. Tre kapituj dokumentojn
gjithashtu abuzimete kryera nga kryengritsit shqiptar t grupuar n
Ushtrin lirimtaret Kosovs (UK), t cilt rrmbyen e vran civil gjat e
pas lufts, si dheabuzimet e NATO-s, e cila dshtoi n synimin pr t
minimizuar viktimatcivile gjat bombardimit t Jugosllavis.
Megjithat, argumenti kryesor iraportit mbetet dhuna shtetrore e
organizuar nga qeverit serbe ejugosllave n vitin 1999 kundr
qytetarve shqiptar t Jugosllavis.
OFENSIVA E VITIT 1999OFENSIVA E VITIT 1999OFENSIVA E VITIT
1999OFENSIVA E VITIT 1999OFENSIVA E VITIT 1999
Ofensiva e qeverive serbe e jugosllave n Kosov q filloi m
20mars1999, vetm katr dit para se t fillonte bombardimi i
NATO-s,
1
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE4
ishte nj fushat metodikisht e planifikuar dhe e mirzbatuar.
Shkarkimedhe emrime t rndsishme n aparatin e sigurimit t
Jugosllavis ngafundi i vitit 1998, prfshir kreun e sigurimit
shtetror serb dhe shefin eshtabit t prgjithshm t ushtris, t bjn t
mendosh se prgatitjet profensivn po bheshin n at koh. N fillim t
vitit 1999, u vu reprqndrimi ushtarak i konsiderueshm n Kosov dhe
armatosja ecivilve serb. Aksionet policore e ushtarake nga fundi i
shkurtit dhe fillimi
i marsit n rrethinat e Vushtrris e Podujevs, temrtuara nga
qeveria strvitja e dimrit siguruanlidhjet hekurudhore e rrugore t
veriut t Kosovsme Serbin.
Edhe ofensivat e mparshme qeveritare ishinshoqruar nga dhunime
serioze t ligjit humanitarndrkombtar, por periudha e bombardimit
t
NATO-s solli sulme t papara mbi civil dhe dbimin e dhunshm t
mshum se 850,000 shqiptarve etnik t Kosovs. Pr her t par nkonflikt,
luftimet u spostuan nga zonat rurale n qytete.
Ndrsa fushata qeveritare duket se ka qn nj prpjekje pr tdrrmuar
UK-n, ajo, me t filluar bombardimi i NATO-s, mori njzhvillim tjetr.
Ndrsa ofensiva kryesore po merrte rrug, Presidenti iathershm
jugosllav Slobodan Miloshevi shfrytzoi bombardimin eNATO-s pr t
zbatuar planin e mposhtjes s rebelve dhe t bazave ttyre t
mbshtetjes popullore, si dhe pr t dbuar me dhun nj prqindjet madhe
t popullsis kosovare.
Askush nuk parashikoi shpejtsin dhe shkalln e dbimeve.
Sipaskomisionerit t lart t Kombeve t Bashkuara pr refugjatt
(UNHCR),brenda tri javsh nga fillimi i bombardimit t NATO-s mbrritn
n vendetfqinj 525,787 refugjat. Ndrsa n trsi, forcat qeveritare
dbuan ngaKosova 862,979 shqiptar etnik, ndrsa qindra mijra t tjer
uzhvendosn brenda pr brenda, dhe ktu nuk llogariten ata q
ishinzhvendosur para marsit 1999. M shum se 80% e tr popullsis
sKosovs 90% e shqiptarve u dbuan nga shtpit e tyre.
Zona t shquara pr lidhje historike me UK-n u goditn m
ashpr.Komunat e Gllogofcit dhe t Sknderajt n rajonin e Drenics
djepi iUK-s ishin skena t masakrave t shumfishta mbi civilt, si dhe
tparaburgosjeve arbitrare, torturave, shkatrrimit sistematik t
shtpivedhe t pronave t civilve. Vrasjet n mas, dbimet e dhunshme
dhe
M shum se 80% etr popullsis sKosovs 90% eshqiptarve udbuan nga
shtpit etyre.
-
5
shkatrrimi i pronave t civilve ishin gjithashtu nj dukuri e
rndomtn komunat jugperndimore t Gjakovs, Rrahovecit dhe Suhareks,
kushum fshatra mbshtetn pr nj koh t gjat kryengritjen.Gjashtdhjet e
pes prqind e dhunimeve t dokumentuara nga Hu-man Rights Watch
ndodhn n pes komunat e prmendura m sipr(shih Figurn 2 n kapitullin
Analiza Statistikore e Dhunimeve).
Shpjegimet e abuzimeve n komuna t tjera jan m t komplikuara, epr
kt arsye, nuk arrijn qartsisht tek e vrteta. Komunat e Pejs
eLipjanit, t cilt jan t banuara n mnyr t konsiderueshme edhe
ngapopullsi serbe, na ballafaquan me dbimin n mas t shqiptarve
etnik,ndrsa vrasjet ishin m t lokalizuara, si fjala vjen n fshatrat
e Sllovit,Ribarit, Lubeniqit, Qyshkut dhe n qytetin e Pejs. Ndonse
UK-ja ishteaktive n komunn e Pejs dhe e pranishme aty-ktu n perndim
tkomuns s Lipjanit gjat vitit 1998 e gjat muajve t par t vitit
1999,ka pak apo aspak dshmi q flasin pr lidhje t UK-s me disa
prejfshatrave, ku ndodhn masakra. Vrasjet ishin nj dukuri e
zakonshme,ishin pjes e operacioneve, n t cilat merrnin pjes ushtar,
polic eparaushtarak, e q synonin t terrorizonin popullsin e ta
shtrngoninat t linte Kosovn.
Fjala vjen, pati nj prani t paprfillshme t UK-s gjat vitit
1998dhe muajve t par t vitit 1999 n komunn veriperndimore t
Istokut,etnikisht t przier. Megjithat, n kt komun u vun re dbimet
nmas t banorve shqiptar n drejtim t Malit t Zi, t cilat erdhn
pasdjegjes e plakitjes s shtpive t tyre. Istoku ishte gjithashtu
sken e njprej ngjarjeve m t prgjakshme t lufts, kur forcat serbe
vran mshum se nntdhjet shqiptar etnik n burgun e Dubravs m 1
maj1999, dy dit pasi goditjet ajrore t NATO-s kishinsjell vdekjen e
nntmbdhjet t burgosurve.
Dbimi i dhunshm ishte i mirorganizuar, gj qna bn t mendojm se
gjithka ka qn eplanifikuar q m prpara. Fshatrat n zonatstrategjike
u spastruan, n mnyr q tsiguroheshin linja komunikimi e kontrolli t
pjesskufitare. Zonat q mbshtesnin UK-n, por edhe zonat ku nuk
kishprani t UK-s, u bn pre e sulmeve t prbashkta t policve,ushtarve
e paraushtarakve. Qytete t mdhenj u spastruan dukeprdorur autobuza,
trena, dhe karvan t gjat me zetora u shoqruan
Ka pak apo aspakdshmi q flasin prlidhje t UK-s medisa prej
fshatrave,ku ndodhnmasakra.
Prmbledhje e raportit
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE6
n drejtim t kufirit. Refugjatt u shtrnguan t merrnin arratin apo
utransportuan drejt kufirit sipas nj programi dbimesh e
deportimesh, icili ishte i kooordinuar dhe i mirorganizuar.
Human Rights Watch dokumentoi gjithashtu praktikn e zakonshmet
spastrimit prej identitetit: refugjatve t dbuar pr n Shqipri,prpara
se t lejoheshin t kalonin kufirin, shpesh u merreshin dokumentate
tyre t identifikimit apo detyroheshin t shkulnin patentn e
drejtimitq ish e inkorporuar n makin apo zetor. Prpara se t arrnin
n kufi,shum shqiptarve iu shkatrruan dokumentat personale, gj q t
bnt mendosh se qeveria po prpiqej t bllokonte rikthimin e tyre.
Dbimi n mas i shqiptarve t Kosovs mund t ket shrbyer prdisa
qllime. S pari, mund t ket synuar ndryshimin e struktursdemografike
t Kosovs nj politik kjo e prmendur nga politikannacionalist
ekstremist t t gjitha kohrave. Ndryshimet demografikemund t onin n
nj ndarje eventuale t krahins n dy pjes, nj prserbt e nj pr
shqiptart. S dyti, mund t ket synuar destabilizimin evendeve fqinj,
Shqipris e Maqedonis. S fundi, mund t ket synuarshprqndrimin e
NATO-s, duke e detyruar kt t fundit t harxhonteenergji e mjete n
vendet fqinj, gj q do t vshtirsonte nj pushtimnga toka t Kosovs,
ose t paktn do ta bnte NATO-n m pak t vendosurn aksionet e veta.
Nse qllimi ka qn dekurajimi e prarja e komunitetitndrkombtar,
dshtimi afrmendsh ka qn i plot, pasi pamjet erefugjatve vetm sa
provokuan zemrimin e opinionit publik dhe rritnkrkesn pr tu hedhur
n veprim.
Masakrat e qllimshme e t pamotivuara nga asnj ligj mbi civil
ekzekutime jashtgjyqsore prbnin nj element ky t fushats s
spastrimit etnik. N t gjithkrahinn, civil t cilt nuk
ishinlufttar, prfshir gra e fmij, uvran nga policia serbe, nga
ushtarte Ushtris Jugosllave dhe nga forcatparaushtarake n stilin e
ekzekutimevearbitrare.
N prgjithsi, masakrat motivoheshin n tri mnyra. S pari, ti
hapejrruga spastrimit etnik nprmjet krcnimit e friks. S dyti, t
vriteshinindivid t dyshuar si lufttar apo si simpatizant t UK-s, dh
n ktpik sht e qart vshtirsia e identifikimit t personave t duhur.
Tek
Masakrat e qllimshme e tpamotivuara nga asnj ligjmbi civil
ekzekutimejashtgjyqsore prbninnj element ky t fushatss spastrimit
etnik.
-
7
individt e krkuar prfshiheshin udhheqs t shquar politik,
veprimtart t drejtave t njeriut, dhe biznesmen t suksesshm. S treti
ishin vrasjetpr hakmarrje: disa masakra u kryen pasi UK-ja kish
shkaktuar viktimandr forcat serbe e jugosllave.
Ndonse kan filluar t dalin shifra tbesueshme, numri i t vdekurve
n Kosov gjatlufts mbetet gjithsesi i panjohur dhe shtshndrruar n nj
argument t nj debati jo tvogl. Nprmjet hulumtimeve t veta,
HumanRights Watch dokumentoi 3,453 ekzekutimenga ana e forcave
qeveritare serbe e jugosllave,por ky numr sht vendosmrisht m i vogl
se sa numri i vrtet, sepsebazohet mbi vetm 577 intervista ( dhe kta
t intervistuar nuk janzgjedhur n mnyr t till, q t lejojn nj
ekstrapolim t t dhnavepr gjith Kosovn). N t njjtn koh, numri
sigurisht nuk sht aq imadh, sa sht ln t kuptohet gjat lufts nga
zyrtar t qeveriveperndimore e t NATO-s, kur sht aluduar edhe pr
100,000 t vdekur.
Deri m korrik t vitit 2001, Gjykata Ndrkombtare pr Krimet e
Luftsn ish-Jugosllavi kish zhvarrosur afrsisht 4,300 kufoma, pr t
cilat shtbesuar se jan viktima t masakrave t kryera nga forcat
serbe e jugosllaven Kosov. Kjo shifr sht sigurisht m e vogl se sa
totali i t vrarvenga trupat qeveritare. sht m e rndsishmja, ka
dshmi tpadiskutueshme, sipas t cilave jan dhunuar varret e jan
zhvendosurkufoma nga ana e trupave serbe e jugosllave, gj q sht
konfirmuar nvern e vitit 2001 edhe nga qeveria serbe
post-Miloshevi. Human RightsWatch dokumentoi prpjekje pr t fshehur
apo pr t rivarrosur kufoman Trrnje, Gjakov, Izbic, Rezall, Krush e
Madhe, Krush e Vogl,Suharek, Sllovinj, Poklek, Kotlin dhe Pastasel.
Prve ksaj, sipasKomitetit Ndrkombtar t Kryqit t Kuq, 3,525 persona,
prfshir serbetnik, rezultojn t humbur nga konflikti.
Analiza statistikore e kryer nga Human Rights Watch dhe
ngaFondacioni Amerikan pr Prparimin n Shkenc (AAAS) nxjerrin npah
mnyra ekzekutimesh, q flasin pr natyrn sistematike t
fushatsqeveritare. Fjala vjen, n paraqitjen grafike t
ekzekutimevejashtgjyqsore n koh, bien n sy tri momente, si mund t
shihet ngrafikun 5 t kapitullit mbi Analizn Statistikore t
Dhunimeve. Grafiku,prsa koh Human Rights Watch nuk bri nj zgjedhje
t studjuar t t
Ka dshmi tpadiskutueshme, sipast cilave jan dhunuarvarret e
janzhvendosur kufomanga ana e trupave serbee jugosllave.
Prmbledhje e raportit
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE8
intervistuarve, nuk sht nj pasqyrim i prsosur i
masakrave.Megjithat, natyra kulmore e grafikut, me tri rritje t
skajshme printervale shum t shkurtra kohe, na bn t kuptojm q
masakrat
nuk ishin rezultat i nj dhune rastsore nga ana eforcave
qeveritare. Sipas shum gjasave, ato ishinoperacione t planifikuara
e t zbatuara me kujdes,n prputhje me synimet strategjike t
qeveris.
N t njjtn mnyr, grafiku 6, 10, 14 e 15, i ciliparaqet rrjedhn e
ekzekutimeve jashtgjyqsore npr komuna n varsit kohs, tregon kulme t
ngjashme t kurbave n intervale t shkurtrat kohs. Zdrhallja vrastare
npr komuna vrehet n periudha tcaktuara kohe, gj q do t thot se ka
egzistuar nj urdhr strategjik prt kryer kto masakra n zona t
krkuara.
Prdhinimi e dhuna seksuale ishin gjithashtu element t
fushats.Prdhunimet e grave shqiptare nuk prbjn akte t rralla e t
izoluarat kryera nga individ t veant, por ishin instrumenta pr t
terrorizuarpopullsin civile, pr t zhvatur par nga familjart e pr t
shtrnguarnjerzit ta braktisnin Kosovn. N total, Human Rights Watch
gjeti dshmit besueshme pr nntdhjet e gjasht raste t dhuns seksuale
tushtruar nga ana e ushtarve jugosllav, policve serb
apoparaushtarakve n periudhn e bombardimit t NATO-s. Esht e qartse
numri i vrtet sht shum m i lart.
Prgjithsisht, prdhunimet n Kosov mund t grupohen n trikategori:
prdhunime n shtpit e grave, prdhunime t grave n rruge sipr pr t ln
Kosovn dhe prdhunime n lokalet e paraburgimit.N kategorin e par,
forcat e sigurimit hynin n shtpit private dheprdhunonin grat n
prani t antarve t tjer t familjes, n oborr,apo n ndonj dhom t veant
brenda apartamentit. N kategorin edyt, gra q shprnguleshin brenda
pr brenda, q ecnin n kmb apombi zetor s bashku me familjet e tyre,
ndaleshin, plakiteshin ekrcnoheshin nga ushtart, polict e nga
paraushtarakt. Nse familjetnuk kishin par t thata pr t paguar,
forcat e sigurimit i krcnonin sedo tu rrmbenin vajzat e do ti
prdhunonin; n disa raste, vajzat janrrmbyer edhe pasi familjet
jepnin par. Kategoria e tret e prdhunimevendodhte n qndra t
improvizuara paraburgimi, si mund t ishin shtpie ahure t
braktisura.
Nj dukuri e prhapur gjat vitit 1999 ishte edhe shkatrrimi i
pronave
Prdhinimi e dhunaseksuale ishingjithashtu elementt fushats.
-
9
t privatve. Sipas nj studimi t UNHCR-s n nntor t vitit
1999,pothuaj 40% e t gjitha shtpive t banimit n Kosov rezultonin
tdmtuara rnd apo krejt tshkatrruara. Komunat q njiheshinpr lidhje t
forta me UK-n uprballn me pasoja m t rnda,pjesrisht edhe prej
faktit q sulmetkundr tyre kishin filluar qysh nvitin 1998. Pati
zona, t cilat edhepse nuk shquheshin si mbshtetset UK-s, u goditn
megjithat, sifjala vjen qyteti i Pejs, ku m shum se 80% e shtpive t
banimit ushkatrruan apo u dmtuan rnd.
Shkollat e xhamit patn t njjtin fat. Sipas nj vlersimi t
Kombevet Bashkuara, u vzhguan 649 shkolla t Kosovs, dhe m shum se
nje pesta rezultonin t dmtuara rnd, ndrsa 60% e tyre ishin krejt
tshkatrruara. Prve ksaj, forcat serbe e jugosllave tentuan dhe
arritnt nxirrnin jasht prdorimit puset e burimet ujore n t gjith
territorine Kosovs duke derdhur n to lnd kimike, kafsh t ngordhura
apombetje kufomash njerzore. Human Rights Watch dokumentoi raste
nkatr fshatra, ku viktimat njerzore ishin hedhur n burimet ujore
apon puse.
Dshmitar e viktima t shumta i treguan Human Rights Watch se
siforcat qeveritare, qoft n shtpit e tyre, qoft kur ishin n rrug
esipr pr t ln Kosovn, u kishin zhvatur gjra t mueshme, prfshirunaza
martesore e automobil. Polic, ushtar, e sidomos pjestar tnjsive
paraushtarake krcnuan individ t ndryshm me vdekje, nsekta t fundit
nuk binin dakord t jepnin par, rndom marka gjermane.Nj vjedhje e
till sht prmendur n mnyr t prsritur, madje edhenga pjestar t
forcave t sigurimit, t cilt foln me medianndrkombtare pas lufts. Pr
disa syresh, kjo ishte arsyeja q atashkuan n Kosov. Shum vullnetar
than se ata ishin liruar ngaburgjet n Serbi, me kushtin q t binin
dakord pr t shrbyer krahaspolicis e ushtris.
Ky raport dokumenton gjithashtu dukurin e detyrimit t
tparaburgosurve pr t hapur transhe apo pr t pastruar bunker, si
dheat t prdorimit t civilve si shqyt njerzor pr t mbrojtur trupat
nga
Dshmitar e viktima t shumta itreguan Human Rights Watch sesi
forcat qeveritare, qoft nshtpit e tyre, qoft kur ishin nrrug e sipr
pr t ln Kosovn,u kishin zhvatur gjra tmueshme, prfshir
unazamartesore e automobil.
Prmbledhje e raportit
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE10
sulmet e NATO-s e t UK-s. Qeveria jugosllave vendosi gjithashtu
minatoksore antitank e antipersonel, sidomos n kufirin me Shqiprin
eMaqedonin. Sipas shum gjasave, kjo ishte edhe nj mas q merrej prti
br ball tentativs pr pushtim toksor t Kosovs.
HIERARKIA DHE ZINXHIRI I KOMANDAVEHIERARKIA DHE ZINXHIRI I
KOMANDAVEHIERARKIA DHE ZINXHIRI I KOMANDAVEHIERARKIA DHE ZINXHIRI I
KOMANDAVEHIERARKIA DHE ZINXHIRI I KOMANDAVE
Forcat qeveritare t prfshira n konflikt ishin nj
kombinacionkompleks i policve t Ministris serbe t Punve t
Brendshmedhe i policve special, i ushtarve dhe njsive speciale t
UshtrisJugosllave, i forcave paraushtarake, i milicve lokal dhe i
njshumllojshmrie lufttarsh t huaj. Q t gjith vepronin nn urdhrate
qeveris n Beograd.
Ushtria jugosllave kish komandn e prgjithshme gjat periudhs
sbombardimeve t NATO-s. Forcat policore e paraushtarake, n
prputhjeme ligjin, ishin nn urdhrat e ushtris. Sidoqoft, duhet
prmendur qzyrtart e lart t Ministris Serbe t Punve t Brendshme
ushtroninnj ndikim t madh n zhvillimin e fushats. Ushtria
kontrollonte rrugte kufijt kryesor, duke koordinuar e lehtsuar
procesin e spastrimit etnik.Forcat policore e paraushtarake ishin
drejtprdrejt m t prfshira ndbimin e civilve dhe shkatrrimin e
fshatrave, ndrsa ushtria bntevetm mbshtetjen me artileri. Pikrisht
gjat ktyre operacioneve burratndaheshin shpesh her nga grat e
fmijt, pyeteshin rreth UK-s, dhe
ekzekutoheshin pa asnj shkak.Sipas ligjit jugosllav, Ushtria
Jugosllave (Vojska
Jugosllavije, ose VJ) sht nn komandn ePresidentit t Jugosllavis,
si n koh lufte, edhen koh paqeje. Deri n tetor t vitit 2000, ky
ishteSllobodan Milloshevii. Struktura kontrolluese e VJ-s sht
Kshilli i Lart i Mbrojtjes, i prbr ngaPresidentt e Serbis, Malit t
Zi e Jugosllavis,dhe i drejtuar nga Presidenti i Jugosllavis. Shefi
i
Shtabit t Prgjithshm t Ushtris gjat lufts ishte gjeneral
DragoljubOjdani, i cili u emrua pas lufts pr t shrbyer si Ministr i
Mbrojtjes pozicion q ai e mbajti deri n tetor t vitit 2000.
VJ-ja sht e ndar n tri armata. Armata e tret e komanduar
gjat
Ushtria Jugosllavesht nnkomandn ePresidentit tJugosllavis, si
nkoh lufte, edhe nkoh paqeje.
-
11
lufts nga kol.gjen. Nebojsha Pavkovi ishte prgjegjse pr Kosovn
eSerbin e Jugut. Deri n gusht t vitit 2001, Pavkovii ishte Shefi i
Shtabitt Prgjithshm t Ushtris Jugosllave. Gjat lufts, nj shkall m
poshtse Pavkovii ishte major gjen. Vladimir Llazarevi, i cili
komandoi korpusine Prishtins s armats s tret, q ish e stacionuar n
Kosov. Nn urdhrate Llazareviit ishin pes brigada, nj njsi e policis
ushtarake, dhe njregjiment i aviacionit. Komandantt e strukturave t
sapoprmendurajan emrtuar n kapitullin Forcat n Konflikt.
Struktura e Ministris Serbe t Punve t Brendshme
(MinistarstvoUnustrasnjih Posllova, ose MUP), e drejtuar gjat lufts
nga MinistriVllajko Stojiljkovi, sht m e komplikuar se sa ajo e
VJ-s, e cila ka njzinxhir transparent komandash. Brenda MUP-it
ishin policia e rregullte Kosovs e komanduar nga Sreten Luki,
policia speciale (PosebneJedinice Policije, ose PJP) e komanduar
nga Lejtnant gjeneral ObradStevanovi, dhe forcat antiterroriste
(Specijalna AntiteroristickaJedinica, ose SAJ) t komanduara nga
kolonel Zhivko Trajkovi. Kolonelgjeneral Vlastimir Gjorgjevi ishte
kreu i sektorit t sigurimit publik tMUP-it, si dhe ndihms i
Ministrit t Punve t Brendshme. Qeveria ere serbe i zvendsoi
Gjorgjeviin e Stevanoviin n janar t vitit 2001,por gradoi Lukiin si
shef t sigurimit publik si dhe si zv. Ministr iPunve t
Brendshme.
Ministria Serbe e Punve t Brendshme prmban gjithashtushrbimin e
sigurimit t shtetit, apo policin sekrete, e cila luajti nj rolt
dors s par n Kosov. Prve aktiviteteve t fshehta, si ishinsurvejimi
e gjurmimi i veprimtarve politik shqiptar dhe i pjestarvet UK-s,
sigurimi i shtetit dislokoi njsit e veta t operacioneve
speciale,JSO-n (Jedinica za Specijalne Operacije), dhe ndihmoi
organizata tndryshme paraushtaraksh. E njohur edhe me emrat Beretat
e Kuqeapo Djemt e Frenkit (pr ti br homazh Frenki Simatoviit,
njpersonalitet i rndsishm i Ministris s Punve t Brendshme, i
cilinjihet si themeluesi i ktij grupi), JSO u komandua gjat lufts
ngaMilorad Lukovi, i njohur ndryshe me emrin Legija. Deri n janar
tvitit 2001, kreu i sigurimit shtetror serb ishte kolonel gjeneral
RadomirMarkovi. Ai u shkarkua nga fundi i janarit dhe u arrestua nj
muajm von nga policia serbe pr prfshirjen e tij n sulmin q ju b
m1999 politikanit serb Vuk Drashkovi. David Gaji ish kreu i
sigurimitt shtetit n Kosovn e gjat lufts.
Prmbledhje e raportit
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE12
S fundi, forca t ndryshme paraushtarake, ashtu si edhe mercenart
huaj lufte, ishin aktiv n Kosov, dhe sht m e rndsishmja, ishinnn
kontrollin e qeveris qndrore. Duke ln mnjan faktin, q kta tfundit
prbnin forcat m t dhunshme n Kosov, duhet thn se aktivitetikryesor
i paraushtarakve ishte plakitja dhe vjedhja.
Ndonse kufijt e sakt t komandave e kontrollit mbi kto
forcaparaushtarake mbeten t paqart, bashkpunimi i tyre me
ushtrinjugosllave e policin serbe ishte evident. Pjestart e
forcaveparaushtarake, t cilt foln pas lufts me shtypin ndrkombtar,
thanse zyrtart lokal u jepnin atyre shpesh listat me emra
shqiptarsh etnik,t cilt ishin planifikuar t vriteshin. Shum persona
ishin liruar ngaburgu, me kushtin q ata t luftonin n Kosov. N at
koh, individ tveant n prbrje t ushtris apo policis u prpoqn t
sinjalizonin apot merrnin n mbrojtje civilt shqiptar q krcnoheshin
ngaparaushtarakt, ndonse kjo gj ndodhte rrall; m shpesh ndodhte
qpolict t bashkpunonin ngusht me njsit paraushtarake, shpesh
dukeformuar nj kordon rrotull komuniteteve t planifikuar pr tu
sulmuar,ndrkoh q trupat paraushtarake nisnin t vepronin.
Njsi dhe grupe t ndryshme brenda MUP-it e bjn hierarkin
ekomandave m pak t qart se sa at t VJ-s, ndonse sht e qart
seautoriteti m i lart i MUP-it ishte Presidenti jugosllav
Sllobodan
Miloshevi. Sipas ligjit jugosllav, kur deklarohetgjendja e
lufts, policia serbe sht nnjurisdiksionin e ushtris jugosllave, gj
q e bnteSllobodan Milosheviin de facto e de jurekomandant t policis
n periudhn ebombardimit t NATO-s. Zvends Kryeministrii athershm
jugosllav Nikolla Shahinovi luajtigjithashtu nj rol t rndsishm.
Ligji ndrkombtar sht i qart kur flet prprgjegjsin individuale
kriminale t udhheqsve, q organizojnapo tolerojn kryerjen e krimeve
t lufts. Edhe autort e drejtprdrejtt krimeve, edhe udhheqsit
ushtarak apo politik, t cilt kanurdhruar kryerjen e krimeve, edhe
ata q nuk kan marr masa prparandalimin e krimeve apo q nuk kan
ndshkuar autort, mund tkonsiderohen prgjegjs.
Si provon ky raport, gjeografia e natyra sistematike e krimeve n
Kosov
Gjeografia e natyrasistematike e krimeven Kosov e bjn tpagjas
qudhheqsit serb ejugosllav t mos kenqn n dijeni mbi atq
ndodhte.
-
13
e bjn t pagjas q udhheqsit serb e jugosllav t mos ken qn ndijeni
mbi at q ndodhte, pavarsisht se kta kan mbrojtur tezn ekundrt. Vetm
n shum pak raste jan dnuar pjestar t forcave tsigurimit pr kryerjen
e krimeve t rnda, si sht vrasja. N t kundrt,periudha e paslufts na
ballafaqoi me gradime, shprblime e emrime tpersonelit policor e
ushtarak, ku u prfshin edhe zyrtart m t lart, siDragoljub Ojdani,
Nebojsha Pavkovi, Vladimir Llazarevi, ObradStevanovi, Sreten Luki,
Vlastimir Gjorgjevi dhe Zhivko Trajkovi, sidhe shum prej
komandantve t brigadave t korpusit t Prishtins. Njlist e plot e t
graduarve dhe e t shprblyerve sht prfshir n shtesne kapitullit
Forcat n Konflikt.
GJYKATA E KRIMEVE T LUFTSGJYKATA E KRIMEVE T LUFTSGJYKATA E
KRIMEVE T LUFTSGJYKATA E KRIMEVE T LUFTSGJYKATA E KRIMEVE T
LUFTS
Pas nj fillimi t ngadalt n vitin 1998, Gjykata
KriminaleNdrkombtare pr ish-Jugosllavin bri nj hetim t plot
tkrimeve t kryera n Kosov. M 27 maj 1999, Gjykata njoftoi se
kishngritur padin m t bujshme e m domethnse: Presidenti
jugosllavdhe katr zyrtar t tjer t lart u akuzuan pr vrasjen,
persekutimindhe deportimin e shqiptarve t Kosovs n periudhn nga 1
janarideri fund t majit t vitit 1999. T paditurit e tjer jan: Milan
Milutonivi,President i Serbis dhe antar i Kshillit t Lart t
Mbrojtjes, DragoljubOjdani, shef i Shtabit t Prgjithshm t Ushtris
Jugosllave, NikollaShahinovi, zvends Kryeministr i RFJ-s dhe
Vllajko Stojiljkovi,Ministr i Punve t Brendshme t Serbis. Hetimet e
Gjykats KriminaleNdrkombtare mbi Krimet e Lufts, prfshir edhe ato t
kryera ngaUK-ja, po vazhdojn. M 1 prill t vitit 2001, policia serbe
arrestoiMilosheviin me akuzn pr korrupsion. M 28 qershor, ai u
transferuan Hag. Deri n gusht t vitit 2001, t akuzuarit e tjer kan
qn tpaarrestuar.
Gykata bri gjithashtu nj vlersim t aksioneve t NATO-s gjat
lufts,duke arritur n prfundimin q nuk kish vend pr t hetuar e
ngriturakuza n kt drejtim. Vlersimi i Human Rights Watch mbi
fushatnajrore t NATO-s sht disi i ndryshm. Ndonse Human Rights
Watchnuk gjeti prova t krimeve t lufts t kryera nga NATO, u arrit
nprfundimin q aleanca ushtarake euroatlantike dhunoi ligjin
Prmbledhje e raportit
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE14
ndrkombtar humanitar duke marr masa t pamjaftueshme
pridentifikimin e pranis s civilve, ndrsa bombardoheshin objektiva
tlvizshm. Si sht nnvizuar m par n nj raport t Human RightsWatch t
shkurtit t vitit 2000, t titulluar Vdekjet e Civilve gjat
FushatsAjrore t NATO-s, bombardimi i NATO-s shkaktoi n t gjith
Jugosllavinrreth 500 viktima civile. 55-60% e ktyre viktimave ishin
kosovar. Nkt raport sht kritikuar gjithashtu prdorimi nga ana e
NATO-s iminave kaset, ndonse nj gj e till sht e ndaluar n nj
konflikt tarmatosur. Ashtu si n rastin e armve fardo q nuk kursejn
asknd,kur prdoren n zona urbane, edhe minat kaset, pr shkak t nj
shkallet lart gabimi, paraqesin nj rrezik serioz pr popullsin
civile. Nga 24marsi deri m 7 maj t vitit 1999, u hodhn mbi Kosov
dhe mbi Jugosllavirreth 1,500 mina kaset.
ABUZIMET E UK-SABUZIMET E UK-SABUZIMET E UK-SABUZIMET E
UK-SABUZIMET E UK-S
Si sht paraqitur n kapitullin Konteksti Historik, UK-ja
ishteprgjegjse pr abuzime t rnda gjat vitit 1998, prfshir
kturrmbime e vrasje serbsh apo shqiptarsh t
konsideruarkolaboracionist. N disa fshatra q ishin nn kontrollin e
UK-s gjat
vitit 1998, rebelt dbuan serbt etnik ngashtpit e tyre. Disa prej
atyre q mbetnrezultojn t humbur dhe hamendsohet qjan rrmbyer e jan
vrar nga UK-ja. SipasKomitetit Ndrkombtar t Kryqit t Kuq,nntdhjet e
shtat serb t Kosovs, t ciltrezultuan t humbur n vitin 1998, nuk
egjendn deri n 15 maj t vitit 2000.
UK-ja paraburgosi nja tetdhjet e pes serbgjat sulmit mbi
Rrahovec m 19 korrik 1998. Tridhjet e pes syresh u lshuanpak m von,
por t tjert mbetn t humbur deri n gusht t vitit 2001. M22 korrik
1998, UK-ja mori pr nj koh t shkurtr nn kontroll minierne
Belacevacit pran Obiliqit. At dit u kapn nnt serb, dhe ata jan
enden listn e t humburve t Komitetit Ndrkombtar t Kryqit t Kuq.
N shtator 1998, policia serbe grumbulloi tridhjet e katr kufoma
tnjerzve, pr t cilt u hamendsua se ishin kapur e vrar nga UK-ja
n
UK-ja ishte prgjegjsepr abuzime t rndagjat vitit 1998,
prfshirktu rrmbime e vrasjeserbsh aposhqiptarsh
tkonsideruarkolaboracionist.
-
15
liqenin e Radonjicit pran Gllogjanit. Midis viktimave kish edhe
shqiptaretnik. Por abuzimi m i rnd i UK-s u raportua prpara se t
ndodhtekjo, dhe kish lidhje me vrasjen n muajin gusht t njzet e dy
civilveserb n fshatin Klek, ku policia pretendoi se kish zbuluar
pjes kufomashdhe nj furr q prdorej pr t kremuar trupat pa jet.
Mnyra se si ushpjegua ky pretendim i policis, e l disi t dyshimt
ngjarjen.
UK-ja, e cila u rrit n periudhn 1996-1999 nga nj grup
guerrilasisht shpartalluar n nj lvizje t armatosur t mirorganizuar,
mori pjesn shum luftime taktike, t cilat vun n rrezik jetn e
civilve. Njsitete UK-s zinin prita apo sulmonin pozicionet e
policis e t ushtris nfshatra t caktuara, e m pas trhiqeshin, duke i
ln fshatart nnmshirn e hakmarrjes s mundshme. Masakra t vrteta
shpesh ndodhnpr kt arsye, duke dhn kshtu nj ndihm n prhapjen e
kauzs sUK-s dhe n internacionalizimin e konfliktit.
Element t UK-s jan gjithashtu prgjegjs pr sulme t ndryshmen
periudhn e paslufts mbi serb, rom dhe jo-shqiptar t tjer, madjeedhe
mbi shqiptar etnik, t cilt shiheshin si rival politik. Menjherpas
hyrjes s NATO-s n Kosov pati djegje e plakitje sistematike tshtpive
t serbve, romve, pjestarve t minoriteteve t tjera t Kosovs,si dhe
dhunime t kishave e manastireveortodokse. Kjo dhun u shoqrua me
krcnime,t cilat synonin largimin e pakicave jo shqiptarenga Kosova.
Deri nga fundi i vitit 2000, e kishinln krahinn m shum se 210,000
serb;shumica e tyre ikn n javt e para t paslufts.Ata q mbetn ishin
t prqndruar n enklavamono-etnike, fjala vjen n Mitrovic, FushKosov
apo Graanic.
sht m e rnda, prej 12 qershorit janvrar apo kan humbur rreth nj
mij serb erom. Sipas shum gjasave, n incidentet epaslufts jan
prfshir banda kriminale e individ hakmarrs. Sidoqoft,element t UK-s
jan prgjegjs pr shum prej ktyre krimeve. Dshirapr hakmarrje sht
vetm nj shpjegim i pjesshm, pasi n nj numr tmadh sulmesh nuk duhet
t anashkalohet nj objektiv i qart politik:largimi nga Kosova i
banorve jo shqiptar n mnyr q t prligjej mmir kauza e shtetit t
pavarur t Kosovs.
Menjher pas hyrjes sNATO-s n Kosov patidjegje e
plakitjesistematike t shtpivet serbve, romve,pjestarve
tminoriteteve t tjera tKosovs, si dhedhunime t kishave emanastireve
ortodokse
Prmbledhje e raportit
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE16
Vet shqiptart etnik nuk mbetn jasht vorbulls s ksaj dhune.Jan
rrahur, rrmbyer apo vrar shqiptar t akuzuar pr bashkpunimme
autoritetet serbe, sidomos n komunat e Prizrenit, Gjakovs dhe
Klins.Sulmet kundr veprimtarve politik e partiak, sidomos kundr
LidhjesDemokratike t Kosovs, vazhduan edhe pas zgjedhjeve
administrativet 28 tetorit 2000.
ROLI I KOMUNITETIT NDRKOMBTARROLI I KOMUNITETIT NDRKOMBTARROLI I
KOMUNITETIT NDRKOMBTARROLI I KOMUNITETIT NDRKOMBTARROLI I
KOMUNITETIT NDRKOMBTAR
Reagimi i ngadalt i komunitetit ndrkombtar sht nj ngashkaqet e
prhapjes s dhuns s paslufts; Kombet e Bashkuaradhe NATO nuk vepruan
me vendosmri qysh n fillim pr t frenuarshprnguljen e dhunshme dhe
vrasjen e pjestarve t popullsis joshqiptare, gj q krijoi nj
precedent pr periudhn pas 12 qershorit.Nga mesi i vitit 1999, nuk
kish vese nj grusht policsh t Kombeve tBashkuara, dhe n kt mnyr
funksionet e policis civile i morn trupate KFOR-it t NATO-s, t cilt
ishin t paprgatitur pr kt gj. NATOish e merakosur m shum pr t
mbrojtur trupat e veta, se sa pr tmbrojtur civilt. Dy vjet pas
prfundimit t lufts nuk ish ndrtuar endenj system gjyqsor
funksional, gj q kontribuoi n krijimin e klims,ku krimi nuk
ndshkohej.
Avazi i vazhdueshm i dgjuar nga Kombet e Bashkuara ishte
serezultatet e dobta vin nga mungesa e mjeteve e forcave. Esht e
vrtetq fondet jan t pamjaftueshme pr t paguar polic, gjyqtar e
prokuror, por pengesa kryesore ka t bj memungesn e vullnetit
politik. Zyrtar t lart tNATO-s e t Kombeve t Bashkuara e dinshum
mir q, njerz t lidhur me ish-UK-n,prfshir disa prej figurave t
rndsishmepolitike t Kosovs, jan t implikuara n dhunnkundr pakicave
dhe n aktivitete kriminale, porzgjidhjes s ksaj shtjeje i sht br
bisht.
Gabimet e komunitetit ndrkombtar lidhur me Kosovn fillojn mhert.
N kapitullin Konteksti Historik, ky raport bn nj prshkrim treagimit
t komunitetit ndrkombtar ndaj konfliktit qysh prej vitit 1990.Prej
90-s deri n 98-n, perndimi dshtoi n mbshtetjen e lvizjes
Perndimi bnte sehirndrsa UK-ja lindi e urrit, ndrsa
shtetijugosllav u prgjigjdhunshm e ndrsakrahina shkoi
drejtkonfliktit t armatosur.
-
17
paqsore t shqiptarve t Kosovs, veantrisht duke e ln shtjen
eKosovs jasht axhendave diplomatike n kohn e lufts n Bosnj eKroaci.
Perndimi bnte sehir ndrsa UK-ja lindi e u rrit, ndrsa
shtetijugosllav u prgjigj dhunshm e ndrsa krahinashkoi drejt
konfliktit t armatosur.
Gjat gjith kohs s konfliktit, komunitetindrkombtar nuk arriti t
merrte nj pozicion tprbashkt pr zgjidhjen e krizs.
SllobodanMiloshevi i shfrytzoi kto mosmarrveshje n favorine vet. Ai
merrej me nj shtet, pastaj me nj tjetr, endrkoh fitonte koh pr t
organizuar fushatn evet. Pjestar t komunitetit ndrkombtar
ishfrytzuan kto mosmarrveshje gjithashtu, duke nxjerr kshtu
mosveprimine njrit apo tjetrit si shkak t krizs. N institucionet,
ku komuniteti ndrkombtardnonte fuqimisht dhunn, fjalt dhe reagimi
simbolik rezultuan t pakuptimt,afatet e vna shtyheshin, kushtet e
vna harroheshin dhe sanksionet osezbatoheshin prgjysm, ose nuk
zbatoheshin fare.
Raporti arrin n prfundimin q interesat e komunitetit ndrkombtarn
ruajtjen e status quo-s s arritur n Bosnj dhe alergjia ndaj
ndryshimitt kufijve ndrkombtar bn q dhuna t shndrrohej n nj luft
tarmatosur. Nse komuniteti ndrkombtar do t donte t nxiste
integritetinterritorial n Ballkan, do t lipsej ti mshohej unitetit
kombtar mbi bazne respektimit t t drejtave t t gjith qytetarve.
Pikrisht respektimi iktyre t drejtave ka munguar n Kosov dhe n pjes
t tjera t Ballkanit.Duke ln t pasfiduara dhunn e abuzimet, u shkua
drejt destabilitetitrajonal, gj q komuniteti ndrkombtar kish synuar
t shmangte.
S fundi, faji kryesor lidhur me tragjedin e Kosovs bie mbi
ish-Presidentinjugosllav Sllobodan Miloshevi dhe mbi udhheqjen e
athershme serbe ejugosllave, t cilt jo vetm nuk krkuan zgjidhje
paqsore s bashku meshqiptart e Kosovs, por hartuan e zbatuan nj
fushat t dhunshme kundrkryengritsve t armatosur e kundr civilve. Si
tregon ky raport, t gjithadshmit nxjerrin zbuluar prfshirjen e tyre
n krime t rnda lufte.
Fitorja elektorale e Opozits Demokratike Serbe n zgjedhjet e
vjeshtss vitit 2000 hapi dern pr ndryshime brenda shoqris serbe e
jugosllavedhe pr nj zgjidhje paqsore t nj konflikti t gjat n rajon.
Por stabilitetijetgjat n Kosov, Serbi e rajon nuk do t arrihet pa
nxjerrjen eprgjegjsis pr krimet e kryera nga t t gjitha palt.
Faji kryesor lidhur metragjedin e Kosovsbie mbi
ish-Presidentinjugosllav SllobodanMiloshevi dhe mbiudhheqjen
eathershme serbe ejugosllave.
Prmbledhje e raportit
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE18
Shqiptar etnik n fshatin Ploic, shtator 1998 FOTO NGA WADE
GODDARD
-
19
KONTEKSTI HISTORIK
HYRJEHYRJEHYRJEHYRJEHYRJE
N vitin 1989, kur qeveria serbe i hoqi Kosovs statusin e
krahinsautonome brenda Republiks Federale Socialiste t
Jugosllavis,analist e veprimtar politik t brendshm e t jashtm
parashikuanprkeqsimin e gjendjes. Fitil i ndezur, fui baruti, dhe
emrtime ttjera klish u prdorn pr t prshkruar perspektivn e
konfliktit tarmatosur n krahinn e Kosovs dhe n Jugosllavi.
M tej, rreziku u b i qart do vit e m shum, ndonse luftrat
qprfshin pjest e tjera t ish-Jugosllavis nuk u prhapn n
Kosov.Trajtimi i dhunshm nga ana e qeveris serbe i shqiptarve t
Kosovs uintensifikua, dhe shqiptart etnik, duke mos nuhatur ndonj
mundsipr prmirsimin e situats, gradualisht humbn besimin tek
politika jo edhunshme q kishin ndjekur qysh prej vitit 1990. Nga
fundi i 1996-s,nj grup guerrilasish t panjohur m par dhe i quajtur
Ushtria lirimtaree Kosovs (UK) filloi t koordinoj sulmet kundr
policis serbe. Qeveriau prgjigj me forc duke mos br dallim midis
guerrilasve e pjess tjetrt popullsis, dhe kshtu, cikli i dhuns zuri
t marr teposht.
Pavarsisht shenjave paralajmruese t prsritura gjat
dhjetvjearit,komuniteti ndrkombtar dshtoi n parandalimin e nj
konflikti tparashikueshm. Taktikat politike afatshkurtra dhe t
palidhura njrame tjetrn morn prparsi mbi politikat strategjike
afatgjata. Ndarjetdhe gara midis qeverive e organizmave ndrkombtare
bn q veprimi iprbashkt t ishte i dobt dhe kutur karakteristika kto,
q qeveria eMilosheviit i shfrytzoi me dinakri.
Angazhimi serioz dhe i prbashkt erdhi vetm pasi konflikti
kishdegjeneruar n nj luft t vrtet. N kt moment, duke mos patur
dhe
2
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE20
T favorizuara nga bombardimet e NATO-s, forcat serbe e
jugosllavebn spastrimin etnik t m shum se 850 mij shqiptarve t
Kosovs,dhe vran disa mijra t tjer. Bombardimet e NATO-s i detyruan
trupatqeveritare ta linin Kosovn, por m prpara ato trupa kishin
kryer krimet rnda lufte, t cilat vazhdojn ta helmojn mjedisin e pas
lufts nKosov.
far dshmohet lidhur me t drejtat e njeriut n kt raport
prbnrezultatin e dshtimit t perndimit n administrimin e ksaj krize
tpritshme. Dbimet dhe vrasjet n shkall t gjer t serbve e
shqiptarve,madje edhe pas hyrjes s trupave t NATO-s n Kosov, na
japin njleksion t rndsishm: Nse nuk veprohet, shtypja qeveritare
dhe abuzimime t drejtat e njeriut, veanrisht kundr pakicave, mund t
prodhojnlehtsisht konfrontime t dhunshme, q sjellin abuzime akoma m
tdhunshme. E thn ndryshe, stabiliteti real dhe jetgjat n Ballkan
nukmund t kuptohet pa qeveri demokratike, q respektojn t drejtat
enjeriut.
Ka patur shum debate mbi at, se far mund t bnte
komunitetindrkombtar pr t ndaluar dhunn n Kosov. Nj fakt sht i
qart:komuniteti ndrkombtar mund t vinte n jet masa ekonomike e
politikekreative t tilla, q ato t frenonin sjelljen abuzive
qeveritare kundrcivilve. Kostoja e masave t tilla do t kishte qn me
siguri m e vogl sesa kostoja e ndrhyrjes s NATO-s dhe e misionit t
Kombeve t Bashkuaran Kosov.
far vijon m posht prbn nj kronologj t krizs n Kosov dhe njanaliz
t shanseve t pashfrytzuara nga ana e komunitetitndrkombtar.
HISTORI E SHKURTR E KONFLIKTIT N KOSOVHISTORI E SHKURTR E
KONFLIKTIT N KOSOVHISTORI E SHKURTR E KONFLIKTIT N KOSOVHISTORI E
SHKURTR E KONFLIKTIT N KOSOVHISTORI E SHKURTR E KONFLIKTIT N
KOSOV
Duhet t kthehemi shekuj prapa pr t kuptuar plotsishtmardhniet
midis shqiptarve dhe serbve dhe betejat e tyre nKosov. T dyja palt
e konsiderojn krahinn qendr t mirqnies styre kulturore e politike,
dhe kan dshmuar, se jan t gatshm t bjnluft pr ta patur at nn
kontroll. Politika nacionaliste serbe e kashndrruar mbajtjen e
Kosovs dhe t trojeve t saj historike si nj ele-ment baz t saj.
Konfrontimet e dhunshme kan shenjuar historin e
-
21
ksaj zone, ndonse shqiptart dhe serbt kan qn edhe aleat n
ndonjluft. Akuza t ndrsjellta pr krime mizore n luftrat ballkanike,
nluftn e par dhe t dyt botrore, ashtu si edhe n beteja t
mparshme,kan mjegulluar historin e rajonit.
Megjithse ky kontekst historik sht i rndsishm pr t
kuptuarkonfliktin, dhe megjithse historia e rajonit luan nj rol t
madh n situatne sotme, debatet historike jan t dors s dyt n raport
me zhvillimet ekohve t fundit q kan kushtzuar luftn n Kosov.
Versione tprzgjedhura t historis dhe ankime t s shkuars prbnin nj
tokpjellore pr politikan oportunist t viteve 80 e 90, t cilt
shtinin kshtun pun frikrat e zhgnjimet e shqiptarve e t serbve.
Historia shtkeqprdorur nga politikan nacionalist agresiv, t cilt
kan nxjerrprfitime duke nxitur urrejtje, ksenofob, militarizim, dhe
s fundi, luft.
Kosova n Republikn Federale Socialiste tKosova n Republikn
Federale Socialiste tKosova n Republikn Federale Socialiste tKosova
n Republikn Federale Socialiste tKosova n Republikn Federale
Socialiste
tJugosllavisJugosllavisJugosllavisJugosllavisJugosllavis
Pas lufts s dyt botrore, kushtetuta federale i
prkufizonteshqiptart etnik n Jugosllavi m shum si nj kombsi, se sa
sinj komb konstituiv t federats, ndonse si grup etnik ishin t
trettpr nga numri i popullsis. Ky ishte nj status q dallonte nga ai
i grupevet tjera etnike m t rndsishme serbve, kroatve,
bosnjakve,sllovenve dhe maqedonasve. Edhe kshtu, n emr t vllazris
ebashkimit socialist, Jugosllavia i ruante n dukjet drejtat e
pakicave, t cilat i prkisnin t gjithagrupeve etnike.
Kosova ishte rajoni m i varfr n Jugosllavi.Duke prjashtuar
miniern zemrgjer t Treps,pjesa tjetr e krahins ish kryesisht
bujqsore.Varfria dhe nnzhvillimi n mes t gjithagrupeve etnike n
Kosov acaruan tensionet. Disaprmirsime erdhn pas demonstratave
tstudentve nga fundi i viteve 60, si ishin rritja e investimeve
publike,hapja e universitetit t Prishtins, dhe punsimi i shqiptarve
t Kosovsn administratn lokale.
Duke tentuar t bj nj balancim m t mir midis grupeve etnike t
Historia shtkeqprdorur ngapolitikan nacionalistagresiv, t cilt
kannxjerr prfitime dukenxitur urrejtje,ksenofob, militarizim,dhe s
fundi, luft.
Konteksti historik
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE22
vendit dhe nj korigjim t pushtetit t Serbis n kuadr t
federats,udhheqsi jugosllav Josif Broz Tito ideoi nj kushtetut t re
m 1974,nprmjet s cils u dha m shum autonomi dy rajoneve t
Serbis:Kosovs dhe Vojvodins (kjo e fundit me nj numr t madh
hungarezshetnik). Megjithse nuk arritn statusin e republikave
federale t Bosnjs,Kroacis, Maqedonis, Malit t Zi, Serbis dhe
Sllovenis, dy krahinat udeklaruan krahina autonome, gj q bnte t
mundur prfaqsimin etyre n presidencn federale dhe u jepte t drejtn
t kishin bankat e tyreqndrore, polici t veant, parlament dhe qeveri
rajonale. Shqiptartetnik u bn kshtu pjes e disa qarqeve t elits
sunduese.
Shqiptart etnik, t cilt n vitin 1971 prbnin rreth 74% t
popullsiss Kosovs, morn shumicn e pozitave kye n pushtetin e
krahins,morn nn kontroll sistemin e arsimit, sistemin gjyqsor dhe
policin,ndonse gjithka ishte nn kontrollin e Titos dhe t Partis
Komuniste, ecila ishte forca politike sunduese e vendit.
Universiteti n gjuhn shqipe iPrishtins u hap m 1970 dhe pati
prkrahjen e autoriteteve.
Ideja e autonomis s Kosovs nuk u prqafua kurr prej nj segmentit
rndsishm t elits sunduese serbe, e cila e shihte kt autonomi sinj
krcnim ndaj interesave e sovranitetit t Serbis. Autonomia e
Kosovsdhe e Vojvodins, argumentonin disa, dobsonte pushtetin serb
nJugosllavi. Zrat kritik u zbehn gjat viteve 70, por rifilluan
tgjallrohen pas vdekjes s Titos n vitin 1980. Nj vit m pas,
shqiptart
etnik t udhhequr nga studentt e universitetit,fillimisht shprehn
paknaqsin ndaj kushteve tkqija t ushqimit e strehimit npr konvikte,
e mpas doln n rrug pr t krkuar rroga m t larta,liri shprehjeje m t
madhe, lirimin e t burgosurvepolitik dhe statusin e Republiks
brendaJugosllavis. Demonstratat e tyre u shprndan medhun nga
ushtria jugosllave dhe nga policiafederale, gj q solli vdekjen e nj
numri shqiptarshdhe arrestime t shumta. Disa t burgosur politik
t asaj kohe, s bashku me t rinjt q u larguan nga Kosova pr
tiushmangur arrestimit, formuan m von grupet radikale t emigrantven
Europn perndimore, prej t cilave, pesmbdhjet vjet m von lindiUK-ja.
1 Nga radht e shqiptarve etnik, Beogradi mori e ngriti ndrejtim nj
lidership t ri komunist.
Serbt etnik dhepakica t tjera, siturqit dhe romt,
iunnshtruankeqtrajtimit,krcnimit, endonjher dhunss ekstremistve
tshumics shqiptare.
-
23
Trajtimi i pakicave joshqiptareTrajtimi i pakicave
joshqiptareTrajtimi i pakicave joshqiptareTrajtimi i pakicave
joshqiptareTrajtimi i pakicave joshqiptare
Nga fundi i viteve 70 e fillimi i viteve 80, serbt e Kosovs
ankoheshinse keqtrajtoheshin e diskriminoheshin nga popullsia e
udhheqja eshqiptarve etnik, me synimin (kshtu pretendonin serbt) pr
tishtrnguar ata ta linin krahinn. Sipas nj raporti t hartuar nga
efamshmja Akademi serbe e Shkencave dhe e Arteve m 1988, m shumse
20 mij serb etnik u larguan nga Kosova midis viteve 1981-1987.
2
Shqiptart kishin pretendimin se serbt e linin Kosovn pr
arsyeekonomike, pasi kjo e fundit ishte krahina m e varfr
jugosllave.
Serbt etnik dhe pakica t tjera, si turqit dhe romt, iu
nnshtruankeqtrajtimit, krcnimit, e ndonjher dhuns s ekstremistve t
shumicsshqiptare. Qeveria e Kosovs e administruar prej shqiptarve
etnik, nukmori masat e nevojshme pr t hetuar kto abuzime apo pr t
mbrojturpakicat e Kosovs. 3
N t njjtn koh, popullsia e shqiptarve etnik rritej n mnyr
tqndrueshme, pasi shqiptart e Kosovs dalloheshin pr lindshmrinm t
lart n Europ, duke sjell n at q Akademia Serbe e Shkencavedhe e
Arteve e quante presion i lart jo vetm mbi pasurit n
dispozicion,por gjithashtu edhe mbi grupet e tjera etnike. 4
Lulzimi i nacionalizmit serbLulzimi i nacionalizmit serbLulzimi
i nacionalizmit serbLulzimi i nacionalizmit serbLulzimi i
nacionalizmit serb
Mesi dhe fundi i viteve 80 u shenjua nga nj gjallrim i dukshm
inacionalizmit serb, sidomos n mesin e serbve q jetonin jasht
republiksserbe. Kta gjithmon e m shum ndjeheshin t izoluar dhe t
krcnuarnga nacionalizmi q po ngrihej rreth tyre n Kroaci, Bosnj e
Kosov. Mt zshm ishin serbt e Kosovs, t cilt ankoheshin pr
keqtrajtim ngaana e shqiptarve etnik.
N shtator 1986, u botua nj dokument i Akadamis serbe t
Shkencavedhe t Arteve, i cili trajtonte shtjen serbe n Jugosllavi.
I njohur meemrin Memorandum, dokumenti sulmonte politikant serb q
nuk bninasgj pr t prballuar krcnimet, sulmet, apo edhe genocidin
kundrserbve n Kosov. Midis pretendimeve t nxehta t Memorandumit,
atadeklaronin:
Konteksti historik
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE24
Genocidi fizik, politik, ligjor e kulturor mbi popullsin serbe n
Kosovdhe Metoh sht nj disfat historike m e rnd se sa ndonj
disfattjetr n luftrat pr lirim t zhvilluara nga serbt prej
kryengritjes spar serbe m 1804 deri n kryengritjen e vitit 1941.
5
I kritikuar nga Presidenti serb i asaj kohe, Memorandumi
pasqyrontenj sentiment kolektiv, sidoq t paartikuluar, t turmave
popullore serbe.Me komunizmin q po dshtonte si nj ideologji,
politikant serb zun ta
kontrollonin e ta prdornin kt paknaqsi prqllimet e tyre
politike.
Asnj politikan nuk e kuptoi kt m mir sesa Sllobodan Miloshevii,
i cili n at koh ishteshefi i Partis Komuniste serbe. Si nj
aparatikkomunist dhe si nj kanakar i Stamboliit,Miloshevii u kap
fort pas kauzs s
nacionalizmit, dhe ushqeu me kt kauz ambicjen e ngjitjes drejt
pushtetit.M 24 prill 1987, Miloshevii u drgua ti fliste nj turme t
madhe
serbsh n Fush-Kosov, t cilt protestonin kundr keqtrajtimit
prejshqiptarve. Ai i bri bashk demonstruesit me thirrjen: Askush
nukduhet t guxoj t ngrej dor kundr jush. Kjo fraz u prsrit disa
hernga televizioni shtetror serb q ishte nn kontrollin e
Milosheviit dhe ushndrrua n nj thirrje pr unitet pr nacionalistt
serb. Duke ukonvertuar nga komunist n nacionalist, Miloshevii
vazhdonte:
Ju duhet t qndroni ktu. Kjo sht toka juaj. Kto jan shtpit
tuaja.Livadhet dhe kopshtet tuaja. Kujtesa juaj. Ju nuk mund ta
braktisnitokn tuaj, ngaq thjesht sht e vshtir t jetosh, ngaq mbi ju
ushtrohetpresioni i padrejtsis. Ska qn kurr pjes e karakterit serb
e malazezdorzimi prpara pengesave, apo mobilizimi kur sht koha pr
luft ...Ju duhet t qndroni ktu pr hir t paraardhsve e pasardhsve
tuaj.Ndryshe, paraardhsit tuaj do t flliqen, ndrsa pasardhsit tuaj
do tzhgnjehen. Por un nuk po ju sugjeroj q ju t qndroni, t duroni e
ttoleroni nj situat, me t ciln ju nuk jeni t knaqur. Prkundrazi,
juduhet ta ndryshoni kt situat s bashku me pjesn progresive t
popullitt ktushm, t Serbis e t Jugosllavis. 6
Miloshevii u kap fortpas kauzs snacionalizmit, dheushqeu me kt
kauzambicjen e ngjitjes drejtpushtetit.
-
25
Miloshevii prdori me vendosmri populizmin e ri nacionalist pr
teleminuar kundrshtart e tij politik, prfshir Stamboliin. 7
Mediashtetrore, veantrisht Radioja e Televizioni Serb (RTS),
qllimishtprhapte dezinformimin mbi abuzimet kundr serbve n
Kosov,prfshir prdhunimin e grave, dhe bnte fushat pr t nxitur
krijimin ekonservimin e imazhit negativ t shqiptarve. N dy vitet e
mpastajm,tubime masive u mbajtn n Jugosllavi, dhe u quajtn tubime t
svrtets, gjat t cilave Miloshevii i bnte thirrje lavdis serbe,
dhekrkonte ndryshime kushtetuese pr t shfuqizuar autonomin e
Kosovs.N nj prej ktyre tubimeve, Miloshevii u shpreh:
Ne do ta fitojm betejn pr Kosovn, pavarsisht pengesave q do tna
duhet t kalojm brenda e jasht vendit. Ne do ta fitojm pavarsishtnga
fakti, q armiqt e jashtm t Serbis, t ndihmuar nga ata tbrendshm, po
komplotojn kundr nesh. Ne u themi atyre , q nenisim nj betej . . .
me synimin pr ta fituar at. 8
Shqiptart etnik organizuan grevat e protestat e tyre publike
kundrshtrngimeve e represionit q rriteshin n provinc. Ndryshe nga
tubimetserbe, demonstratat shqiptare u shprndan shpesh me forc, dhe
shumshqiptar u arrestuan. M 17 nntor 1988, udhheqja e partis
komunistet Kosovs u shkarkua. Disa dit m von, minatort shqiptar t
minierss Treps, afr qytetit t Mitrovics, u hodhn n grev. M 25
nntor,parlamenti federal miratoi amendamentet kushtetuese, t cilat
hapnrrugn pr ndryshimin e kushtetuts serbe. Azem Vllasi, kreu u
partiskomuniste t Kosovs dhe prfaqesuesi politik i shqiptarve t
Kosovsn nivelin federal, u shkarkua.
M 20 shkurt 1989, minatort e Treps u hodhn n grev prsri prt
krkuar rikthimin n detyrat e tyre t udhheqsve t partis s
Kosovs.Qeveria dislokoi trupat ushtarake dhe imponoi masa speciale
n rajon,t cilat morn formn e ligjit t lufts. N krahin, n mnyr t
veantmes intelektualve dhe udhheqsve t shqiptarve etnik,
mbizotronteatmosfera e friks. Republikat e tjera jugosllave,
sidomos Sllovenia, zunt protestonin kundr nacionalizmit agresiv
serb.
Pas nj tubimi masiv pro Milosheviit n Beograd, Vllasi u arrestua
m 2mars. 9 Tri jav m von, u njoftua pr nj kushtetut t re serbe.
Asamblejakosovare e prbr kryesisht nga shqiptar etnik, por q ishte
nn
Konteksti historik
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE26
presionin e drejtprdrejt t Beogradit i pranoi ndryshimet e
propozuarakushtetuese, t cilat e rikthyen autoritetin e Beogradit n
krahin.
Ndrsa Beogradi festonte, shqiptart e Kosovs i kundrshtuan me
forcndryshimet. M 28 mars 1989, policia hapi zjarr mbi turmn e
Pjes nga fjalimi i Sllobodan Milosheviit nPjes nga fjalimi i
Sllobodan Milosheviit nPjes nga fjalimi i Sllobodan Milosheviit
nPjes nga fjalimi i Sllobodan Milosheviit nPjes nga fjalimi i
Sllobodan Milosheviit nGazimestan t Kosovs, m 28 qershor 1989
(600Gazimestan t Kosovs, m 28 qershor 1989 (600Gazimestan t Kosovs,
m 28 qershor 1989 (600Gazimestan t Kosovs, m 28 qershor 1989
(600Gazimestan t Kosovs, m 28 qershor 1989 (600vjetori i betejs s
Fushs s Mllenjave midisvjetori i betejs s Fushs s Mllenjave
midisvjetori i betejs s Fushs s Mllenjave midisvjetori i betejs s
Fushs s Mllenjave midisvjetori i betejs s Fushs s Mllenjave
midisserbve e otomanve)serbve e otomanve)serbve e otomanve)serbve e
otomanve)serbve e otomanve)
N kohn kur zhvillohej kjo betej historike fammadhe n Kosov,
njerzit e
kishin drejtuar shikimin nga yjet, duke pritur ndihm prej tyre.
Sot, gjashtshekuj m von, njerzit e kan drejtuar shikimin prsri nga
yjet, por ktradh pr ti pushtuar ata. N rastin e par, ata mund ti
lejonin vetes prarjen,
urrejtjen e tradhtin, sepse jetonin n copra m t vogla t
ndrlidhura mestyre me fije t dobta. Tani, si njerz t ktij planeti,
nse nuk jan t bashkuare nse nuk jetojn n harmoni e solidaritet
reciprok, ata nuk mund t pushtojnqoft edhe planetin e tyre pr
planete t tjer as q mund t flitet.
Pr kt arsye, fjalt q i kushtohen bashkimit, solidaritetit e
bashkveprimitmidis njerzve n dheun e mmdheun ton nuk kan n asnj
vend tjetr poat domethnie t madhe q kan ktu n fushn e Kosovs, e
cila sht simbol
i prarjes e tradhtis.N kujtesn e popullit serb, kjo prarje ka qn
nj faktor vendimtar pr humbjen
e betejs dhe pr vuajtjet q Serbia ka hequr pr gjasht shekuj me
radh.
Edhe nse sdo t ishte kshtu, n nj pikpamje historike sht e qart
senjerzit e kan konsideruar prarjen si fatkeqsin e tyre m t madhe.
Prandajsht obligimi i popullit pr ta larguar kt prarje, n mnyr q t
mbrojn
vetveten nga disfatat, dshtimet dhe mbetjen n vendnumro n t
ardhshmen.N kt vit, populli serb u b i vetdijshm mbi nevojn e
harmonis mes
vedi, si nj kusht i domosdoshm pr jetn e sotme e t nesrme.
Un jam i bindur q kjo vetdij e harmonis dhe e bashkimit do t bj
tmundur q Serbia, jo vetm t funksionoj si nj shtet, por t
funksionoj edhesi nj shtet i suksesshm. Pr kt arsye mendoj se sht
kuptimplot ta thuash
kt gj n Kosov, ku prarja e qmotshme e la prapa Serbin pr shekuj
meradh, e rrezikoi at, dhe ku bashkimi i riprtrir mund ta oj prpara
at,mund ti kthej dinjitetin asaj. Nj vetdij e till prbn nj nevoj
elementare
-
27
protestuesve, duke vrar t paktn 24 vet. Ndonse nuk
prjashtohetmundsia q forcat qeveritare t jen sulmuar e goditur,
prgjigjashtetrore ishte e egzagjeruar dhe nuk kurseu njeri. Nj
raport i prbashkti Helsinki Watch dhe i Federats Ndrkombtare t
Helsinkit pr t Drejtat
Konteksti historik
pr Jugosllavin gjithashtu, pasi fati i saj sht n duart e
bashkuara t njerzvet saj. Heroizmi i Kosovs na ka frymzuar pr
gjasht shekuj, ka ushqyer
krenarin ton e nuk na ka lejuar t harrojm se njher e nj koh kemi
qnnj popull i madh, trim, e krenar, nj prej popujve t pakt q mbetn
tpamposhtur, edhe kur humbn.
Gjasht shekuj m von, sot, ne jemi prsri t angazhuar n beteja, ne
poprballojm prsri beteja. Nuk jan beteja me arm, ndonse nj gj e
till nukmund t prjashtohet. Megjithat, pavarsisht nga lloji i
betejave, ato nuk mund
t fitohen pa vendosmri, trimri e sakrific, pa cilsit fisnike q
kan qn tpranishme ktu n fushn e Kosovs n ditt e shkuara. Beteja jon
m erndsishme n ditt e sotme ka t bj me mirqnien ekonomike,
kulturore,
politike e sociale, me afrimin m t shpejt e m t suksesshm drejt
qytetrimitt shekullit t XXI-t. Pr ta uar deri n fund kt betej, ne
sigurisht keminevoj pr nj heroizm t nj lloji tjetr, por ajo kurajo,
pa t ciln asgj e madhe
dhe serioze nuk mund t arrihet, mbetet e pandryshuar, mbetet
tepr e nevojshme.Gjasht shekuj m par, Serbia mbrojti veten n mnyr
heroike n Fushn
e Kosovs, por ajo mbrojti gjithashtu Europn. Serbia ishte n at
koh bastioni
q mbrojti kulturn e fen europiane, shoqrin europiane n trsi.
Prandaj sotsht jo vetm e padrejt, por edhe johistorike e tejet
absurde, t flassh prSerbin si pjes e Europs. Serbia, si tani edhe n
t shkuarn, sht e ka qn
pjes e Europs n mnyr t vazhdueshme. Sigurisht, duke ndjekur
rrugn evet, duke ndjekur at rrug, e cila n nj kuptim historik nuk
bie ndesh medinjitetin e saj. N kt frym ne prpiqemi sot t ndrtojm
nj shoqri, t
pasur e demokratike, dhe kshtu do t kontribuojm pr mirqnien e
ktijvendi t mrekullueshm, e ktij vendi q ka vuajtur padrejtsisht, e
ktij vendiq n t njjtn koh ka kontribuar n prpjekjet e t gjith
popujve progresiv,
e popujve q luftojn pr nj bot m t mir e m t lumtur.I paharruar
qoft kujtimi i heroizmit t Kosovs!Rroft Serbia!
Rroft Jugosllavia!Rroft paqja e vllazria mes popujve!
-
NN PUSHTETIN E URDHRAVE28
e Njeriut, arriti n ato koh n prfundimin se nuk mund t
prligjejhapja zjarr me arm automatike mbi grumbullin e njerzve.
10
Duke kalruar mbi nj val gjithmon e m t fuqishme
nacionalizmi,Sllobodan Miloshevii u zgjodh President i Serbis m 8
maj 1989, njpost q ai e mbajti pr tet vitet e ardhshme, derisa ai u
zgjodh Presidenti Jugosllavis m 23 korrik 1997 (kt post e mbajti
deri n tetor 2000).
N korrik 1989, parlamenti serb miratoi ligjin e kufizimit t
transaksionevet prons, i cili sht i pari n nj seri ligjesh, q
diskriminuan rreptsishtshqiptart etnik n Kosov. Ligji ndalonte
shqiptart t shisnin pasuri tpaluajtshme pa miratimin e nj komisioni
shtetror special t drejtuar ngaMinistria Serbe e Financave. M 30
mars 1990, qeveria serbe financoi njprogram q synonte vnien e
politikave qeveritare n Kosov mbi bazaideologjike. I emrtuar n mnyr
ironike programi pr realizimin e paqes,liris, barazis, demokracis
dhe mirqnies s krahins autonome socialistet Kosovs, ky program
shpallte:
Autonomia e Kosovs nuk mund t shrbej si nj ndjes
prkeqfunksionimin e shtetit legal apo si nj arsye pr prsritjen e
traziraveseparatiste e nacionaliste dhe tensioneve t vazhdueshme
ndretnike.Autonomia nuk mund t shprdorohet n ndjekje t qllimeve
tpapranueshme e t pazbatueshme, si jan parandalimi i kthimit
tserbve dhe malazezve t zhvendosur me dhun, dhe i t gjith ttjerve q
duan t vin e t jetojn n Kosov; nuk mund t shrbejveantrisht pr ndonj
emigrim t mtejshm t serbve e malazezven Kosov dhe shkputjen e ndonj
pjese t territorit t republiks-shtet t Serbis n mnyr q t themelohej
nj shtet i ri brendaJugosllavis apo pa Jugosllavin. 11
Kosova n vitet 90Kosova n vitet 90Kosova n vitet 90Kosova